నను నిరతిశయానన్దం బ్రహ్మ శ్రూయతే, బ్రహ్మావాప్తిసాధనం చ బ్రహ్మవిద్యా ‘స యో హ వై తత్ పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతీ’త్యాదిశ్రుతిభ్యః ; తస్మాన్నిరతిశయసుఖావాప్తయ ఇతి వక్తవ్యమ్ , కిమిదముచ్యతే — ‘అనర్థహేతోః ప్రహాణాయే’తి ? నను చానర్థస్యాపి సమూలస్య ప్రహాణం శ్రూయతే బ్రహ్మవిద్యాఫలం ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ (ఛా. ఉ. ౭-౧-౩) ‘జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమస్య మహిమానమితి వీతశోకః’ (ము. ఉ. ౩-౧-౨) ఇతి చ ॥ ఉభయం తర్హి వక్తవ్యం ; శ్రూయమాణత్వాత్ పురుషార్థత్వాచ్చ ? న వక్తవ్యమ్ ॥ కథమ్ ? ‘ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే’ ఇత్యాత్మనో జీవస్య బ్రహ్మాత్మకతా శాస్త్రస్య విషయః, తేనానన్దాత్మకబ్రహ్మస్వరూపతాప్రాప్తిః జీవస్య విషయతయైవ సంవృత్తా । న చ సా విషయాద్బహిః, యేన పృథఙ్నిదేశార్హా స్యాత్ , సమూలానర్థహానిస్తు బహిః శాస్త్రవిషయాద్బ్రహ్మాత్మరూపాత్ । అనర్థహేతుప్రహాణమపి తర్హి న పృథఙ్నిర్దేష్టవ్యమ్ ? యతః సర్వేషు వేదాన్తేష్వలౌకికత్వాద్బ్రహ్మణస్తత్ప్రతిపాదనపూర్వకమేవ జీవస్య తద్రూపతా ప్రతిపాద్యతే । తద్యథా — ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీది’త్యుపక్రమ్య ‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్ సత్యం స ఆత్మే’త్యవసానం నిరస్తసమస్తప్రపఞ్చం వస్తు తత్పదాభిధేయం సమర్పయదేకం వాక్యమ్ ; తథా సతి తాదృశేన తత్పదార్థేన సంసృజ్యమానః త్వమ్పదార్థః పరాకృత్యైవ నిర్లేపమనర్థహేతుమగ్రహణమన్యథాగ్రహణం చ తథా నిశ్చీయత ఇతి । యద్యేవం బ్రహ్మాత్మావగతినాన్తరీయకమ్ అనర్థహేతోరవిద్యాయాః ప్రహాణం, న శబ్దస్య తత్ర వ్యాపారః, తేన పృథఙినర్దిశ్యతే । యుక్తం చైతత్ — న హి విపర్యాసగృహీతం వస్తు తన్నిరాసాదృతే తత్త్వతో నిర్ణేతుం శక్యమ్ । తస్మాత్ పూర్వావసితమతద్ధర్మం నిరస్యదేవ తత్త్వావద్యోతి వాక్యం తత్త్వమవసాయయతి ॥
శాస్త్రజన్యబ్రహ్మవిద్యాయాః ఫలం ఆనన్దావాప్తిః, నానర్థనివృత్తిః అతోఽనర్థహేతోః ప్రహాణాయేత్యుక్తమయుక్తమిత్యాక్షిపతి -
నను నిరతిశయానన్దమితి ।
అన్యం అన్యత్వేన ప్రసిద్ధమస్య ప్రత్యగాత్మనో మహిమానం మహద్రూపమితి యదా పశ్యతీతి యోజనా ।
న వక్తవ్యమితి ।
వక్తవ్యం న భవతి । ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయ ఇతి శాస్త్రజన్యవిద్యావిషయోక్త్యా నిరతిశయసుఖావాప్తిఫలముక్తమిత్యర్థః ।
ఆనన్దస్య పురుషార్థత్వే కథం ఫలత్వేన వక్తుమయోగ్యత్వమిత్యయోగ్యత్వముక్తం మత్వా చోదయతి -
కథమితి ।
ఆత్మైకత్వవిద్యాయాః ప్రాగేవంభూతబ్రహ్మప్రాప్తిర్భవితవ్యేత్యధికారీ స్వయమేవ ప్రయోజనత్వేన స్వీకరోత్యతో విషయనిర్దేశాత్ పృథక్ న వక్తవ్యమిత్యాహ –
ఆత్మైకత్వవిద్యేతి ।
శాస్త్రస్య విషయ ఇత్యత్ర ఉక్త ఇత్యధ్యాహారః ।
