నను ప్రథమసూత్రస్య విషయవాక్యత్వేనాభిమతా శ్రోతవ్యాదిశ్రుతిః విధిప్రతిపాదికా, ప్రథమసూత్రం తు జిజ్ఞాసాప్రతిపాదకమ్ , యుష్మదస్మదిత్యాదిభాష్యమధ్యాసప్రతిపాదకం భవతి, తథా చ భిన్నార్థప్రతిపాదకత్వాత్ శ్రుతిసూత్రాధ్యాసభాష్యాణాం కథమేకవాక్యతేత్యాశఙ్క్య వ్యాచిఖ్యాసితస్య వేదాన్తశాస్త్రస్యానారమ్భణీయత్వదోషనిరాసే ప్రవృత్తప్రథమసూత్రాధ్యాసభాష్యయోః శ్రోతవ్య ఇత్యాదిశ్రుతిసూత్రయోశ్చ సూత్రోత్పత్తిసాధనపూర్వకమేకార్థత్వప్రతిపాదనద్వారై ఎకవాక్యతాం సాధయితుం పాతనికాం రచయతి –

ఇహ ఖల్విత్యాదినా – ప్రథమం వర్ణయతీత్యన్తేన ।

తత్ర ఇహ ఖల్విత్యారభ్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యేతీత్యన్తగ్రన్థః సూత్రసాధనద్వారా శ్రుతిసూత్రయోః ప్రాధాన్యేనైకవాక్యతాప్రతిపాదనపరః । తత్ర ప్రకృతిప్రత్యయార్థయోరిత్యారభ్య ప్రథమం వర్ణయతీత్యన్తగ్రన్థస్తు సూత్రాధ్యాసభాష్యయోః ప్రాధాన్యేనైకవాక్యతాప్రతిపాదనపర ఇతి పాతనికాగ్రన్థవిభాగః । ఇదానీం పాతనికాయాం కానిచిత్ పదాని సఙ్గృహ్య సుఖబోధాయ వాక్యార్థో విరచ్యతే । ఇహ వేదాన్తశాస్త్రే శ్రోతవ్య ఇతి విధిరుపలభ్యతే, ఉపలభ్యమానస్య విధేః కశ్చిదనుబన్ధచతుష్టయం జిజ్ఞాసతే తజ్జిజ్ఞాసితమనుబన్ధచతుష్టయం న్యాయేన నిర్ణేతుం శ్రీబాదరాయణః సూత్రం రచయాఞ్చకార, తస్య సూత్రస్య ప్రసక్తానుప్రసక్తిపూర్వకమేకార్థప్రతిపాదకత్వరూపం శ్రోతవ్య ఇత్యాదిశ్రుతిసమ్బన్ధం కథయన్నధ్యాసభాష్యసమ్బన్ధం కథయతీతి పీఠికాగ్రన్థస్య నిష్కృష్టోఽర్థః । ఇహ వేదాన్తశాస్త్రే శ్రవణవిధిరుపలభ్యత ఇత్యన్వయః ।

నను కిం జ్ఞానినం ప్రతి విధిరుపలభ్యతే ఉతాజ్ఞానినం ప్రతి, ఉభయథా విధివైయర్థ్యం స్యాత్ , జిజ్ఞాసాఽనుపపత్తేరిత్యత ఆహ –

స్వాధ్యాయ ఇతి ।

విధేర్నిత్యత్వం నామాకరణే ప్రత్యవాయబోధకత్వమ్ । అధీతః సాఙ్గస్వాధ్యాయో యేన స ఇతి విగ్రహః । అధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయే పురుషే - ఇత్యర్థః । తథా చాధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయేనాపాతనిర్విశేషబ్రహ్మజ్ఞానవన్తం పురుషముద్దిశ్య విధిరుపలభ్యత ఇతి భావః ।

విధివాక్యాన్యుదాహరతి –

తద్విజిజ్ఞాసస్వేతి ।

కేచిత్తు – శ్రోతవ్య ఇత్యత్ర న విధిః, సర్వేషాం వేదాన్తానామద్వితీయబ్రహ్మతాత్పర్యనిశ్చయాత్మకే శ్రవణే విధ్యయోగాత్ , కిన్తు శ్రోతవ్య ఇత్యాదిః విధిచ్ఛాయాపఽఽన్నః స్వాభావికప్రవృత్తివిషయవిముఖీకరణార్థం ఇతి వదన్తి । కేచిదపూర్వవిధిరితి । కేచిత్పరిసఙ్క్యావిధిరితి వదన్తి । తేషాం మతం నిరాకర్తుం నియమవిధిం సాధయతి –

తస్యార్థ ఇతి ।

శ్రవణపదస్య విచారార్థకత్వం కథయన్ వేధేరర్థం కథయతి –

అమృతత్వేతి ।

విచారో నామో హాపోహాత్మకమానసక్రియారూపస్తర్కః । ఎవకారస్యోభయత్రాన్వయః । వేదాన్తవాక్యైరేవ విచార ఇత్యనేన స్త్రీశూద్రాదీనాం పురాణాదిశ్రవణేన పరోక్షమేవ జ్ఞానం జాయతే, తేన జన్మాన్తరే వేదాన్తశ్రవణేఽధికారః, తేనాపరోక్షజ్ఞానమిత్యర్థోఽపి గమ్యతే । అద్వైతాత్మవిచార ఎవేత్యనేన ద్వైతశాస్త్రవిచారో నిరస్యతే ।

వేదాన్తవాక్యైరేవేత్యనేన వైదికానాం పురాణాదిప్రాధాన్యం నిరస్యత ఇతి విభాగమభిప్రేత్య నియమవిధ్యఙ్గీకారే ఫలితమర్థమాహ –

తేనేతి ।

తేనేతితృతీయా సమానాధికరణా । విధేః కామ్యత్వం నామ కామనావిషయసాధనబోధకత్వమ్ । పక్షప్రాప్తస్యాప్రాప్తాంశపరిపూరణఫలకో విధిః నియమవిధిరిత్యర్థః ।

పరిసఙ్ఖ్యావిధిభేదం జ్ఞాపయతి –

అర్థాదితి ।

విధిప్రతిపాద్యవిచారస్య విధిసన్నిహితవేదాన్తవాక్యాకాఙ్క్షాసత్త్వేన పురాణాదిప్రాధాన్యాదేర్నిరాకాఙ్క్షత్వాదిత్యర్థః । వాశబ్దశ్చార్థే, వస్తుగతిః వాస్తవికం జ్ఞానమ్ , తథా చోక్తార్థే సర్వేషాం వైదికానాం ప్రమాఽఽత్మకనిశ్చయ ఎవ న సన్దేహ ఇతి భావః ।

తత్రేతి ।

శ్రవణవిధావుపలభ్యమానే సతీత్యర్థః ।

ఉపలమ్భే హేతుమాహ –

భగవానితి ।

“ఉత్పత్తిం చ వినాశం చ భూతానామాగతిం గతిమ్ ॥
వేత్తి విద్యామవిద్యాం చ స వాచ్యో భగవానితి”
భగవచ్ఛబ్దార్థః । బదరాః బదరీవృక్షాః యస్మిన్ దేశే సన్తి స దేశవిశేషో బాదరః స ఎవాయనం స్థానం యస్య స బాదరాయణః శ్రీవేదవ్యాసః, అత్ర సంజ్ఞాత్వాణ్ణత్వప్రాప్త్యా కీటాదివృత్తిర్బోధ్యా । తదితి జిజ్ఞాసావిషయీభూతమిత్యర్థః ।

