ఆశఙ్కానిరాకరణేన సిద్ధాన్తైకదేశినామారమ్భప్రకారం దూషయితుమనారమ్భవాదీ తం దర్శయతి -

అత్ర కేచిదితి ।

(అధీతవాక్యాత్ అధీత)ప్రామాణ్యం దర్శితమితి ।

విధిరహితవాక్యమప్రమాణమిత్యభిప్రాయేణ విధేః ప్రామాణ్యం దర్శితమిత్యర్థః ।

విధిరహితమపి వాక్యం విధియుక్తవాక్యేన ఎకవాక్యత్వేన సమ్బధ్యతే । అతో న సర్వత్ర విధిశ్రవణాపేక్షా ఇత్యాశఙ్క్య విధేరనుపపత్తిరేవేత్యభిప్రేత్యాహ -

యత్రాపీతి ।

తత్రాపి విధేరనుపపత్తిరితి భావః ।

కృత్యప్రత్యయానాం కృత్యాశ్చేతి విధౌ స్మరణాత్ తవ్యప్రత్యయేన జ్ఞాన విధీయత ఇతి తత్రాహ -

యద్యపి కృత్యా ఇతి ।

తథాపి ఇహ తు విధిర్న సమ్భవతీత్యర్థః ।

అవిశేషేణేతి ।

భావకర్మణోః స్మరణవదితి భావః ।

గన్తవ్యమితి గమనవిధానవత్ । జ్ఞానం విధీయతామిత్యాశఙ్క్య తవ్యప్రత్యయస్య ధాత్వర్థవిషయత్వే సతి ధాత్వర్థస్య ప్రాధాన్యేన స్వతన్త్రఫలాయ విధానం యుక్తం న త్వన్యత్రేత్యాహ -

యో భావాభిధాయీతి ।

క్రియాసమవేతనియోగాభిధాయిత్వేన క్రియాయాం పర్యవసాయీ ప్రత్యయ ఇత్యర్థః ।

క్రియాప్రతిపత్తస్యేతిప్రధానత్వాదితి ।

క్రియాసమవేతనియోగాభిధాయిత్వే ప్రత్యయస్య క్రియాయాం కర్మణ్యతిశయహేతుత్వేన తం ప్రతి గుణభూతత్వాభావాదేవ స్వతన్త్రఫలసాధనత్వేన ప్రధానత్వం భవతీత్యర్థః ।

నియోక్తుం శక్నోతీతి ।

క్రియాసమవేతనియోగం పురుషం ప్రతి బోధయితుం శక్నోతీత్యర్థః ।

స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్య ఇతివత్ కర్మాభిధాయితవ్యప్రత్యయాదపి ధాత్వర్థవిధిరవగమ్యతామిత్యాశఙ్క్య తథాపి స్వతన్త్రఫలాయ వా ధాత్వర్థో విధీయతామ్ , కిం వా కర్మకారకగతఫలాయేతి వికల్ప్య న తావత్ స్వతన్త్రఫలాయేత్యాహ -

యత్ర పునః కర్మ ప్రాధాన్యేనోచ్యత ఇతి ।

అత్ర కర్మేతి పదచ్ఛేదః । క్రియావిషయద్రవ్యమిత్యర్థః ।

న కార్యాన్తరసమ్బన్ధిత్వేనేతి ।

అతిశయహేతుత్వేన తం ప్రతి గుణభూత క్రియా స్వతన్త్రాదృష్టం ప్రతి గుణభూతాం కర్తుం న క్రియాప్రధానత్వాదితి నాస్తిశక్నోతీత్యర్థః ।

అథ కర్మకారకసమవాయిఫలాయ విధిస్తత్రాహ -

ద్రవ్యపరత్వ ఇతి ।

అనాదిత్వాత్ అవికారిత్వాత్ నిత్యప్రాప్తత్వాత్ నిర్గుణత్వాదితి క్రమేణ అనుత్పాద్యత్వాదీనాం హేతుర్ద్రష్టవ్యః ।

ఆత్మని గుణప్రధానాఖ్యసంస్కారసమ్భవే విహితక్రియాసామర్థ్యాత్ అజ్ఞానాధర్మాదిమలాపకర్షణసంస్కారః స్యాత్ - నేత్యాహ -

