నను చ నఞాదేః నిరాసకృతో నిరస్యమానవాచినశ్చ పదస్యాశ్రవణాత్ కథం తన్నిరస్యదేవేతి ? ఉచ్యతే — నేదం రజతమితి యత్ర విపర్యాసమాత్రం నిరస్యతే, న వస్తుతత్త్వమవబోధ్యతే ; తత్ర తథా భవతు ; ఇహ పునః విజ్ఞానమేవ తాదృశముత్పన్నం, యద్ విరోధినిరాకరణమన్తరేణ న స్వార్థం సాధయితుమలమ్ , తులోన్నమనవ్యాపార ఇవ ఆనమననాన్తరీయకః । తథా హి — ఉన్నమనవ్యాపారః స్వవిషయస్య తులాద్రవ్యస్యోర్ధ్వదేశసమ్బన్ధం న సాధయితుమలం, తత్కాలమేవ తస్యాధోదేశసమ్బన్ధమనాపాద్య । న చోన్నమనకారకస్య హస్తప్రయత్నాదేరానమనేఽపి కారకత్వం ; ప్రసిద్ధ్యభావాదనుభవవిరోధాచ్చ । తదేవం విపర్యాసగృహీతే వస్తుని తత్త్వావద్యోతిశబ్దనిమిత్త ఆత్మనో జ్ఞానవ్యాపారో ‘నాహం కర్తా బ్రహ్మాహమి’తి గ్రాహయతి ; ‘నేదం రజతం శుక్తికేయమి’తి యథా । తస్మాత్ ‘శుక్తికేయమి’త్యేవ నిరాకాఙ్క్షం వాక్యమ్ , ‘నేదం రజతమి’త్యనువాదః । అత ఎవాఖ్యాతపదస్య వాక్యత్వే క్రియాజ్ఞానాదేవ తత్సాధనమాత్రేఽపి ప్రతీతిసిద్ధేః పదాన్తరాణి నియమాయానువాదాయ వేతి న్యాయవిదః । తథా చాహుః — ‘యజతిచోదనా ద్రవ్యదేవతాక్రియం సముదాయే కృతార్థత్వాది’తి ।
ఆరోప్యాభావజ్ఞానమ్ అధిష్ఠానస్యారోప్యవిరోధిభావాన్తరాత్మతాజ్ఞానం చేతి బాధకజ్ఞానే ద్వైవిధ్యమజానన్ అభావం జ్ఞానమేవేతిఅభావజ్ఞానమేవ బాధకం మత్వా బ్రహ్మజ్ఞానసామగ్రీభూతవాక్యే నఞాద్యభావాత్ అభావజ్ఞానత్వం నాస్తి, అతో న బాధకత్వం బ్రహ్మజ్ఞానస్యేతి చోదయతి -
నను నఞాదేరితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానం నిషేధజ్ఞానతయా బాధకం న భవతి, అధిష్ఠానస్యారోప్యవిరోధిభావాన్తరాత్మత్వజ్ఞానతయా బాధకం మత్వా నఞాద్యభావో న దోషాయేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
అన్యవిషయవ్యాపారాదన్యస్య నాన్తరీయకనిష్పత్తౌ దృష్టాన్తమాహ -
తులోన్నమనవ్యాపార ఇవేతి ।
అధోదేశసమ్బన్ధోఽప్యున్నమనవ్యాపారస్య విషయతయా సిధ్యతి, న నాన్తరీయకతయేతి, తత్రాహ -
న చోన్నమనకారకస్యేతి ।
ప్రసిద్ధ్యభావాదితి ।
ఆనమనం కరోతీతి ప్రసిద్ధ్యభావాదిత్యర్థః ।
అనుభవవిరోధాచ్చేతి ।
ఉన్నమనం కరోతి ఇత్యనుభవవిరోధాచ్చేత్యర్థః ।
భవతు బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానోదయనాన్తరీయకతయా బన్ధనిరాసనిష్పత్తిః । నిరాసప్రతీతిః కథం స్యాదిత్యాశఙ్క్య సాప్యైక్యప్రతీతినాన్తరీయకేత్యాహ –
తదేవమితి ।
యథా నిరాసః తథా తత్ప్రతిపత్తిరపీత్యేవంశబ్దార్థః । నాహం కర్తా బ్రహ్మాహమిత్యత్ర బ్రహ్మాహం నాహం కర్తేత్యన్వయః । తత్ర బ్రహ్మాహమితి వాక్యార్థబోధః, నాహఙ్కర్తేతి నాన్తరీయకబోధ ఇతి విభాగో ద్రష్టవ్యః । నేదం రజతమిత్యత్రాపి ఎషైవ యోజనా ।
శుక్తికేయమితి వాక్యజన్యజ్ఞానం నిరాసం విషయీకృత్య సాధయతి -
న నాన్తరీయకత్వేనేతి ?
తత్రాదప్యతస్మాత్ తస్మాచ్ఛుక్తికేయమిత్యనువాద ఇతి ।
వాక్యార్థజ్ఞానేన వాక్యార్థే స్ఫురతి సతి తేన స్ఫురణేన న స్వగతావిద్యాతత్కార్యనివృత్తేరపి నాన్తరీయకతయా స్ఫురితత్వాత్ , ఎవం స్ఫురితనివృత్తేర్నేదం రజతమిత్యనువాద ఇత్యర్థః ।
అర్థాన్తరజ్ఞానేనార్థాన్తరస్య నాన్తరీయకప్రతిభాసే దృష్టాన్తమాహ -
అత ఎవాఖ్యాతపదస్యేతి ।
వాక్యత్వ ఇతి ।
వాక్యార్థభూతక్రియాభిధాయితయా వాక్యత్వ ఇత్యర్థః ।
తత్సాధనమాత్రేఽపి ప్రతీతిసిద్ధేరితి ।
వ్రీహియవపశ్వాజ్యపయఆదిసాధనేషు ప్రతీతి సిద్ధేరిత్యర్థః ।
తత్రాపి ప్రతీయమానసాధనానామనేన వా అనేన వా ఇతి వికల్పేన క్రియాన్వయప్రతిపత్తౌ వ్రీహిభిరిత్యాదిపదాన్తరాణి సాధనవిశేషనియమార్థాని సర్వసాధనానాం నిత్యవత్ క్రియాన్వయప్రతిపత్తౌ ఎకసాధనానువాదముఖేనాన్యనివృత్త్యర్థాని భవన్తీత్యాహ -
పదాన్తరాణి నియమాయానువాదాయ వేతి ।
ఉదాహరణాన్తరమాహ -
తథా చాహుః - యజతీతి ।
ద్రవ్యదేవతా క్రియాసముదాయమభిదధాతి యజతి చోదనా, తద్విషయత్వే సతి నిరాకాఙ్క్షత్వాదిత్యర్థః ।