ನನ್ವಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಭಿರಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಮಾಸ್ತು, ಸ್ವತಶ್ಚೇತನತಯಾ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಕರಣೋಪರಮಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾ ಯದಿ ನಿತ್ಯಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ತರ್ಹ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಃ ಕರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ । ಯದಿ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ , ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ, ವೃತ್ತೇರ್ಜಡತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವೃತ್ತೀದ್ಧೋ ಬೋಧಃ ಪ್ರಮಾ, ತದಾಶ್ರಯತ್ವಮಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಿಮನ್ಮನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ದೇಹಾಧ್ಯಾಸೇ, ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚಾಸತೀತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಮಾಸ್ತು ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಸೋಽಂಗೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೋಃ ಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನಂ ಸಮಾಧಾಯಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತ್ವೇನಾದೋಷತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾವದಾಶ್ರಯಾಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರಿ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವನ್ ದೋಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಕಾಚಾದಿಃ । ಅವಿದ್ಯಾ ತು ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಃ, ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಯದುಕ್ತಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಂ ವಿದುಷಾಮಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ, ಕಿಂ ವಿದ್ವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಉತ ಯೌಕ್ತಿಕಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಭೇದಜ್ಞಾನಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಬಾಧಿತಾಧ್ಯಾಸಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಾಂತ್ಯನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಪಶ್ವಾದಿಭಿರವಿಶೇಷಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ವಿವೇಕಿನೋಽಧ್ಯಾಸವಂತಃ, ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಾತ್ , ಪಶ್ವಾದಿವದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥಾಹೀತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಕೂಲತ್ವಂ ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಂ ಚೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಗೋಚರತ್ವಮ್ , ತದೇವೋದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಯಂ ದಂಡೋ ಮದನಿಷ್ಟಸಾಧನಮ್ , ದಂಡತ್ವಾತ್ , ಅನುಭೂತದಂಡವತ್ , ಇದಂ ತೃಣಮಿಷ್ಟಸಾಧನಮ್ ಅನುಭೂತಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ , ಅನುಭೂತತೃಣವದಿತ್ಯನುಮಾಯ ವ್ಯವಹರಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧುನಾ ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಚಿತ್ತಾ ಅಪೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ವಿವೇಕಿನೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನುಭವಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾನ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗದಾಂಧ್ಯೇತಿ ।
ಜಗತಃ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾ ನಾಮ ವೃತ್ತಿಸಂಬಂಧರಹಿತಚಿದ್ರೂಪಾ ವಾ ಚಿತ್ಸಂಬಂಧರಹಿತವೃತ್ತಿರ್ವಾ ಆಹೋಸ್ವಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯೌ ನಿರಸ್ಯ ತೃತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಅತೋ ವೃತ್ತೀದ್ಧ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತೋ ವೃತ್ತೀದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತಿಮತೋ ಮನಸಃ ಯತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸತ್ತೈಕ್ಯರೂಪಂ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತಿರೂಪವಿಶೇಷಣಾಂಶೇ ಚಾಧ್ಯಾಸಃ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇನೋಭಯತ್ರ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇ ವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಬೋಧರೂಪಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನೇತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ ।
’ಏತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಸತೀತಿ’ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಮನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥೋ ಉಕ್ತಃ ಸಂಪ್ರತಿ ಶಬ್ದೋಕ್ತಾರ್ಥಮಾಹ –
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ ದೇಹಧರ್ಮಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾದೇರಧ್ಯಾಸೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ತಿರಸ್ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾತಾರಮಂತರಾ ಹ್ಯಚೇತನೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಹಮಿತೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತದಂತರ್ಗತತ್ವಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಥಿತಮೇವಕಾರಮುತ್ತರಪದೇನಾನ್ವೇತಿ –
ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯೇವೇತೀತಿ ।
ನನು ಚೈತನ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ದೋಷತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕಥಮದೋಷತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರೀತಿ ।
ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರ್ನಿಷ್ಠಕಾಚಕಾಮಲದಿಃ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವನ್ ದೋಷಃ ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಾ ತು ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತ್ವಾನ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯದ್ಯೋತಕಸ್ತುಶಬ್ದಃ । ಪ್ರಮಾಕಾರಣೀಭೂತೇ ಪ್ರಮಾತರಿ ಸತಿ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವನ್ ತದಕರಣೀಭೂತೋ ಯಃ ಸ ದೋಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯಥಾ ಕಾಚಾದಿಃ ಪೀತಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಾಧ್ಯಾಸಸ್ತು ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತಯಾ ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಾನ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಕಾರಣತ್ವೇನ ಯೋಽವತಿಷ್ಠತೇ ಸ ದೋಷಃ ಸ ಏವ ಕಾರಣತ್ವೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ ಚೇನ್ನ ದೋಷೋ ಭವತಿ ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ತು ಚೈತನ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಕಾರಣತ್ವಾದ್ದೋಷಃ ನ ದ್ವೈತಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ರ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ತದ್ಯಥಾ ಕಾಚಾದಿರಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿದೋಷೋಪಿ ಸನ್ ತಥಾವಿಧಪಾಪಾದೃಷ್ಟಮನುಮಾಪಯನ್ ತತ್ರ ಕಾರಣತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಸ್ತದ್ವದಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೌಕ್ತಿಕಮಿತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಜನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಮಾನಾದಿಜನ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯನಾತ್ಮಭಿನ್ನ ಇತಿ ಪರೋಕ್ಷಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಧಿತೇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧಿತಃ ಅಭಾಸೀಕೃತಃ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಬಾಧಿತಾಧ್ಯಾಸಃ ತಸ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವತಾಂ ವ್ಯವಹಾರಕಾರಣೀಭೂತಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಂ ಕುತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಾಹ –
ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತಥಾ ಚಾವರಣೇ ನಿವೃತ್ತೇಪಿ ಪೀತಃ ಶಂಖಃ ಇತಿ ಯತ್ ವಾಸನಾತ್ಮಕವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಂಶಾನುವೃತ್ತೇರ್ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಾನಾಂ ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರೋಪ್ಯಧ್ಯಾಸಜನ್ಯ ಏವ ಪರಂತು ತದೀಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಕಾರಣವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಹಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರವತಾಂ ತೇಷಾಮಧ್ಯಾಸಾಭಾವೋ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಪೂರ್ವಕಮರ್ಥಂ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ವಿವೇಕಿನಾಮಪೀತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।
ಬಾಧಿತತ್ವಾಬಾಧಿತತ್ವವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
’ಉಚ್ಯತೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಿ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಉಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಭೂತತೃಣೇತಿ ।
ಅನುಭೂತತೃಣನಿಷ್ಠತೃಣತ್ವವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವೇಕಿನೋಪೀತಿ ।
ಅಯಂ ಪುರುಷೋ ಮದನಿಷ್ಠಸಾಧನಂ ಬಲವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಕ್ರೂರದೃಷ್ಟಿಮತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಾಕ್ರೋಶವತ್ತ್ವಾದ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಖಡ್ಗೋದ್ಯತಕರತ್ವಾದ್ವಾ ಅನುಭೂತಪುರುಷವದಿತ್ಯನುಮಾಯ ವಿವೇಕಿನೋಪಿ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಏವಂ ಕ್ರೂರದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರಾಹಿತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸದ್ಗುಣತ್ವಾದಿಹೇತುನಾ ಚೇಷ್ಟಾಸಾಧತ್ವಮನುಮಾಯ ತದ್ವಿಪರೀತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।