ನನು ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯವಾಕ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಾ ಶ್ರೋತವ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾ, ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಂ ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್ , ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ಭಿನ್ನಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಾಣಾಂ ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನಾರಂಭಣೀಯತ್ವದೋಷನಿರಾಸೇ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಯೋಃ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋಶ್ಚ ಸೂತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಸಾಧನಪೂರ್ವಕಮೇಕಾರ್ಥತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರೈ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ರಚಯತಿ –

ಇಹ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ – ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣಯತೀತ್ಯಂತೇನ ।

ತತ್ರ ಇಹ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯೇತೀತ್ಯಂತಗ್ರಂಥಃ ಸೂತ್ರಸಾಧನದ್ವಾರಾ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಯೋರಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣಯತೀತ್ಯಂತಗ್ರಂಥಸ್ತು ಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಇತಿ ಪಾತನಿಕಾಗ್ರಂಥವಿಭಾಗಃ । ಇದಾನೀಂ ಪಾತನಿಕಾಯಾಂ ಕಾನಿಚಿತ್ ಪದಾನಿ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಸುಖಬೋಧಾಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವಿರಚ್ಯತೇ । ಇಹ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಃ ಕಶ್ಚಿದನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸತೇ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಮನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯಂ ನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶ್ರೀಬಾದರಾಯಣಃ ಸೂತ್ರಂ ರಚಯಾಂಚಕಾರ, ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮೇಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವರೂಪಂ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಬಂಧಂ ಕಥಯನ್ನಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಸಂಬಂಧಂ ಕಥಯತೀತಿ ಪೀಠಿಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಇಹ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರವಣವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ನನು ಕಿಂ ಜ್ಞಾನಿನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತೇ ಉತಾಜ್ಞಾನಿನಂ ಪ್ರತಿ, ಉಭಯಥಾ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಜಿಜ್ಞಾಸಾಽನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ।

ವಿಧೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಾಮಾಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಬೋಧಕತ್ವಮ್ । ಅಧೀತಃ ಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ಯೇನ ಸ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ಪುರುಷೇ - ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚಾಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾಪಾತನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವಂತಂ ಪುರುಷಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ –

ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ।

ಕೇಚಿತ್ತು – ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ವಿಧಿಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕೇ ಶ್ರವಣೇ ವಿಧ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಕಿಂತು ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಃ ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾಪಽಽನ್ನಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯವಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥಂ ಇತಿ ವದಂತಿ । ಕೇಚಿದಪೂರ್ವವಿಧಿರಿತಿ । ಕೇಚಿತ್ಪರಿಸಂಕ್ಯಾವಿಧಿರಿತಿ ವದಂತಿ । ತೇಷಾಂ ಮತಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ನಿಯಮವಿಧಿಂ ಸಾಧಯತಿ –

ತಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।

ಶ್ರವಣಪದಸ್ಯ ವಿಚಾರಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಕಥಯನ್ ವೇಧೇರರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –

ಅಮೃತತ್ವೇತಿ ।

ವಿಚಾರೋ ನಾಮೋ ಹಾಪೋಹಾತ್ಮಕಮಾನಸಕ್ರಿಯಾರೂಪಸ್ತರ್ಕಃ । ಏವಕಾರಸ್ಯೋಭಯತ್ರಾನ್ವಯಃ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರೇವ ವಿಚಾರ ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ತ್ರೀಶೂದ್ರಾದೀನಾಂ ಪುರಾಣಾದಿಶ್ರವಣೇನ ಪರೋಕ್ಷಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ, ತೇನ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣೇಽಧಿಕಾರಃ, ತೇನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥೋಽಪಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಅದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಚಾರ ಏವೇತ್ಯನೇನ ದ್ವೈತಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರೋ ನಿರಸ್ಯತೇ ।

ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರೇವೇತ್ಯನೇನ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನಿಯಮವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಫಲಿತಮರ್ಥಮಾಹ –

ತೇನೇತಿ ।

ತೇನೇತಿತೃತೀಯಾ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾ । ವಿಧೇಃ ಕಾಮ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಕಾಮನಾವಿಷಯಸಾಧನಬೋಧಕತ್ವಮ್ । ಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಾಂಶಪರಿಪೂರಣಫಲಕೋ ವಿಧಿಃ ನಿಯಮವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಸಂಖ್ಯಾವಿಧಿಭೇದಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –

ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।

ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿಚಾರಸ್ಯ ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಸತ್ತ್ವೇನ ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದೇರ್ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ, ವಸ್ತುಗತಿಃ ವಾಸ್ತವಿಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತಥಾ ಚೋಕ್ತಾರ್ಥೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಽಽತ್ಮಕನಿಶ್ಚಯ ಏವ ನ ಸಂದೇಹ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತತ್ರೇತಿ ।

ಶ್ರವಣವಿಧಾವುಪಲಭ್ಯಮಾನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಲಂಭೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಭಗವಾನಿತಿ ।

“ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ಚ ವಿನಾಶಂ ಚ ಭೂತಾನಾಮಾಗತಿಂ ಗತಿಮ್ ॥
ವೇತ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಸ ವಾಚ್ಯೋ ಭಗವಾನಿತಿ”
ಭಗವಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಬದರಾಃ ಬದರೀವೃಕ್ಷಾಃ ಯಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಸಂತಿ ಸ ದೇಶವಿಶೇಷೋ ಬಾದರಃ ಸ ಏವಾಯನಂ ಸ್ಥಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಬಾದರಾಯಣಃ ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸಃ, ಅತ್ರ ಸಂಜ್ಞಾತ್ವಾಣ್ಣತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಕೀಟಾದಿವೃತ್ತಿರ್ಬೋಧ್ಯಾ । ತದಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯೀಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇತಿ ।

ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಯಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ತಸ್ಯಾರಂಭಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರವಣಾದಿಬೋಧಕಶಬ್ದಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।

ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।

“ವಿಶಯೋ ವಿಷಯಶ್ಚೈವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತಥೋತ್ತರಮ್ ।
ಸಂಗತಿಶ್ಚೇತಿ ಪಂಚಾಂಗಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಽಧಿಕರಣಂ ಸ್ಮೃತಮ್ “
ಇತಿ ಪಂಚಾವಯವೋಪೇತಾಧಿಕರಣಾತ್ಮಕನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।

“ಅಲ್ಪಾಕ್ಷರಮಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಾರವದ್ವಿಶ್ವತೋ ಮುಖಮ್ ।
ಅಸ್ತೋಭಮನವದ್ಯಂ ಚ ಸೂತ್ರಂ ಸೂತ್ರವಿದೋ ವಿದುಃ”
ಇತಿ ಸೂತ್ರಲಕ್ಷಣಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । (ಸಾಮ್ನಿ “ಹಾ ವೂಹಾ ವೂಹಾ” ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥರಹಿತವರ್ಣಃ ಸ್ತೋಭಸಂಜ್ಞಕಃ, ತದ್ರಹಿತಮಸ್ತೋಭಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । )

ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೈರಧಿಕಾರೀ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧಸ್ತು ವಿಧಿನಾ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ತೂಭಯಥಾ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿಧಿವತ್ಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಂ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನತ್ವಮ್ । ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ವಿಧ್ಯಘಟಿತತ್ವೇ ಸತಿ ವೈದಿಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ । ತೇನ ಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಕಾಣಾಂ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ, ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ” ಇತ್ಯಾದೀನಾಮರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಥಮತೋಽಧಿಕಾರಿಣಾಂ ನಿರೂಪಯತಿ –

ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೈಃ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತದ್ಯಥೇತಿ ।

ಕೃತಕಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಲೋಕ್ಯತೇಽನುಭೂಯತ ಇತಿ ಲೋಕಃ ಸಸ್ಯಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ವೇದಂ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರದ್ಧೈವ ವಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿತ್ತಃ । ಸಮಾಹಿತಃ = ಏಕಾಗ್ರಚಿತ್ತಃ ।

