వృత్తసఙ్కీర్తనపూర్వకముత్తరభాష్యస్య అధ్యాససద్భావసాధకప్రమాణకథనే తాత్పర్యమాహ -

ఎవం తావదిత్యాదినా ।

సిద్ధవదుపన్యస్తమితి ।

శాస్త్రం సమ్భావితవిషయప్రయోజనమ్ , అధ్యాసాత్మక బన్ధప్రత్యనీకత్వాత్ జాగ్రద్బోధవదితి । విషయాదిసాధనాయ సిద్ధవద్ధేతుత్వేనోపన్యస్తమధ్యాసమిత్యర్థః ।

ఇతరేతరవిషయమితి ।

ఇతరేతరాధిష్ఠానఅధిష్ఠావన్తమితివన్తమిత్యర్థః ।

తత్ర సద్భావనిశ్చయమితి ।

ఆత్మని దేహాద్యధ్యాససద్భావసాధకప్రమాణమిత్యర్థః ।

అస్మిన్ భాష్యే ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారహేతుత్వేనాత్మనో దేహేన్ద్రియాదిషు అహంమమాభిమానాఖ్యాధ్యాసోఽస్తీతి ప్రత్యక్షమితి ప్రత్యక్షోపన్యాసః కృతః । విధిప్రతిషేధపరత్వాత్ । సకలశాస్త్రస్య మోక్షపరమోక్షపరశాస్త్రమితిశాస్త్రత్వం నాస్తీతి తత్రాహ -

మోక్షపరత్వం చేతి ।

`సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మే'తై౦ఉ౦ ౨ - ౧త్యాదిప్రతిపాదకవాక్యే విధాయకప్రతిషేధకపదయోరభావాత్ అనుష్ఠేయత్యాజ్యార్థాభావాత్ స్వరూపమాత్రనిష్ఠత్వమస్తి, అతః తాదృశవాక్యాన్యభిప్రేత్య మోక్షపరాణీతి మోక్షపరత్వం పృథక్క్రియత ఇత్యర్థః ।

కథం పునరిత్యాదిభాష్యస్య అధ్యాసోపాదానం ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారజాతమిత్యత్ర ప్రమాణాన్తరప్రశ్నవిషయత్వం దర్శయతి -

బాఢమిబాఢమిత్యాది ఇతిత్యాదినా ।

అవిద్యేతి ।

అధ్యాస ఇత్యర్థః ।

నిదర్శనీయ ఇతి ।

ప్రమాణాన్తరేణ నిదర్శనీయ ఇత్యర్థః ।

కథం పునరిత్యాదేరాక్షేపరూపార్థం దర్శయతి -

ప్రమాతారమాశ్రయన్తి ప్రమాణానీతి ।

ప్రమాతృత్వశక్తిమన్తమాశ్రయితుం యోగ్యానీత్యర్థః ।

అవిద్యాధ్యాసపరినిష్పన్నాహఙ్కారాత్మసమ్పిణ్డితోపాదానత్వే ప్రమాణానాం న ప్రామాణ్యమేవ సిద్ధ్యతీత్యస్మిన్నర్థే భాష్యం యోజయతి -

అథవా కథమితి ।

అవిద్యావదుపాదానత్వే కా ప్రామాణ్యానుపపత్తిరితి తదాహ -

అవిద్యావద్విషయత్వ ఇతి ।

అత్ర ప్రత్యక్షాదిశబ్దేన శాస్త్రశబ్దేన చ జ్ఞానాన్యుచ్యన్తే ।

ఉచ్యతే, దేహేన్ద్రియాదిషు ఇత్యాదిభాష్యమర్థాపత్తి వ్యతిరేకానుమానప్రదర్శనాయప్రదర్శనతయోః ఇతి తయోః సామగ్రీభూతవ్యతిరేకవ్యాప్తిం దర్శయతీత్యాహ -

న హి దేహేతి ।

దేహేన్ద్రియాదిషు ఎకైకస్మిన్ అహంమమాభిమానహీనస్య పుంసః ప్రమాతృత్వాభావే సదా ప్రమాతృత్వహీనత్వాదేవ న కదాచిదపి ప్రమాతృత్వమితి నేత్యాహ -

