ತ್ವಮವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।

ಪರಾಗ್ಭಾವೇನೇದಂತಾಸಮುಲ್ಲೇಖ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ತದ್ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪತ್ವಾದಾತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ಚ ಬ್ರವೀಷೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಧ್ಯಾಸಲೋಭೇನೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧ್ಯಭಿಪ್ರಾಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ಘಟವತಿ ಭೂತಲೇ ನೀಲಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನೈಕಾಂತೇನ ಘಟಾಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ತಥಾ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗತೇ ಹ್ಯಾತ್ಮನಿ ನೈಕಾಂತೇನ ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ಆತ್ಮನೀತಿ ।

ಉತ್ಕಟಕೋಟೀಸಂಶಯಃ ಸಂಭಾವನಾ, ಅಧ್ಯಾಸೋಸ್ತಿ ನ ವೇತ್ಯಾಕಾರಕಸಂಶಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಕೋಟ್ಯಂಶೇ ಹ್ಯೌತ್ಕಟ್ಯಂ ನಾಮ ಪ್ರಾಯೇಣ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಧ್ಯಾಸೋ ಭವೇದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಕೋಟಿರುತ್ಕಟಕೋಟಿಸ್ತದ್ವಾನ್ಸಂಶಯಃ ಉತ್ಕಟಕೋಟಿಕಸಂಶಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅಧ್ಯಾಸೋಸ್ತೀತ್ಯಂಶಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಷಯತಾಸಂಬಂಧೇನಾಭಿಪ್ರಾಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ ।

ಅಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಮೇವ ಹೇತುಃ ನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವವ್ಯಾಪಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –

ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ । ಮಾತ್ರಪದೇನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗೌರವಾನ್ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯಾಪಕಮಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ನಾಮ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಂ ವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ಚೇತಿ ದ್ವಿವಿಧಂ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಫಲಂ ತದ್ಭಾಕ್ತ್ವಂ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋರಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಯೋರ್ಯಜ್ಜ್ಞಾನಮಹಕಿತ್ಯಾಕಾರಕಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಂ ತೇನಾತ್ಮಾಂಕಾರವಿಷಕಸಂಶಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಕವಿಪರ್ಯಯಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾತ್ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಯೋರಸ್ತೀತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ತದೇವ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।

ಇತಿ ಕೇಚಿದ್ವದಂತೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ತನ್ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತ ವಿಷಯತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗೌರವಾನ್ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ನಾಮ ಜ್ಞಾನಭಿನ್ನತ್ವಘಟಿತಂ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷರೂಪಮುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವನಿಯಾಮಕಂ ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವದಂತಿ । ತಚ್ಚೋಕ್ತವಿಷತ್ವರೂಪಂ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಪಕಂ ಜ್ಞಾನಭಿನ್ನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗೌರವಾತ್ಕಿಂತೂಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಪಕಂ ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಲಾಘವಾತ್ ಅತೋ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಜ್ಞಾನಘಟಿತಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಿತಿ ನ ವ್ಯಪಕಂ ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗೌರವಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಪಕಂ ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತೇರ್ವ್ಯಾಪಕಶರೀರಪ್ರವೇಶಸ್ತು ಫಲಸ್ಫುಟಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಮಾಲ್ಲಾಘವಮಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ । ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ಚ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಹಂಕಾರಸ್ಯ ತು ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ । ತಥಾ ಹಿ - ಅಹಂಕಾರಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಕಾಲೇ ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಫುಟಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅತ ಏವಾತ್ಮನಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಪ್ರಯಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಮಹಂಕಾರಾದಿನಿಷ್ಠಾಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾತ್ಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯವಶ್ಯಮಂಗೀಕರಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಆತ್ಮನಃ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।

ಯತ್ರೇತಿ ।

ಯತ್ರಾಹಂಕಾರೇ ಪ್ರತೀಯತೇ ಆತ್ಮಾ ಸೋಽಹಂಕಾರೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ತತ್ರಾಹಂಕಾರೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ಚಾತ್ಮನಃ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಫುಟಃ ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಪಿ ಯತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ಸ ಇತ್ಯನೇನಾಧ್ಯಾಸೋ ಭಾಸತ ಏವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।

ಅಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಕೇ ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾವಭಾಸರೂಪೇ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಃ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸೋ ಹೇತುರ್ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಪತ್ತೌ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವಘಟಿತವಿಷಯತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವವಾದೀ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಭಾನರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಭಾನವಿಷಯತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಾಭಾವೇಪ್ಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನೇತಿ ।

ಭಾನವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಫಲೇತಿ ।

ಭಾನವಿಷಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಫಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಚಶಬ್ದೋ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಪ್ರತಿಪಾದಕ ಇತಿ ಭ್ರಮಂ ವಾರಯತಿ –

ಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ಭಾನವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ನಿಯಮಃ ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಪಿ ತನ್ನಿಯಾಮಾಕಂ ತಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ರಾಕಾಶತ್ವಾದಾತ್ಮನಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಪಸಂಹರತಿ –

ಅತ ಇತಿ ।

ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಾತ್ಮನಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಚಿದಾತ್ಮಾ ತಾವದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಗುಣಯೋಗಾದಾತ್ಮನಿ ಗೌಣವಿಷಯತ್ವಂ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಂ ಗ್ರಂಥಕಾರೇಣ ಪ್ರಸಾಧಿತಂ ತಥಾಪಿ ಅತ್ರ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮೇವ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಲಾಘವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೇ ತು ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವರೂಪಂ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದೇವ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಪತ್ತಿರತಿ ವದಂತಿ ।

ಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಮೇವಾಧ್ಯಾಸವ್ಯಾಪಕಂ ನ ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾವಃ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಃ ಸ ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ನಾಧ್ಯಾಸವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ತತ್ರೇತಿ ।

ಯತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾ ಅಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯೇಪೀತಿ ।

ದ್ರವ್ಯಾತ್ಮಕೋಪ್ಯಕಾಶಃ ಸ್ಪರ್ಶರಹಿತತ್ವಾದ್ರೂಪರಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬಾಹ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಹಿತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಅವಿವೇಕಿನ ಇತಿ ।

ಅಯಥಾರ್ಥದರ್ಶಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾಪಕದ್ವಯಮೇಕೀಕೃತ್ಯ ಲಾಘವಾದಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯಾಹ –

ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತೇನೇತ್ಯನೇನ ಬೋಧಿತಂ ಹೇತುಮಾಹ –

ನೀಲನಭಸೋರಿತಿ ।

ನನ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಥಂ ತಲಮಲಿನತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿಂದ್ರಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯೇವ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ।

ಆಲೋಕಾಕಾರಾ ಯಾ ಚಾಕ್ಷಷವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತೋ ಯಃ ಸಾಕ್ಷೀ ತದ್ವೇದ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।