ನನು ಶ್ರುತಿಭಿರ್ವಿವೇಕಾದಿವಿಶೇಷಣಾನ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂತೇ ನಾಧಿಕಾರೀ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಉಭಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಧರ್ಮಿಣಂ ವಿನಾ ಸತ್ತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ಧರ್ಭಿರೂಪಾಧಿಕಾರೀ ಚಾರ್ಥಾಜ್ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ ಏವೇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಯಥೇತಿ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಹ ವಾ ಯ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪಯಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ – ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಾಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಉಪಯಂತೀತ್ಯತ್ರ ಉಪೇಯುರಿತಿ ವಿಧೇಃ ಪರಿಣಾಮಃ, ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಉಪಯಂತೀತ್ಯತ್ರ ಉಪೇಯುರಿತಿ ವಿಧೇಃ ಪರಿಣಾಮಃ, ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಂತಿ ತೇ ರಾತ್ರಿಸತ್ರಾಖ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ಯುರಿತಿ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕಾಮೋ ಯಥಾಽಧಿಕಾರೀ ತದ್ವದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತವಾಕ್ಯೇನ ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯರೂಪಂ ವಿಷಯಂ ವಿಧಿತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಚ ಪರಂಪರಯಾ ವಿಧಿತೋಽಪಿ ಸಾಧಯತಿ –

ತಥಾ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಥಾಽಧಿಕಾರಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿಯೋಗೋಽಪೂರ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಮತಮ್ , ತನ್ಮತಮವಲಂಬ್ಯ ವಿಧೇರರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –

ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಶ್ರು ಶ್ರವಣ ಇತಿ ಶ್ರುಧಾತುಃ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ವಿಚಾರಸ್ಯ ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಮ ನಿಯೋಗಹೇತುಕಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಮ್ ।

ಭವತು ವಿಚಾರೋ ವಿಷಯಸ್ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿ ।

ವಿಷಯಾ ಉದ್ದೇಶ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -

ನ ಹೀತಿ ।

ಅಥವಾ –

ನನು ವಿಚಾರಸ್ಯ ದರ್ಶನಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಿಂ ತದ್ದೇತುತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ವಾ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಹೀತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶನಹೇತುಃ, ಪ್ರಮಾಣಂತು ವೇದಾಂತಾ ಏವ, ಅತಃ ಪ್ರಮಾಣಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ತರ್ಕರೂಪವಿಚಾರೋ ನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶನಹೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ –

ಅಪಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಂ ವಿಷಯಃ ಉದ್ದೇಶ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸ ತಥಾ, ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಚಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇಽತೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ನಿಶ್ಚಿತವೇದಾಂತಾನಾಮೇವ ಶಾಬ್ದಬುದ್ಧೌ ಹೇತುತ್ವಾನ್ನಿಶ್ಚಯವಿಶಿಷ್ಟವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಾ ಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಸರ್ವಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಕಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವೋಪಚಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿರೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಮಾಣಂಚೇತಿ ।

ಏವಕಾರೇಣಾನುಮಾನಾದೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತೇ, ಶ್ರೌತಾರ್ಥಸಂಭಾವನಾಽರ್ಥತ್ವೇನ ಗುಣತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಔಪನಿಷದಮುಪನಿಷದೇಕಗಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಮಪ್ರಕೃತಮಾಹ –

ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ।

ವಿಷಯಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ।

ನನು ವಿಧಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಸ್ಫುಟಂ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ ತಸ್ಮಾತ್ಕಥಂ ವಿಷಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ತತ್ರ ಸ್ಫುಟಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –

ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।

ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಕಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯ ವಿಧಿನಾ ಸಹೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಚ ವಿಧಿಫಲಂ ನಿರೂಪಯನ್ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿರೂಪಯತಿ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಯೇನ ತರತಿ ಶೋಕಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿದಿತಂ ತೇನೈವ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಥೇತಿ ।

ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧಃ ಇತಿ ವಿಧಿನೈವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಅಧಿಕಾರಿಣಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಃ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಃ, ಉಭಯನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಕರ್ತೃನಿರೂಪಿತಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಶ್ರಯತಾಸಂಬಂಧೇನ ವಿಚಾರನಿಷ್ಠತ್ವಾನ್ನಿರೂಪಕತಾಸಂಬಂಧೇನ ಕರ್ತೃನಿಷ್ಠತ್ವಾಚ್ಚೋಭಯನಿಷ್ಠತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮನ್ಯತ್ರ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಇತಿಪದಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ವ್ಯವಹಿತೇನಾಪ್ಯನ್ವಯಃ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನೋಽಧಿಕಾರೀತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯ ಇತಿ, ಮುಕ್ತಿಶ್ಚ ಫಲಮಿತಿ, ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ, ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನೂಕ್ತಸಂಬಂಧಃ ಜ್ಞಾನಮೋಕ್ಷಯೋರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಯಥಾಯೋಗಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಜನ್ಯಜನಕಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ । ಸೋಽಪಿ ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇಽತೋ ನ ಸೂತ್ರಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸುಬೋಧಃ ಅನಾಯಾಸೇನ ಬೋದ್ಧುಂ ಯೋಗ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸೌತ್ರಾಥಾದಿಶಬ್ದಬೋಧಿತಸ್ಯಾಧಿಕಾರ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರೇತಿ ।

ನ್ಯಾಯಾತ್ಮಕಸೂತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯೇ ಸಂಶಯಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಕಿಂ ವಿವೇಕೇತಿ ।

ವಿಷಯೇ ಸಂಶಯಮಾಹ –

ಕಿಂ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ।

ವಿಚಾರವಿಷಯಾ ವೇದಾಂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥವಾ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧೇ ಸಂಶಯಮಾಹ –

ಕಿಂ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ।

ಸಂಶಯೇತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತೀತೇಽಪ್ಯನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದ್ವಾದಿಭಿರ್ವಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ಸಂಶಯಾನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಆಪಾತತಃ ಸ್ವಬುಧ್ಯಾ ವಾದಿಭಿರ್ವಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲಂಕಿತತ್ವೇನ ಜಾಯಮಾನಾ ಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಂಶಯಾದಿಸ್ತದ್ವಿಷಯೀಭೂತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಸ ಚಾಸಾವಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ಚ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಗಾಮಿಕತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ಆಗಮೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಚಸ್ಪತಿತನ್ಮತಾನುಸಾರಿಣಾಂ ಮತಂ ದೂಷಯತಿ –

ಯೇಷಾಮಿತಿ ।

ವಾದಿನಾಂ ಮತೇ ಶ್ರವಣಂ ನಾಮ ಆಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತಥಾ ಚ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವವಿಹಿತಶ್ರವಣೇ ಮಾಽಸ್ತ್ವಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾಪೇಕ್ಷಾ, ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತಯಾ ವಿಧೀಯಮಾನೇ ಗುರೂಪಸದನೇಽಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ ? ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ಇತ್ಯಲಮಿತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾರ್ಥಕಃ, ಏತಸ್ಯಾಃ ಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಹಾರಃ ಉಕ್ತಶ್ಚೇದ್ಗ್ರಂಥವಿಸ್ತರೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದಲಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಯಮಾಶಯಃ – ಗುರೂಪಸದನಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾಂಗತಯಾಽಂಗಿಶ್ರವಣವಿಧ್ಯಭಾವೇ ಗುರೂಪಸದನವಿಧೇರಭಾವೇನಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮೇವೇತಿ ದಿಕ್ ।

ನನು ಭಗವತೋ ವೇದವ್ಯಾಸಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಸಂದೇಹಾಭಾವಾತ್ ಸೂತ್ರಕರಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಶಿಷ್ಯಸಂದೇಹಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ತೇಷಾಂ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಾಣಾಮವಶ್ಯಕರಣೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋಃ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಶ್ರವಣವಿಧಿನಾಽಪೇಕ್ಷಿತೋ ಯೋಽಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿರಧಿಕಾರ್ಯಾದ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯೋತ್ಪಾದಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಭಾವಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ಚೇತ್ಸರ್ವಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧನದ್ವಾರಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ತಥಾಪಿ ಕಥಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೈಃ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –

ಶಾಸ್ತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಥಾ ಚ ಏತತ್ಸೂತ್ರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದಾನಾಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

