నను అన్తఃకరణే ఎవ ప్రత్యగాత్మనః శుద్ధస్యాధ్యాసః, అన్యత్ర పునః చైతన్యాధ్యాసపరినిష్పన్నాపరోక్ష్యమన్తఃకరణమేవాధ్యస్యతే, అత ఎవ ‘తద్విపర్యయేణ విషయిణస్తద్ధర్మాణాం చ విషయేఽధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్’ ఇత్యుక్తమ్ ; అన్యథా చైతన్యమాత్రైకరసస్య కుతో ధర్మాః ? యేఽధ్యస్యేరన్ , సత్యమాహ భవాన్ ; అపి తు అన్యత్రాన్తఃకరణం సచిత్కమేవాధ్యస్యమానం యత్రాధ్యస్యతే, తస్యైవాత్మనః కార్యకరణత్వమాపాద్య స్వయమవిద్యమానమివ తిరస్కృతం తిష్ఠతి, చిద్రూపమేవ సర్వత్రాధ్యాసే, స్వతః పరతో వా న విశిష్యతే, తేనోచ్యతే —
తం చ ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణాన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతీతి ॥
అత ఎవ బుద్ధ్యాదిష్వేవ చిద్రూపమనుస్యూతముత్ప్రేక్షమాణా బుద్ధిమనఃప్రాణేన్ద్రియశరీరేష్వేకైకస్మిన్ చేతనత్వేనాహఙ్కర్తృత్వం యోజయన్తో భ్రామ్యన్తి ॥
ఎవమయమనాదిరనన్తో నైసర్గికోఽధ్యాస
ఇతి నిగమయతి ॥ నను ఉపన్యాసకాలే నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహార ఇతి లోకవ్యవహారో నైసర్గిక ఉక్తః, కథమిహాధ్యాసో నిగమ్యతే ? అనాదిరితి చాధికావాపః, అత్రోచ్యతే — తత్రాపి ప్రత్యగాత్మన్యహఙ్కారాధ్యాస ఎవ నైసర్గికో లోకవ్యవహారోఽభిప్రేతః ; స చ ప్రత్యగాత్మా అనాదిసిద్ధః ; తస్మిన్ నైసర్గికస్యానాదిత్వమర్థసిద్ధమ్ । అతః ప్రక్రమానురూపమేవ నిగమనమ్ , న చాధికావాపః ॥
అన్తఃకరణాదిషు అధ్యస్యతీతి భాష్యగతాదిశబ్దో విరుద్ధ ఇతి చోదయతి -
నన్వితి ।
అన్తఃకరణస్యైవ అధ్యాసాదేవ భాష్యే ధర్మశబ్ద ఉక్త ఇత్యర్థః ।
అన్యథేతి ।
శుద్ధచైతన్యస్యాధ్యాసే సతీత్యర్థః ।
అన్తఃకరణస్య దేహాదిషు ఆత్మాధ్యాసోపాధితయా అనుప్రవేశమాత్రమేవ । న తు తస్యాధ్యస్తత్వమిత్యాహ -
సత్యమాహ భవానితి ।
అన్తఃకరణం సచితికమన్యత్ర దేహాదిషు అధ్యస్యమానం యత్ర దేహాదిష్వధ్యస్యతే తస్యైవ దేహాదేరాత్మనః ఆత్మానం ప్రతి కార్యకరత్వమ్ ఆపాద్య అన్తఃకరణం స్వసంశ్లేషాత్ చైతన్యచ్ఛాయాభాజనయోగ్యతాం దేహాదేరాపాద్య స్వయమవిద్యమానమివ తిరస్కృతం తిష్ఠతీతి యోజనా ।
స్వతః పరతో వేతి ।
అన్తఃకరణే స్వతోఽధ్యస్యతే దేహాదిష్వన్తఃకరణోపాధిమపేక్ష్య అధ్యస్యత ఇతి చైతన్యస్యైవ సర్వత్రాధ్యాస ఇత్యత్ర స విశేష ఇత్యర్థః ।
తేనోచ్యత ఇతి ।
ఆదిశబ్ద ఉచ్యత ఇత్యర్థః ।
అత ఎవేతి ।
సర్వత్ర చైతన్యస్యైవ అధ్యాసాదేవేత్యర్థః ।
అహఙ్కర్తృత్వం యోజయన్త ఇతి ।
అహంప్రత్యయవిషయత్వమ్ ఆత్మత్వం చ యోజయన్త ఇత్యర్థః । నిగమయతీతి లక్షణాదిభిః సాధితమధ్యాసం నిగమయతీత్యర్థః ।
తత్రాపీతి ।
ప్రత్యగాత్మని నైసర్గికత్వేన ప్రథమభాష్యే యో లోకవ్యవహార ఉక్తః, స ఇహోక్తప్రత్యగాత్మని అహఙ్కారాద్యధ్యాస ఎవేత్యర్థః ।
నైసర్గికస్యేతి ।
ఆత్మభావే యో న బుధ్యతే ఎవ ? స నైసర్గికః, తస్యేత్యర్థః ।