ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರೋಪೋದ್ಘಾತಪ್ರಯೋಜನಂ ಸತ್ ಸೂತ್ರಾರ್ಥವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಾತ್ಸೂಚಿತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಾಷ್ಯಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಾಸಂತ್ವನುವದತಿ –

ಆಹ ಕೋಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯಂತಮ್ ।

ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದಧ್ಯಾಸಸಾಧಕಂ ತತ್ ಅರ್ಥಾದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭವತಿ ।

ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋರಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಆರಭ್ಯತೇ ಇತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ತು ವೇದಾಂತವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಬಂಧಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ವಿಚಾರಿತವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಾಸಮನುವದತಿ ಏತದುತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ಸಾಂತಂ ಸಂಬಂಧಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಸತ್ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಸಿದ್ಧಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾನುವಾದಕಂ ಭವತೀತಿ ವಿಭಾಗಃ, ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನಾ ಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣಯೋರಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾತ್ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಲಕ್ಷಣವಿಷಯಂ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –

ಏವಂ ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ।

ಲಕ್ಷಣೇನ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಮಾಣೇನ ತು ವಸ್ತುನಿರ್ಣಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಅನೇನೈವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥಾದಿತಿ ಪದಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತದ್ಧೇತುಮಿತಿ । ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೇ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಉತ್ಕಟಕೋಟಿಸಂಶಯಃ ಸಂಭಾವನಾ ।

ನನು ಸಂಭಾವನಾಭಾಷ್ಯೇ ಸಂಭಾವನಾಮಾಕ್ಷಿಪತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಮಾಕ್ಷಿಪತೀತಿ ಕುತೋ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಕಿಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾಕ್ಷೇಪಯೋಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ಥಲದ್ವಯೇ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೀತಿ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೇನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಸಂಭವಸ್ಫೂರ್ತೇಃ ಸಂಭಾವನಾಂಶೇ ತ್ವಾಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತಃ ಅತ್ರ ತು ಆಹ ಕೋಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾಂಶೇ ಪ್ರಶ್ನ ಏವ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ಅಭಿಪ್ರಾಯವಾನ್ ಕಿಂಶಬ್ದಂ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಶ್ನಪದತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಕಿಂಲಕ್ಷಣಕ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತಥೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಪೂರ್ವವಾದಿಸ್ಥಾನೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರ ಏವ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಭೂತ್ವಾ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಾಹೇತಿ ಪರೋಕ್ತೇರ್ವಾದಜಲ್ಪವಿತಂಡಾಸು ತಿಸೃಷು ಕಥಾಸು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಭವಾತ್ಕುತ್ರೇಯಂ ಪರೋಕ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಸ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಃ ಪ್ರಧಾನಮುದ್ದೇಶ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾದಿಪ್ರತಿವಾದಿಭ್ಯಾಂ ಗುರುಶಿಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾವಸಾನಾ ವಾದಕಥಾ ತಸ್ಯಾಃ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧಿಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಹೇತುಭೂತಾನಿ ಯಾನಿ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣಾನಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗಮಾಹ –

ಆಹೇತ್ಯಾದೀತಿ ।

ತದಾರಭ್ಯೇತಿ ।

ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೀತ್ಯಾರಭ್ಯ ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ಸಂಭವನಾಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ । ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಂ ಚಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇ ಲಕ್ಷ್ಯಾಭಿಧಾಯಿನಃ ಪದಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸಾಕಾಂಕ್ಷವಚನಮನರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಯತಿ –

ಅಧ್ಯಾಸ ಇತೀತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಪದಸ್ಯಾನುಷಂಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಾಂತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅರ್ಥಾತ್ಪರಸ್ಯಾವಭಾಸತಾ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಂ – ಲಕ್ಷಣೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರತ್ರ ಪದತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಲಕ್ಷಣಪ್ರವಿಷ್ಠಂ ಯತ್ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪದದ್ವಯಂ ಭವತಿ ನ ಲಕ್ಷಣಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮತೋ ಲಕ್ಷಣಂ ಯೋಜಯತಿ –