శ్రవణాద్యాత్మకేతి ।

శ్రవణాద్యాత్మకం యచ్ఛాస్త్రం తస్యారమ్భః ప్రవృత్తిః తస్మిన్ ప్రయోజకం కారణమిత్యర్థః । శ్రవణాదిబోధకశబ్దాత్మకత్వాచ్ఛాస్త్రస్య శ్రవణాద్యాత్మకత్వమితి భావః । ఎవముత్తరత్ర విజ్ఞేయమ్ ।

న్యాయేనేతి ।

“విశయో విషయశ్చైవ పూర్వపక్షస్తథోత్తరమ్ ।
సఙ్గతిశ్చేతి పఞ్చాఙ్గం శాస్త్రేఽధికరణం స్మృతమ్ “
ఇతి పఞ్చావయవోపేతాధికరణాత్మకన్యాయేనేత్యర్థః ।

సూత్రమితి ।

“అల్పాక్షరమసన్దిగ్ధం సారవద్విశ్వతో ముఖమ్ ।
అస్తోభమనవద్యం చ సూత్రం సూత్రవిదో విదుః”
ఇతి సూత్రలక్షణం విజ్ఞేయమ్ । (సామ్ని “హా వూహా వూహా” ఇత్యాద్యర్థరహితవర్ణః స్తోభసంజ్ఞకః, తద్రహితమస్తోభమిత్యర్థః । )

అర్థవాదవాక్యైరధికారీ జ్ఞాతుం శక్యతే, కర్తవ్యతారూపసమ్బన్ధస్తు విధినా జ్ఞాతుం శక్యతే, విషయప్రయోజనే తూభయథా జ్ఞాతుం శక్యేతే ఇత్యతః ప్రథమసూత్రం వ్యర్థమితి శఙ్కతే –

నన్వితి ।

విధివత్సన్నిహితార్థవాదవాక్యైరిత్యర్థః । విధిసన్నిహితత్వం విధ్యేకవాక్యతాపన్నత్వమ్ । అర్థవాదవాక్యత్వం నామ విధ్యఘటితత్వే సతి వైదికవాక్యత్వమ్ । తేన స్వార్థతాత్పర్యకాణాం “తత్త్వమసి, అహం బ్రహ్మాస్మి” ఇత్యాదీనామర్థవాదవాక్యత్వం యుజ్యత ఇతి భావః ।

ప్రథమతోఽధికారిణాం నిరూపయతి –

తథా హీత్యాదినా ।

శ్రోతవ్య ఇతి విధిసన్నిహితార్థవాదవాక్యైః సాధనచతుష్టయముపపాదయతి –

తద్యథేతి ।

కృతకం కార్యమ్ । లోక్యతేఽనుభూయత ఇతి లోకః సస్యాదిరిత్యర్థః । నిర్వేదం వైరాగ్యమిత్యర్థః । శ్రద్ధైవ విత్తం యస్య సః శ్రద్ధావిత్తః । సమాహితః = ఎకాగ్రచిత్తః ।

నను శ్రుతిభిర్వివేకాదివిశేషణాన్యేవ ప్రతిపాద్యన్తే నాధికారీ ప్రతిపాద్యతే, ఉభయత్ర తాత్పర్యే వాక్యభేదప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య విశేషణానాం ధర్మత్వేన ధర్మిణం వినా సత్త్వాసమ్భవాద్ధర్భిరూపాధికారీ చార్థాజ్జ్ఞాతుం శక్యత ఎవేత్యాహ –

తథా చేతి ।

యథేతి ప్రతితిష్ఠన్తి హ వా య ఎతా రాత్రీరుపయన్తీతి వాక్యమ్ । అస్యార్థః – ప్రతితిష్ఠన్తి ప్రతితిష్ఠాసన్తీత్యర్థః । ప్రతిష్ఠాం ప్రాప్తుమిచ్ఛన్తీతి యావత్ । ఉపయన్తీత్యత్ర ఉపేయురితి విధేః పరిణామః, యే ప్రతిష్ఠాం ప్రాప్తుమిచ్ఛన్తీతి యావత్ । ఉపయన్తీత్యత్ర ఉపేయురితి విధేః పరిణామః, యే ప్రతిష్ఠాం ప్రాప్తుమిచ్ఛన్తి తే రాత్రిసత్రాఖ్యాని కర్మాణి కుర్యురితి । ప్రతిష్ఠాకామో యథాఽధికారీ తద్వదిత్యన్వయః ।

అహం బ్రహ్మాస్మీత్యాదినా విధిసన్నిహితవాక్యేన సిద్ధం బ్రహ్మాత్మైక్యరూపం విషయం విధితత్త్వమసీత్యాదిశ్రుత్యోరేకవాక్యత్వాయ దార్ఢ్యాయ చ పరమ్పరయా విధితోఽపి సాధయతి –

తథా శ్రోతవ్య ఇత్యాదినా ।

తథాఽధికారివదిత్యర్థః ।

నియోగోఽపూర్వమితి ప్రాభాకరమతమ్ , తన్మతమవలమ్బ్య విధేరర్థం కథయతి –

శ్రోతవ్య ఇతి ।

ప్రత్యయస్తవ్యప్రత్యయః, శ్రు శ్రవణ ఇతి శ్రుధాతుః ప్రకృతిరితి వివేకః । విచారస్య నియోగవిషయత్వం నామ నియోగహేతుకకృతివిషయత్వమ్ ।

భవతు విచారో విషయస్తథాఽపి ప్రకృతే కిమాయాతమిత్యత ఆహ –

విచారస్యేతి ।

విషయా ఉద్దేశ్యా ఇత్యర్థః ।

ఉక్తార్థే హేతుమాహ –

ఆత్మేతి ।

ఉక్తం హేతుం వివృణోతి -

న హీతి ।

అథవా –

నను విచారస్య దర్శనహేతుత్వేఽపి కథం వేదాన్తానాం విచారవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్య కిం తద్దేతుత్వం సాక్షాత్పరమ్పరయా వా, నాద్య ఇత్యాహ –

నహీతి ।

ప్రమాణమేవ సాక్షాద్దర్శనహేతుః, ప్రమాణన్తు వేదాన్తా ఎవ, అతః ప్రమాణభిన్నత్వాత్తర్కరూపవిచారో న సాక్షాద్దర్శనహేతురితి భావః ।

ద్వితీయే వేదాన్తానాం తద్విషయత్వం దుర్వారమిత్యాహ –

అపి త్వితి ।

ప్రమాణం విషయః ఉద్దేశ్యం యస్య విచారస్య స తథా, వేదాన్తవాక్యాన్యుద్దిశ్య విచారః క్రియతేఽతో వేదాన్తానాముద్దేశ్యత్వరూపవిషయత్వం సమ్భవతి నిశ్చితవేదాన్తానామేవ శాబ్దబుద్ధౌ హేతుత్వాన్నిశ్చయవిశిష్టవేదాన్తప్రమాణద్వారా విచారస్య హేతుత్వం చ సమ్భవతీతి భావః । నను ప్రమాణస్య విచారజన్యత్వాభావాత్ కథం విచారస్య ప్రమాణద్వారా హేతుత్వమితి చేద్ ? న – సర్వం వేదాన్తవాక్యం బ్రహ్మతాత్పర్యకమితి తాత్పర్యనిశ్చయస్య విచారజన్యత్వేన విశిష్టప్రమాణస్యాపి విచారజన్యత్వోపచారాదితి భావః ।

