అపరే తు ‘యజ్ఞం వ్యాఖ్యాస్యామో ద్రవ్యం దేవతా త్యాగః’ ఇతి । కథం ? క్రియామాత్రవాచినో ద్రవ్యదేవతాభిధానం నాన్తరీయకం తద్విషయజ్ఞాననిమిత్తత్వం విహాయ । ప్రత్యక్షబాధస్యాప్యయమేవ ప్రకారః, అసమ్ప్రయుక్తవిషయత్వాద్బాధస్య । తదేవమశాబ్దమవిద్యావిలయం మన్వానః శ్రుతిన్యాయకోవిదో భగవాన్ భాష్యకారో విషయాత్ పృథక్ నిర్దిశతి —
అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయేతి ॥
చతుర్థీప్రయోగోఽపి విద్యాసామర్థ్యసిద్ధిమభిప్రేత్య, న తదర్థముపాదానమ్ । ప్రయోజనత్వం చ పురుషాకాఙ్క్షాయా ఎవాస్తు । న హి విద్యా గవాదివత్ తటస్థా సిధ్యతి, యేనాప్తిః పృథగుపాదీయేత । సా హి వేదిత్రాశ్రయా వేద్యం తస్మై ప్రకాశయన్త్యేవోదేతి । సత్యమేవమన్యత్ర ; ప్రకృతే పునర్విషయే విద్యా ఉదితాఽపి న ప్రతిష్ఠాం లభతే ; అసమ్భావనాభిభూతవిషయత్వాత్ । తథా చ లోకే అస్మిన్ దేశే కాలే చేదం వస్తు స్వరూపత ఎవ న సమ్భవతీతి దృఢభావితం, యది తత్ కథం చిత్ దైవవశాదుపలభ్యేత, తదా స్వయమీక్షమాణోఽపి తావన్నాధ్యవస్యతి, యావత్ తత్సమ్భవం నానుసరతి । తేన సమ్యగ్జ్ఞానమపి స్వవిషయేఽప్రతిష్ఠితమనవాప్తమివ భవతి । తేన తత్స్వరూపప్రతిష్ఠాయై తర్కం సహాయీకరోతి । అత ఎవ ప్రమాణానామనుగ్రాహకస్తర్కః ఇతి తర్కవిదః ॥
క్రియావాచిపదం ద్రవ్యాదికమభిదధాతీత్యుక్తత్వాత్ న నాన్తరీయకతయా ద్రవ్యాదికం న సాధయతీతి తత్రాహ -
కథం హీతి ।
అయమేవ ప్రకార ఇతి ।
నిరాసవిశిష్టశుక్తివిషయతయా న నిరాసబోధకత్వమ్ , శుక్తిబోధననాన్తరీయకతయైవ నిరాసబోధకత్వమిత్యర్థః ।
అసమ్ప్రయుక్తవిషయత్వాదితి ।
ప్రత్యక్షత్వమభావస్యేతి వదతామపి ప్రత్యక్షప్రతియోప్రతియోగిభావస్యేతిగికాభావస్య ప్రత్యక్షత్వమిత్యభ్యుపగమాత్ శుక్తికేయమితి ప్రత్యక్షవిషయతయా అప్రత్యక్షరూప్యనిరాససిద్ధిర్న సమ్భవతీత్యర్థః ।
అనర్థహేతుప్రహాణస్య బ్రహ్మవిద్యాఫలత్వాత్ వేదాన్తారమ్భఫలత్వేన చతుర్థ్యా కథం నిర్దేశ ఇత్యాశఙ్క్య న సాక్షాత్ ఫలత్వవివక్షయా చతుర్థీప్రయోగ ఇత్యాహ –
చతుర్థీప్రయోగోఽపీతి ।
ఉపాదానం వేదాన్తారమ్భ ఇత్యర్థః ।
అనర్థహేతునిరాసస్య సాధ్యాతిశయత్వేఽపి ప్రయోజనతయా న ప్రవర్తకత్వమ్ , ప్రయోజనత్వం విజ్ఞానస్య భవతు న వాక్యస్యేతి తత్రాహ -
ప్రయోజనత్వం చేతి ।
ఆకాఙ్క్షాయా ఇతి ।
ఆకాఙ్క్ష్యత ఇత్యాకాఙ్క్షా, ఆకాఙ్క్ష్యమాణస్యైవ వ్యవహితత్వేఽపి వేదాన్తారమ్భం ప్రతి ప్రయోజనత్వమస్తీత్యర్థః ।
విద్యాప్రతిపత్తయ ఇతి ప్రాప్తివాచిప్రతిపత్తిశబ్దమాక్షిపతి -
న హి విద్యేతి ।
తటస్థేతి ।
భిన్నదేశే సత్వం న లక్షత ఇత్యర్థః ।
స్వరూపతః ప్రాక్ ఇదం న స్పష్టమ్అథ, ఫలశిరస్కవేషేణ చ జ్ఞాతురుత్పత్త్యైవ ప్రాప్తైవేత్యాహ -
సా హీతి ।
విద్యాయా విషయేణ సహ అపరోక్షావభాసత్వం ప్రాప్తిరిత్యుచ్యతే । తత్ స్థూలఘటాదావుత్పత్త్యైవ భవతి, సూక్ష్మబ్రహ్మాత్మని తు న సమ్భవతీత్యాహ –
సత్యమేవమితి ।
అత్ర విద్యేతి విచారితశక్తితాత్పర్యోపహితాత్తాత్పర్యోపశబ్దాదితి శబ్దాత్ ఉత్పన్నోచ్యతే ।
ప్రతిష్ఠామితి ।
విషయేణ సహ అపరోక్షమిత్యర్థః ।
అసమ్భావనేతి ।
చిత్తస్య బ్రహ్మాత్మపరిభావనాప్రచయనిమిత్తతదేకాగ్రవృత్త్యయోగ్యతోచ్యతే ।
విపరీతభావనేతి ।
శరీరాద్యధ్యాససంస్కారతాత్పర్యోపశబ్దాదితిప్రచయః ।
అపరోక్షజ్ఞానకారణజన్యజ్ఞానే సత్యపి అసమ్భావనాదిచిత్తదోషాత్ అపరోక్షనిశ్చయాభావే దృష్టాన్తమాహ -
తథా చ లోక ఇతి ।
ఇదం వస్తు ఇత్యాదిమరీచఫలాదిరుచ్యతే ।
కథఞ్చిదితి ।
నౌయానాదినేత్యర్థః ।
దైవవశాదితి ।
నదీవేగాదినేత్యర్థః ।
నాధ్యవస్యతీతి ।
అసమ్భావిమరీచఫలత్వాదివిశేషాంశం నాధ్యవస్యతీత్యర్థః । తత్ స్వప్రతిష్ఠాయై తస్య జ్ఞానస్య స్వవిషయేణ సహాపరోక్షాయ ఇత్యర్థః । ప్రమాణశక్తివిషయతదిత్యత్ర తదితి తత్త్వముచ్యతే । ప్రమాణాదితత్త్వే సమ్భవాసమ్భవప్రత్యయః తర్కో న నియామక ఇత్యర్థః ।