పఞ్చపాదికా
వక్తవ్యకాశికా
 

తదేవ దర్శయతి

తథాహి — ‘బ్రాహ్మణో యజేతే’త్యాదీని శాస్త్రాణ్యాత్మన్యతదధ్యాసమాశ్రిత్య ప్రవర్తన్తేవర్ణవయోఽధ్యాసః

అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయనీతే’త్యాదిఃఆశ్రమాధ్యాసః — ‘ వై స్నాత్వా భిక్షేతే’తిఅవస్థాధ్యాసః — ‘యో జ్యోగామయావీ స్యాత్ ఎతామిష్టిం నిర్వపేది’తిఆదిశబ్దేన‘యావజ్జీవం జుహుయాది’తి జీవనాధ్యాసః

ఎవమధ్యాససద్భావం ప్రసాధ్య, ‘స్మృతిరూపఃఇత్యాదినాసర్వథాఽపి త్వన్యస్యాన్యధర్మావభాసతాం వ్యభిచరతిఇత్యన్తేన సర్వథాఽపి లక్షితం నిరుపచరితమతదారోపమ్

అధ్యాసో నామ అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ్

ఇతి పరామృశతి, కస్య యుష్మదర్థస్య కస్మిన్నస్మదర్థే తద్విపర్యయేణ చాధ్యాసః ఇతి వివేకతః ప్రదర్శయితుమ్

అతస్మిన్

అయుష్మదర్థే అనిదఞ్చితి

తద్బుద్ధిః

యుష్మదర్థావభాసః ఇత్యర్థః

తదాహ

తద్యథా పుత్రభార్యాదిష్విత్యాది

తదేవ దర్శయతి

తథాహి — ‘బ్రాహ్మణో యజేతే’త్యాదీని శాస్త్రాణ్యాత్మన్యతదధ్యాసమాశ్రిత్య ప్రవర్తన్తేవర్ణవయోఽధ్యాసః

అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయనీతే’త్యాదిఃఆశ్రమాధ్యాసః — ‘ వై స్నాత్వా భిక్షేతే’తిఅవస్థాధ్యాసః — ‘యో జ్యోగామయావీ స్యాత్ ఎతామిష్టిం నిర్వపేది’తిఆదిశబ్దేన‘యావజ్జీవం జుహుయాది’తి జీవనాధ్యాసః

ఎవమధ్యాససద్భావం ప్రసాధ్య, ‘స్మృతిరూపఃఇత్యాదినాసర్వథాఽపి త్వన్యస్యాన్యధర్మావభాసతాం వ్యభిచరతిఇత్యన్తేన సర్వథాఽపి లక్షితం నిరుపచరితమతదారోపమ్

అధ్యాసో నామ అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ్

ఇతి పరామృశతి, కస్య యుష్మదర్థస్య కస్మిన్నస్మదర్థే తద్విపర్యయేణ చాధ్యాసః ఇతి వివేకతః ప్రదర్శయితుమ్

అతస్మిన్

అయుష్మదర్థే అనిదఞ్చితి

తద్బుద్ధిః

యుష్మదర్థావభాసః ఇత్యర్థః

తదాహ

తద్యథా పుత్రభార్యాదిష్విత్యాది

విధేః బోద్ధారమధికారిణం బ్రాహ్మణాదిశబ్దైరనువదన్ ఆగమోఽపి చేతనాచేతనయోరైక్యావభాసం దర్శయతీత్యాహ -

తదేవ దర్శయతీతి ।

స్నాత్వేతి ।

గృహస్థో భూత్వేత్యర్థః । జ్యోగామయావీ ఉజ్జ్వలామయావానిత్యర్థః ।

లక్షణభాష్యే పరత్రావభాస ఇత్యేకేన పరశబ్దేన లక్షణముక్తమ్ । అత్ర తు అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ ఇతి పరశబ్దద్వయేన లక్షణమనూద్యత ఇతి పూర్వాపరవిరోధః ప్రాప్త ఇత్యాశఙ్క్య లక్షణభాష్యాన్తే పరశబ్దద్వయేనోక్తం లక్షణమనూద్యత ఇతి దర్శయితుమన్తగ్రహణం కరోతి ।

సర్వథాపి తు ఇతి ।

సింహో దేవదత్త ఇతివత్ గౌణావభాసం వ్యావర్తయతి -

నిరుపచరితమితి ।

లక్షణత యుష్మదర్థాత్ అన్తఃకరణాత్ ప్రతీతితోప్రతీతితేతి యుష్మదర్థః పుత్రాదిరితి భేదాదాహ -

కస్య యుష్మదర్థస్యేతి ।

వస్తుతోఽస్మదర్థః చైతన్యమ్ , ప్రతీతితోఽస్మదర్థః అన్తఃకరణాదిరితి భేదాదాహభేదానాహ ఇతి -

కస్మిన్నస్మదర్థ ఇతి ।

భాష్యం యోజయతి -

అతస్మిన్నిత్యాదినా ।

అయుష్మదర్థ ఇత్యుక్తే యుష్మదర్థాభావం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -

అనిదం చితి ఇతి ।

అనిదం చితి తద్బుద్ధిరిత్యుక్తేఽనిదం చిత్యనిదం చిద్బుద్ధిరధ్యాస ఇత్యుక్తిం వ్యావర్తయతి ।

యుష్మదర్థావభాస ఇత్యర్థః ఇతి ।

తదాహేతి ।

ఆత్మానాత్మనోరితరేతరాధ్యాసం పురస్కృత్యేత్యత్ర సామాన్యేన ఉక్తాధ్యాసస్య విభాగమాహేత్యర్థః ।