అతీన్ద్రియార్థే శ్రుతిరేవ స్వతన్త్రప్రమాణమిత్యాహ –

ప్రమాణఞ్చేతి ।

ఎవకారేణానుమానాదేః ప్రామాణ్యం నిరస్యతే, శ్రౌతార్థసమ్భావనాఽర్థత్వేన గుణతయా ప్రామాణ్యాఙ్గీకారేఽపి న ముఖ్యప్రామాణ్యమితి భావః । ఔపనిషదముపనిషదేకగమ్యమిత్యర్థః ।

పరమప్రకృతమాహ –

వేదాన్తానామితి ।

విషయః ప్రతిపాద్యః ।

నను విధినా బ్రహ్మాత్మైక్యం స్ఫుటం న ప్రతిభాసతే తస్మాత్కథం విషయసిద్ధిరిత్యాశఙ్కాయాం తత్ర స్ఫుటప్రతిపాదకం ప్రమాణమాహ –

తత్త్వమితి ।

విధిసన్నిహితస్య స్వార్థతాత్పర్యకార్థవాదస్య తరతి శోకమాత్మవిదిత్యాదివాక్యద్వయస్య విధినా సహైకవాక్యత్వాయ దార్ఢ్యాయ చ విధిఫలం నిరూపయన్ ప్రయోజనం నిరూపయతి –

ఎవమితి ।

యేన తరతి శోకమిత్యాదివాక్యేన ప్రయోజనం విదితం తేనైవ ప్రాప్యతారూపసమ్బన్ధోఽపి వేదితవ్య ఇత్యాహ –

తథేతి ।

కర్తవ్యతారూపసమ్బన్ధః ఇతి విధినైవ వేదితవ్య ఇతి భావః । నను అధికారిణా విచారస్య కర్తవ్యతారూపః కథం సమ్బన్ధః, ఉభయనిష్ఠత్వాభావాదితి చేద్ ? న – కర్తృనిరూపితకర్తవ్యతారూపసమ్బన్ధస్యాశ్రయతాసమ్బన్ధేన విచారనిష్ఠత్వాన్నిరూపకతాసమ్బన్ధేన కర్తృనిష్ఠత్వాచ్చోభయనిష్ఠత్వముపపద్యత ఇతి భావః । ఎవమన్యత్ర యోజనీయమ్ । ఇతిపదస్య పూర్వేణ వ్యవహితేనాప్యన్వయః । తథా చ యథా సాధనచతుష్టయసమ్పన్నోఽధికారీతి జ్ఞాతుం శక్యం తథా బ్రహ్మాత్మైక్యం విషయ ఇతి, ముక్తిశ్చ ఫలమితి, కర్తవ్యతారూపః సమ్బన్ధ ఇతి, జ్ఞాతుం శక్యమితి భావః ।

ననూక్తసమ్బన్ధః జ్ఞానమోక్షయోర్న సమ్భవతీత్యతః ప్రథమసూత్రమావశ్యకమిత్యత ఆహ –

యథాయోగమితి ।

జ్ఞానమోక్షయోః జన్యజనకభావః సమ్బన్ధః । సోఽపి తరతి శోకమాత్మవిదిత్యాదిశ్రుత్యైవ జ్ఞాతుం శక్యతేఽతో న సూత్రమావశ్యకమితి భావః । సుబోధః అనాయాసేన బోద్ధుం యోగ్య ఇత్యర్థః ।

తస్మాదితి ।

సౌత్రాథాదిశబ్దబోధితస్యాధికార్యాద్యర్థస్యాధికార్యాదిప్రతిపాదకశ్రుతిభిరేవ జ్ఞాతుం శక్యత్వాత్సూత్రం వ్యర్థమితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।

న్యాయసూత్రేతి ।

న్యాయాత్మకసూత్రేత్యర్థః ।

అనుబన్ధచతుష్టయే సంశయముపపాదయతి –

కిం వివేకేతి ।

విషయే సంశయమాహ –

కిం వేదాన్తా ఇతి ।

విచారవిషయా వేదాన్తా ఇత్యర్థః ।

అథవా శ్రోతవ్య ఇతి విధిప్రతిపాదితే కర్తవ్యతారూపసమ్బన్ధే సంశయమాహ –

కిం వేదాన్తా ఇతి ।

సంశయేతి ।

శ్రుత్యా ప్రతీతేఽప్యన్యథాన్యథార్థస్య స్వస్యైవ భాసమానత్వాద్వాదిభిర్వా ప్రతిపాదితత్వాత్సంశయానివృత్తిరితి భావః । ఆపాతతః స్వబుధ్యా వాదిభిర్వా ప్రయుక్తాప్రామాణ్యశఙ్కాకలఙ్కితత్వేన జాయమానా యా ప్రతిపత్తిః సంశయాదిస్తద్విషయీభూతః ప్రతిపన్నః స చాసావధికార్యాదిశ్చ తస్యేత్యర్థః ।

ఆగామికత్వేఽపీతి ।

ఆగమేన ప్రతిపాద్యత్వేఽపీత్యర్థః ।

వాచస్పతితన్మతానుసారిణాం మతం దూషయతి –

యేషామితి ।

వాదినాం మతే శ్రవణం నామ ఆగమాచార్యోపదేశజన్యం జ్ఞానమ్ , తథా చ కృత్యసాధ్యే జ్ఞానే విధిర్న సమ్భవతీతి భావః ।

నన్వవిహితశ్రవణే మాఽస్త్వధికార్యాదినిర్ణయాపేక్షా, తద్విజ్ఞానార్థం స గురుమేవాభిగచ్ఛేదితి జ్ఞానార్థతయా విధీయమానే గురూపసదనేఽధికార్యాదినిర్ణయాపేక్షాయాః సత్త్వాత్కథం సూత్రం వ్యర్థమ్ ? ఇత్యత ఆహ –

ఇత్యలమితి ।

ఇతిశబ్దః శఙ్కార్థకః, ఎతస్యాః శఙ్కాయాః పరిహారః ఉక్తశ్చేద్గ్రన్థవిస్తరో భవతి తస్మాదలమితి భావః । అయమాశయః – గురూపసదనస్య శ్రవణాఙ్గతయాఽఙ్గిశ్రవణవిధ్యభావే గురూపసదనవిధేరభావేనాధికార్యాదినిర్ణయానపేక్షణాత్ సూత్రం వ్యర్థమేవేతి దిక్ ।

నను భగవతో వేదవ్యాసస్య శ్రుత్యర్థే సన్దేహాభావాత్ సూత్రకరణం వ్యర్థమితి చేద్ ? న – శిష్యసన్దేహం నిమిత్తీకృత్య తేషాం నిశ్చయార్థం సూత్రాణామవశ్యకరణీయత్వాదిత్యభిప్రేత్య శ్రుతిసూత్రయోః సమ్బన్ధమాహ –

తథా చేతి ।

శ్రవణవిధినాఽపేక్షితో యోఽధికార్యాదిః తత్ప్రతిపాదికాభిః శ్రుతిభిరధికార్యాద్యర్థనిర్ణయాయోత్పాదితత్వాత్ప్రయోజ్యప్రయోజకభావః ప్రథమసూత్రస్య శ్రుత్యా సహ సఙ్గతిరిత్యర్థః । నన్వధికార్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థబోధకత్వం చేత్సర్వాసాం శ్రుతీనాం బ్రహ్మబోధకత్వమితి సిద్ధాన్తవిరోధ ఇతి చేద్ ? న – శక్త్యా స్వార్థబోధనద్వారా తాత్పర్యేణ బ్రహ్మబోధకత్వాన్న విరోధ ఇతి భావః ।