ತಥಾಹೀತಿ ।

ಆರೋಪ್ಯೇತ್ಯಭಾವಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ವರೂಪತ್ವಮಿತಿ ಮತಮವಲಂಬ್ಯೇದಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅನಂಗೀಕಾರಮತಮವಲಂಬ್ಯಾರೋಪ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ತ್ವಮಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ನಿರ್ವಕ್ತಿ -

ತದ್ವತ್ವಂ ವೇತಿ ।

ಪರತ್ರಾವಭಾಸ ಇತಿ ಪದದ್ವಯೇನ ಪರಿಷ್ಕೃತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಮಾಹ –

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾತ್ಮನ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇ ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವೋಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾದಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಕೇ ಪ್ರಾಥಮಿಕೇ ಅಹಂಕಾರರೂಪಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ವಯಃ । ಏವಂ ಸ್ವಯಮಹಮಿತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಯಂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಕೂಟಸ್ಥೇ ಅಹಂಕಾರಾದೇಃ ಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕೂಟಸ್ಥಕಲ್ಪಿತಾಹಂಕಾರಾದ್ಯರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ವಯಃ । ಸಾದಿತ್ವಂ ಜನ್ಯತ್ವಮನಾದಿತ್ವಮಜನ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಸಾದಿಃ ಅವಿದ್ಯಾಚಿತ್ಸಂಬಂಧಾಧ್ಯಾಸೋಽನಾದಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ತದುಕ್ತಮ್ –
ಜೀವ ಈಶೋ ವಿಶುದ್ಧಾ ಚಿತ್ತಥಾ ಜೀವೇಶಯೋರ್ಭಿದಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ತಚ್ಚಿತೋರ್ಯೋಗಃ ಷಡಸ್ಮಾಕಮನಾದಯಃ ॥ ಇತಿ ।

ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯೇತಿ ।

ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾನಿರಾಸಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ರಜತಾದೇರಭಾಸ್ಯತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸಾಧಿತೇ ಸತಿ ಯಥಾ ರಜತಾದಿಃ ಸ್ವಾಭಾವವತ್ಯಭಾಸ್ಯಃ ತಥಾ ಸಂಯೋಗೋಪಿ ಸ್ವಾಭಾವವತ್ಯಭಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಾಂತರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಯಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಪರಮತಾನುಸಾರೇಣೈಕಾವಚ್ಛೇದೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ವಮತೇ ತು ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದೇಕಾವಚ್ಛೇದೇನೇತಿ ದೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಗ್ರಾವಚ್ಛೇದೇನ ವೃಕ್ಷೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಸಂಯೋಗಃ ಮೂಲಾವಚ್ಛೇದೇನ ತದಭಾವಶ್ಚಾಸ್ತಿ ತಥಾಪ್ಯೇಕಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸಂಯೋಗತದಭಾವಯೋರಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಕೃಷ್ಣಸಂಯೋಗೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಸಂಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ।

ಸ್ವಶಬ್ದಚತುಷ್ಟಯಂ ಸಂಯೋಗಾರ್ಥಕಮ್ ।

ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಘಟೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।

ನನು ಘಟಸಂಬಂಧಿತ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಭೂತಲೇಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ದುರ್ವಾರೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನೇತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನಶಾನಚ್ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಬೋಧಿತವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ಸಂಸರ್ಗರೂಪಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥವಿವಕ್ಷಯಾ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –

ತೇನೇತಿ ।

ತಥಾ ಚೈಕಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನೈಕಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನ ಚ ಸ್ವಸ್ವಾಭಾವಯೋರ್ಯದಧಿಕರಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ನವಭಾಸ್ಯತ್ವಮೇವಾರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ಪಶ್ಚಾದಾನೀತಘಟಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇ ಘಟಾಭಾವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಮಾಲಕ್ಷ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವಂ ಯತ್ರ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ತತ್ರ ಗಂಧ ಇತಿ ದೈಶಿಕವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಅನುಭವಸಿದ್ಧಾ ತಥಾ ಚ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಗಂಧಕಾಲೇ ಗಂಧಾಭಾವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇತಿ ।