యతో దేహ ఇతి ।

దేహేఽహమభిమానః ఇన్ద్రియేషు మమాభిమాన ఇతి । యతోఽతోఽభిమానభావే వ్యవహారః సమ్భవతీత్యర్థః ।

ఇన్ద్రియపదేన ప్రత్యక్షకరణేషు మమాభిమాన ఉక్తే కిమాదిశబ్దేన అనుమానాదికరణేష్వపి మమాభిమాన ఉచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య ప్రత్యక్షకరణగోలకేష్విత్యాహ –

ఆదిశబ్దేనేతి ।

ఉపచయాభిధాయిదిహధాతోః దేహశబ్దో నిష్పన్నః, అతో దేహశబ్దార్థసఙ్ఘాతే న కదాజిదప్యహమభిమాన ఇత్యాశఙ్క్యాహ -

దేహశబ్దేనావయవ్యభిమతశబ్దేనావాప్యభిమత ఇతి ఇతి ।

అఙ్గుల్యాదీనామేకాఙ్గఎకాఙ్గచ్ఛిన్నే ఇతిచ్ఛిన్నే పూర్ణావయవినాశాత్ న భవేత్ తస్మిన్నహమభిమాన ఇత్యాశఙ్క్య సశిరసశిరస్కృతేతిస్కతా ప్రాయశస్త్వగిన్ద్రియాద్యాధారత్వే, ప్రయోజకనిరపేక్షతయా త్వగిన్ద్రియాధారత్వం శరీరత్వే ప్రయోజకమ్ , అతోఽవయవే యస్మిన్ కస్మిన్ ఛిన్నేఽపి సశిరస్కేసశిరస్కమితి దేహేఽహమభిమానః సమ్భవతీత్యాహ - సశిరస్క ఇతి । సశిరస్కదేహోఽహమితి ప్రతీతిర్నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ –

మనుష్యాపఞ్చపాద్యాం తు మనుష్యత్వాదీతి అస్తిదీతి ।

దేహేన్ద్రియాదిష్విత్యత్ర కేవలే దేహే అహమభిమానో భాష్యకారైరుక్తః । యుష్మాభిర్జాతిసమ్భిన్నదేహేఽహమభిమానః కస్మాదుక్త ఇత్యాశఙ్క్య తైరప్యహమభిమానయోగ్యజాతివిశిష్టదేహేఽహమభిమాన ఉక్త ఇత్యాహ -

న శరీరమాత్రమితి ।

కేవలదేహేఽహమభిమానాభావేన జాతివిశిష్టోజాతివిశిష్టప్యభిమాన ఇతిఽభిమాన ఇత్యాశఙ్క్య జాతివిశిష్టదేహైక్యాదేహైక్యాన్వాధ్యస్తేతిధ్యస్తచిత్స్వభావమాత్మానమనుభూయ పశ్చాత్ ప్రవర్తత ఇతి స్వసాక్షికమిత్యాహ -

సర్వో హీతి ।

ఎకాధికరణచైతన్య ఇతి ।

జాతివిశేషేణ తాదాత్మ్యమాపన్నచైతన్య ఇత్యర్థః । ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారకర్తా దేహేన్ద్రియాదిషు అహంమమాభిమానరూపాధ్యాసవాన్ , అధ్యాసాభావే వ్యవహారాభావాత్ । యథేతి న దృశ్యతేయథా సుషుప్త ఇతి వ్యతిరేకానుమానమత్రాభిప్రేతం ద్రష్టవ్యమ్ । ప్రమాతృత్వాదివ్యవహార ఆత్మనో దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాభిమానరూపాధ్యాసమన్తరేణానుపపన్నోఽధ్యాసం కల్పయతి, అధ్యాసాభావే వ్యవహారాభావాత్ । యథేతి న దృశ్యతేయథా సుషుప్త ఇత్యర్థాపత్తిర్వాత్రద్రష్టవ్యా ।

నన్వాత్మనో దేహాదిభిః సమ్బన్ధమాత్రం ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారేఽపేక్షతే న తాదాత్మ్యాధ్యాసమిత్యాశఙ్క్య సమ్బన్ధాన్తరాణాం ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారహేతుత్వం దూషయతి -

న స్వత్వేనేత్యాదినా ।