ನಿರ್ಗುಣತ್ವಂ ಧರ್ಮರಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತ್ಯಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ ಸ್ಫುರಣಮಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶುಭಕರ್ಮೇತ್ಯನೇನ ಶುಭಕರ್ಮಹೇತುಕಮಾಧುರ್ಯಾದಿರಸವಸ್ತುಭಕ್ಷಣಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ ವಿಷಯಾನುಭವ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತ್ಯಾದಿಕಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿರಾಹಿತ್ಯಂ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇರಿದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅವಭಾಸಂತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ । ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಾಧಿವಶಾನ್ನಾನೇವಾವಭಾಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅದ್ವೈತಮತೇ ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾದಹಂ ಸ್ಫುರಾಮೀತ್ಯಾದಿಸ್ಥಲೇ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸೋಽರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾದಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಧ್ಯಾಸಾಕ್ಷೇಪೋಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –

ಅತ ಇತಿ ।

ಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಯಥಾರ್ಥಾನುಭವತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ತ್ವಬಾಧಿತತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ಪ್ರಮಾತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರೇಣೇತಿಶಬ್ದೇನಾನ್ವಯಃ ।

ನನ್ವಧ್ಯಾಸಾಂಗೀಕಾರೇ ಏಕವಿಭಕ್ತ್ಯವರುದ್ಧತ್ವೇ ಸತ್ಯೇಕಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪಸ್ಯಾಹಂ ನರ ಇತಿ ಪದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನೀಲೋ ಘಟ ಇತ್ಯತ್ರ ನೀಲಗುಣಾಶ್ರಯೋ ಘಟ ಇತಿವನ್ನರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟದೇಹಸಂಬಂಧ್ಯಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮೀಯತ್ವರೂಪಗುಣಯೋಗಾತ್ ಗೌಣೋಽಯಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ಅಹಂ ನರ ಇತಿ ।

ನರಪದಂ ನರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟದೇಹಪರಂ ನರತ್ವಮವಯವಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಧರ್ಮವಿಶೇಷಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮತೇ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಗೌಣತ್ವಂ ಚಾವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಮತಮಾಸ್ಥೇಯಂ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವ್ಯವಹಿತವೃತ್ತಾವನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಪರಮತಮುಪಸಂಹರತಿ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ನ ವಿಚಾರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂಜಿತೋಪಿ ವೇದಾಂತವಿಚಾರೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವ್ಯವಹಾರತಃ ಶಬ್ದತಶ್ಚೇತಿ ಚತುರ್ವಿಧಪ್ರಯುಕ್ತಾದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಪರಸ್ಪರೈಕ್ಯಾದ್ಯಯೋಗತ್ವರೂಪವಿರೋಧಾತ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋರ್ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ನ ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾಭಾವ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಮಾಯಾಸಂಭವೇನ ತಜ್ಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಹೇತೋರಸಂಭವಾದತದ್ರೂಪೇ ತದ್ರೂಪಾವಭಾಸರೂಪೋಽಧ್ಯಾಸೋ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಾಸಂಭವಾದ್ಬದ್ಧಮುಕ್ತಯೋಃ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗೇನ ವಿಷಯಾಭಾವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಸುಧೀಭಿರ್ವಿಭಾವನೀಯಮ್ ।

ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಾದೌ ಯುಕ್ತ್ಯಭಾವಾದೇವಾನುಭವಸಿದ್ಧಾಧ್ಯಾಸಾಪಲಾಪೇ ಅನುಭವಸಿದ್ಧಘಟಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಮಪಲಾಪಪ್ರಸಂಗಸ್ತಥಾ ಚ ಶೂನ್ಯಮತಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತೋಽನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಾಭಾವೇಪಿ ಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಅಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ವಿಷಯಾದಿಸಂಭವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಿತುಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ತಥಾಹೀತಿ ।

ಅಂಗೀಕಾರಾರ್ಥಕೇನ ತಥಾಪಿ ಇತ್ಯನೇನೈವಾದ್ಯಪಕ್ಷೇ ಪರಿಹಾರೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ ।

ಆದಾವಿತಿ ।

ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಥಕ್ರಮಸ್ಯ ಪಾಠ್ಯಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಬಲತ್ವಾದರ್ಥಕ್ರಮಮನುಸೃತ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಪದಾನ್ಯವತಾರಯತಿ –