ನನ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಯಮಹಮಿತಿ ಸ್ವಯಂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾಹಂಕಾರಾದಿಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇ ತದಭಾವಾಪಾದಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ ಶುಕ್ತಿಶಕಲೇ ರಜತಾಭಾವಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇನ ರಜತರೂಪಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಶುಕ್ತಾವಿತಿ ।

ಅವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಮ ಲಕ್ಷೈಕದೇಶೇ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ಮಕಬಾಧರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಬಲಾತ್ ’ಆದಾವಂತೇ ಚ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ತತ್ತಥಾ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ ರಜತಾಭಾವಸ್ಯ ಶುಕ್ತೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನನು ಭಾವಾಭಾವಯೋರೇಕತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಅನುಭವವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ – ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾದಿನಾಮೇತಾದೃಶವಿರೋಧಸ್ತ್ವಲಂಕಾರ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಉದ್ಧೃತೇ ಸತ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿದೋಷೇ ಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಅಸಂಭವಂ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಕ್ವಾಪ್ಯಪ್ರವರ್ತಮಾನಮಸಂಭವ ಇತ್ಯಸಂಭವಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸರೂಪೇ ಅಹಂಕಾರಾದೌ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಸರ್ವತ್ರ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾದಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶುಕ್ತಿರಜತಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಸರ್ವಸಮ್ಮತಂ ತಸ್ಮಾದುಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಮ್ ।

ತದಿತಿ ।

ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಸತ್ತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –

ಶುಕ್ತಾವಿತಿ ।

ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಕತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಯತ್ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವಂ ತದುಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಹಟ್ಟಪಟ್ಟಣಸ್ಥರಜತಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣೇ ನಿವೇಶನೀಯಮ್ । ನ ಚ ತನ್ನಿವೇಶಾಭಾವೇ ಪಶ್ಚಾದಾನೀತಘಟೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ಪಶ್ಚಾದಾನೀತಘಟೇ ತು ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಥಾ ಚ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣರಜತಮಾದಾಯ ಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ತಟಸ್ಥಸ್ಯ ಶಂಕಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪರಿಹರತಿ –

ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣರಜತಸ್ಯ ಸತ್ಯರಜತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತೇರಿತ್ಯನಂತರಂ ನ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸಂಭವ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ತಥಾ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತಭೇದಾಯ ಚ ಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವವಿಶೇಷಣೇ ತಾವದಾವಶ್ಯಕೇ ಸತಿ ಶುಕ್ತೌ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಹಂಕಾರಾದೇಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನಾಂ ವೇದಾಂತಿನಾಂ ಮತೇ ಹ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಮೇವ ಸಂಸರ್ಗೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ತು ಸಾಮಗ್ಯ್ರಭಾವಾನ್ನ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾಲ್ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸಂಭವೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪರಿಹರತಿ –

ಆಹೇತಿ ।

ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಕಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವವಿಶೇಷಣೇನಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತಭೇದಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೋ ಭವತಿ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಮೃತಿರೂಪಪದೇನಾಪ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತಭೇದೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –

ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ।

ಆರೋಪ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಶುಕ್ತೌ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ವಾ ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾರೋಪ್ಯರಜತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ಅನುಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಹಟ್ಟಪಟ್ಟಣಸ್ಥರಜತಾನುಭವಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾದ್ಭ್ರಮಃ ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಜಾಯತ ಇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –

ತೇನೇತಿ ।

ಅನುಭವಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇನೇತ್ಯುಕ್ತಹೇತ್ವಂಶಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಸ್ಮೃತೀತಿ ।

ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಾರೋಪೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ದೋಷೇತಿ ।

