ಏತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವಮೇತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಪಶ್ವಾದಿನಿಷ್ಠಾಧ್ಯಾಸಃ ಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಸಾಧ್ಯವಿಕಲಃ ಸಾಧ್ಯರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೇಷಾಮಾತ್ಮೇತಿ ।

ಅಹಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀದಂ ಚೇತನಮಿದಮಚೇತನಮಿದಂ ಮದೀಯಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾಸ್ತಿ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಮಾತ್ರಪದವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ –

ನ ವಿವೇಕ ಇತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಭಾವಾದಹಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ವಿವೇಕರೂಪವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತು ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಶಂಕಾಯಾಃ ಕಃ ಪರಿಹಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ಅತ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರಸ್ವರೂಪಸಾಮಗ್ರೀರೂಪಲಿಂಗಾತ್ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯನುಮೀಯತ ಇತಿ ನ ಸಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನಿಗಮಯತೀತಿ ।

ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೋಕ್ತಂ ವಿವೇಕಿನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೈರಿತಿ –

ಸಹಾರ್ಥೇ ತೃತೀಯಾ । ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಸಮಾನಧರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿವೇಕಿನಾಮಿತಿ ।

ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾದೃಶಃ ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣೇನ ದೃಶ್ಯತೇ ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ತಾದೃಶೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಸ್ಸಹ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವರೂಪಸಮಾನಧರ್ಮವತ್ತ್ವೇನ ತತ್ತುಲ್ಯಾನಾಂ ವಿವೇಕಿನಾಂ ಪುಂಸಾಂ ವ್ಯವಹಾರೋಪ್ಯಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವರೂಪಸಮಾನಧರ್ಮೇಣ ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರತುಲ್ಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ವಿವೇಕಿನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ತದೀಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯಃ ತದಧ್ಯಾಸಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರವದಿತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ।

’ಅತಃ ಸಮಾನಃ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಃ ಪುರುಷಾಣಾಮಿ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೇತಿ ।

ಉಕ್ತಸಾಮ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತೇತಿ ।

’ಉಚ್ಯತೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಿ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಪರಮಪ್ರಕೃತಮನುಮಾನೇನೋಕ್ತಮಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –

ಅತ ಇತಿ ।

ತಥಾ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಿತಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।

ತಸ್ಯ ದೇಹೇತಿ ।

ಕರ್ಮಕರ್ತುಃ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾದತಃ ಫಲಭೋಕ್ತಾ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಹೇತುರಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।

ಭಾಷ್ಯೇ

ಯದ್ಯಪಿ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀತಿ ।

ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ಆತ್ಮನಃ ಪರಲೋಕಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಮವಿದಿತ್ವಾ ನಾಧಿಕ್ರಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅಪೇತಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಭೇದಂ ಪ್ರಪಂಚಶೂನ್ಯಮೇಕರಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಕ್ ಚ ತಥಾತ್ಮಭೂತವಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।

ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮಿತಿ । ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಮಹಮುಲ್ಲೇಖಮಂತರಂ ಸಂಸಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।

ಅತಸ್ಮಿನ್ ಅಯುಷ್ಮದರ್ಥೇ ಅನಿದಂಚಿತಿ ತದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾವಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣಃ ದೇಹೋಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿಗ್ರಸ್ತೋ ಜಾತಿವಿಶೇಷವಾನಹಂ ಸಂಸಾರೀತ್ಯಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಿತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಖಂಡಯತಿ –

ಕಿಂ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧ್ಯಾಸಾಬಾಧಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿಗ್ರಸ್ತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಬಾಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾಪೀತ್ಯಕ್ಷರತ್ರಯೇಣೈವ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಕ್ತಪರಿಹಾರೋ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾವಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷನಿರಾಸಪರತ್ವೇನೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –

ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।

ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಯೋವಸ್ಥಾಧ್ಯಾಸಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ಕ್ರಮೇಣೋದಾಹರಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ -

ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ’ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತೇ’ತ್ಯನೇನ ವಯೋಧ್ಯಾಸೋ ವರ್ಣಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇತಿ ವರ್ಣಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪೃಥಗುದಾಹರಣಂ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಮ್ ।

ಅಧ್ಯಾಸಮಿತಿ ।

ಚೇತನಾಚೇತನಯೋರೈಕ್ಯಾವಭಾಸರೂಪಮಧ್ಯಾಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಮಾರಯತ್ಯನುವದತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

ನನು ಪುನಃ ಕಿಮರ್ಥಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಾನುವಾದ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿತಿ ।

ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಮುದಾಹರ್ತುಮಿತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಮುದಾಹೃತ್ಯ ವಿವೇಕತೋ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ’ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ’ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸತಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತೀ’ತ್ಯಂತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯವಿವಾದೇಪಿ ಪರತ್ರ ಪರಸ್ಯಾವಭಾಸರೂಪಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಸಂಮತಮಿತಿ ಪರಿಷ್ಕೃತಮ್ , ತೇನ ಲಕ್ಷಣೇನ ಲಕ್ಷಿತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕುತ್ರ ಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿಶೇಷೋದಾಹರಣಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಸ್ಮದರ್ಥೇ ಆತ್ಮನಿ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯಾನಾತ್ಮನಃ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಚಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿವಿಚ್ಯ ದರ್ಶನಾಯ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸಲಕ್ಷಣಮನುವದತೀತಿ ಭಾವಃ । ’ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಲೋಕವ್ಯವಹಾರ’ ಇತ್ಯಂತಭಾಷ್ಯೇಣಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿವೇಕತಃ ಪ್ರದರ್ಶನಮಪ್ಯುಕ್ತಮೇವಾತಃ ಪುನರುಕ್ತಮಿತಿ ಯದಿ ಪ್ರತೀಯೇತ ತದಾ ವಿಸ್ತರೇಣಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ವಾ ತತ್ರ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತನ್ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ ।

ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।

’ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯೇ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭವತೀತಿ ।

ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾನಾಮನಾತ್ಮನಾಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶನೇನ ಯಥಾನುಭವಾನುರೂಢಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಕಲ್ಯಾದೀನಿತಿ ।

ಸಾಕಲ್ಯಂ ನಾಮ ಪೂಜಾದಿಸಕಲಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮ್ , ವೈಕಲ್ಯಂ ತು ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಂ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ದೇಹವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನತ್ವಮ್ ।

ನನು ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮೇವಾಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತು ಕಿಂ ತತ್ತುಲ್ಯಧರ್ಮಾಣಾಮಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

ಭೇದೇತಿ ।

ಪುತ್ರೋ ಮದ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಭೇದಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇಣಾಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಧರ್ಮಿಣೋರ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಯೋರಧ್ಯಾಸಂ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ –

ಕೃಶತ್ವೇತಿ ।