నను తథాపి కథమస్య సూత్రస్య శాస్త్రాధ్యాయపాదేషు ప్రవృత్తిః సమ్బన్ధాభావాదిత్యాశఙ్క్య తైః సమ్బన్ధమాహ –

శాస్త్రేత్యాదినా ।

తథా చ ఎతత్సూత్రవిశిష్టత్వం శాస్త్రాధ్యాయపాదానాం యుక్తమితి భావః ।

“చిన్తాం ప్రకృతసిద్ధ్యర్థాముపోద్ఘాతం ప్రచక్షతే” ఇత్యుపోద్ఘాతలక్షణముపపాదయన్ సూత్రస్య శాస్త్రాదిస్వరూపేణ జన్మాద్యస్య యత ఇతి సుత్రేణ సఙ్గతిమాహ –

శాస్త్రారమ్భేతి ।

సూత్రార్థవిచారం వినా నిర్ణయానుదయాద్ నిర్ణాయకపదం నిర్ణయానుకూలవిచారజనకపరమ్ । తథా చ శాస్త్రారమ్భః ప్రకృతః తద్ధేత్వనుబన్ధచతుష్టయనిశ్చయానుకూలవిచార ఎవ తత్సిధ్యర్థచిన్తారూపోపోద్ఘాతః తద్ధేతుత్వేన సూత్రస్యోపోద్ఘాతత్వముపచర్యత ఇతి భావః ।

శాస్త్రాదావితి ।

శాస్త్రం సూత్రసన్దర్భః తస్యాదిర్జన్మాదిసూత్రం తస్మిన్నిత్యర్థః । వర్తత ఇతి శేషః । శాస్త్రాదిసఙ్గతిప్రదర్శనేన శాస్త్రసఙ్గతిరప్యుక్తైవేతి భావః ।

అధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠం యత్స్వార్థబోధకత్వం తద్రూపైకార్థప్రతిపాదకత్వం సూత్రసమన్వయాధ్యాయయోః సమ్బన్ధః ఇత్యాహ –

అధికారీతి ।

సూత్రస్యేత్యస్యాత్రాప్యనుషఙ్గః । తస్య సఙ్గతిరిత్యనేనాన్వయః । అధికార్యాదిశ్రుతీనాం యః స్వార్థోఽధికార్యాదిః తస్మిన్నధికార్యాదిశ్రుతీనాం యః సమన్వయోఽవాన్తరతాత్పర్యేణ బోధకత్వం తస్యోక్తేః సూత్రసమన్వయాధ్యాయాభ్యాం ప్రతిపాదనాదిత్యర్థః । అధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠః యః స్వార్థసమన్వయః తత్ప్రతిపాదకత్వాత్సూత్రాధ్యాయయోరితి యావత్ । తథా చ వివేకాదివిశేషణవిశిష్టోఽధికారీ, అన్యో వేత్యాద్యుక్తరీత్యా శ్రుతిప్రతిపాదితాధికార్యాద్యనుబన్ధచతుష్టయే సన్దేహం ప్రాప్తేఽధికారిశ్రుతేః వివేకాదవిశేషణవిశిష్టాధికారిబోధకత్వమేవ । విషయశ్రుతేః బ్రహ్మాత్మైక్యరూపవిషయసమన్వయ ఎవేత్యేవం సమన్వయప్రతిపాదనార్థం ప్రవృత్తయోః ప్రథమసూత్రాధ్యాయయోరధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠాధికార్యాదిసమన్వయప్రతిపాదకత్వస్య సత్త్వాత్ ప్రథమాధ్యాయేన ప్రథమసూత్రస్య సఙ్గతిరితి భావః । నను సమన్వయాధ్యాయేనాధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠసమన్వయో న కుత్రాపి ప్రతిపాద్యతేఽతః కథమధికార్యాదిశ్రుతిసమన్వయప్రతిపాదకత్వమస్యేతి చేద్ ! న – అధ్యాయస్థితసమన్వయసూత్రేణ సర్వశ్రుతీనాం స్వార్థబోధకత్వప్రతిపాదనద్వారా తాత్పర్యేణ బ్రహ్మసమన్వయస్య ప్రతిపాదనాదధికార్యాదిశ్రుతీనాం సమన్వయోఽపి తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యత ఎవ । అథవాఽధ్యాయసమ్బన్ధిజిజ్ఞాసాసూత్రేణ తత్ప్రతిపాదనమేవాధ్యాయేన తత్ప్రతిపాదనమిత్యఙ్గీకారాన్న పూర్వోక్తదోషః । తథా చాధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠమవాన్తరతాత్పర్యేణ స్వార్థబోధకత్వద్వారా మహాతాత్పర్యేణ యద్బ్రహ్మబోధకత్వం తద్రూపైకార్థప్రతిపాదకత్వం సూత్రాధ్యాయయోః సమ్బన్ధ ఇతి ప్రథమాధ్యాయే జిజ్ఞాసాసూత్రస్య ప్రవేశ ఇతి నిష్కృష్టోఽర్థః । ఎవమేవ పాదసఙ్గతావప్యూహనీయమ్ ।

స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకశ్రుతినిష్ఠస్వార్థబోధకత్వరూపైకార్థప్రతిపాదకత్వం సూత్రప్రథమపాదయోః సఙ్గతిరిత్యాహ –

ఐతదాత్మ్యమితి ।

అధ్యాయసమ్బన్ధవైలక్షణ్యాయ ద్వితీయాదిపాదవైలక్షణ్యాయ చ శ్రుతీనాం స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గత్వవిశేషణమ్ । విషయాదావిత్యత్రాదిశబ్దేన ప్రయోజనాదికం బోధ్యతే । ప్రథమసూత్రప్రథమపాదయోః స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకశ్రుతినిష్ఠవిషయాదిసమన్వయప్రతిపాదకత్వాత్సూత్రస్య పాదేన సహ సఙ్గతిరితి భావః ।

నను ప్రథమసూత్రస్య శ్రుత్యా సహోక్తసమ్బన్ధోఽస్తు కో వేతరేషాం సూత్రాణాం సమ్బన్ధ ఇత్యత ఆహ –

ఎవమితి ।

తథేత్యర్థః । యథా ప్రథమసూత్రస్యాధికార్యాదిశ్రుతిభిః ప్రయోజ్యప్రయోజకభావః సమ్బన్ధః తథేతరేషాం తత్తత్సూత్రాణాం ప్రయోజ్యప్రయోజకభావః సమ్బన్ధ ఇతి భావః ।

నన్వధ్యాయాదౌ ప్రథమసూత్రస్య కథమితరసూత్రాణామధ్యాయే ప్రవేశః, సమ్బన్ధాభావాదిత్యత ఆహ –

తత్తదితి ।

సూత్రాణామిత్యస్యాత్రానుషఙ్గః కర్తవ్యస్తేషాం సఙ్గతిరూహనీయేత్యనేనాన్వయః శాస్త్రపదస్యాప్యనుషఙ్గః, తథా చ తత్తత్సూత్రస్య శాస్త్రేణ తత్తదధ్యాయేన తత్తత్పాదేన చ సహైకవిషయత్వాత్సఙ్గతిరూహనీయేతి భావః ।