ಸಂಪ್ರಯೋಗೋ ನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಉಪಸಂಹರತಿ ಏವಂ ಚೇತಿ । ದೋಷಶ್ಚ ಸಂಪ್ರಯೋಗಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಸತ್ಯರಜತಸಾಮಗ್ರೀಭಿನ್ನಸಾಮಗ್ರೀಬಲಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶುಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ಪರತ್ರಾವಭಾಸಪದಾಭ್ಯಾಂ ಸಾದ್ಯನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಧಾರಣಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಾಭ್ಯಾಂ ಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತಿ ಯನ್ಮತದ್ವಯಂ ತದುಪಪಾದಯತಿ –

ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇಪಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಃ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಫಲಿತಂ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ –

ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರೌ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಧಾರಣಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೋಷಾದಿತ್ರಯಜನ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವಮರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವಮತೇ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಯತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದೇವಾಸ್ಮಿನ್ಮತೇಪೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಾದೃಶ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪೂರ್ವವತ್ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಲಬ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –

ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।

ತಜ್ಜಾತೀಯೇತಿ ।

ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟನಿಷ್ಠಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿನವರಜತಾದೇಃ ಶುಕ್ಯಾಾ ದಾವುತ್ಪನ್ನರಜತಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ತು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಂ ನ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಫಲಿತಂ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ –

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಮತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ಲಕ್ಷಣಭೇದಜ್ಞಾಪನಯಾ ಪ್ರಾತೀತಿಕೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶುಕ್ತಿರಜತಸ್ವಾಪ್ನಪದಾರ್ಥಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಾತೀತಿಕಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಮತೇ ತು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಶ್ಚಾಸಾವವಭಾವಶ್ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಸಮಾಸ ಇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।

ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಮತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮತದ್ವಯೇಪಿ ಕಿಂಭೇದೇನೋಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ನೇತ್ಯಾಹ –

ಪರತ್ರೇತಿ ।

ಮಾತ್ರಪದಂ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಾರ್ಥಕಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಂ ಮತದ್ವಯಾಭಿಮತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಮತರೀತ್ಯೈವೋಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಗಂಗಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರತಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಜಾತೀಯತ್ವಮ್ । ಅನೇನ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾತ್ತಜ್ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟೋ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ವ್ಯಕ್ತಿದ್ವಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾ ಚ ಯಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾ ಸೈವ ಸಾ ಗಂಗೇತಿ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯಃ ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಕ್ತೇರೇಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶ ಇತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನನು ವ್ಯಕ್ತಿದ್ವಯಾಂಗೀಕಾರೇಪಿ ಪರ್ವದೃಷ್ಟೇ ತಜ್ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಜ್ಜಾತಿಮತ್ತ್ವಂ ನಾಮ ತತ್ಸದೃಶತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಭೇದವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಜಾತೀಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಭಿನವಘಟೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ತತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವೇನ ತಜ್ಜಾತೀಯತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ತದ್ವಾರಣಾಯ ವಿಶೇಷಣದಲಮ್ ।

ಅಭಿನವಘಟಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಮ್ – ಸ್ಮೃತಿವಿಷತ್ವಮ್ ।

ಆಹುರಿತಿ ।

ಮತದ್ವಯೇಪ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಸಂಭವರೂಪಾಸ್ವರಸಃ ಆಹುರಿತ್ಯನೇನ ಸೂಚಿತಃ । ಶುಕ್ತೌ ರಜತಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಾಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅವಭಾಸತ ಇತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾವಭಾಸಪದಂ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ರಜತಾದ್ಯರ್ಥಪರಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಶುಕ್ತಾವವಭಾಸ್ಯರಜತಾದಿಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ಪರಿಷ್ಕೃತಮ್ ।