సంస్కృతస్య చేతి ।

సంస్కృతవ్రీహ్యాదేర్యాగజన్యాపూర్వోపయోగవదాత్మనః అపూర్వోపయోగభావాదిత్యర్థః ।

ఈప్సితతమత్వమితి ।

క్రియాజన్యాతిశయవిశిష్టతయా కర్మత్వమిత్యర్థః ।

విపరీతో గుణప్రధానభావ ఇతి ।

ఆత్మని క్రియాజన్యాతిశయాసమ్భవాత్ ఆత్మానమితి క్రియాజన్యాతిశయవిశిష్టతయా క్రియాం ప్రతి ప్రాధాన్యం ప్రతీయమానం విహాయ ఆత్మనా ఉపాసీతేతి క్రియాం ప్రతి కారకత్వేన ఆత్మనో గుణభావః కల్ప్యతే । ఉపాసనస్యాపి ఆత్మని దృష్టాదృష్టాతిశయహేతుత్వేన తం ప్రతి గుణభావం ప్రతీయమానం విహాయ ఆత్మనా ఉపాసీతేతి స్వతన్త్రాదృష్టహేతుత్వాత్ ప్రాధాన్యం కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।

సక్తున్యాయేనేతి ।

సక్తూన్ జుహోతీతి క్రతుప్రకరణే శ్రవణాత్ । సక్తుహోమస్య క్రత్వఙ్గత్వే వక్తవ్యే సక్తుగతాతిశయహేతుత్వేన సంస్కారకర్మత్వప్రతీతేః, ప్రయాజాదివత్ అఙ్గత్వాయోగాత్ సక్తూనాం అన్యత్రోపయోగాసమ్భవాత్ సంస్కారకర్మత్వస్యాప్యయోగాత్ వైయర్థ్యయోగాచ్చ సక్తూనితి ప్రతీయమానం ప్రాధాన్యం విహాయ సక్తుభిరితి గుణభావమఙ్గీకృత్య హోమస్యాపి ప్రతీయమానగుణభావం విహాయ స్వతన్త్రాదృష్టహేతుతయా ప్రాధాన్యమభ్యుపగమ్య ప్రయాజాదివత్ అఙ్గతా సక్తుహోమస్య నిర్ణీతా, తద్వదిత్యర్థః ।

తత్ర యథాశబ్దతో హోమప్రాధాన్యేఽపి సకర్మకత్వాద్ధాతోః సక్తవ ఎవార్థతః కర్మకారకతయా స్వీక్రియన్తే । ఎవమవగమస్యాపి సకర్మకత్వాదేవార్థతః కర్మాభావేన విధానమితి పరిహరతి -

తత్రాపి న జ్ఞాయత ఇతి ।

శబ్దతః రణత్వేఽపి ఇతికరణత్వేఽపి అర్థతః కర్మతా ఆత్మన ఎవేత్యాశఙ్కతే -

అథ జ్ఞాయత ఇతి ।

అర్థతః కర్మత్వే సతి ఆత్మని క్రియాజన్యాతిశయో వక్తవ్యః, తత్రోత్పాద్యత్వవికావికార్యత్వాసమ్భవాత్ర్యత్వయోరసమ్భవాత్ ఆప్యత్వం సంస్కార్యత్వం వా గతిః స్యాత్ । తత్ర తావదర్థతః (ఆత్మనః ? ) ప్రతీతితశ్చావాప్తిః అనాదిసిద్ధాసంస్కార్యస్య చోపయోగాభావ ఉక్తః । అతో నిష్కర్మకం విజ్ఞానం న విధాతుం శక్యత ఇత్యాహ -

ఎవం తర్హీతి ।

అవివక్షితార్థా అప్రమాణభూతా ఇత్యర్థః ।

యత్ర పునః కర్మేత్యత్ర కర్మసమవాయ్యదృష్టాభిధానేన కర్మపర్యవసితప్రత్యయః క్రియాయాం నియోగం న బోధయతీత్యుక్తం పరిహరతి -

కర్మాభిధాయినోఽపీతి ।

సంప్రత్యయాదితి ।

ప్రతీతేరిత్యర్థః । నియోక్తృత్వం నియోగబోధకత్వమిత్యర్థః ।

ప్రయోజనాభావాదితి ।

ద్రవ్యపరత్వే ఆత్మని క్రియాజన్యాతిశయాభావాదిత్యర్థః ।

అవిద్యోచ్ఛేదరూపసంస్కారస్యాన్యత్ర వినియోగో నాస్తీత్యాశఙ్క్య సంసారహేతూచ్ఛేదరూపసంస్కారత్వాదేవ పురుషార్థత్వాత్ నాన్యత్ర వినియోగాపేక్షా ఇత్యాహ -

అవిద్యా చ సంసారహేతుభూతా ఇతి ।