శాస్త్రాధ్యాయపాదానాం కిం తత్ప్రమేయమిత్యాకాఙ్క్షాయాం క్రమేణ తన్నిరూపయతి –

ప్రమేయమితి ।

సమ్పూర్ణశాస్త్రేణ ప్రతిపాద్యం బ్రహ్మైవేతి భావః ।

శాస్త్రస్యాధ్యాయచతుష్టయాత్మకత్వేనాధ్యాయభేదకం తదవాన్తరప్రమేయమాహ –

అధ్యాయానామితి ।

ఫలానీత్యస్య పూర్వేణ ప్రమేయమిత్యనేనాన్వయః, ప్రథమాధ్యాయస్య సమన్వయః ప్రమేయమ్ , ద్వితీయాధ్యాయస్యావిరోధః ప్రమేయమిత్యేవం వాక్యయోజనా । తథా చాధ్యాయైః సమన్వయాదికం ప్రతిపాద్యత ఇతి భావః ।

అధ్యాయస్య పాదచతుష్టయాత్మకత్వేన పాదభేదకం ప్రమేయమాహ -

తత్రేతి ।

ప్రథమాధ్యాయ ఇత్యర్థః । ప్రమేయం విషయ ఇత్యర్థః ।

ద్వితీయతృతీయపాదయోః ప్రాయేణ సవిశేషనిర్విశేషబ్రహ్మప్రతిపాదకత్వాత్పరస్పరం భేద ఇత్యభిప్రేత్య ప్రమేయం నిరూపయతి –

ద్వితీయేతి ।

అస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం సమన్వయః ప్రమేయమిత్యర్థః ।

వేదాన్తేతి ।

వేదాన్తవిషయకపూజితవిచారాత్మకశాస్త్రమిత్యర్థః । విషయ ఉద్దేశ్యమిత్యర్థః ।

విషయప్రయోజనేతి ।

నన్వధికారిసమ్బన్ధసమ్భవాసమ్భవాభ్యామప్యధికరణం రచ్యతామ్ ; కిం విషయప్రయోజనసమ్భవాసమ్భవాభ్యామేవ, చతుర్ణాం ప్రసక్తేస్తుల్యత్వాదితి చేద్ ? న – తృతీయచతుర్థవర్ణకయోరధికారిసమ్బన్ధసమ్భవాసమ్భవాభ్యామధికరణస్య నిరూపణీయత్వాన్నాత్ర ప్రథమవర్ణకే తాభ్యామధికరణం రచ్యతే । న చ వినిగమనావిరహ ఇతి వాచ్యమ్ ? ప్రయోజనస్య ప్రథమమాకాఙ్క్షితత్వేన ముఖ్యత్వాత్తత్సిద్ధేః విషయసిద్ధిమన్తరా నిరూపయితుమశక్యత్వాద్విషయప్రయోజనే పురస్కృత్యాధికరణం రచ్యత ఇతి భావః ।

బ్రహ్మాత్మనా ఐక్యశూన్యౌ విరుద్ధధర్మవత్వాద్దహనతుహినవదిత్యనుమానమభిప్రేత్య పూర్వపక్షయతి -

అత్రేతి ।

నాహం బ్రహ్మేతి ప్రత్యక్షస్యాహమంశే విశిష్టవిషయకత్వేన విశిష్టత్వేన రూపేణాత్మనః బ్రహ్మైక్యానఙ్గీకారేణ ప్రత్యక్షవిరోధాభావాదుక్తానుమానస్య సత్ప్రతిపక్షత్వాదిదోషగ్రస్తత్వాద్బన్ధస్యాధ్యస్తత్వాచ్చ విషయప్రయోజనసిద్ధిరితి సిద్ధాన్తసూత్రం పఠతి –

సిద్ధాన్త ఇతి ।

సత్ప్రతిపక్షానుమానమనుపదం వక్ష్యతే ।

నన్వస్య సూత్రస్య కథం శ్రోతవ్య ఇతి శ్రుతిమూలకత్వం భిన్నార్థకత్వాదిత్యత ఆహ –

అత్రేతి ।

ఇదముపలక్షణం పురుషప్రవృత్తిసిద్ధ్యనువాదపరిహారయోః । తథా చ విధిసమానార్థత్వాయానువాదపరిహారాయ చ శాస్త్రే పురుషప్రవృత్తిసిద్ధయే చ సూత్రే కర్తవ్యేతి పదమధ్యాహర్తవ్యమితి భావః ।

కర్తవ్యపదాధ్యాహారే శ్రీభాష్యకారసమ్మతిమాహ –

అధ్యాహర్తవ్యమితి ।

మిశ్రమతానుసారిణస్తు - శ్రుతిసూత్రయోరైక్యరూపనియమాభావం, విషయప్రయోజనజ్ఞానాదేవ పురుషప్రవృత్తిసిద్ధిం, శ్రవణే విధ్యసమ్భవం చ మన్వానాః కర్తవ్యపదం నాధ్యాహర్తవ్యమితి వదన్తి । తన్మతే సాధనచతుష్టయసమ్పత్త్యనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసేచ్ఛా భవతి, కర్మఫలస్యానిత్యత్వాద్ బ్రహ్మజ్ఞానాత్పరమపురుషార్థశ్రవణాచ్చేతి శ్రౌతోఽర్థః । జ్ఞానస్య విచారసాధ్యత్వాత్ విచారకర్తవ్యతాఽర్థికైవేతి । అత్ర విచారానారమ్భవాదినః ఉపాయాన్తరసాధ్యా ముక్తిరితి ఫలమితి జ్ఞేయమ్ ।

నను కర్తవ్యత్వం కృతిసాధ్యత్వం, తథా చ జ్ఞానేచ్ఛయోః కృత్యసాధ్యత్వేన కర్తవ్యత్వస్యానన్వయాత్కర్తవ్యపదం కథమధ్యాహర్తవ్యమతః శ్రుతిరూపమూలప్రమాణరహితత్వేనేదం సూత్రప్రమాణమిత్యాశఙ్కాం సఙ్గ్రహేణోద్ఘాట్య పరిహరతి -

తత్రేతి ।

సూత్రేఽధ్యాహారేఽవశ్యకర్తవ్యే సతీత్యర్థః । జ్ఞాఽవబోధన ఇతి ధాతుః ప్రకృతిః, ప్రత్యయః సన్ప్రత్యయ ఇతి వివేకః ।