“ಚಿಂತಾಂ ಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾಮುಪೋದ್ಘಾತಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ” ಇತ್ಯುಪೋದ್ಘಾತಲಕ್ಷಣಮುಪಪಾದಯನ್ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಸ್ವರೂಪೇಣ ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ಸುತ್ರೇಣ ಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇತಿ ।

ಸೂತ್ರಾರ್ಥವಿಚಾರಂ ವಿನಾ ನಿರ್ಣಯಾನುದಯಾದ್ ನಿರ್ಣಾಯಕಪದಂ ನಿರ್ಣಯಾನುಕೂಲವಿಚಾರಜನಕಪರಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ ಪ್ರಕೃತಃ ತದ್ಧೇತ್ವನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯನಿಶ್ಚಯಾನುಕೂಲವಿಚಾರ ಏವ ತತ್ಸಿಧ್ಯರ್ಥಚಿಂತಾರೂಪೋಪೋದ್ಘಾತಃ ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯೋಪೋದ್ಘಾತತ್ವಮುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾದಾವಿತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಃ ತಸ್ಯಾದಿರ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವರ್ತತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಸಂಗತಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಗತಿರಪ್ಯುಕ್ತೈವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಂ ಯತ್ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ತದ್ರೂಪೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಧಿಕಾರೀತಿ ।

ಸೂತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾಪ್ಯನುಷಂಗಃ । ತಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ । ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥೋಽಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಯಃ ಸಮನ್ವಯೋಽವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬೋಧಕತ್ವಂ ತಸ್ಯೋಕ್ತೇಃ ಸೂತ್ರಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಃ ಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥಸಮನ್ವಯಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಯಯೋರಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚ ವಿವೇಕಾದಿವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟೋಽಧಿಕಾರೀ, ಅನ್ಯೋ ವೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಧಿಕಾರ್ಯಾದ್ಯನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯೇ ಸಂದೇಹಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಧಿಕಾರಿಶ್ರುತೇಃ ವಿವೇಕಾದವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಬೋಧಕತ್ವಮೇವ । ವಿಷಯಶ್ರುತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯರೂಪವಿಷಯಸಮನ್ವಯ ಏವೇತ್ಯೇವಂ ಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಯಯೋರಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇನಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಸಮನ್ವಯೋ ನ ಕುತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇಽತಃ ಕಥಮಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮಸ್ಯೇತಿ ಚೇದ್ ! ನ – ಅಧ್ಯಾಯಸ್ಥಿತಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇಣ ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಮನ್ವಯೋಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಏವ । ಅಥವಾಽಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧಿಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇಣ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮೇವಾಧ್ಯಾಯೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಃ । ತಥಾ ಚಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಮವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವದ್ವಾರಾ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಂ ತದ್ರೂಪೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಏವಮೇವ ಪಾದಸಂಗತಾವಪ್ಯೂಹನೀಯಮ್ ।

ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಪ್ರಥಮಪಾದಯೋಃ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಯ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪಾದವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಯ ಚ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವವಿಶೇಷಣಮ್ । ವಿಷಯಾದಾವಿತ್ಯತ್ರಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾದಿಕಂ ಬೋಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಪ್ರಥಮಪಾದಯೋಃ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠವಿಷಯಾದಿಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪಾದೇನ ಸಹ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹೋಕ್ತಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತು ಕೋ ವೇತರೇಷಾಂ ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ಏವಮಿತಿ ।

ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ ತಥೇತರೇಷಾಂ ತತ್ತತ್ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಭಾವಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಧ್ಯಾಯಾದೌ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಕಥಮಿತರಸೂತ್ರಾಣಾಮಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರವೇಶಃ, ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ತತ್ತದಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾನುಷಂಗಃ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ತೇಷಾಂ ಸಂಗತಿರೂಹನೀಯೇತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪದಸ್ಯಾಪ್ಯನುಷಂಗಃ, ತಥಾ ಚ ತತ್ತತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ತತ್ತದಧ್ಯಾಯೇನ ತತ್ತತ್ಪಾದೇನ ಚ ಸಹೈಕವಿಷಯತ್ವಾತ್ಸಂಗತಿರೂಹನೀಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದಾನಾಂ ಕಿಂ ತತ್ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ತನ್ನಿರೂಪಯತಿ –

ಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ।

ಸಂಪೂರ್ಣಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಯಭೇದಕಂ ತದವಾಂತರಪ್ರಮೇಯಮಾಹ –

ಅಧ್ಯಾಯಾನಾಮಿತಿ ।

ಫಲಾನೀತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ, ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಮೇಯಮ್ , ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾವಿರೋಧಃ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯೇವಂ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ । ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಾಯೈಃ ಸಮನ್ವಯಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪಾದಚತುಷ್ಟಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಪಾದಭೇದಕಂ ಪ್ರಮೇಯಮಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮೇಯಂ ವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪಾದಯೋಃ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಮೇಯಂ ನಿರೂಪಯತಿ –

ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।

ಅಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೇದಾಂತೇತಿ ।

ವೇದಾಂತವಿಷಯಕಪೂಜಿತವಿಚಾರಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯ ಉದ್ದೇಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇತಿ ।

ನನ್ವಧಿಕಾರಿಸಂಬಂಧಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಮಪ್ಯಧಿಕರಣಂ ರಚ್ಯತಾಮ್ ; ಕಿಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಮೇವ, ಚತುರ್ಣಾಂ ಪ್ರಸಕ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ತೃತೀಯಚತುರ್ಥವರ್ಣಕಯೋರಧಿಕಾರಿಸಂಬಂಧಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಮಧಿಕರಣಸ್ಯ ನಿರೂಪಣೀಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕೇ ತಾಭ್ಯಾಮಧಿಕರಣಂ ರಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ? ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ವಿಷಯಸಿದ್ಧಿಮಂತರಾ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯಾಧಿಕರಣಂ ರಚ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಐಕ್ಯಶೂನ್ಯೌ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ವಾದ್ದಹನತುಹಿನವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -

ಅತ್ರೇತಿ ।

ನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಹಮಂಶೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಕತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾತ್ಮನಃ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾಭಾವಾದುಕ್ತಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾದಿದೋಷಗ್ರಸ್ತತ್ವಾದ್ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ಪಠತಿ –

ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ।

ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾನುಮಾನಮನುಪದಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ನನ್ವಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಕಥಂ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮೂಲಕತ್ವಂ ಭಿನ್ನಾರ್ಥಕತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯನುವಾದಪರಿಹಾರಯೋಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಧಿಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾಯಾನುವಾದಪರಿಹಾರಾಯ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಯೇ ಚ ಸೂತ್ರೇ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ಪದಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಕರ್ತವ್ಯಪದಾಧ್ಯಾಹಾರೇ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರಸಮ್ಮತಿಮಾಹ –

ಅಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।

ಮಿಶ್ರಮತಾನುಸಾರಿಣಸ್ತು - ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರೈಕ್ಯರೂಪನಿಯಮಾಭಾವಂ, ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾನಾದೇವ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಂ, ಶ್ರವಣೇ ವಿಧ್ಯಸಂಭವಂ ಚ ಮನ್ವಾನಾಃ ಕರ್ತವ್ಯಪದಂ ನಾಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವದಂತಿ । ತನ್ಮತೇ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇಚ್ಛಾ ಭವತಿ, ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತಿ ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಽರ್ಥಿಕೈವೇತಿ । ಅತ್ರ ವಿಚಾರಾನಾರಂಭವಾದಿನಃ ಉಪಾಯಾಂತರಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।

ನನು ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ, ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಯೋಃ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನನ್ವಯಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಪದಂ ಕಥಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮತಃ ಶ್ರುತಿರೂಪಮೂಲಪ್ರಮಾಣರಹಿತತ್ವೇನೇದಂ ಸೂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣೋದ್ಘಾಟ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಸೂತ್ರೇಽಧ್ಯಾಹಾರೇಽವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾಽವಬೋಧನ ಇತಿ ಧಾತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।

ಫಲೀಭೂತಮಿತಿ ।

ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಫಲೀಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಜಹದಿತಿ ।

ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಯಾಗಾದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ತಥಾಽಪ್ಯುಕ್ತದೋಷತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಪ್ರತ್ಯಯೇನೇತಿ ।

ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧಿನೀ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಇಚ್ಛಾಸಾಧ್ಯಪದಮ್ । ವಾಚ್ಯಾರ್ಥೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಪರಿತ್ಯಾಗಾಜ್ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಭಾವಃ । ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ ವ್ಯಂಗ್ಯಾರ್ಥಾದ್ಭಿನ್ನೋಽರ್ಥಃ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸೌತ್ರಾಥಶಬ್ದೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರೀ ಬೋಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನೇನಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ । ಮೋಕ್ಷೇಚ್ಛಾಯಾ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ತದ್ದ್ವಾರಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣೀಭೂತೋ ಯೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ತತ್ಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಾನ್ನಿಧ್ಯಂ ಶ್ರವಣವಿಧೇಃ ವಿಧಿಸಮಾನಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಾನ್ನಿಧ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯತಃ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಚಾರಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನೇನಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋಽರ್ಥಃ । ನನು ವಿಚಾರಲಕ್ಷಣಾಯೈವ ಕರ್ತವ್ಯಪದಸ್ಯಾನ್ವಯಾಸಂಭವಾದಪ್ರಮಾಣಿಕೀ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣೇತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾನಂಗೀಕಾರೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿದುಃಖನಿವೃತ್ತ್ಯಂತರರೂಪತ್ವಾಭಾವೇನ ಸ್ವತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದ್ ಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕಿಮರ್ಥ ಇತಿ ವಿಚಾರಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಂ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ನನು ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಫಲತ್ವಾಯೋಗೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ತದಯೋಗಂ ಸೂಚಯನ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲತ್ವಂ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಕಥನವ್ಯಾಜೇನ ವಿವೃಣೋತಿ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಸೂತ್ರಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಫಲತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಫಲತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಯೋಗಾತ್ಫಲಸಾಧನತ್ವೇನೈವ ತತ್ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತತ್ಸಾಧ್ಯಫಲಂ ಕಿಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅಥಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣೀಭೂತೋಽನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರೂಪೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯಥಾ – ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣೀಭೂತಃ ಸ್ವರ್ಗಃ ಫಲತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ । ಅತಃ ಫಲೀಭೂತಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಹೇತೂಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಅನರ್ಥನಿವರ್ತಕತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ತತ್ರಾನರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ನನು ಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ಮಾಸ್ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರವಿದ್ವದನುಭವಾನಾಂ ವಿರೋಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನರ್ಥನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವೇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿಚಿತ್ರತುಲ್ಯತ್ವೇನಾನುಪಪನ್ನಂ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸ್ಯ ಸೂತ್ರೇಣಾಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಇತಿ ಬಂಧಸ್ಯೇತಿ ।

ಇತಿ ಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಕಃ । ಸೌತ್ರಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠನಿವರ್ತಕಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಪ್ರಮಾಣಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರವ್ಯಂಗ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಸೂತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ತು ವಾ ಫಲೀಭೂತಜ್ಞಾನವಿಚಾರಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾ ತಥಾಪಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದನಾರಂಭಣೀಯತ್ವದೋಷೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ನನು ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –

ತಥಾಹೀತಿ ।

ಭೋಜನಸ್ಯಾನ್ನಾದಿರ್ವಿಷಯಃ ಕ್ಷುನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।

ನನು ಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಹೇತೌ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಷಯ ಏವ ಸಾಧನೀಯಃ ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಥಮತಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನಮಂತರಾ ಸಾಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಾಧಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷಾ ಯಥಾ ತದ್ವದಸ್ತ್ಯೇವ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯಾಽಪಿ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾತ್ ತಥಾ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಷಯಸ್ಯೈವ ನಿರೂಪಯಿತುಮುಚಿತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಜೀವಗತಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಪ್ರಯೋಜನರೂಪಕಾರ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾರಣೀಭೂತವಿಷಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಮುದಾಯಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।

ರಜ್ಜುವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನರೂಪಕಾರಣಸಹಿತಃ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಜನಿತಭಯಕಂಪಾದಿರೂಪೋಽನರ್ಥಃ ಬಂಧಃ ತಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಂ ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ ಕಿಂತು ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ಮಕಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹೇತುಸಮನ್ವಯಃ । ಜ್ಞಾನೇ ಬಂಧನಿವರ್ತಕತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಣಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಮಾನೇನ ಸಾಧಯತಿ –

ಬಂಧ ಇತಿ ।

ಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಸಾಧಿತೇ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾದ್ಬಂಧನಿವರ್ತಕಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಬಂಧನಿವರ್ತಕತ್ವಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಯೋಃ ಜ್ಞಪ್ತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ನ ಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮೇವಾರ್ಥಾತ್ ತತ್ಸೂತ್ರಿತಂ ಕಿಂತು ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಮಪೀಹೀತ್ಯಾಹ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।

ಯದಧ್ಯಸ್ತಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿಷಯಕಾನುಮಾನಪ್ರಮಾಣಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಈಶ್ವರ ಹ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಜೀವಗತ ಏವಾನರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –

ಜೀವೇತಿ ।

ಜೀವಗತಃ ಅನರ್ಥರೂಪೋ ಯೋ ಭ್ರಮಃ ಕಾರಣಸಹಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಯದ್ವಿಷಕಮಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಕಜ್ಞಾನೇನೈವ ನಿವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸಮಾನವಿಷಯಕತ್ವನಿಯಮೇನಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾದನ್ಯವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಯೋಗಾತ್ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಜೀವಗತಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭೇದೋಽಪಿ ಸೂತ್ರಿತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿತಿ ।

ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸಾಧ್ಯಕಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಹೇತುಕಾನುಮಾನಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವೋ ನಾಮ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ತದ್ಗತಮಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತೂಲಾಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಧೇತುಕೋ ಬಂಧಶ್ಚ ತದ್ಗತ ಏವ ತಥಾಪಿ ಸ ಏವ ಜೀವಃ ಶೋಧಿತಶ್ಚೇತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನ ಇತಿ ತದಭೇದಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶಮಾದಾಯ ಸಮಾನವಿಷಯಕತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಪೂರ್ವವಾದ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾನುಮಾನಂ ರಚಯತಿ –

ಜೀವ ಇತಿ ।

ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಂತಃಕರಣಾತಿರಿಕ್ತೋ ಜೀವಃ ಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಬಲಶ್ರುತಿಮೂಲಕತ್ವಾದಿದಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಬಲಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುದ್ಧಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಅಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಪ್ರತಿಹತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಸುಖಾತ್ಮಾ ಕೇನಾಯಂ ಶೋಕಸಾಗರೇ ಮಗ್ನಃ ॥
ಇತ್ಯಾಲೋಚ್ಯ ಯತೀಂದ್ರಃ ಪ್ರಾಗಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಾಮಾಸ ॥ ೧ ॥

ಯತ್ ಯತ್ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಃ ತತ್ತದಭಿನ್ನಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –

ಯದಿತಿ ।

ಇತ್ಥಂ ಯದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ತದಭಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇದಮಂಶಃ ಶ್ರುತಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತ್ಯಭಿನ್ನ ಇತಿ ವಿಶೇಷೇ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ –

ಯಥೇತಿ ।

ಹೇತುಃ ಹೇತುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಾಯೇತಿ ।

ಕೇವಲಕರ್ಮಣೋ ವಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಾದ್ವಾ ಷೋಡಶಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದ್ವಾ ಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮುಪಸಂಹರನ್ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ -

ಏತದಿತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧಕಾನಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಾಣಿ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽಧ್ಯಾಸಂ ವರ್ಣಯತೀತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಯೋಜನಾ ।

ನನು ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಥಮಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಚರಮಪ್ರತಿಪನ್ನಮಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಮೇವ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಪ್ರಥಮಂ ಕಿಮಿತಿ ವರ್ಣಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –

ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ।

ಸೂತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷಿತಾ ಯಾ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾ ತದ್ರೂಪಶ್ರೌತಾಽರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ವಿನಾ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕಾರಿಕಾ ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ರೌತಾರ್ಥೋ ನಾಮಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಾದ್ಭಿನ್ನೋಽರ್ಥಃ –

ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।

ಅರ್ಥಾತ್ಸೂತ್ರಿತತ್ವಂ ನಾಮಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥತಯಾ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಮ್ । ವಿಷಯಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ತೇ ಅಸ್ಯ ಸ್ತ ಇತಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ತದ್ವತೋ ಭಾವಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸೂತ್ರಿತಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಉಪೋದ್ಘಾತತ್ವಾದುಪೋದ್ಘಾತವಿಷಯತ್ವೇನೋಪೋದ್ಘಾತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ವಿವರಣಾಚಾರ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮರ್ಥಂ ಬುದ್ಧೌ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ತದರ್ಥಮರ್ಥಾಂತರವರ್ಣನಮುಪೋದ್ಘಾತಸಂಗತಿರಿತಿ ಉಪೋದ್ಘಾತಲಕ್ಷಣಂ ವದಂತಿ । ವರ್ಣನಂ ಚಿಂತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಚಿಂತಾವಿಷಯತ್ವಾದುಪೋದ್ಘಾತತ್ವಮುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತಸ್ಯೋಪೋದ್ಘಾತಸಂಗತ್ಯಾ ಅವಶ್ಯಂ ನಿರೂಪಣೀಯಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಆರ್ಥಿಕಾರ್ಥೇತಿ ।

ವ್ಯಂಗ್ಯಾರ್ಥಭೂತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಸಿದ್ಧಿಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ।

ಸೂತ್ರಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಃ ಸೂತ್ರಾನುಕಾರಿಭಿಃ ।
ಸ್ವಪದಾನಿ ಚ ವರ್ಣಂತೇ ಭಾಷ್ಯಂ ’ಭಾಷ್ಯವಿದೋ ವಿದುಃ’ ॥
ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯತ್ರಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ತದ್ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಾಗರಗಿರಿವರ್ಣನಸ್ಯಾಪಿ ಭಾಷ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಸ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಪದಮ್ । “ಅಲ್ಪಾಕ್ಷರಮಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಾರವದ್ವಿಶ್ವತೋಮುಖಮಿ”ತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ಸೂತ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಸೂತ್ರತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಛ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಯದ್ಭಾಷ್ಯಂ ತತ್ಸಾಧಾರಣಮಿದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವತಿ । ಗಿರಿನದೀಪ್ರತಿಪಾದಕಕಾವ್ಯೇ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಸೂತ್ರತ್ವಮಿತಿ ನ ಭಾಷ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ವಾರ್ತಿಕವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಾನುಕಾರಿಭಿರಿತಿ, ವಾರ್ತಿಕೇ ಸೂತ್ರಪ್ರತಿಕೂಲವರ್ಣನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಬೋಧ್ಯಾ । ವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವಪದಾನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಕಾರ್ಯೇಷು ನಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಮಮಂಗಲಮ್ ।
ಯೇಷಾಂ ಹೃದಿಸ್ಥೋ ಭಗವಾನ್ಮಂಗಲಾಯತನಂ ಹರಿಃ ॥
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪರಿಪಾಲನಾಯ ವಿಘ್ನೋಪಶಮನಾಯ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟದೇವತಾತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಂ ಗ್ರಂಥಕರಣರೂಪಕಾರ್ಯಾರಂಭಸಮಯೇ ಕೃತಂ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ತನ್ನೇತಿ ॥

ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಸ್ಯ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದುರಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಜ್ಞಾನಘನತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯೈಕತಾನತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಪ್ರಮಾಣಗ್ರಂಥೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಸ್ಮೃತತ್ವಾದಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯರಚನಾಯಾಮರ್ಥಬೋಧಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಮೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಸುತರಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಂತಭಾಷ್ಯಮೇವ ಮಂಗಲಾಚರಣೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತೋಪಪ್ಲವಂ ಚೈತನ್ಯೈಕತಾನಮಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕೃತಃ ಕುತಃ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರೋಲ್ಲಂಘನದೋಷಃ ತಸ್ಮಾದಗ್ರಣೀಃ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪರಿಪಾಲನೇ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟದೇವತಾತತ್ತ್ವಮನುಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತದೇವ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಂ ತತ್ತು ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವಧ್ಯಾಸಾಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ತತ್ತ್ವಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಾರ್ಥಂ ತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಂ ಕಾರ್ಯಕಾರೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಾರ್ಥಮಪಿ ದೇವತಾನುಸ್ಮರಣಂ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ವಿಘ್ನೋಪಪ್ಲವಂ ದಹತಿ ಧೂಮಾರ್ಥೋ ವಹ್ನಿಸ್ತೃಣಾದಿಕಮಿವೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಥಮಿಕೇನಾಸ್ಮತ್ಪದೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಸ್ಮೃತತ್ವಾತ್ ಕಿಮನುಪಪತ್ತಿಪರ್ಯಂತಗ್ರಹಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಯತ್ವವಿಷಯಿತ್ವಧರ್ಮಭೇದೇನ ಅನೇಕಧಾ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥೋಽನುಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ತದಂತಂ ಗ್ರಹಣಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥

ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಾರಾಣಾಭಾವೇನ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮ್ , ಅತೋ ಯೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯನ್ ಪ್ರಥಮತಃ ಕಾರಣಾಭಾವಂ ನಿರೂಪಯತಿ –

ಲೋಕ ಇತಿ ।

ಹಟ್ಟಪಟ್ಟಣಾದಿಸ್ಥಿತಂ ರಜತಂ ಸತ್ಯರಜತಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂಪದಾರ್ಥಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ಆರೋಪ್ಯವಿಶೇಷೋ ರಜತಂ ಇದಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಮವಿಷಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯಾಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯತ್ವೇನಾರೋಪ್ಯವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಚ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಆಹಿತಃ ಜನಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸೇಪ್ಯುಕ್ತಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಇತ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯಗರ್ಭಿತಮನುಮಾನಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –

ತಥಾಹೀತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಶೇಷಪೂರ್ತ್ಯಾ ಪಕ್ಷಾಂಶಃ ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಾವಿತ್ಯನೇನ ಸಾಧ್ಯಾಂಶೋ ಬೋಧ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -

ಆತ್ಮೇತಿ ।

ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ನಾಮ ವಿರುದ್ಧತ್ವಮೇವ ವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಚ ವಿರೋಧಃ ವಿರೋಧೋ ನಾಮ ಪರಸ್ಪರೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಫಲಿತಾರ್ಥಮಾಹ –

ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।

ಅನುಮಾನಾಂತರಸ್ಯೇದಮನುಮಾನಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ತಥಾ ಚಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನೌ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಶೂನ್ಯೌ ಪರಸ್ಪರತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಕಥಂ ವಿರೋಧಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಂ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –

ಹೇತ್ವಿತಿ ।

ಐಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ನ ವಿರೋಧಹೇತುಃ ಕಿಂತು ತದೇವ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತು ಹೇತುಭೂತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವಭಾವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಾಗ್ಭಾವತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರತೀತಿತಃ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶತ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯವಹಾರತಃ ಜ್ಞಾನರೂಪವ್ಯವಹಾರತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂ ಕರ್ತ್ತಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನಂ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ವೃದ್ಧಮತೋಕ್ತಪ್ರಥಮವಿಗ್ರಹಾನುಸಾರೇಣಾಯಂ ತ್ರಿಧಾ ವಿರೋಧೋ ಯೋಜನೀಯಃ, ಇತರವಿಗ್ರಹೇಷು ತ್ರಿಧಾ ವಿರೋಧಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯೋಪೇಕ್ಷಾನರ್ಹತ್ವಂ ಪ್ರಸಂಗಸಂಗತಿಸ್ತಯಾ ಪ್ರಯೋಗಾಸಾಧುತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –

ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸೂತ್ರೇಣ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ಪರತಃ ಪರೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯನ್ಮಪರ್ಯಂತಂ ತಸ್ಯ ತ್ವೇತ್ಯಾದೇಶಃ ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯನ್ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಸೌತ್ರಸಪ್ತಮೀದ್ವಿವಚನಾಂತಪದಂ ಪೃಥಗನ್ವಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಕ್ರಮೇಣ ಪೃಥಗುದಾಹರಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತ್ವದೀಯಮಿತಿ ।