ಏತಾವತಾ ಗ್ರಂಥೇನ ವಾಕ್ಯಮರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –

ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।

ಸ್ಮೃತಿಪದಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಮೇವಾರ್ಥಃ ನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮ್ । ಅವಭಾಸತ ಇತ್ಯನೇನ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾವಭಾಸಪದಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಕಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಃ ಶುಕ್ತಾವಧ್ಯಸ್ತರಜತಾದಿವಿಷಯಕಾವಭಾಸ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶೋಽವಭಾವಸೋಽವಭಾಸತ ಇತ್ಯನ್ವಯದೋಷೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಅವಭಾಸತ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸ ಇತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಾಠೇ ತು ನಾನ್ವಯದೋಷ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಪರತ್ರಾವಭಸ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಪರಿಷ್ಕಾರೇಣಾತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಸ್ಮೃತ್ಯಾರೋಪಯೋಃ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಂ ವಾ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮ್ ।

ಅಪಿ ಚಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಂಸ್ಕಾರಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತದೋಷಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಮಪ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಇತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ।

ನನು ಲಕ್ಷಣಕಥನಾನಂತರಮವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಾಭಾವಾತ್ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಸಂಭಾವನೋಪನ್ಯಾಸ ಏವೋಚಿತಃ ನ ಮತಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸಃ ತಥಾ ಚ ಕಥಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಕ್ಷಣಪರಿಶೋಧನಾಯೈವ ಮತಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಶಂಕೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಗತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಕೃತೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ವಿವಾದಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋರ್ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ತಸ್ಯ ವಿವಾದೇಪೀತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯವಾದಿನೋ ವದಂತಿ । ಅಸತ್ಯಮಿತ್ಯಸತ್ಯವಾದಿನಃ । ಏವಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪವಿವಾದಃ । ಅಪಿ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇಪಿ ಜಡತ್ವಮಜಡತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ತತ್ತ್ವಸ್ವರೂಪವಿವಾದಃ । ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಸ್ತಾರ್ಕಿಕಾಃ ಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಃ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಶ್ಚ ದೇಶಾಂತರನಿಷ್ಠಂ ರಜತಮಿತಿ ವದಂತಿ । ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋ ಬುದ್ಧಿನಿಷ್ಠಮಿತಿ । ವೇದಾಂತಿನಸ್ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಿನೋಽಧಿಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠಮಿತಿ । ಬೌದ್ಧೈಕದೇಶೀ ಶೂನ್ಯವಾದೀ ತ್ವಸದ್ರೂಪಮಿತ್ಯೇವಮಾರೋಪ್ಯಸ್ವರೂಪವಿವಾದ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಲಕ್ಷಣಸಂವಾದಾತ್ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಸಮ್ಮತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂತ್ರಪದಂ ಮತಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪರಂ ವಾ । ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವೇನೇದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವೈರಭ್ಯುಪಗತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅನ್ಯಥಾತ್ಮೇತಿ ।

ಖ್ಯಾತಿಪದಮವಭಾಸಪರಮ್ । ಏಕಮೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಮತದ್ವಯೇ ಯೋಜನೀಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನೇದಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ವಾವಯವಧರ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।

ಸ್ವಪದಂ ರಜತಪರಮ್ । ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿಮತಸಾಂಕರ್ಯವಾರಣಾಯೇದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಂ ದೇಶಾಂತರಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯಮತಾಸತ್ಖ್ಯಾತಿಮತಸಾಂಕರ್ಯವಾರಣಾಯೇದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ತತ್ತದ್ವಿಶೇಷಣೇನ ತತ್ತನ್ಮತಸಾಂಕರ್ಯವಾರಣಮೂಹನೀಯಮ್ ।

ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತೇ ಅನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ತು ಅನ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ಬುದ್ಧೀತಿ ।

ಆಂತರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮರೂಪಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದ್ಬಹಿಃ ಪದಾರ್ಥವದವಭಾಸ ಇತಿ ವದಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ತದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹ ಇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –

ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।

ದೇಶಾಂತರಸ್ಥರಜತಶ್ರುತಿರೂಪಾರ್ಥಯೋರಿತ್ಯರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ರಜತಾಂಶೇ ಸ್ಮೃತಿರಿದಮಂಶೇ ತ್ವನುಭವ ಇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಮತಂತಜ್ಜ್ಞಾಪಯತಿ –