ఫలీభూతమితి ।

అజ్ఞాననివృత్తిరూపఫలసాధనత్వేన ఫలీభూతమిత్యర్థః ।

అజహదితి ।

వాచ్యార్థస్య జ్ఞానస్యాత్యాగాదజహల్లక్షణేతి భావః ।

నను తథాఽప్యుక్తదోషతాదవస్థ్యమిత్యత ఆహ –

ప్రత్యయేనేతి ।

శక్యసమ్బన్ధినీ లక్షణేతి జ్ఞానార్థం ఇచ్ఛాసాధ్యపదమ్ । వాచ్యార్థేచ్ఛాయాః పరిత్యాగాజ్జహల్లక్షణేతి భావః । శ్రౌతోఽర్థః వ్యఙ్గ్యార్థాద్భిన్నోఽర్థః లాక్షణికార్థ ఇతి యావత్ । సౌత్రాథశబ్దేన విశిష్టాధికారీ బోధ్యతే । తథా చ సాధనచతుష్టయసమ్పన్నేనాధికారిణా బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇతి సూత్రవాక్యస్య శ్రౌతోఽర్థః । మోక్షేచ్ఛాయా అధికారివిశేషణత్వేన తద్ద్వారాఽధికారివిశేషణీభూతో యో మోక్షస్తత్సాధనం బ్రహ్మజ్ఞానమిత్యర్థాత్సిద్ధ్యతి । అస్తి తావద్వేదాన్తవాక్యసాన్నిధ్యం శ్రవణవిధేః విధిసమానార్థకత్వేన సూత్రస్యాపి తత్సాన్నిధ్యమస్తీత్యతః వేదాన్తవాక్యైరద్వైతాత్మవిచారః సిద్ధ్యతి । తథా చ సాధనచతుష్టయసమ్పన్నేనాధికారిణా మోక్షసాధనబ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవాక్యైరద్వైతాత్మవిచారః కర్తవ్య ఇతి సూత్రస్య తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యోఽర్థః । నను విచారలక్షణాయైవ కర్తవ్యపదస్యాన్వయాసమ్భవాదప్రమాణికీ జ్ఞానలక్షణేతి చేద్ ? న – జ్ఞానలక్షణానఙ్గీకారే జ్ఞానస్య సుఖప్రాప్తిదుఃఖనివృత్త్యన్తరరూపత్వాభావేన స్వతః పురుషార్థత్వాయోగాద్ జ్ఞానాయ విచారః కిమర్థ ఇతి విచారలక్షణాయా అప్యప్రయోజకత్వేనానావశ్యకత్వాదన్వయానుపపత్తేస్తాదవస్థ్యమిత్యాశఙ్కాం వారయితుం జ్ఞానేఽపి లక్షణాయాః స్వీకార్యత్వాత్ ।

నను తథాపి జ్ఞానస్య స్వతః ఫలత్వాయోగో దుర్వార ఇత్యాక్షేపే తదయోగం సూచయన్ జ్ఞానస్య ఫలత్వం సూత్రతాత్పర్యార్థకథనవ్యాజేన వివృణోతి –

తత్రేతి ।

సూత్రజ్ఞానపదస్య లక్షణాఙ్గీకార ఇత్యర్థః । బ్రహ్మజ్ఞానస్య ఇచ్ఛావిషయత్వాత్పురుషార్థరూపఫలత్వం ప్రతీయతే ప్రతీయమానస్య ఫలత్వస్య స్వరూపేణాయోగాత్ఫలసాధనత్వేనైవ తత్ వక్తవ్యం తత్సాధ్యఫలం కిమిత్యాకాఙ్క్షాయామ్ అథశబ్దోపాత్తాధికారివిశేషణీభూతోఽనర్థనివృత్తిరూపో మోక్షః ఫలత్వేన సమ్బధ్యతే । యథా – స్వర్గకామో యజేతేత్యత్ర అధికారివిశేషణీభూతః స్వర్గః ఫలత్వేన సమ్బధ్యతే తద్వత్ । అతః ఫలీభూతమోక్షసాధనత్వేన బ్రహ్మజ్ఞానస్య ఫలత్వం యుజ్యత ఇతి జ్ఞానాయ విచారో యుక్త ఇతి భావః ।

హేతూక్తిద్వారా అనర్థనివర్తకత్వముపపాదయతి –

తత్రానర్థస్యేతి ।

అధ్యస్తత్వం మిథ్యాత్వమ్ । నను బన్ధస్య సత్యత్వమేవాస్తు మాస్తు జ్ఞానమాత్రనివృత్తిరితి చేన్న । శ్రుతిసూత్రవిద్వదనుభవానాం విరోధాత్ । తస్మాత్ తదజ్ఞాననిష్ఠానర్థనివర్తకత్వేన బన్ధస్యాధ్యస్తత్వం సిద్ధమితి భావః ।

నన్వేదం సర్వమితిచిత్రతుల్యత్వేనానుపపన్నం శక్త్యా లక్షణయా వాఽధ్యస్తత్వస్య సూత్రేణాప్రతిపాదనాదిత్యత ఆహ –

ఇతి బన్ధస్యేతి ।

ఇతి శబ్దో హేత్వర్థకః । సౌత్రజ్ఞాననిష్ఠనివర్తకాన్యథానుపపత్తిప్రమాణబలాదిత్యర్థః । అర్థాత్ సూత్రవ్యఙ్గ్యార్థతయా సూత్రేణైవ ప్రతిపాదితమిత్యర్థః ।

అస్తు వా ఫలీభూతజ్ఞానవిచారయోర్లక్షణా తథాపి విషయప్రయోజనసిద్ధ్యభావాదనారమ్భణీయత్వదోషో దుర్వార ఇత్యత ఆహ –

తచ్చేతి ।

నను కథం ప్రతిజ్ఞామాత్రేణార్థసిద్ధిరిత్యత ఆహ –

తథాహీతి ।

భోజనస్యాన్నాదిర్విషయః క్షున్నివృత్తిః ప్రయోజనమితి వివేకః ।

శాస్త్రమితి ।

నను పక్షే హేత్వసిద్ధిశఙ్కాయాస్తుల్యత్వాత్ హేతౌ ప్రథమోపస్థితత్వాచ్చ విషయ ఎవ సాధనీయః కథం ప్రయోజనం ప్రథమతః సాధ్యతే । న చ ప్రయోజనాన్యథానుపపత్త్యా సిద్ధస్య విషయస్య ప్రయోజనసాధనమన్తరా సాధయితుమశక్యత్వాత్ ప్రథమం ప్రయోజనం సాధయతీతి వాచ్యమ్ । విషయస్య ప్రయోజనాపేక్షా యథా తద్వదస్త్యేవ ప్రయోజనస్యాఽపి విషయాపేక్షా స్వాజ్ఞానద్వారా విషయస్యాపి ప్రయోజనం ప్రతి హేతుత్వాత్ తథా ప్రథమోపస్థితత్వేన ప్రథమం విషయస్యైవ నిరూపయితుముచితత్వాత్కథం ప్రయోజనం నిరూప్యత ఇతి చేత్ , అత్రోచ్యతే – ప్రయోజనం విషయాపేక్షయా అభ్యర్హితత్వాత్ప్రథమం నిరూప్యత ఇతి । తథా చ జీవగతానర్థనివృత్త్యాత్మకప్రయోజనరూపకార్యాన్యథానుపపత్త్యా కారణీభూతవిషయసిద్ధిరితి సముదాయగ్రన్థార్థః ।

రజ్జువిషయకాజ్ఞానరూపకారణసహితః సర్పజ్ఞానజనితభయకమ్పాదిరూపోఽనర్థః బన్ధః తస్య నివర్తకం నాయం సర్పః కిన్తు రజ్జురేవేతి విశేషదర్శనాత్మకం యజ్జ్ఞానం తద్ధేతుత్వం వర్తత ఇతి దృష్టాన్తే హేతుసమన్వయః । జ్ఞానే బన్ధనివర్తకత్వరూపవిశేషణం కథమిత్యాశఙ్కాయాం పూర్వోక్తానుమానేన సాధయతి –

బన్ధ ఇతి ।

బన్ధస్య జ్ఞాననివర్త్యత్వే సాధితే హి జ్ఞానమర్థాద్బన్ధనివర్తకం భవతి తథా చ బన్ధనివర్తకత్వాధ్యస్తత్వయోః జ్ఞప్తౌ కార్యకారణభావః న స్వరూప ఇతి భావః ।