ನೇತ್ಯಾದನಾ ।

ಅಯಮಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ಮಕಾನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮಿತ್ಯನೇನೈವ ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪಪರಿಹಾರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವಾದಿತಿ । ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾನುಭವಸ್ಯ ಭ್ರಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಃ ಸಿದ್ಧಃ । ಸಿದ್ಧೇ ವೃತ್ತಿಸ್ವರೂಪೇ ಅಧ್ಯಾಸೇ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾತ್ಮಕಭಾನಸತ್ತ್ವಾದಭಾನಮಯುಕ್ತಂ ವೃತ್ತೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಂ ವಾಸ್ತವಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –

ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಹಂ ಕರ್ತ್ತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮದಾತ್ಮವಿಶೇಷ್ಯಕಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾತ್ಮಕಮೇವ ನಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಮತೋಽಧ್ಯಾಸೋ ನಾನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಯಪರತ್ವಯೋರ್ನಿರಾಸಃ ಕ್ರಿಯತೇ । “ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಭ್ಯಾಸೋಽಪೂರ್ವತಾ ಫಲಮ್ । ಅರ್ಥವಾದೋಪಪತ್ತೀ ಚ ಲಿಂಗಂ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯೇ “ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತೋಪಕ್ರಮಾದಿಪದೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವೇವ ಲಿಂಗಮ್ । ಬೋಧನೇನ ಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಧಿಕರಣೀಯಂ ತೃತೀಯಾ ತಥಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾಕರ್ತೃಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಾಗಮವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಸಂಗಮೇವೋಪಪಾದಯತಿ –

ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ।

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ದೇಹಾತ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಾತ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಾದುಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯೋಹಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಯಥಾ ಭ್ರಮತ್ವಂ ತಥಾ ಅಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಮತ್ವಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತಿ ಭ್ರಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ಮಕಭಾನಸಂಭವಾದಭಾನಮಯಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿಷ್ಠಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಮವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಭಾವಃ ಸಾಧಿತಃ ಸಂಪ್ರತಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಭಾವಂ ಸಾಧಯತಿ –

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಂ ಪೂರ್ವಕಾಲವೃತ್ತಿತ್ವಮ್ ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾತ್ವೇನೈವೋಪಜೀವ್ಯತಾ ನ ತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವೇನೇತಿ ತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಾಂಶಸ್ಯ ’ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನೇ’ತ್ಯಾದ್ಯಾಗಮೇನ ಬಾಧಸಂಭವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।

ಆಗಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಆಗಮರೂಪಶಬ್ದವಿಷಕಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಕರ್ತೃಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕಶಾಬ್ದಬೋಧೋತ್ಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲಃ ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಾದಿರೂಪೇಣ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇಣ ಜನ್ಯಃ ಯಃ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಯಾ ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಉತ್ತಮವೃದ್ಧಃ ಗಾಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಶ್ರೋತಾ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಃ ಗವಾನಯನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪಶ್ಯತಃ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸೋರ್ಬಾಲಸ್ಯ ತದಾ ಅಸ್ಯ ಪದಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿಶಕ್ತಿಗ್ರಹೋ ಜಾಯತೇ ತೇನಾನಂತರಂ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಬಾಲಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಬೋಧೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಾದಿದ್ವಾರಾ ಶ್ರವಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರುಪಜೀವ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಜಾಯತೇ ತಾವದಬಾಧಿತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾತ್ವಿಕಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದನುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಧರ್ಮಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಉಪಜೀವ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಭೇದೇನಾನುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಪ್ಯಾಗಮಬಾಧಿತತ್ವೇನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಧರ್ಮಿನಿಷೇಧೇ ತಾವದಾಗಮಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅನಪೇಕ್ಷಿತಾಂಶಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನವಚ್ಛೇದಕತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವರೂಪಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಗಮೇನ – ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನೇತ್ಯಾಗಮೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯಾತಿರಿಕ್ತವೃತ್ತಿತ್ವೇಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮಿತರನಿವರ್ತಕತ್ವರೂಪಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಥವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಕಾರಣಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಂ ತು ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಮ್ , ತಥಾ ಚ ತಯೋರಾಗಮೇನ ಬಾಧೋ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂತು ತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಬಾಧಸ್ತತೋ ನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧೋ ನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಚೇತಿ ದೂಷಯತಿ –

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।

ಷಷ್ಠೀದ್ವಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ನ ವಿಶೇಷಣಂ ಬಹುವ್ರೀಹಿರಪಿ ಪೂರ್ವವನ್ನಾಶ್ರಯಣೀಯಃ । ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಪೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಿಷ್ಠವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣತ್ವಸತ್ತ್ವೇಪೀತಿ ಭಾವಃ । ಅನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಸಹಕಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ಕಸ್ಯ ಬಾಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ಅನಪೇಕ್ಷಿತೇತಿ ।

ಅಸಹಕಾರಿಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಉಪಜೀವ್ಯೇ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರವಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ವೇದಾಂತ್ಯಭಿಮತವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಾಂಶ ಏಕಃ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಭಿಮತತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಾಂಶಶ್ಚೇತ್ಯಂಶದ್ವಯಂ ವರ್ತತೇ ತತ್ರ ಶಾಬ್ದಬೋಧಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಾಂಶಮೇವಾಪೇಕ್ಷತೇ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಜಾಯತೇ ತಾವದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸದ್ಭಾವಾಭಾವೇ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದತೋ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಾಂಶ ಏವ ಆಗಮೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾದಿತಿ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ವರೂಪಬಾಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾಹಮಿತಿ ಆತ್ಮವಿಶೇಷ್ಯಕಾನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಧರ್ಮಿಣೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸೋಽನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।

ನಾಮರೂಪಾದಿತಿ ।

ಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಸತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಜ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯಂ ತದಸತ್ಯಮಿತಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಸ್ಥಲೇ ಕ್ಲೃಪ್ತನಿಯಮಭಂಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ –

ತನ್ನೇತಿ ।

ಯತ್ಸತ್ಯಂ ತತ್ಕಸ್ಮಾದಪಿ ನಿವೃತ್ತಿರಹಿತಂ ಯಥಾತ್ಮವದಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧೋಪಿ ತವ ಮತೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ –

ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಶ್ರುತೇರ್ಬೋಧಕತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿದ್ವಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ ವ್ಯಾಪ್ತಿದ್ವಯವಿರೋಧಾದೇವ ಸಂಪ್ರತ್ಯಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ –

ಅಯೋಗ್ಯತೇತಿ ।

ಯೋಗ್ಯತಾ ಹ್ಯರ್ಥಾಬಾಧಃ ತದ್ಭಿನ್ನಾ ತು ಅಯೋಗ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಬಂಧಸ್ಯ ಯಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಯದ್ಬೋಧಕತ್ವಂ ಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಂ ತದಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದೌ ವಿಷಯತ್ವಂ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ ಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯಕಬೋಧಜನಕತ್ವಸ್ಯಾಯೋಗಾದಿತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್ । ತತ್ರ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತೇಃ ಬೋಧಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಃ ಸತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವ ಸತ್ಯಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರಯೋಗ್ಯೇತಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಜನ್ಯಸತ್ಯಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ತಾವದಯೋಗ್ಯತಾವಿಷಯಕನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ನಿವೃತ್ತಿಬೋಧಕತ್ವಂ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಶ್ರುತೇಸ್ತು ಅಪೂರ್ವದ್ವಾರವರ್ಣನೇನ ಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯಸತ್ತ್ವಾದ್ಬೋಧಕತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಪಾಪಕರ್ಮ ಕಿಮಸತ್ಯಂ ಸತ್ಯಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ, ತನ್ನಾಶಾರ್ಥಂ ಸೇತುರ್ದರ್ಶನಾದೌ ಪ್ರಯತ್ನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ದ್ವಿತೀಯೇ ಯತ್ಸತ್ಯಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯಂ ತಥಾ ಪಾಪಕರ್ಮೇಽತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇಽಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯೋಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೇಣ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಸ್ಯ ಪಾಪಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಪಾಪಕರ್ಮ ಸತ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾನಿಯಮಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತ್ಯಮೇವ ನ ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯಂ, ಬಂಧಸ್ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿವದಸತ್ಯ ಏವೇತ್ಯಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏತೇನ ನಿಯಮಾಪ್ರವಿಷ್ಟಮಾತ್ರಪದವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಪಾಪಕರ್ಮಣಃ ಉಭಯವಾದ್ಯಭಿಮತಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಂ ವಾ ।

ಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –

ಬಂಧಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಶ್ರೌತಂ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜ್ಞಾನೈಕನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ದೂಷಿತಮಿದಾನೀಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ –

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ಕಿಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸ್ವಾಭಾವಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವದ್ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನೇತಿ ।

ಸತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ಬಯಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ । ಪ್ರಕೃತಿಮಿತಿ । ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಂಧಸ್ಯ ಮಾಯಾಜನ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ನಾಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಮತೋ ನಾಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯಾ ಮಾಯಾ ಚೇತಿ ಪರ್ಯಾಯ ಇತ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಮಾಯೇತಿ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ನಾಪೀತಿ ।

ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಬಂಧೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ಬಂಧಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಂಧಾಭಾವೇನ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಅವೃತ್ತಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಂಧಃ ಸ್ವಭಾವೇನ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿಮಾನ್ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಅನೇನ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಬಂಧಾಧಿಷ್ಠಾನವೃತ್ತಿರ್ಯ ಅಭಾವಃ ನ ತು ಬಂಧಾಭಾವಃ ಕಿಂ ತ್ವನ್ಯಾಭಾವಃ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಬಂಧೇಽಸ್ತೀತಿ । ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗದ್ರೂಪೋ ಬಂಧಸ್ತದಾ ತೇನ ಸ್ಥೂಲತ್ವಂ ಧರ್ಮತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚ ನಿರ್ಧರ್ಮಿಕತ್ವಾಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ।

ಕಿಂ ಚ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಂಧಾಭಾವೋ ನಾಸ್ತಿ ತದಾ ಅಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಬಂಧಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ತದ್ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಬಂಧಸ್ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತೃತೀಯೇ ವಿರೋಧಮಾಹ –

ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವದಿತಿ ।

ಚರಮೇ ಪಕ್ಷೇ ತು ಮನ್ಮತಪ್ರವಿಷ್ಟೋಸೀತ್ಯಾಹ –

ಅಥೇತಿ ।

’ಆದಾವಂತೇ ಚ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ವರ್ತಮಾನೇಪಿ ತತ್ತಥೇತಿ’ ನ್ಯಾಯೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಯೋರ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ಆಗತೇಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ಕಿಂ ತದ್ವರ್ಣನೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಯದಿ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ತಥೈವ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಜನ್ಯಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಯದಿ ಬಂಧಃ ಸತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿವರ್ತಿತುಮಯೋಗ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತಾದೃಶತರ್ಕಾದಿನಾ ಬಾಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಾಬಾಧಾತ್ಮಕಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯಃ ಸಂಪದ್ಯತೇಽತಃ ತನ್ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಸೋ ವರ್ಣನೀಯ ಇತಿ ನ ತದ್ವರ್ಣನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರತ್ವರೂಪದ್ವಾರತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ದ್ವಾರತ್ವಂ ವಿಹಾಯಾಂಗೀಕಾರಾಂಶ ಏವಾತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –

ಅಪೂರ್ವೇತಿ ।

ಅಪೂರ್ವಂ ದ್ವಾರಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಪೂರ್ವದ್ವಾರೋ ಯಾಗಸ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತಸ್ತ್ವಮಪೂರ್ವರೂಪದ್ವಾರಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ಯೋ ಯಾಗಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಹೇತುತ್ವರೂಪಃ ತದ್ಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಾಯಾಪೂರ್ವಮಂಗೀಕೃತಂ ತಥಾಧ್ಯಸ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕರಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನಚೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾದಾವೇವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇನ ಆರ್ಥಿಕಾರ್ಥತಯಾ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ವರ್ಣಿತತ್ವಾತ್ಪುನಸ್ತದನನ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣೇ ತದ್ವರ್ಣನಂ ಪುನರುಕ್ತಮೇವಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ದಿಗಿತಿ ।

ಅಯಮಾಶಯಃ । ಅಧಿಕಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ತದಧಿಕರಣಸ್ಯ ನ ಗತಾರ್ಥತಾ ಯತಃ ಸಂಗ್ರಹಸ್ಯ ವಿವರಣಮತೋ ನ ಪುನರುಕ್ತತೇತ್ಯಲಮತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ।

ಲೋಕಸಹಿತೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ಇತಿ ಮಧ್ಯಮಪದಲೋಪಸಮಾಸಾದೇಕವಚನೇಽಪಿ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ಅಧ್ಯಾಸಮಿತಿ ।

ಲೋಕ್ಯತೇ ಯಃ ಸಃ ಲೋಕ ಇತಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಪರತ್ವೇನ ಲೋಕಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ।

ಮನುಷ್ಯಪದಂ ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಮನುಷ್ಯೋಹಮಿತಿ ।

ದೇಹಾಹಂಕಾರಾದ್ಯರ್ಥರೂಪಃ ಜ್ಞಾನೋಪಸರ್ಜನೋರ್ಥಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಲೋಕಪದಸ್ಯ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾದ್ ವ್ಯವಹಾರಪದಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಭಯೋಃ ಕರ್ಮಪರತ್ವೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ತದ್ವಿಷಯ ಇತಿ ।

ಸ ಏವಾರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನರೂಪಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಸ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾಭಿವದನಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ಚೇತಿ ಬಹ್ವರ್ಥಸಂಭವಾತ್ಕಿಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾರ್ಥಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಅಭಿಮಾನ ಇತಿ ।

ಅರ್ಥೋಪಸರ್ಜನಃ ಜ್ಞಾನರೂಪೋಧ್ಯಾಸೋ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಃ ಅರ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ।

ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।

ಸ್ವರೂಪಂ ಚ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ । ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಾಷ್ಯಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರವಿಷಯಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಂ ದ್ವಿವಿಧಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತಿ ತತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಂಠೋಕ್ತಿಃ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇಪ್ಯುಕ್ತೇ ತನ್ನಿಷ್ಠಮಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಮರ್ಥಾತ್ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಧರ್ಮಶ್ಚ ಧರ್ಮೀ ಚೇತಿ ನ ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸಃ ಕಿಂತು ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮಿಣಾವಿತಿ ಷಷ್ಠೀತತ್ಪುರುಷಸಮಾಸ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಜಾಡ್ಯೇತಿ ।

ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯೌ ಧರ್ಮಿಣೌ ತಯೋರಿತ್ಯನೇನ ಧರ್ಮಪದಮನೇಕಧರ್ಮಬೋಧಕಂ ಧರ್ಮಿಪದಂ ಧರ್ಮಿದ್ವಯಬೋಧಕಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರಿತರೇತರಾವಿವೇಕೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತೋಽಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತ್ಯಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ಪದಯೋಜನಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವಾಂತರಯೋಜನಾಮರ್ಥಪೂರ್ವಕಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –

ತಯೋರಿತಿ ।

ಅಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಅತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಾತ್ – ಧರ್ಮಿರೂಪವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥಾ ಚ ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರೂಪಪ್ರಮಾಯಾಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನಯೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋರನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾವಭಾಸತ್ವರೂಪಾಧ್ಯಾಸವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತದಿದಮರ್ಥಯೋರತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸಮುದಾಯಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।

ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।

ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸವಿಶಿಷ್ಟಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸರೂಪಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಂಧತ್ವಂ ದೋಷವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ವಸ್ತುಗ್ರಹಣಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಸ್ಫುಟತ್ವೇಪೀತಿ । ಅಹಂ ಚಕ್ಷುರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವೇಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೋಽನುಮೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಂಧೋಹಮಿತಿ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಃ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸತ್ವಾತ್ ಸ್ಥೂಲೋಹಮಿತಿ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।

ನನ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮಧ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ ತಚ್ಚ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಭಯೋರಸತ್ಯತ್ವೇನ ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸತ್ಯಾನೃತಪದಯೋರ್ವಚನಪರತಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –

ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸತ್ಯಂ ಕಾಲತ್ರಯಬಾಧಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –

ಅನಿದಮಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।

ಸಂಸರ್ಗೇತಿ ।

ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥಾಚಾನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಮಧ್ಯಸ್ಯತೇ ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಪಿಶಬ್ದೇನಾನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಚಾಧ್ಯಸ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಯೋಃ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಃ ಮಿಥುನೀಕರಣಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿಕಮೇಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ । ಅಧ್ಯಾಸಃ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನೈವಾಧ್ಯಾಸಃ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಅನಾತ್ಮನಸ್ತೂಭಯಥಾ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಃ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಸತ್ಯಾನೃತಯೋರ್ಮಿಥುನೀಕರಣಂ ಕಥಂ ವಾದಿನಾಮಸಮ್ಮತತ್ವಾತ್ ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿದಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಸಾರೇಣ ವಿಭಾವನೀಯಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವೇನೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಃ ಕಾಲೋ ಯಸ್ಯ ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವಕಾಲವೃತ್ತಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರವಾಹ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದೋಷಸಂಬಂಧ ಏವಾಧ್ಯಾಸಃ ಅತ್ರ ವರ್ತಮಾನಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷತೇ ಹ್ಯಕರ್ತುರ್ಭೋಗಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ರಾಗದ್ವೇಷಸಮಂಧಾಧ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷತೇ ರಾಗಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ ರಾಗದ್ವೇಷಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಪೂರ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ಅನುಪಭುಂಕ್ತೇ ರಾಗಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರವಾಹೋಽನಾದಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಸಂಬಂಧರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ ಸಂಬಂಧಿಸ್ವರೂಪಾಣಾಮಧ್ಯಾಸವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ತು ಸಾದಿತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನಾದಿತ್ವಮಿತಿ ।

ನನ್ವಿತಿ ।

ಅನಾದಿಕಾಲತ್ವನಿಷ್ಠವ್ಯಾಪ್ಯತಾನಿರೂಪಿತವ್ಯಾಪಕತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ ಅನಾದಿಕಾಲತ್ವವ್ಯಾಪಕಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನಾದಿತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –

ಅಧ್ಯಾಸತ್ವೇತಿ ।

ಯತ್ರಾನಾದಿಕಾಲತ್ವಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಧ್ಯಾಸವ್ಯಕ್ತಿಸಂಬಂಧ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಭಾವೋಽನುಭವಸಿದ್ಧಃ, ವ್ಯಕ್ತಿಸಂಬಂಧೋ ನಾಮ ವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸಂಬಂಧಃ, ತಥಾ ಚ ಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ವ್ಯಕ್ತೌ ವರ್ತತ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ವಯಃ । ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ಕರ್ತ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಪಿ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ವಿಕಲ್ಪಸ್ತೃತೀಯಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಹೇತುಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರತದ್ಧೇತ್ವಧ್ಯಾಸಯೋರ್ನೈಸರ್ಗಿಕಪದೇನೋಕ್ತತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪೋ ನಿರಸ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಲಾಘವೇನೇತಿ ।

ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಕೋಟೌ ಯಥಾರ್ಥಪದವಿಶಷ್ಟಪ್ರಮಾಪದಂ ನ ನಿವೇಶ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಭ್ರಮಪ್ರಮಾಸಾಧಾರಣಾನುಭವಪದಂ ನಿವೇಶ್ಯತೇ ತತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಸಮಾನ್ಯಾರೋಪ್ಯವಿಶೇಷಯೋರೈಕ್ಯಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಮಿತಿ ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಲಾಘವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಕಾರಣಶರೀರಲಾಘವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಮಾತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾನ್ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ತದುಭಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾಭಿಮತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯೇ ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –

ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಿತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ನಿಮಿತ್ತಪದಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಪ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –

ತದುಪಾದಾನ ಇತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಸತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಃ ಕಿಮರ್ಥೇತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಕರ್ತುರಸ್ಮದಾದ್ಯಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಕರ್ತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾಧಿಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಈಶ್ವರನಿಷ್ಠಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಕಾಲಕರ್ಮಾದೀನಿ ಯಾನಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ತತ್ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಾಯಾತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವಂ ದೋಷತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿತೃತೀಯಾತ್ರಯೇಣ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ನಿಮಿತ್ತಪದಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ತಮೋರೂಪಾಽವಿದ್ಯಾ ಕಥಮ್ ಅಸಂಗೇ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಗಶ್ಚ ಕಥಮಿತ್ಯನ್ವಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇತಿ ।

ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಶಂಕಾದ್ವಯನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಥಮಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಪ್ರಚಂಡೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಹಿತಾನುಭವಬಲಾದಸ್ತ್ಯೇವಾವಿದ್ಯಾ ನ ಸ್ವಪ್ರಾಕಾಶತ್ವಹಾನಿರಪಿ, ಅನುಭವಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪೇಚಕಾ ಉಲೂಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –

ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೇತಿ ।

ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಸಹ ವಾಸ್ತವಿಕಸಂಬಂಧರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವಾದಸ್ತ್ಯೇವಾವಿದ್ಯಾಸಂಗಃ ತಸ್ಯಾ ವಾಸ್ತವಿಕತ್ವಾಭಾವೇನ ನಾಸಂಗತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಥಮಶಂಕಾನಿರಾಸೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ –

ನಿತ್ಯೇತಿ ।

ವೃತ್ತ್ಯಾರೂಢಜ್ಞಾನಮೇವಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಥವಾ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ಕಥಂ ಜ್ಞಾನರೂಪಾತ್ಮನ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ನಿತ್ಯೇತಿ ಚ ।

ಚ ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ।

ತಾರ್ಕಿಕಮತನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪದಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯದ್ವೇತಿ ।

ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶಶೇಷಪೂರ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣದ್ವಯಂ ಯೋಜಯತಿ –

ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಭಾವತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಜ್ಞಾನಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –

ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಜ್ಞಾನಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಸಮಾಸವಕ್ಯರೂಪಂ ಯತ್ಪದಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಪದೇನೇತ್ಯೇಕವಚನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ನಿರಸ್ತಂ – ಪದಸ್ಯ ಸಮಾಸವಾಕ್ಯರೂಪತ್ವೇನಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ।

ಜ್ಞಾನಘಟಿತಾ ಹಿ ಇಚ್ಛೋತ್ಪತ್ತಿಸಾಮಗ್ರ್ಯೇವ ಇಚ್ಛಾಪ್ರಾಗ್ಭಾವನಾಶಹೇತುಃ ನತ್ವಿಚ್ಛೇತ್ಯೇಕದೇಶಿಸಿದ್ಧಾಂತಮನುವದನ್ ಪದಕೃತ್ಯಮಾಹ –

ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।

ಜಾನಾತೀಚ್ಛತಿ ಯತತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಮಿಚ್ಛಾ ಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನೇನೈವೇಚ್ಛಾ ಪ್ರಾಗಭಾವಶ್ಚ ನಶ್ಯತೀತಿ ವದಂತಂ ತಾರ್ಕಿಕೈಕದೇಶಿನಂ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚೇಚ್ಛಾಪ್ರಾಗಭಾವೇ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪದಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಮಾವಿದ್ಯಾ ಸಮಾಸಸ್ತು ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ನ ಶೇಷಪೂರ್ತಿಃ ತಥಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣಾವಿದ್ಯಾರೂಪಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮಕ್ಷರಾರೂಢಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ಜ್ಞಾಪಿತಮ್ ।

ಯದ್ವೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಭಾವತ್ವಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಂ ಸಮಾಸಸ್ತು ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶಶೇಷಪೂರ್ತಿಃ ತಥಾ ಚ ಭಾವತ್ವೇ ಸತಿ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಂ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪದೇನ ಬೋಧಿತಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ಇದಾನೀಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನಾಮ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಅಜ್ಞಾನಂ ನಾಮಾನಾದ್ಯುಪಾದಾನಿತಿ ವಿವಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಂತರಮಾಹ –

ಅನಾದೀತಿ ।

ಯಸ್ಯಾದಿರುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ವಿದ್ಯತೇ ತದನಾದಿ, ತಥಾಚಾನಾದಿತ್ವೇ ಸತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪದೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಲಕ್ಷಣೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪದಾದಿಕಂ ನ ನಿವೇಶನೀಯಂ ಬಂಧೇಚ್ಛಾಪ್ರಾಗಭಾವಯೋರತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।

ಸರ್ವಾನುಭವರೂಪಪ್ರಮಾಣೇನ ಅಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗರೂಪಾಭಿಲಾಪೇನ ಚಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾಶಯಮುದ್ಘಾಟಯತಿ –

ಸಂಪ್ರತೀತಿ ।

ನನು ವಿಯದಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತವ್ಯಃ ಕಥಮಹಮಿದಮಿತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।

ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಭಾಷ್ಯೇ ಅಹಮಿದಮಿತ್ಯಾದಿದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದನಂ, ತಥಾ ಚ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಥಮಿಕಾಧ್ಯಾಸಂ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಯಮ್ ಪೂರಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನಾಯಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।

ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರ ರಜತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವವದಹಂಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಾಂಶದ್ವಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಚ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ ಅಹಮಿತ್ಯತ್ರ ನಿರಂಶಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ದ್ವೈರೂಪ್ಯಾನನುಭವಾದಿತಿ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ಅಯಃಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಲೋಹಪಿಂಡಃ, ಅಯೋ ದಹತೀತ್ಯತ್ರಾಗ್ನಿರಯಃಸಂಪೃಕ್ತತಯಾವಭಾಸತೇ ಅಯಃಪಿಂಡಸ್ತ್ವಗ್ನಿಸಂವಲಿತತಯಾ, ತೇನಾಗ್ನಿನಿಷ್ಠದಗ್ಧೃತ್ವಮಯಃಪಿಂಡೇ ಅವಭಾಸತೇ ಅಯಃಪಿಂಡನಿಷ್ಠಚತುಷ್ಕೋಣಾಕಾರತ್ವಮಗ್ನೌ ತಸ್ಮಾದಯಃಪಿಂಡಾಗ್ನಿರೂಪಾಂಶದ್ವಯಮನುಭೂಯತೇ ಯಥಾ, ತಥಾ ಅಹಮುಪಲಭ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಚಿದಾತ್ಮಾದ್ಯಹಂಕಾರಸಂಪೃಕ್ತತಯಾ ಅವಭಾಸತೇ ಅಹಂಕಾರೋಽಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸಮ್ವಲಿತತಯಾ, ತೇನ ಜಾಡ್ಯಚೇತನತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾವಭಾಸತೇ ತಸ್ಮಾದಹಮಿತ್ಯನೇನಾತ್ಮಾಹಂಕಾರರೂಪಾಂಶದ್ವಯಮನುಭೂಯತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ನನು ತತ್ರೋಪಲಭ ಇತ್ಯಾಕಾರಕಪದಸಾಹಚರ್ಯಾದಸ್ತ್ಯಂಶದ್ವಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಕೇವಲಾಹಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಥಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಹಂ ಪಶ್ಯಾಮ್ಯಹಮುಪಲಭ ಇತ್ಯೇವಂ ಪದಾಂತರಸಾಹಚರ್ಯೇಣೈವ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರಾಥಮಿಕಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಭೂತತ್ವಾತ್ । ನನು ದೃಷ್ಟಾಂತದರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಕಥಂ ಶಾಬ್ದಬೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅಯೋ ದಹತೀತ್ಯತ್ರ ದಹತೀತ್ಯನೇನ ದಗ್ಧೃತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಅಯೋಧರ್ಮತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ದಗ್ಧೃತ್ವಸ್ಯಾಯೋಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದಗ್ನಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾಯಃಪಿಂಡೋ ಅಯಃಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ದಗ್ಧೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಃ ಅಗ್ನಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಃ ಅಯಃಪಿಂಡ ಇತಿ ಶಾಬ್ದಬೋಧೋ ಜಾಯತೇ ಯಥಾ, ತಥಾ ಅಹಮುಪಲಭ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಉಪಲಭ ಇತ್ಯನೇನ ವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ ಸ್ಫುರಣಾತ್ಮಿಕಾಯಾಃ ಅಹಂಕಾರರೂಪಜಡಧರ್ಮತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಾಯಾಃ ವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಲಬ್ಧೇರ್ಜಡಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದಹಮಿತ್ಯನೇನ ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾಹಂಕಾರ ಉಚ್ಯತೇ ತಥಾ ಚೋಪಲಬ್ಧಿವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಃ ಅಹಂಕಾರ ಇತಿ ಶಬ್ದಬೋಧಸ್ತಸ್ಮಾದಹಮಿತ್ಯನೇನ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಾಂಶದ್ವಯಮನುಭೂಯತೇ ತಥಾ ಸತಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಕೂಟಸ್ಥಲೇ ದೃಗಂಶಸ್ವರೂಪೇ ಆತ್ಮನಿ ದೃಶ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಾಥಮಿಕಃ ಸಂಭವತಿ । ಏವಮಹಂಕಾರೇಪಿ ಧರ್ಮಿಸ್ವರೂಪಾತ್ಮನಃ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಾಥಮಿಕಃ ಸಂಭವತಿ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಂತರಾ ವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾತ್ಮಕಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಭೋಗ್ಯಸಂಘಾತಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಘಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಾಥಮಿಕಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಅನಂತರಾಧ್ಯಾಸ ಏವೇತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ಭಾಗದ್ವಯೇನಾರ್ಥಪೂರ್ವಕಮ್ ಅಧ್ಯಾಸಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಅತ್ರಾಹಮಿತಿ ।

ಮನುಷ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಾಕೃತಿವಿಶೇಷಃ ಜಾತಿವಿಶೇಷೋ ವಾ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಂಶಚಿತ್ಸತ್ತೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಾತ್ಮನೋರೇಕಸತ್ತಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಶರೀರತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವವಿಲಕ್ಷಣಂ ಪಶ್ವಾದಿಶರೀರಸಾಧಾರಣಂ ಭೋಗಾಯತನತ್ವಂ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಂಶಭೂತಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಸಹಿಷ್ಣುರಭೇದ ಇತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಂಶದ್ವಯಂ ತಥಾ ಚ ಮನುಷ್ಯೋಹಮಿತ್ಯತ್ರ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ದೇಹೇ ತಾವದಭೇದಾಂಶರೂಪಚಿತ್ಸತ್ತೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಽನುಭವಸಿದ್ಧಃ ಮಮ ಶರೀರಮಿತ್ಯತ್ರ ಭೇದಾಂಶರೂಪಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸೋಽನುಭವಸಿದ್ಧಃ ತತಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಭೇದಾಂಶಃ ಸತ್ತೈಕ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಭೇದಾಂಶಃ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಇಮಮೇವಾರ್ಥಂ ಶಂಕೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅರ್ಧಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಪರಿಹರತಿ –

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವ ಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯಂಶ ಅಂಗೀಕಾರಃ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಕೇ ಕೋ ಭೇದ ಇತ್ಯಂಶೇ ಅನಂಗೀಕಾರಃ । ತಥಾಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪತಾದಾಮ್ಯಂ ತದೇಕದೇಶಃ ಸಂಸರ್ಗಃ, ತಥಾ ಚ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಭೇದಃ ಸಂಭವತಿ ತದೇಕದೇಶತ್ವಾದ್ಭೇದಶ್ಚ ತಥಾ ಹಸ್ತಪಾದಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪಂ ಶರೀರಂ ತದೇಕದೇಶೋ ಹಸ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಭೇದಃ ತದೇಕದೇಶತ್ವಾದ್ಭೇದಶ್ಚ ಸಂಭವತಿ ತದ್ವದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಕಥನದ್ವಾರಾ ಪರಮಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ –

ಏವಮಿತಿ ।