ತದ್ಧಿಯೋಶ್ಚೇತಿ ।

ಅರ್ಥವಿಷಯಕಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವಯೋಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭೇದಾಗ್ರಹಕಾಲ ಏವ ತದ್ಧೇತುಕೋ ಭ್ರಮಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ನೇತರಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲ ಇತಿ ಭ್ರಮಸ್ಯ ಭೇದಾಗ್ರಹಸಮಾನಕಾಲೀನತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಭಾಷ್ಯಮನುಷಂಗಂ ಕೃತ್ವಾ ಯೋಜಯತಿ –

ಭೇದೇತಿ ।

ಸಃ ಭೇದಾಗ್ರಹೇ ಮೂಲಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣನಾಶಾನಂತರಂ ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಕೃತೇ ತು ನ ತಥೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಭ್ರಮಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।

ತಯೋರ್ಭೇದಸ್ಯಾಗ್ರಹಣೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ಮಕೋ ಭ್ರಮ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಶುಕ್ತಿಸ್ತು ಪುರೋವರ್ತಿನೀ ರಜತಂ ತು ದೇಶಾಂತರಮೇವ ನ ಶುಕ್ತೌ ಭಾಸತ ಇತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋ ವದಂತಿ । ತನ್ಮತೇಽಪಿ ದೇಶಾಂತರಸ್ಥಾನ್ಯತ್ರ ಭಾನಾಭಾವೇ ಕಥಂ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಗಲೇ ಪಾದುಕಾನ್ಯಾಯೇನ ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ತೈರಿತಿ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ಮಕಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನಾಮಾನ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಭಾನರೂಪಭ್ರಮಂ ವಿನಾ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕಾರಿಕಾ ತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಭ್ರಾಂತೇಃ ತೈರಪಿ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ರಜತಾದಿಃ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ವಿರುದ್ಧಃ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವರೂಪಃ ಧರ್ಮಃ ರಜತಾದಿಃ ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇಃ ಸಃ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಃ ತಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರ್ಭವೋ ರಜತಾದಿಃ ತಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಲೋಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧೇನ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಸ್ಯಾಸದ್ರಜತಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ।

ಸಮ್ವಾದಮಿತಿ ।

ಸಮ್ಮತಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿತ್ವಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ ।

ಉಕ್ತಮತೇಷ್ವನುಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ ಸ್ವಾಭಿಮತಮಾಹ –

ಶುಕ್ತಾವಿತಿ ।

ದೇಶಾಂತರೇ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯನೇನ ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯತ್ಯಖ್ಯಾತಿಮತದ್ವಯನಿರಾಸಃ । ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋಪ್ಯನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸಸ್ಯಾಗತ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಕೇಚಿತ್ ಶುಕ್ತಾವೇವ ರಜತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ತತ್ರ ತಸ್ಯೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವದಂತಿ । ತನ್ಮತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –

ಶುಕ್ತೌ ಸತ್ತ್ವ ಇತಿ ।

ಅತ್ರೇದಂ ತ್ವನುಸಂಧೇಯಮ್ । ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋಮೀತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧಾ ಏವಂ ಚ ಶುಕ್ತಾವಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಭಾನಂ ಪರವಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾರೂಪಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣೈವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಥಾ ಚ ರಜತಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋಮೀತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯೋಪಪತ್ತಿರ್ನ ವಾದಿಮತೇ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ ಅಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋಮೀತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯವಿಷತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಸ್ವಮತೇ ತು ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವನಿರ್ವಚನೀಯಂ ರಜತಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವೇನಾನುವ್ಯವಸಾಯತ್ವಾತ್ತದುಪಪತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ।

ಬಾಧಾನಂತರೇತಿ ।

ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಬಾಧಾನಂತರಕಾಲೀನಃ ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತ್ಯನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ತತ್ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ಬಾಧಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಬಾಧಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