న కేవలమధ్యస్తత్వమేవార్థాత్ తత్సూత్రితం కిన్తు విషయప్రయోజనద్వయమపీహీత్యాహ –

ఎవమితి ।

ఉక్తేన ప్రకరణేత్యర్థః ।

అర్థాదితి ।

యదధ్యస్తం తజ్జ్ఞానమాత్రనివర్త్యమితి వ్యాప్తివిషయకానుమానప్రమాణబలాదిత్యర్థః ।

ఈశ్వర హ్యజ్ఞానే సత్యపి జీవగత ఎవానర్థ ఇత్యాహ –

జీవేతి ।

జీవగతః అనర్థరూపో యో భ్రమః కారణసహితకర్తృత్వాదిబన్ధః తన్నివృత్తిరూపం ఫలమిత్యర్థః ।

నను యద్విషకమజ్ఞానం తద్విషయకజ్ఞానేనైవ నివర్త్యమితి జ్ఞానాజ్ఞానయోః సమానవిషయకత్వనియమేనాన్యజ్ఞానాదన్యవిషయకాజ్ఞాననివృత్తేరయోగాత్ కథం బ్రహ్మజ్ఞానాద్బ్రహ్మభిన్నజీవగతాధ్యాసాత్మకతూలాజ్ఞాననివృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాభేదోఽపి సూత్రిత ఇత్యాహ –

జీవబ్రహ్మణోరితి ।

అర్థాదితి ।

బ్రహ్మాభేదసాధ్యకాధ్యాసాశ్రయత్వహేతుకానుమానబలాదిత్యర్థః । యద్యపి జీవో నామ విశిష్టః తద్గతమధ్యాసాత్మకతూలాజ్ఞానం తద్ధేతుకో బన్ధశ్చ తద్గత ఎవ తథాపి స ఎవ జీవః శోధితశ్చేత్ ప్రత్యక్స్వరూపత్వేన బ్రహ్మాభిన్న ఇతి తదభేదస్తస్మాద్విశేష్యాంశమాదాయ సమానవిషయకత్వం సమ్భవతీతి భావః ।

పూర్వవాద్యనుమానస్య సత్ప్రతిపక్షానుమానం రచయతి –

జీవ ఇతి ।

విశిష్టే బ్రహ్మాభేదస్యాసమ్భవాదన్తఃకరణాతిరిక్తో జీవః పక్ష ఇత్యర్థః । ప్రబలశ్రుతిమూలకత్వాదిదమనుమానం ప్రబలమితి భావః । అధ్యాసాశ్రయత్వాదధ్యాసాధిష్ఠానత్వాదిత్యర్థః । శుద్ధస్యాత్మనః అధ్యాసాశ్రయత్వాభావేఽపి తదధిష్ఠానత్వమప్రతిహతమితి భావః ।
సత్యజ్ఞానసుఖాత్మా కేనాయం శోకసాగరే మగ్నః ॥
ఇత్యాలోచ్య యతీన్ద్రః ప్రాగధ్యాసం ప్రదర్శయామాస ॥ ౧ ॥

యత్ యత్ జ్ఞాననివర్త్యాధ్యాసాశ్రయః తత్తదభిన్నమితి సామాన్యవ్యాప్తిం ప్రదర్శయతి –

యదితి ।

ఇత్థం యదజ్ఞాననివర్త్యాధ్యాసాశ్రయ ఇత్యర్థః । తథా తదభిన్నమిత్యర్థః ।

ఇదమంశః శ్రుతిజ్ఞాననివర్త్యాధ్యాసాశ్రయత్వాచ్ఛుక్త్యభిన్న ఇతి విశేషే సామాన్యవ్యాప్తేః పర్యవసానమాహ –

యథేతి ।

హేతుః హేతుప్రవిష్టత్వేన హేతురిత్యర్థః ।

ఉపాయేతి ।

కేవలకర్మణో వా జ్ఞానకర్మసముచ్చయాద్వా షోడశపదార్థజ్ఞానాద్వా సాధ్యా ముక్తిరితి భావః ।

పూర్వోక్తముపసంహరన్ భాష్యమవతారయతి -

ఎతదితి ।

జీవస్య బ్రహ్మత్వబోధకాని సూత్రాణి బ్రహ్మసూత్రాణి భగవాన్ భాష్యకారోఽధ్యాసం వర్ణయతీతి క్రియాకారకయోజనా ।

నను సూత్రేణ ప్రథమప్రతిపన్నం ప్రతిపాద్యం శ్రౌతార్థముల్లఙ్ఘ్య చరమప్రతిపన్నమార్థికార్థమేవ శ్రీభాష్యకారః ప్రథమం కిమితి వర్ణయతీత్యత ఆహ –

సూత్రేణేతి ।

సూత్రేణ లక్షితా యా విచారకర్తవ్యతా తద్రూపశ్రౌతాఽర్థస్యాన్యథానుపపత్తిర్నామ వినా విషయప్రయోజనే కర్తవ్యతా న సమ్భవతీత్యాకారికా తయేత్యర్థః ।

శ్రౌతార్థో నామార్థికార్థాద్భిన్నోఽర్థః –

అర్థాదితి ।

అర్థాత్సూత్రితత్వం నామార్థికార్థతయా సూత్రేణ ప్రతిపాదితత్వమ్ । విషయశ్చ ప్రయోజనం చ తే అస్య స్త ఇతి విషయప్రయోజనవచ్ఛాస్త్రం తద్వతో భావం తద్వత్త్వం విషయప్రయోజనద్వయవదితి యావత్ । సూత్రితం చ తద్విషయప్రయోజనవత్త్వం చ తస్యేతి విగ్రహః । ఉపోద్ఘాతత్వాదుపోద్ఘాతవిషయత్వేనోపోద్ఘాతత్వాదిత్యర్థః । అత్ర వివరణాచార్యాః ప్రతిపాద్యమర్థం బుద్ధౌ సఙ్గృహ్య ప్రాగేవ తదర్థమర్థాన్తరవర్ణనముపోద్ఘాతసఙ్గతిరితి ఉపోద్ఘాతలక్షణం వదన్తి । వర్ణనం చిన్తేత్యర్థః । తథా చ విషయప్రయోజనద్వయస్య ప్రతిపాద్యవిచారకర్తవ్యతాసిద్ధ్యర్థచిన్తావిషయత్వాదుపోద్ఘాతత్వముపచర్యత ఇతి భావః । తస్యోపోద్ఘాతసఙ్గత్యా అవశ్యం నిరూపణీయస్య విషయప్రయోజనద్వయస్య సిద్ధిః తత్సిద్ధిః ।

