ಸೂತ್ರಿತಾಮಿತಿ ।

ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾಮುಪದರ್ಶ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಜ್ಞಾನನಿರಸ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಕಿಮಧ್ಯಾಸೋಪವರ್ಣನೇನ ಗೌರವಾದಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –

ಆಕ್ಷಿಪ್ತಮಿತಿ ।

ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ ಸಮಾಹಿತಮಿತಿ ।

ಏವಂಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಷ್ಕೃತಾರ್ಥಮಾಹ –

ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತಮಿತಿ ।

ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಕುಶಲಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತದ್ವಿವೇಕೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಧ್ಯಸ್ತನಿಷೇಧೇನೇತಿ । ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾದೇಃ ನಿಷೇಧೇನ ವಿಲಯನೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಣಮವಧಾರಣಾತ್ಮಕವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಿದ್ಯಾಮಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನೇದಂ ರಜತಂ ಕಿಂತು ಶುಕ್ತಿರೇವೇತ್ಯಧ್ಯಸ್ತಾತದ್ರೂಪರಜತವಿಲಯನೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಶುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಮವಧಾರಣಾತ್ಮಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿದ್ಯೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ತ್ವವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವರೂಪೋಕ್ತಹೇತುದ್ವಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕಥಮುಕ್ತಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಹಾರಃ ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯೇ ಅಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –

ಮೂಲೇತಿ ।

ತದ್ವರ್ಣನಮಧ್ಯಾಸವರ್ಣನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬಂಧಸ್ಯಾನರ್ಥರೂಪಸ್ಯಾವಾಸ್ತವತ್ವದ್ಯೋತಯಿತುಮಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ –

ಅಧ್ಯಸ್ತಕೃತೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಸ್ತಃ ಅಹಂಕಾರಾದಿಃ ತತ್ಕೃತೋ ಯೋಗಪ್ರಭಾವಾದಿಜನಿತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿರೂಪೋ ಗುಣಃ ತತ್ಕೃತಃ ಅವಿವೇಕಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿರೂಪೋ ದೋಷ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಶಬ್ದತಾಡಿತಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೃತ್ತಾನುವಾದಪುರಃಸರಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತರೀತ್ಯೇರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿನಾ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಂತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಿದ್ಧವದುಪನ್ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋಽನ್ಯವಿಷಯಮವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಿತಮಧ್ಯಾಸಂ ಸಿಷಾಧಯಿಷುಸ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಭಿಧಾಯ ತತ್ಸಂಭವಂ ಚಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪುನಸ್ತದ್ಭಾವನಿಶ್ಚಯಮುಪಪಾದಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹೇತಿ ಭಾವಃ । ಶ್ಲೋಕಃ –
ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಯದಾ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಂಕೇತೋ ಲಿಖ್ಯತೇ ತದಾ ।
ಆದೌ ತು ಭಾಷ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮಂತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ಇತ್ಯಪಿ ॥

ಭಾಷ್ಯೇ –

ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಾ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಉನ್ಮೀಲನನಿಮೀಲನಾದಿರೂಪಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಮೇಯಘಟಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಆನಯನಾದಿರೂಪಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಃ ।

ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿ ।

ಕರ್ಮಶಸ್ತ್ರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಮೋಕ್ಷಪರಾಣೀತ್ಯತ್ರ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಪರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಪರಾಣೀತ್ಯನುಭಯತ್ರ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ವಯಃ । ಅಧ್ಯಾಸಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯನೇನಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಃ ಪ್ರಮಾತಾಪಿ ಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಾನೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಸತಿ ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣೀತ್ಯಾದ್ಯನುವಾದಪೂರ್ವಕಾಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತಃ ಪುರೋವಾದಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪುನಃಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರದ್ಯೋತಕಃ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ

ಲೌಕಿಕ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ತಾ ಕರಣಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾತಾ ಧ್ಯಾನಂ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಯಂ ನಿಯಮಃ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನೋಪಸರ್ಜನಭಾವೇನಾಯಂ ನಿಯಮ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ತ್ರಿವಿಧವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಧ್ಯಾಸಮೂಲಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಃ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಂ ನಾಮ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಕಾನಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪರಾಣಿ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಪರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿ ವಿಭಾಗಮಾಹ –

ತತ್ರೇತಿ ।

ನನು ಮೋಕ್ಷಶಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪರತ್ವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕಿಂ ತತೋಽನ್ಯನ್ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವಂ ನಾಮ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶೂನ್ಯಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ವಿಧಿನಿಷೇಧಶೂನ್ಯೇತಿ ।

ಏವಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತಪ್ರಾಕರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರಮೇವಾಹ –

ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನೇತಿ ।

ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ತೃತೀಯಾರ್ಥಃ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಮತೇ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪದನಿವೇಶಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಾಮಚೇತನತ್ವೇನ ತೇಷಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರಮಾತಾರಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತಚ್ಚಾಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ವಿನಾಧ್ಯಾಸಂ ನ ಶಕ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅಧ್ಯಾಸೋ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಃ ಸನ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ’ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಮೋಕ್ಷಪರಾಣೀ’ತ್ಯೇತದಂತೇನ ಭಾಷ್ಯಣೈವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣನಿಷ್ಠಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸಾಧಿತಂ ಭವತಿ ತದನುವದನ್ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –

ತತ್ತತ್ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸವಿಶಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕೋಽರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಃ ಯಃ ಪ್ರಮಾತಾ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತಿ ಯಥಾಶ್ರುತ ಏವಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತುಃ ಸಾಭಾಸಾಹಂಕಾರಸ್ಯಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಧ್ಯಾಸವತ್ಪ್ರಮಾತ್ರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕುತಃ ಪ್ರಮಾಯಾಸ್ತದಾಶ್ರಯಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭೂತಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಯಥಾ ಅಧ್ಯಾಸವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತಥಾ ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭೂತಪ್ರಮಾಯಾ ಅಪಿ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇದಮಪ್ರಸಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾದ್ವಾರಾ ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರಮಾಯಾ ಅಪಿ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಪ್ರಸಕ್ತಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಪ್ರಮಾಪದಂ ಪ್ರಮಾಣಪರಮ್ , ತಥಾ ಚ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭೂತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸವತ್ಪ್ರಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತಿ ನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸಶ್ಚೇತಿ ಶೇಷಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಃ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ತಥಾಪಿ ತಯೋಃ ಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣೀತಿ ।

ಯದಾ ಪುರುಷೋಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕದೋಷಯುಕ್ತಸ್ತದಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಮಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕದೋಷಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾ ಚ ಯದ್ದುಷ್ಟಕರಣಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಭ್ರಮ ಇತಿ ನಿಯಮಃ ಯಥಾ ಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಏವಂ ಚ ತಾನಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಸರ್ವದಾ ಭ್ರಮಜನಕಾನ್ಯೇವ ಸ್ಯುಃ ನ ಪ್ರಮಾಜನಕಾನೀತಿ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ತಾನಿ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಪದಂ ಪ್ರಮಾಣಪರಂ ನ ಪ್ರಮಾಪರಂ ದೇವದತ್ತೋಽಧ್ಯಾಸವಾನಿತ್ಯಾಕಾರಕಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರೂಪಪ್ರಮಾಕರಣಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಚ ಅಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರರೂಪಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತತ್ಪದಂ ವ್ಯವಹಾರಪರಂ ಚೈತ್ರೋಽಧ್ಯಾಸವಾನ್ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಾತ್ ಮೈತ್ರವದ್ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟವದ್ವೇತ್ಯನುಮಾನಂ ಚಾಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನನ್ವಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮಧ್ಯಾಸಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಕಿಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯಾಪಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯತ್ವೇನೋಭಯೋಃ ಪ್ರಸಕ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಧ್ಯಾಸಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಪಾದನೇನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ , ತಥಾಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಮಧ್ಯಾಸವತ್ಪ್ರಮಾತ್ರಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣ ಅಚೇತನತ್ವಾದ್ರಥಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಅಚೇತನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಃ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇತದ್ವಯಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ । ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾಸೇ ವ್ಯವಹಾರಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಿಂತು ವ್ಯವಹಾರಪಕ್ಷಕಮಪೀತ್ಯಾಹ –

ದೇವದತ್ತೇತಿ ।

ದೇಹಶಬ್ದೇನ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ಅವಯವೀ ಅಭಿಮತಃ, ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಾದ್ಯವಯವಗ್ರಹಣಮ್ । ದೇಹೇ ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಇಂದ್ರಿಯಾದೌ ಮಮೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ತನ್ಮೂಲಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನ್ವಯಶ್ಚ ವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತಾವನುಸರತೀತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರೀ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ವಯಃ ಸತ್ತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕೋಽಭಾವ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರೀ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಯತ್ ಯದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿ ತತ್ತನ್ಮೂಲಕಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –

ಯದಿತ್ಥಮಿತಿ ।

ಇತ್ಥಂ ಪದಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರೀ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ತನ್ಮೂಲಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ತದುಚಿತಂ ಸ್ಥಲಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –

ಯಥೇತಿ ।

ಮೂಲಪದಂ ಕಾರಣಪರಂ ಯಥಾ ಮೃದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿತ್ವಾನ್ಮೃನ್ಮೂಲೋ ಘಟಃ ತಥಾ ಅಧ್ಯಾಸಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಮೂಲಕೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಕಾರಣತಯೇತಿ ।

ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ ।

’ಉಚ್ಯತೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಮಿ’ತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಾಹಕವಾಕ್ಯಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚನಂ ’ನಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾಧಾಯೇ’ತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ಶಂಕೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಮವತಾರಯತಿ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಲಿಂಗಾದೇರಿತಿ ।

ಅನುಮಾನಪ್ರಮಣಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನಾನುಮಿತ್ಯಾದೇಃ ಸಂಗೃಹೀತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯವಹಾರಃ ಪುರುಷಕರ್ತೃಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಮಾಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತಿಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಮಭಿನಯತಿ –

ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನುಮಾತಾ ಅನುಮಿತಿಕರ್ತಾ ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಾರೂಪಶ್ರವಣಕರ್ತಾ ಶ್ರೋತಾ । ಅನುಮಂತೇತಿ ಪಾಠಃ ಪ್ರಾಮಾದಿಕಃ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪಾಠೇ ಅನುಮಂತಾ ಅನುಮತಿಕರ್ತಾ ಅನುಮತಿಃ ಸಮ್ಮತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ವೇತಿ ।

ಪುರುಷಃ ತಾನಿ ಮಮತ್ವೇನಾನುಪಾದಾಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯವಾರಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ, ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ತು ಅಗೃಹೀತ್ವೇತ್ಯನೇನ ಅನುಪಾದಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ – ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನೇನ ಚಾಸಂಭವಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದನುಪಾದಾಯೇತ್ಯೇಕಕರ್ತತ್ವವಾಚಿಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಾಧುರಿತಿ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –

ಪೂರ್ವತ್ರೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಸಂಭವಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ತು ಪುರುಷೋನುಪಾದಾಯೇತ್ಯನೇನಾನುಪಾದಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಹಾರಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಾಧುರಿತಿ ಸ್ಫೂಟೀಕರೋತಿ –

ಉತ್ತರತ್ರೇತಿ ।

ದೇಹರೂಪಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಮಂತರಾ ಹೀಂದ್ರಿಯಾದಿರೂಪಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೋಂಗೀಕರಣೀಯ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –

ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಿತಿ ।

ನನ್ವಿತಿ ।

ಅಚೇತನೇಂದ್ರಿಯಾದೇರ್ವ್ಯವಹಾರಃ ಚೇತನಸಂಬಂಧಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತಿ ರಥಾದೇರ್ವ್ಯವಹಾರ ಇವಾತಃ ಚೇತನಸಂಬಂಧೋ ವಾಚ್ಯಃ ಇಂದ್ರಿಯಾದೇಸ್ತು ಸ್ವಾಶ್ರಯಶರೀರದ್ವಾರಾ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಚೇತನಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸತ್ತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಃ ಕಿಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೇನೇತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಆತ್ಮಶರೀರಯೋಃ ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಭವತಿ ಚೇತ್ತದಾ ಆತ್ಮಸಂಯುಕ್ತಶರೀರಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನೇಂದ್ರಿಯಾದೇರಾತ್ಮಸಂಬಂಧೋ ವಕ್ತುಂ ಯುಜ್ಯತೇ ಸ ಏವ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –

ಅಸಂಗೋ ಹೀತಿ ।

ನಿರವಯವಸ್ಯಾವಯವಸಂಶ್ಲೇಷರೂಪಸಂಯೋಗೋ ನಾಸ್ತಿ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಮವಾಯಸ್ತು ನಾಭ್ಯುಪಗತ ಏವ ಸ್ವರೂಪಾದಿಸಂಬಂಧಸ್ತು ಸಂಯೋಗಾದಿಮೂಲಸಂಬಂಧಪೂರ್ವಕಃ ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಾಸೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರನಿರ್ವಾಹ ಇತಿ ಭಾವಃ ।