ಆಶ್ರಮಶ್ರೀಚರಣವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುಸೃತ್ಯ ಪದಾನಾಮರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –

ಅಹಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುರೋಧೇನ ಭಾಷ್ಯಪದಯೋಜನಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಏತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುರೋಧೇನ ಯೋಜನಾಪಿ ಯುಕ್ತೈವ ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರೀಷದ್ಭೇದಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ , ತಥಾಚ ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುರೋಧೇನ ಯೋಜನಾಪ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯೈವೇತಿ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ । ಅಹಮಿತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಪ್ಯಸ್ತಿ ತಥಾ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಧ್ಯಾಸೋ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ ನಾತ್ಮನೀತಿ ಮತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಚಿದಾತ್ಮಕತ್ವಮಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –

ಅಹಮಿತೀತಿ ।

ಜಡಾಂಶಮವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಚಿದಂಶಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ತ್ವಂಕಾರೇತಿ ।

ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಬುಧ್ಯಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಹಮಿತಿ ।

ಯತ್ರೇದಮರ್ಥತ್ವಂ ತತ್ರ ವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಘಟಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ, ತಥಾ ಚ ಬುಧ್ಯಾದಾವಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನೇ ವ್ಯಾಪಕಾಭವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ನನು ಶಂಕಾಯಾಃ ಕಃ ಪರಿಹಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯತ್ರ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರೇದಮರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಘಟದಾವೇವ ಅನುಭವಸಿದ್ಧೇತಿ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವರೂಪಹೇತುನಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಿದಮರ್ಥತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವೇತಿ ।

ಲಕ್ಷಣಯೋಗಾದ್ಗುಣಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಘಟಾದೇರಿವ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವರೂಪಹೇತುನಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಪೀದಮರ್ಥತ್ವಮಸ್ತಿ, ತಥಾಚಾತ್ರೈವ ಬುದ್ಧೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಭವದುಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿರಪ್ರಯೋಜಕೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ರೇದಮರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಪಿ ಘಟಾದಾವನುಭವಸಿದ್ಧಾ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -

ನ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತಿ ।

ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರ್ಘಟಾದಿವದಿದಮರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾತ್ರಾನುಷಂಗಃ, ತಥಾಚಾಹಮಿತಿ ಭಾಸತ್ವಾತ್ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಿವ ವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇದಮರ್ಥತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ವೃದ್ಧಮತೋಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಶಂಕಾನಿರಾಸಕತ್ವೇನ ತದೇವ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯಿತುಂ ಪುನಸ್ತದವತಾರಯತಿ –

ಅಥವೇತಿ ।

ನಾಸ್ವರಸದ್ಯೋತಕಂ ಕಿಂತು ಮತಾಂತರಮವಲಂಬ್ಯ ಯೋಜನಾದ್ಯೋತಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಿದಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವೃದ್ಧಮತೋಕ್ತಂ ದ್ವಿತೀಯವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಶಂಕಾನಿರಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ಕುತೋ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಪ್ರಥಮವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಶಂಕಾನಿರಾಸಕವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಏತಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದ್ಯಭಾವವಾನ್ ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಹಂಕಾರವದಿತ್ಯನುಮಾನಪ್ರಯೋಗಃ । ಅಸ್ಮಚ್ಚಾಸೌ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ ಚಾಸೌ ಗೋಚರಶ್ಚಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –

ಅಸ್ಮದಿತಿ ।

ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಕಿಮೇತಾವತಾನುಮಾನಸ್ಯ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯೇಣಾಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಖಂಡಯತಿ –

ಅಹಮಿತಿ ।

ಅಹಂಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಂಗ್ಯಮಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಯತ್ಸ್ಫುರಣತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತೇರಾವರಣರೂಪಪ್ರತಿಬಂಧಕನಿವರ್ತಕತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚೌಪಚಾರಿಕೀತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।

ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣೋಕ್ತಂ ವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಬ್ದೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ನಾಮ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಹೇತುಂ ಸ್ವಯಂ ದೂಷಯತಿ ವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ನ ತು ಕೇವಲಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ತಥಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ಅಹಂಕಾರೇ ವಿಶೇಷೇಣೇಪಿ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ದೇಹಮಿತಿ ।

ಅಥವಾಽಹಂಕಾರೇ ಸತ್ಯೇವ ಚೈತನ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ದೇಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ವಿಷಯಿತಾ ತದಭಾವೇ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯೈವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ದೇಹಮಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಪದಂ ದೇಹವಿಶೇಷಣಪರಂ, ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ಜಾತಿವಿಶೇಷಃ ದೇಹನಿಷ್ಠಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾತ್ಮಕಧರ್ಮೋ ವಾ, ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಂ ತತ್ರಾಭೇದಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಃ ಯಥಾ ದೀಪಘಟವದಿತ್ಯುಕ್ತನಿಯಮಃ ಅಹಂಕಾರವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಸ್ಥಲ ಏವೇತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಪಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಕೋಚಃ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಲ್ಪತ್ವಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ಅಧ್ಯಾಸೇ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪೃಥಗ್ವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಮುಪಪಾದಯನ್ ಫಲಿತಮಾಹ –

ಚಿದಿತಿ ।

ಅನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಹಂಕಾರಃ ಮುಖ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಮಾನ್ ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ಕೇವಲಾಹಮಾಕಾರಾಕಾರಿತವೃತ್ತಿಭಾಸ್ಯತ್ವಮ್ ಅಹಮಾಕಾರಾಕಾರಿತಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಹೇತುದೂಷಣೇ ಭಾಷ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ ಅಹಂವೃತ್ತೀತಿ ಭಾವಪ್ರಧಾನೋ ನಿರ್ದೇಶಃ ಪರಿಣಾಮರೂಪವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಸ್ವರೂಪಯೋಃ ಕರ್ತ್ತೃತ್ವಕರ್ಮತ್ವಯೋರೇಕಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಪರಸ್ಪರೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪವಿರೋಧಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ನ ಚಿದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವೃತ್ತಿಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಾದೇವ ನ ಚಿದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಚಿದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ಭ್ರಾಂತಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ನಿರಸ್ಯ ಪರಾಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಸಾಧಯನ್ ಕರ್ಮಧಾರಯಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –

ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।

ಅಹಂಕಾರಃ ಮುಖ್ಯಪರಾಕ್ತ್ವವಾನ್ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದ್ಗೋಚರತ್ವಾದ್ವೇತಿ ಸಾಧನೀಯಮ್ ।

ವಿಷಯೋ ನಾಮ ಬಂಧಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –

ಷಿಞ್ಬಂಧನ ಇತಿ ।

ಸ್ಫುರಾಮೀತ್ಯನೇನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ಸುಖೀತ್ಯನೇನಾತ್ಮಧರ್ಮಾಧ್ಯಸ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।

ಇತ್ಥಂಭಾವ ಇತಿ ।

ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ನಾಮಾಭೇದಃ । ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ । ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಇತಿ ಅತದ್ರೂಪೇ ತದ್ರೂಪಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಸ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಾಮಗ್ರೀಕಾರಣಸಮುದಾಯಃ ಸ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಪಾದಯತಿ –

ನಿರವಯವೇತಿ ।

ಸಾದೃಶ್ಯಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಅವಯವಸಾದೃಶ್ಯಂ ಗುಣಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚೇತಿ, ತಥಾ ಚ ನಿರವಯವತ್ವಾದವಯವಸಾದೃಶ್ಯರೂಪನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದ್ಗುಣಸಾದೃಶ್ಯರೂಪಂ ಚ ಕಾರಣಮಾತ್ಮನಿ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಜ್ಞಾನರೂಪಕಾರಣಂ ಚಾತ್ಮನಿ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಕ್ತಹೇತುರೇವ ವೇದಿತವ್ಯಃ ।