అగ్నిసంయుక్తనవనీతపిణ్డస్య పశ్చాద్యథా ఘృతత్వం జన్యతే తద్వన్నిరతిశయానన్దాద్వయచిత్స్వభావం బ్రహ్మ, ఆత్మనస్తేనైక్యమనాదిసిద్ధం విషయత్వేన నిర్దిష్టమ్ , అతో జ్ఞానాగ్నిసంసర్గానన్తరమానన్దరూపేణ జాయతే బ్రహ్మ, అతో జ్ఞానసంసర్గాదుత్తరకాలీనమానన్దత్వం తతః ప్రాక్తనవిషయోక్త్యా నోక్తమితి ఆశఙ్క్య ఆనన్దస్య జన్యత్వాభావాత్ విషయోక్త్యా ఉక్తమేవేత్యాహ -
న సా విషయాద్ బహిరితి ।
సమస్తప్రపఞ్చశూన్యం బ్రహ్మేతి శ్రుత్యా నిర్దిష్టం తదైక్యలక్షణవిషయోక్తౌ బన్ధనివృత్తిలక్షణప్రయోజనమపి నిర్దిష్టం భవతి । అతోఽనర్థతద్ధేతునివృత్తిలక్షణప్రయోజనమపి నిర్దిష్టం భవతి । అతోఽనర్థతద్ధేతునివృత్తిలక్షణప్రయోజనమపి న పృథగ్వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య సత్యబన్ధనివృత్తిత్వం బ్రహ్మణః స్వరూపమ్ , అతస్తదైక్యరూపవిషయోక్తౌ సత్యబన్ధనివృత్తిః ప్రయోజనత్వేనోక్తా స్యాత్ । ప్రాతిభాసికబన్ధనివృత్తిస్తు జ్ఞానోదయనాన్తరీయకసిద్ధాప్రయోజనత్వేన ఇదానీముచ్యత ఇత్యాహ -
సమూలానర్థహానిస్త్వితి ।
పూర్వగ్రన్థోక్తమనర్థహేతునివృత్తేః బహిష్ట్వం ప్రాతిభాసికబన్ధనివృత్తేః ఉక్తమిత్యజానన్ పరమార్థబన్ధనివృత్తేః ఉక్తమితి మత్వా చోదయతి -
అనర్థహేతుప్రపహాణమితిప్రహాణమపి తర్హీతి ।
ప్రతిపాదనపూర్వకమేవేతి నిష్ప్రపఞ్చరూపేణ బ్రహ్మప్రతిపాదనపూర్వకమేవేత్యర్థః ।
పదార్థప్రతిపాదకవాక్యం నాస్తీతి తత్రాహ –
తద్యథేతి ।
ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మరూపేణైకరూపేణైవ రూపత్వభిధానాదితిరూపవత్వాభిధానాత్ జగద్ బ్రహ్మణి నిర్దిశ్య బ్రహ్మణ ఎవ సత్యత్వాభిధానాచ్చ నిరస్తప్రపఞ్చం బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యత ఇతి భావః ।
ఎకం వాక్యమితి ।
తత్త్వమసీతి తాదాత్మ్యవాక్యేన ఎకవాక్యమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మగతప్రపఞ్చనివృత్తేః బ్రహ్మాత్మైక్యరూపవిషయమాత్రత్వేఽపి జీవస్యానర్థయోగిత్వాదేవ అనర్థనివృత్త్యభావాత్ న తస్యావిషయాన్తర్భావ ఇతి తత్రాహ -
తథా సతి తాదృశేనేతి ।
నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మణా ఎకతాం గచ్ఛన్ జీవః స్వగతానర్థహేతుభూతాగ్రహణరూపావిద్యామహం మనుష్య ఇత్యాద్యన్యథాగ్రహణం చ నిర్లేపం నిశ్శేషం పరాకృత్యైవ పశ్చాత్ బ్రహ్మైక్యేన మహావాక్యరూపశాస్త్రేణ ప్రమీయత ఇత్యర్థః ।
యద్యేవమితి ।
పారమార్థికబన్ధనిరాసస్తు ప్రతిపాద్యవిషయాన్తర్భూతోఽపి ప్రాతిభాసికావిద్యాతత్కార్యనిరాసో జ్ఞాననాన్తరీయక ఇతి విషయోక్త్యా న తస్యోక్తిరిత్యర్థః ।
న శబ్దస్యేతి ।
బ్రహ్మప్రతిపాదకశబ్దస్య ఎకత్వప్రతిపాదకశబ్దస్య చేత్యర్థః ।
యుక్తఞ్చైతదితి ।
నాన్తరీయకతయావిద్యాదిప్రహాణనిష్పత్తిర్యుక్తా తత్త్వావభాసవిరోధిత్వాత్ అవిద్యాతత్కార్యత్వాచ్చేత్యర్థః ।