ತವ ಇದಂ ತ್ವದೀಯಂ ಧನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ತ್ವದೀಯಮಿತ್ಯುದಾಹರಣೇ ಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಮಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತು ಛಪ್ರತ್ಯಯಃ ಛಸ್ಯೇಯಾದೇಶಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮತ್ – ಇಯೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ತ್ವೇತ್ಯಾದೇಶೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಶತ್ರುವದಾದೇಶ ಇತ್ಯಭಿಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರೇಣ ವರ್ಣಾದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ತ್ವತ್ ಇಯೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಸುಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನಾನಂತರಂ ಸಹೋಚ್ಚಾರಣೇನ ತ್ವದೀಯಮಿತಿ ರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ಏವಂ ಮದೀಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಅಸ್ಮತ್ಪುತ್ರ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಪುತ್ರಪದಸ್ಯ ಉತ್ತರಪದತ್ವಂ ಪರತ್ವಂ ಚ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ಉತ್ತರಪದಸ್ಯ ಪರತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ ತ್ವನ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ತ್ವಮಾವಿತಿ ।

ಯದಾ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಕಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಂ ತದಾ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಚೋತ್ತರಪದೇ ಚ ಪರೇ ಸತಿ ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ತ್ವಮಾವಿತ್ಯಾದೇಶೌ ಸ್ತ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ನನು ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯ ಬಹುತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಏಕತ್ವೇನಾಸ್ಮದರ್ಥೈಕತ್ವಾದಸ್ಮತ್ಪದಸ್ಯ ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಸ್ಮದರ್ಥೇತಿ ।

ನನ್ವಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಏಕಶೇಷಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದೂಷಣದ್ವಯಂ ಕಿಮಿತಿ ನೋದ್ಘಾಟ್ಯ ಪರಿಹೃತಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಆಶ್ರಮಶ್ರೀಚರಣಮತನಿರೂಪಣೇ ಅಸ್ಯ ದೂಷಣದ್ವಯಸ್ಯ ಪರಿಹರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದತ್ರೋದ್ಘಾಟ್ಯ ನ ಪರಿಹೃತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಏವಂ ಸ್ವಮತಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಯೋಗಂ ಸಾಧಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಮತಾನುಸಾರಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಶಂಕಾಮವತಾರಯತಿ –

ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।

ವಿರೋಧಂ ಸಾಧಯತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬಹುತ್ವಾಂಗೀಕರೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾಸಾದಿರೂಪವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ ।

ಯೂಯಮಿತೀತಿ ।

ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಃ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರ್ಯಲೌಕಿಕೋಽಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ ಲೌಕಿಕಸ್ತ್ವಸಾಧುಃ । ಯದಿ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ತಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚೇತಿ ಲೌಕಿಕವಿಗ್ರಹ ಏವ ಸ್ಯದಿತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋರ್ಬಹ್ವರ್ಥವಾಚಿತ್ವಪಕ್ಷೇ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹ ಏವಾನುಪಪನ್ನಸ್ಸ್ಯಾತ್ತಯೋರೇಕಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಮಾದಲೌಕಿಕೋಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ । ನನು ವಿಗ್ರಹೋ ದ್ವಿವಿಧಃ ಲೌಕಿಕೋಽಲೌಕಿಕಶ್ಚೇತಿ ಅಲೌಕಿಕತ್ವಮರೂಪಪರಿನಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ರೂಪಾದಿನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾಹಿ ರಾಜಪುರುಷ ಇತ್ಯತ್ರ ರಾಜ್ಞಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಲೌಕಿಕೋಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ ರಾಜನ್ ಙಸ್ ಪುರುಷ ಸು ಇತ್ಯಲೌಕಿಕೋಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ, ತಥಾ ಚ ಯೂಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಕಥಮಲೌಕಿಕವಿಗ್ರಹಃ ತಸ್ಯ ಯೂಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧರೂಪಬೋಧಕತ್ವೇನ ರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಯುಕ್ತವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಲೌಕಿಕವಿಗ್ರಹಭಿನ್ನಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮೇವಾತ್ರಾಲೌಕಿಕವಿಗ್ರಹ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಅಲೌಕಿಕಸ್ತ್ವೇವಂ ಸಾಧನೀಯಃ, ತಥಾಹಿ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿನೀ ಲಕ್ಷಣಾ ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿನೀ ಲಕ್ಷಣಾ ತಥಾಚ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖೀ ಚಾಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖೀ ಚ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖ್ಯಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿನೌ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಉಲ್ಲೇಖಿನೌ ಚ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಚ ತಯೋರ್ಗೋಚರೌ ಚ ತಯೋರಿತಿ ವಿಗ್ರಹೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕರಪಕ್ಷೇ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಚ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಸಾಧುರೇವ ತಥಾಪಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಪದವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದನಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ದೇವ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ದೇವಬುದ್ಧಿರಿತಿವತ್ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೌ ತಯೋರ್ಗೋಚರಾವಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಗ್ರಹಃ । ತತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾವಿತ್ಯನೇನ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಬೋಧಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ , ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಅರ್ಥಬೋಧಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಶಬ್ದೋ ವಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಃ ವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನ ಏವ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಂ ಗಚ್ಛಾಗಚ್ಛೇತಿ ಗೇಮನಾದೇಃ ಸಂಭವಾನ್ನಾಚೇತನಾಹಂಕಾರಾದೌ ಕೇವಲೇ ತದಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಾಸಾಧುತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -

ನಹೀತಿ ।

ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಉಭಯತ್ರ ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಅಹಂಕರವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನೇ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ಕೇವಲಾಹಂಕಾರಾದೌ ಗೌಣಂ ತಥಾ ಚಾಽಹಂಕಾರಾದೌ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಮುಖ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಪಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಗೌಣವಿಷಯತ್ವಮಾದಾಯ ಸಾಧುತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ಗೋಚರೇತಿ ।

ಯೋಗ್ಯತಾ ಗೌಣವಿಷಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯನಾತ್ಮಾ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ ಚೈತನ್ಯಾಂಶವದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟವದ್ವೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।

ನನ್ವಹಂಕಾರಾದಿವಚ್ಚಿದಾತ್ಮಾಪಿ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನವಾಚಿತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟನಿಷ್ಠವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂಶ ಇವ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶೇಪಿಸತ್ತ್ವಾದಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಾಭಾವಾತ್ಕಥಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಅನಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚಿದಾತ್ಮನಸ್ತಾವದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮೇವ ವಿವಕ್ಷತೇ ನ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತದ್ಗ್ರಂಥಕರ್ತುರಾಶಯಾದಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯಾಽನಯಾ ರಿತ್ಯಾ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಗೌಣವಿಷಯತ್ವರೂಪಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಪ್ಯನಾತ್ಮನಿಷ್ಠವಿಷಯತ್ವಶಂಕೋತ್ಥಾನಜ್ಞಾಪನಾಯ ಕಂಠೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಾಧಯತಿ –

ಚಿದಾತ್ಮೇತಿ ।

ಯೋಗ್ಯಂ ಗೌಣವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಗುಣಮಾಹ –

ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇತಿ ।

ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಯತ್ಫಲಂ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಹಂ ನಾಸ್ಮೀತಿ ವಿಪರ್ಯಯೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತದಾ ಚಾತ್ಮನಃ ಅಹಮಿತಿ ಸರ್ವದಾ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಹಮಸ್ಮಿ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾಭಾವಃ ಸತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸಂಶಯಾದ್ಯಯೋಗಾದತೋ ನಿವೃತ್ತಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ಕೇವಲಾಹಂಕಾರೋ ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟೋ ವಾತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।

ಆತ್ಮನಃ ಗೌಣವಿಷಯತ್ವೇ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಿಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –

ನ ತಾವದಿತಿ ।

ಏಕಾಂತಪದಂ ನಿಯಮಾರ್ಥಕಂ ವಿಷಯತ್ವಾದ್ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂವಿಷಯತ್ವಮಹಂಕಾರಾದವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನೇ ಮುಖ್ಯಂ ಆತ್ಮಾದೌ ತು ಗೌಣಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।

ನನು ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ವಿಶೇಷಣಾಹಂಕಾರಾದೇರಪ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ, ಆತ್ಮನೋರ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಾಭಾವಾತ್ಕಥಮತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಅತ್ಯಂತಭೇದಾಸಾಧ್ಯರ್ಥಮಹಂಕಾರಾದ್ಯನಾತ್ಮನಃ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮೇವಾಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ನಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಭೇದಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ತಥಾಪ್ಯತ್ರ ಯೋಗ್ಯತಾ ವರ್ತತೇ ಅತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತಾನ್ನಿಯಾಮಕಮಾತ್ಮವ್ಯಾವೃತ್ತಮನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಂ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಅನಾತ್ಮವ್ಯಾವೃತ್ತಮಾತ್ಮನಿಷ್ಠಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾಹಂಕಾರಾದಿಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮೇವಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮಸ್ಮದರ್ಥಚಿದಾತ್ಮಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತಾಯಾಮವಚ್ಛೇದಕಮಿತ್ಯೇವಮತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವೇದಿತವ್ಯಮಿತಿ ದಿಕ್ ।

ಅಹಂಕಾರಾದಿದೇಹಾಂತಸ್ಯಾನಾತ್ಮನಃ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ವ್ಯವಹಾರತಃ ವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದತಶ್ಚ ವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ಏವಂ ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚೋಪಪಾದ್ಯ ಪರಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಾರಭತೇ -

ಆಶ್ರಮೇತಿ ।

ಸಂಬೋಧ್ಯಃ ಸಂಬೋಧನಾರ್ಹಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಚೇತನೇ ಸಂಬೋಧ್ಯತ್ವಾಭವಾನ್ನ ಯುಷ್ಮತ್ಪದಶಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ತರಪದಯೋರಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಶಕ್ಯಾರ್ಥೇ ವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಸ್ತದೈವ ತ್ವಮಾದೇಶಃ ನ ಲಕ್ಷಣಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಮಾಹ –

ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।

ವಾಂ ಚ ನೌಶ್ಚ ವಾಂನಾವೌ ತಥಾಚೇತಿ ಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇ ವಾಂನಾವಾವಿತಿ ಸಂಧಿರ್ಭವತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪದಸಾಂಗತ್ಯಂ ತ್ವನ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀತ್ಯೇವ ಸ್ಯಾತ್ ನ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀತ್ಯೇವಂ ರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಚ ಷಷ್ಟ್ಯಾದಿವಿಭಕ್ತಿಸ್ಥಯೋಃ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋರೇವ ವಾಂ ನಾವಾವಿತ್ಯಾದೇಶಃ ನಾರ್ಥಯೋರಿತಿ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀತ್ಯತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಶಬ್ದ ಏವಾರ್ಥಃ ನ ಚೇತನಸ್ತತೋ ನತ್ವಂ ಮಾದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಭಾಷ್ಯಪ್ರಯೋಗಂ ಸಾಧಯತಿ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಶಂಕತೇ –

ಯದೀತಿ ।

ಅತ್ರಾಪಿಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -

ತಥೇತಿ ।

ಅಹಂಕಾರಾದಿದೇಹಾಂತಾನಾತ್ಮಾ ಪರಾಗರ್ಥಃ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರವಿಷ್ಟತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶತಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಪರಾಗರ್ಥೇ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ ಅತೋ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕನಿವಿಷ್ಟಃ ಸನ್ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಶ್ಚ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಯಥಾ ಪರಾಗರ್ಥಸ್ತದ್ವದತೋ ನ ತ್ವೇತ್ಯಾದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಪರಾಕ್ತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ ಲಾಘವಾದತಸ್ತ್ವಮಾದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –

ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪರಾಕ್ತ್ವಾದಿನಾ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ತಥಾಪಿ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕೃತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುರೋಧಾತ್ತದ್ಯೋಗತ್ವೇನಾಪಿ ಸ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ವಿರುದ್ಧೇತಿ ।

ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಜ್ಞಾಪಕಮಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಲೌಕಿಕಪ್ರಯೋಗಮುಕ್ತ್ವಾ ವೇದಪ್ರಯೋಗಮಾಹ –

ಇಮೇ ವಿದೇಹಾ ಇತಿ ।

ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜನಕಸ್ಯೋತ್ತರಮಿದಂ ತಥಾ ಚ ವಿದೇಹಾಖ್ಯದೇಶವಿಶೇಷಪರಮ್ , ಇಮೇ ವಿದೇಹಾಃ ಯಥೇಷ್ಟಂ ಭುಜ್ಯಂತಾಮಯಮಹಂ ಚಾಸ್ಮಿ ದಾಸಭಾವೇ ಸ್ಥಿತಃ ದಾಸಾಂತರ್ಗತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ರಾಜ್ಯಂ ಮಾಂ ಚ ಯಥೇಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ರಾಜ್ಯಂ ಭವದಧೀನಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಇಮೇ ವಿದೇಹಾ ಇತ್ಯಂಶಸ್ಯ ನಾತ್ರೋಪಯೋಗಃ ಕಿಂತು ತದಂಶಗ್ರಹಣಂ ಶ್ರುತಿಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ।

ಏತೇನೇತಿ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಹೇತುನೇತ್ಯರ್ಥಃ ಚೇತನವಾಚಿತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬೋಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೈಃ ಪದೈಃ ಸಹೋಕ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ತ್ಯದಾದೀನಿ ಶಿಷ್ಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ತ್ಯದಾದಿಗಣಪಠಿತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಸಹೋಕ್ತೌ ಗಣಮಧ್ಯೇ ಯತ್ಪರಂ ತಚ್ಛಿಷ್ಯತ ಇತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಸ್ತ್ಯದಾದಿಗಣಪಠಿತತ್ವೇನೈಕಶೇಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತ್ಯೇವಾತ್ರ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಏತೇನೇತ್ಯನೇನ ಸೂಚಿತಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –

ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।

ಯಥಾ ಸೂತ್ರೇ ಪೂರ್ವನಿಪಾತೈಕಶೇಷಯೋರಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ತಯೋರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಮಹರ್ಷಿಪ್ರಯೋಗೇನೈವೈಕಶೇಷಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ತು ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಾಹ –

ಏಕಶೇಷ ಇತಿ ।

ನನ್ವೇಕಶೇಷಾನಂಗೀಕಾರೇ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾನುಸಾರಾದೇತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಥಲೇ ಏವೈಕಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಂಕೋಚಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಪೂರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋಃ ಬಹ್ವರ್ಥಕತ್ವಾದ್ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಚಿಜ್ಜಡಮಾತ್ರಲಕ್ಷಕತ್ವೇನ ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಭೇದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಸ್ಫುಟೀಕ್ರಿಯತೇ । ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತ್ವಸಾಧನಪ್ರಕಾರಭೇದಸ್ತು ಸ್ಫುಟ ಏವ । ಯಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇನ ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಿರೋಧೋ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದತಶ್ಚ ವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ । ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಥಂ ವಿಗ್ರಹ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋರೇಕಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಾದ್ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಸಾಧುರ್ಭವತಿ ಲಕ್ಷಕತ್ವಾದೇವ ತ್ವಮಾದೇಶಾಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ, ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೌ ತಯೋರ್ಗೋಚರಾವಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತಥಾ ಚಾತ್ರ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಬೋಧಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋರುಲ್ಲೇಖಿನಿ ಲಕ್ಷಣಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನವಿಗ್ರಹಾನುಸಾರೇಣೈವ ವಿಗ್ರಹೋ ಯೋಜನೀಯ ಇತಿ ರಹಸ್ಯಮ್ ।

ಮತದ್ವಯೇತಿ ಯುಷ್ಮತ್ಪದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗ ಏವ ಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಮತಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –

ವೃದ್ಧಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗೇ ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯ ಏವ ಮೂಲಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪೂರ್ವಸಂಗ್ರಹೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತ್ರಿಧಾ ವಿರೋಧಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ವೃದ್ಧಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತೋ ವಿರೋಧೋ ವಸ್ತುತೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಪರಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭಾವತಃ ಉಕ್ತೋ ವಿರೋಧಃ ಯಃ ಸಃ ವಸ್ತುತೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಸ್ವಾರಸ್ಯಾದ್ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದತೋಪಿ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಯಪದನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶತ್ವತಃ ಉಕ್ತೋ ವಿರೋಧಃ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋಚರಪದೇನ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವತಃ ಉಕ್ತೋ ವಿರೋಧಃ ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವವದ್ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿನೀ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಾ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ತು ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವೃದ್ಧಾಭಿಮತವಿಗ್ರಹಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಯುಷ್ಮಚ್ಚೇತಿ ।

ನನು ತ್ವಂ ಚಾಹಂ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಕಥಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವಾದೇವ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಸ್ತ್ವಮಾದೇಶಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಯಥಾ ’ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀ ಚತುರ್ಥೀ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವೇನ ತ್ವಮಾದೇಶಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಸ್ತದ್ವತ್ , ತಥಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಗೋಚರಶ್ಚ ಗೋಚರಶ್ಚ ಗೋಚರಾವಿತಿ ವಿಗ್ರಹಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಂ ಜ್ಞಾಪಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಚ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಚೇತಿ ಕಥಂ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಉಭಯೋರ್ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ನಿತ್ಯನಪುಂಸಕಮಿತರನ್ನಿತ್ಯಪುಲ್ಲಿಂಗಮಿತ್ಯದೋಷಾದಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಮತತ್ರಯಪರಿಷ್ಕೃತಾರ್ಥೇನ ಸಾಧಿತಾರ್ಥೈಕದೇಶಶಂಕಾನಿರಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮಃ ಶಂಕಾವತಾರಾಯ ಪ್ರಥಮಮರ್ಥಕಥನದ್ವಾರಾ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –

ತ್ರಿಧೇತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅಸಂಭವೋನುಪಪತ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಧರ್ಮಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಶುಕ್ಲ ಇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶುಕ್ಲಗುಣತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನೋ ಘಟ ಇತಿ ಶುಕ್ಲಗುಣಘಟಯೋಃ ವಿರುದ್ಧಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಂಗೀಕಾರವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ರ ವಿರುದ್ಧಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತತ್ರ ಪ್ರಕಾಶಮಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧಾ ಯಥಾ ಶುಕ್ಲೋ ಘಟಃ ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತೇ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಹ –

ಚಿದಿತಿ ।

ವೃದ್ಧಮತ ಏವ ತತ್ಪ್ರಕೃತವಿಗ್ರಹಾಂತರಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಯಷ್ಮದಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ವರೂಪಃ ಗೋಚರಸ್ವರೂಪಃ ಪರಾಗಿತಿ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣ ವಿವೇಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಗೋಚರಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೌ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಚ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೌ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೌ ತಯೋರಿತಿ ವಿಗ್ರಹೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ಏತದ್ವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತೇಽರ್ಥೇ ಪುನರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಅತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।

ಅವ್ಯವಹಿತವಿಗ್ರಹಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ -

ಅಚಿತ್ವ ಇತಿ ।

ಸ್ವಸ್ಯೇತಿ ಪದಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯನೇನಾಪ್ಯನ್ವಯಃ । ಏಕಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವರೂಪಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿಷಯಿತ್ವಚಿದಚಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾನಾಂ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಪರಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಯಥೇಷ್ಟಮಿತಿ ।

ಅತಃ ಮತತ್ರಯೇಣ ವಿಗ್ರಹಚತುಷ್ಟಯಂ ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಿತಮ್ ವಿಗ್ರಹತ್ರಯನಿರೂಪಣಾನಂತರಮುಕ್ತವಿರೋಧಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತಃ ಇದಾನೀಮವ್ಯವಹಿತವಿಗ್ರಹೋಕ್ತವಿರೋಧಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ವೃತ್ತಂ ಕಥಯನ್ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತ್ಯನೇನ ದ್ವಿತೀಯವಿಶೇಷಣೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –

ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ।

ಐಕ್ಯಂ ನಾಮಾತ್ಯಂತಾಭೇದಃ ಭೇದಸಹಿಷ್ಣುರಭೇದಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।

ತದಿತಿ ।

ಐಕ್ಯಪ್ರಮಾಯಾ ಅಭಾವೇನ ತಜ್ಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಕಾರಣಾಭಾವಾದಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೈತನ್ಯಂ ಸುಖಂ ಚ ಆತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಃ ಜಾಡ್ಯಂ ದುಃಖಂ ಚ ಅನಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಸುಖಾದೇರಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇಪಿ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯಪದೇಶಸ್ತ್ವೌಪಚಾರಿಕ ಇತಿ ಭಾವಃ । ವಿನಿಮಯೇನ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯತ ಆಹೇತಿ ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾರ್ಥಕಃ ; ಅತಃಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಕಃ, ಆಹೇತ್ಯನೇನ ಪರಿಹಾರಮಾಹತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯಥಾ ಚೈವಂರೂಪಾ ಶಂಕಾ ಯತಃ ಕಾರಣಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅತಃ ಕಾರಣಾತ್ ಪರಿಹಾರಮಾಹೇತಿ ಪದತ್ರಯಪರಿಷ್ಕೃತಾರ್ಥಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ।

ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತೇ ಹ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವರೂಪಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೈಕದೇಶಃ ಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಪಪತ್ತಿರಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧರ್ಮ್ಯಂತರೇ ಹೀತರಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಾರ್ಥೇ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಾರ್ಥೋ ಹೇತುರಿತಿ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ಆತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತೌ ಅನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತೌ ಚ ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೋ ಹೇತುಸ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –

ನಹೀತಿ ।

ಸಂಸರ್ಗಂ ವಿನಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಸಂಬಂಧಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿನಿಮಯಃ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವರೂಪಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಂ ಪ್ರತಿ ಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗೋ ಹೇತುಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಸ್ಫಟಿಕಜಪಾಕುಸುಮಯೋಃ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇನೌಪಾಧಿಕಲೌಹಿತ್ಯಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೌಹಿತ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಗ್ರಹೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಸ್ಫಟಿಕ ಇತಿ ।

ಲೋಹಿತಂ ವಸ್ತು ಜಪಾಕುಸುಮಾದಿ ತಸ್ಯ ಸಾನ್ನಿಧ್ಯಂ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧಃ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥಾ ಚ ಕ್ವಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕ್ವಚಿತ್ಪರಂಪರಯಾ ಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗೋ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತೇ ಪರಂಪರಯಾ ಧರ್ಮಿಸಂಬಂಧಸಂಭವಾದ್ಭ್ರಮಾತ್ಮಕಗ್ರಹೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮನೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಜಪಾಕುಸುಮವತ್ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತು ತೇನ ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಸಂಗೇತಿ ।

ಕೇನಾಪಿ ವಸ್ತುನಾ ಸಹ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸಂಗತ್ವಾದೇವ ಪರಂಪರಾಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗಹೇತುಕಧರ್ಮಸಂಗೋಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ಭಾಷ್ಯಾರೂಢಂ ಕರೋತಿ –

ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇತಿ ।

ಲೋಕೇ ಶುಕ್ತಾವಿದಮಿತ್ಯಾದಿ ನಹಿ ತದಸ್ತೀತ್ಯಂತೇನ ಸ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿತೇನ ಗ್ರಂಥೇನೋಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಭಾಷ್ಯಾರೂಢಂ ಕರ್ತ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ನಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿಕಮಾದಾಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಸಂಭವತ್ಯೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಃ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯ ಇತ್ಯತಃ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯವಹಿತೇನಾನ್ವಯಂ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ –

ಇತ್ಯುಕ್ತೇತಿ ।

ಉಕ್ತರೀತಿಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –

ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।

ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।

ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಧ್ಯಸೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅನಿರ್ವಚನೀಯತೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಹ್ನವಾರ್ಥಕ ಇತಿ ।

ಅಭಾವಾರ್ಥಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಹ್ನೂಯತೇ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।