నను బ్రహ్మవిద్యామనర్థహేతునిబర్హణీం ప్రతిజానతా అవిద్యా అనర్థహేతుః సూచితా, తతః సైవ కర్తృత్వాద్యనర్థబీజముపదర్శనీయా, కిమిదమధ్యాసః ప్రపఞ్చ్యతే ? ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ —
తమేతమేవంలక్షణమధ్యాసం పణ్డితాః
ప్రమాణకుశలాః
‘అవిద్యే’తి మన్యన్తే । తద్వివేకేన చ వస్తుస్వరూపావధారణం విద్యామాహుః ॥
అధ్యస్తాతద్రూపసర్పవిలయనం కుర్వత్ వస్తుస్వరూపం రజ్జురేవేత్యవధారయత్ విజ్ఞానం విద్యేతి ప్రసిద్ధమేవ లోకే బ్రహ్మవిదో వదన్తి । యద్యేవం అధ్యాస ఇతి ప్రక్రమ్య పునస్తస్యావిద్యాభిధానవ్యాఖ్యానే యత్నగౌరవాత్ వరమవిద్యేత్యేవోపక్రమః కృతః ? నైతత్ సారమ్ ; అవిద్యేత్యేవోచ్యమాన ఆచ్ఛాదకత్వం నామ యత్ తస్యాస్తత్త్వం, తదేవాభిహితం స్యాత్ , న అతద్రూపావభాసితయా అనర్థహేతుత్వమ్ । అతోఽతద్రూపావభాసిత్వమధ్యాసశబ్దేన ప్రకృతోపయోగితయా ఉపక్షిప్య పునస్తయావిద్యాశబ్దతయా విద్యామాత్రాపనోదనార్హత్వం దర్శనీయమ్ ।
తదేతదాహ —
యత్ర యదధ్యాసః, తత్కృతేన దోషేణ గుణేన వా అణుమాత్రేణాపి స న సమ్బధ్యతే
ఇత్యవాస్తవమనర్థం దర్శయతి । వాస్తవత్వే హి ‘జ్ఞానమాత్రాత్ తద్విగమః’ ఇతి ప్రతిజ్ఞా హీయేత ॥
ప్రతిజానతేతి ।
అనర్థహేతునివర్తకబ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇతి ప్రతిజానతేత్యర్థః ।
అవిద్యేతి మన్యన్త ఇతి ।
అవిద్యాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవిద్యాకార్యతయా అవిద్యేతి మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
న కేవలమవిద్యాకార్యత్వాత్ అవిద్యాత్వం విద్యానివర్త్యత్వాచ్చ అవిద్యాత్వమధ్యాసస్యేత్యాహ -
తద్వివేకేన చేతి ।
ఎతద్భాష్యం యోజయతి -
అధ్యస్తాతద్రూపేతి ।
ధ్యస్తత్వాదేవాతద్రూప ఇత్యర్థః ।
ఆహురిత్యస్యార్థమాహ -
ప్రసిద్ధమేవ లోక ఇతి ।
కేషాం ప్రసిద్ధప్రసిద్ధ ఇతిమిత్యత ఆహ -
బ్రహ్మవిదో వదన్తీతి ।
విద్యానివర్త్యత్వాదధ్యస్తాహఙ్కారాదేరవిద్యాత్వమాహురితి భావః ।
అహఙ్కారాదీనామవిద్యాన్వయవ్యతిరేకాత్ విద్యానివర్త్యత్వాచ్చ అవిద్యాత్వం చేత్ సూత్రకారేణావిద్యానివర్తక బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇత్యేవమేవ వక్తవ్యమ్ । న త్వనర్థం హేత్వహఙ్కారావిద్యాధ్యాసనివర్తకజ్ఞానాయేత్యాశఙ్కతే -
యద్యేవమితి ।
సుషుప్తే కేవలావిద్యయా అనర్థకరత్వాభావాత్ । పురుషాకాఙ్క్షాయాః తన్నివృత్తివిషయత్వాభావాద్దేహాద్యధ్యాసస్యానర్థకరత్వాదేవ తన్నివృత్తివిషయత్వాదనర్థహేత్వధ్యాసనివర్తకజ్ఞానాయేత్యుక్త్వా తస్య జ్ఞాననివర్త్యత్వసిద్ధయేఽవిద్యాత్వం పశ్చాదుపపాదనీయమిత్యాహ –
నైతత్సారమిత్యాదినా ।
అవిద్యేత్యేవోచ్యమానే అవిద్యానివర్తకజ్ఞానాయేతి సూత్రకారేణోక్త ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతోపయోగితయేతి ।
ప్రవర్తకసూత్రత్వాత్ ప్రవర్తకత్వోపయోగితయానర్థహేత్వధ్యాసనివర్తకజ్ఞానాయేత్యుజ్ఞానేపేత్యుపక్షప్యేత్యర్థఃపక్షిప్యేత్యర్థః ।
తదేతదాహేతి ।
అధ్యాసస్యావిద్యాత్వే తస్య తజ్జన్యానర్థస్య చాసత్యతయా అధిష్ఠానస్పర్శాభావాత్ జ్ఞానేన నివృత్తిః ఫలతయా ఆగచ్ఛతి తత్ఫలమాహేత్యర్థః । అత్రాధిష్ఠానేన సమ్బన్ధాభావ ఎవోచ్యతే ।
అసత్యత్వేన జ్ఞాననివర్త్యత్వాఖ్యావిద్యాత్వఫలం నోచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య సమ్బన్ధాభావోక్త్యా తదప్యుక్తమిత్యాహ -
అవాస్తవమనర్థం దర్శయతీతి ।
ప్రతిజ్ఞా హీయేతేతి ।
జ్ఞాననివర్త్యత్వం యత్ సూత్రితం తత్ హీయేతేత్యర్థః ।