’ಯಾವತ್ಕಾರ್ಯಮವಸ್ಥಾಯಿಭೇದಹೇತೋರುಪಾಧೀತೇ’ತ್ಯಭಿಯುಕ್ತವಚನೇನ ಯೋ ಭೇದಹೇತುಃ ಸ ಉಪಾಧಿರಿತಿ ನಿಯಮೋ ಹ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಃ ಯಥಾ ಚಂದ್ರೇ ಹ್ಯನೇಕಚಂದ್ರತ್ವೇ ಅಂಗುಲ್ಯಾದಿಸ್ತಥಾ ಚಾಹಂಕಾರಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಅವಿದ್ಯಾದೇಃ ಭೇದಕತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಪಾಧಿತ್ವಂ ಕಿಂತು ಹೇತುತ್ವಮಾತ್ರಂ ತಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾದೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಾಂತರಭೇದಕತ್ವಾತ್ತದಧ್ಯಾಸೇ ತೂಪಾಧಿತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಸೋಪಾಧಿಕಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಿವಿಧೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವತಾರಯತಿ –

ಆತ್ಮನೀತಿ ।

ಜೀವಾದನ್ಯೋ ಜೀವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಭಿನ್ನಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜೀವಭೇದಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಚೈತ್ರೋ ಮೈತ್ರಾದ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಜೀವಭೇದಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸದ್ವಿತೀಯವದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾಧಿಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –

ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।

ಲೋಕೇ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ವಸ್ತುನಿರ್ಣಯಸಿದ್ಧಿಃ ಅತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾಯೋಕ್ತೇನ ಲಕ್ಷಣೇನಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪೇ ಸಿದ್ಧೇ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಶ್ನಾವಸರಕಾಲೇ ಕಿಂಶಬ್ದೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಸಂಭಾವನಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯೋತ್ಥಾನಾತ್ ವಸ್ತುನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣನಿರೂಪಣಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಸಂಭಾವನಾನಿರೂಪಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಭಾವನಾಕ್ಷೇಪಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –

ಭವತ್ವಿತಿ ।

ನನು ವಸ್ತುನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನೈವ ಕಥಂ ಸಂಭವೇದಿತ್ಯಾಕಾರಕಾಯಾಃ ಸಂಭಾವನಾಯಾಃ ನಿರಾಕರಣಾತ್ಸಂಭಾವನಾ ನ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಾ ತಥಾ ಚ ತದಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾನವಸರ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇ ವಸ್ತುನ್ಯಸಂಭಾವನಾಯಾ ಅನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮ್ । ನ ಚಾಸಂಭಾವಿತತ್ವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಸಂಭಾವಿತೇ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದಸಂಭಾವನಾನಿರಾಕರಣಾಯ ಸಂಭಾವನಾ ಪೃಥಕ್ ನಿರೂಪಣೀಯೇತಿ ತದಾಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಮಧಿಷ್ಠಾನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಶ್ಚ ಹೇತುಸ್ತಥಾ ಚ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ಕಾರಣದ್ವಯಸತ್ತ್ವಾದಧ್ಯಾಸೋ ಭವತು ಆತ್ಮನಿ ತು ತದಭಾವಾನ್ನ ಸಂಭವತ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯೇವಂ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಮಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ಯತ್ರೇತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಯೋರಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾದೇವ ಯತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧಾ ಭವತಿ, ತಥಾಚಾತ್ರ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವವಿಷಯತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ಪದದ್ವಯೇನ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಂ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ನನ್ವಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –

ಪ್ರತೀಚೀತಿ ।

ಪ್ರತೀಚೀತ್ಯನೇನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವೇ ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಅಹಂಕಾರಪರಿಣಾಮರೂಪವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ ತಥಾಪೀಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪದದ್ವಯಫಲಿತಾರ್ಥಮಾಹ –

ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ।

ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಪೇತಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಮಿದಂಪ್ರತ್ಯಯಾನರ್ಹಸ್ಯೇತಿ ।