పఞ్చపాదికా
వక్తవ్యకాశికా
 

నను అన్తఃకరణే ఎవ ప్రత్యగాత్మనః శుద్ధస్యాధ్యాసః, అన్యత్ర పునః చైతన్యాధ్యాసపరినిష్పన్నాపరోక్ష్యమన్తఃకరణమేవాధ్యస్యతే, అత ఎవతద్విపర్యయేణ విషయిణస్తద్ధర్మాణాం విషయేఽధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్ఇత్యుక్తమ్ ; అన్యథా చైతన్యమాత్రైకరసస్య కుతో ధర్మాః ? యేఽధ్యస్యేరన్ , సత్యమాహ భవాన్ ; అపి తు అన్యత్రాన్తఃకరణం సచిత్కమేవాధ్యస్యమానం యత్రాధ్యస్యతే, తస్యైవాత్మనః కార్యకరణత్వమాపాద్య స్వయమవిద్యమానమివ తిరస్కృతం తిష్ఠతి, చిద్రూపమేవ సర్వత్రాధ్యాసే, స్వతః పరతో వా విశిష్యతే, తేనోచ్యతే

తం ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణాన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతీతి

అత ఎవ బుద్ధ్యాదిష్వేవ చిద్రూపమనుస్యూతముత్ప్రేక్షమాణా బుద్ధిమనఃప్రాణేన్ద్రియశరీరేష్వేకైకస్మిన్ చేతనత్వేనాహఙ్కర్తృత్వం యోజయన్తో భ్రామ్యన్తి

ఎవమయమనాదిరనన్తో నైసర్గికోఽధ్యాస

ఇతి నిగమయతినను ఉపన్యాసకాలే నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహార ఇతి లోకవ్యవహారో నైసర్గిక ఉక్తః, కథమిహాధ్యాసో నిగమ్యతే ? అనాదిరితి చాధికావాపః, అత్రోచ్యతేతత్రాపి ప్రత్యగాత్మన్యహఙ్కారాధ్యాస ఎవ నైసర్గికో లోకవ్యవహారోఽభిప్రేతః ; ప్రత్యగాత్మా అనాదిసిద్ధః ; తస్మిన్ నైసర్గికస్యానాదిత్వమర్థసిద్ధమ్అతః ప్రక్రమానురూపమేవ నిగమనమ్ , చాధికావాపః

నను అన్తఃకరణే ఎవ ప్రత్యగాత్మనః శుద్ధస్యాధ్యాసః, అన్యత్ర పునః చైతన్యాధ్యాసపరినిష్పన్నాపరోక్ష్యమన్తఃకరణమేవాధ్యస్యతే, అత ఎవతద్విపర్యయేణ విషయిణస్తద్ధర్మాణాం విషయేఽధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్ఇత్యుక్తమ్ ; అన్యథా చైతన్యమాత్రైకరసస్య కుతో ధర్మాః ? యేఽధ్యస్యేరన్ , సత్యమాహ భవాన్ ; అపి తు అన్యత్రాన్తఃకరణం సచిత్కమేవాధ్యస్యమానం యత్రాధ్యస్యతే, తస్యైవాత్మనః కార్యకరణత్వమాపాద్య స్వయమవిద్యమానమివ తిరస్కృతం తిష్ఠతి, చిద్రూపమేవ సర్వత్రాధ్యాసే, స్వతః పరతో వా విశిష్యతే, తేనోచ్యతే

తం ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణాన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతీతి

అత ఎవ బుద్ధ్యాదిష్వేవ చిద్రూపమనుస్యూతముత్ప్రేక్షమాణా బుద్ధిమనఃప్రాణేన్ద్రియశరీరేష్వేకైకస్మిన్ చేతనత్వేనాహఙ్కర్తృత్వం యోజయన్తో భ్రామ్యన్తి

ఎవమయమనాదిరనన్తో నైసర్గికోఽధ్యాస

ఇతి నిగమయతినను ఉపన్యాసకాలే నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహార ఇతి లోకవ్యవహారో నైసర్గిక ఉక్తః, కథమిహాధ్యాసో నిగమ్యతే ? అనాదిరితి చాధికావాపః, అత్రోచ్యతేతత్రాపి ప్రత్యగాత్మన్యహఙ్కారాధ్యాస ఎవ నైసర్గికో లోకవ్యవహారోఽభిప్రేతః ; ప్రత్యగాత్మా అనాదిసిద్ధః ; తస్మిన్ నైసర్గికస్యానాదిత్వమర్థసిద్ధమ్అతః ప్రక్రమానురూపమేవ నిగమనమ్ , చాధికావాపః

అన్తఃకరణాదిషు అధ్యస్యతీతి భాష్యగతాదిశబ్దో విరుద్ధ ఇతి చోదయతి -

నన్వితి ।

అన్తఃకరణస్యైవ అధ్యాసాదేవ భాష్యే ధర్మశబ్ద ఉక్త ఇత్యర్థః ।

అన్యథేతి ।

శుద్ధచైతన్యస్యాధ్యాసే సతీత్యర్థః ।

అన్తఃకరణస్య దేహాదిషు ఆత్మాధ్యాసోపాధితయా అనుప్రవేశమాత్రమేవ । న తు తస్యాధ్యస్తత్వమిత్యాహ -

సత్యమాహ భవానితి ।

అన్తఃకరణం సచితికమన్యత్ర దేహాదిషు అధ్యస్యమానం యత్ర దేహాదిష్వధ్యస్యతే తస్యైవ దేహాదేరాత్మనః ఆత్మానం ప్రతి కార్యకరత్వమ్ ఆపాద్య అన్తఃకరణం స్వసంశ్లేషాత్ చైతన్యచ్ఛాయాభాజనయోగ్యతాం దేహాదేరాపాద్య స్వయమవిద్యమానమివ తిరస్కృతం తిష్ఠతీతి యోజనా ।

స్వతః పరతో వేతి ।

అన్తఃకరణే స్వతోఽధ్యస్యతే దేహాదిష్వన్తఃకరణోపాధిమపేక్ష్య అధ్యస్యత ఇతి చైతన్యస్యైవ సర్వత్రాధ్యాస ఇత్యత్ర స విశేష ఇత్యర్థః ।

తేనోచ్యత ఇతి ।

ఆదిశబ్ద ఉచ్యత ఇత్యర్థః ।

అత ఎవేతి ।

సర్వత్ర చైతన్యస్యైవ అధ్యాసాదేవేత్యర్థః ।

అహఙ్కర్తృత్వం యోజయన్త ఇతి ।

అహంప్రత్యయవిషయత్వమ్ ఆత్మత్వం చ యోజయన్త ఇత్యర్థః । నిగమయతీతి లక్షణాదిభిః సాధితమధ్యాసం నిగమయతీత్యర్థః ।

తత్రాపీతి ।

ప్రత్యగాత్మని నైసర్గికత్వేన ప్రథమభాష్యే యో లోకవ్యవహార ఉక్తః, స ఇహోక్తప్రత్యగాత్మని అహఙ్కారాద్యధ్యాస ఎవేత్యర్థః ।

నైసర్గికస్యేతి ।

ఆత్మభావే యో న బుధ్యతే ఎవ ? స నైసర్గికః, తస్యేత్యర్థః ।