ఆర్థికార్థేతి ।

వ్యఙ్గ్యార్థభూతవిషయప్రయోజనద్వయసిద్ధిహేత్వధ్యాసప్రతిపాదకత్వాదిత్యర్థః ।

భాష్యమితి ।

సూత్రార్థో వర్ణ్యతే యత్ర వాక్యైః సూత్రానుకారిభిః ।
స్వపదాని చ వర్ణన్తే భాష్యం ’భాష్యవిదో విదుః’ ॥
ఇతి భాష్యలక్షణమ్ । యత్రార్థో వర్ణ్యతే తద్భాష్యమిత్యుక్తే సాగరగిరివర్ణనస్యాపి భాష్యత్వప్రసఙ్గస్తద్వ్యావృత్త్యర్థం సూత్రపదమ్ । “అల్పాక్షరమసన్దిగ్ధం సారవద్విశ్వతోముఖమి”త్యాదివిశేషణవిశిష్టం సఙ్గ్రహవాక్యం సూత్రశబ్దార్థః, తథా చ శ్రుతిస్మృత్యోః సూత్రత్వసమ్భవాచ్ఛ్రుతిస్మృతిసూత్రాణాం యద్భాష్యం తత్సాధారణమిదం లక్షణం భవతి । గిరినదీప్రతిపాదకకావ్యే సఙ్గ్రహవాక్యత్వాభావాన్న సూత్రత్వమితి న భాష్యలక్షణస్యాతివ్యాప్తిరితి భావః । వార్తికవ్యావృత్త్యర్థం సూత్రానుకారిభిరితి, వార్తికే సూత్రప్రతికూలవర్ణనస్యాపి సమ్భవాత్తద్వ్యావృత్తిర్బోధ్యా । వృత్తివ్యావృత్త్యర్థం స్వపదానీత్యుక్తమ్ ।
సర్వదా సర్వకార్యేషు నాస్తి తేషామమఙ్గలమ్ ।
యేషాం హృదిస్థో భగవాన్మఙ్గలాయతనం హరిః ॥
ఇతి స్మృతేః ।

విశిష్టాచారపరిపాలనాయ విఘ్నోపశమనాయ చ విశిష్టేష్టదేవతాతత్త్వానుస్మరణలక్షణం మఙ్గలం గ్రన్థకరణరూపకార్యారమ్భసమయే కృతం శ్రీభాష్యకారేణేత్యభిప్రేత్య దూషయతి –

తన్నేతి ॥

సర్వోపప్లవరహితస్య నిరస్తసమస్తదురితస్యేత్యర్థః । విజ్ఞానఘనత్వం చైతన్యైకతానత్వం ప్రత్యక్పదస్యార్థస్యాధ్యాసప్రమాణగ్రన్థే వక్ష్యతే ।

స్మృతత్వాదితి ।

వాక్యరచనాయామర్థబోధస్య హేతుత్వేన వాక్యార్థస్య స్మృతత్వాదిత్యర్థః । యుష్మదస్మదిత్యాదిసుతరామితరేతరభావానుపపత్తిరిత్యన్తభాష్యమేవ మఙ్గలాచరణే ప్రమాణమ్ । తథా చ నిరస్తసమస్తోపప్లవం చైతన్యైకతానమభేదేన ప్రతిపాద్యమానస్య శ్రీభాష్యకృతః కుతః శిష్టాచారోల్లఙ్ఘనదోషః తస్మాదగ్రణీః శిష్టాచారపరిపాలనే భగవాన్ భాష్యకారః ఇతి భావః । నను విశిష్టేష్టదేవతాతత్త్వమనుస్మర్యతే చేత్తర్హి తదేవ భాష్యే ప్రతిపాదనీయం తత్తు న ప్రతిపాద్యతే కిన్త్వధ్యాసాభావస్తస్మాన్న తత్త్వస్మృతిరితి చేన్న । అధ్యాసాభావప్రతిపాదనాయైవ ప్రత్యక్తత్వస్య స్మృతత్వాత్ । న చాన్యార్థం తత్త్వానుస్మరణం కార్యకారీతి వాచ్యమ్ । అన్యార్థమపి దేవతానుస్మరణం స్వభావాదేవ విఘ్నోపప్లవం దహతి ధూమార్థో వహ్నిస్తృణాదికమివేతి ప్రసిద్ధత్వాత్ । న చ ప్రాథమికేనాస్మత్పదేనైవ ప్రత్యగాత్మనః స్మృతత్వాత్ కిమనుపపత్తిపర్యన్తగ్రహణమితి వాచ్యమ్ । ప్రత్యక్త్వప్రత్యయత్వవిషయిత్వధర్మభేదేన అనేకధా ప్రత్యగర్థోఽనుస్మర్యత ఇతి ద్యోతనార్థత్వాత్తథా చ దార్ఢ్యాయ తదన్తం గ్రహణమావశ్యకమితి భావః ॥

నన్వాత్మానాత్మనోరధ్యాసస్య కారాణాభావేన నిరూపయితుమశక్యత్వాత్కథమార్థికత్వమ్ , అతో యేన విషయప్రయోజనసిద్ధిరిత్యధ్యాసపూర్వపక్షభాష్యమవతారయన్ ప్రథమతః కారణాభావం నిరూపయతి –

లోక ఇతి ।

హట్టపట్టణాదిస్థితం రజతం సత్యరజతం తస్మిన్నిత్యర్థః । ఇదమ్పదార్థః అధిష్ఠానసామాన్యమ్ ఆరోప్యవిశేషో రజతం ఇదమ్పదార్థస్య రజతస్య చ భ్రమవిషయత్వజ్ఞాపనాయాధిష్ఠానసామాన్యత్వేనారోప్యవిశేషత్వేన చ గ్రహణమితి భావః । ఆహితః జనిత ఇత్యర్థః ।

నన్వాత్మానాత్మనోరధ్యాసేప్యుక్తసంస్కారః కారణం స్యాదిత్యత ఆహ –

ఇత్యత్రేతి ।

భాష్యగర్భితమనుమానం స్ఫోరయతి –

తథాహీతి ।

భాష్యే శేషపూర్త్యా పక్షాంశః ఇతరేతరభావానుపపత్తావిత్యనేన సాధ్యాంశో బోధ్యత ఇత్యభిప్రేత్యాహ -

ఆత్మేతి ।

విరుద్ధస్వభావత్వం నామ విరుద్ధత్వమేవ విరుద్ధత్వం చ విరోధః విరోధో నామ పరస్పరైక్యాయోగ్యత్వమిత్యభిప్రేత్య విరుద్ధస్వభావయోరితి భాష్యఫలితార్థమాహ –

పరస్పరేతి ।

అనుమానాన్తరస్యేదమనుమానముపలక్షణం తథా చాత్మానాత్మానౌ తాదాత్మ్యశూన్యౌ పరస్పరతాదాత్మ్యాయోగ్యత్వాత్తమఃప్రకాశవదితి భావః ।

ఆత్మానాత్మనోః కథం విరోధః ఇత్యాశఙ్కాం వారయితుం యుష్మదస్మదిత్యాదివిశేషణం ప్రవృత్తమిత్యాశయం స్ఫుటీకరోతి –

హేత్వితి ।

ఐక్యాయోగ్యత్వం న విరోధహేతుః కిన్తు తదేవ విరోధ ఇతి జ్ఞాపయితు హేతుభూతమిత్యుక్తమ్ । వస్తుతః స్వభావత ఇత్యర్థః ప్రత్యక్పరాగ్భావత ఇతి యావత్ । ప్రతీతితః ప్రకాశ్యప్రకాశత్వత ఇత్యర్థః । వ్యవహారతః జ్ఞానరూపవ్యవహారత ఇత్యర్థః । అహం కర్త్తాహం బ్రహ్మేతి పరస్పరభిన్నం యత్ జ్ఞానం తద్విషయత్వత ఇతి యావత్ । వృద్ధమతోక్తప్రథమవిగ్రహానుసారేణాయం త్రిధా విరోధో యోజనీయః, ఇతరవిగ్రహేషు త్రిధా విరోధస్యాసమ్భవాదితి భావః ।

బుద్ధిస్థస్యోపేక్షానర్హత్వం ప్రసఙ్గసఙ్గతిస్తయా ప్రయోగాసాధుత్వమాశఙ్క్య నిషేధతి –

న చేత్యాదినా ।

సూత్రేణ వ్యాకరణసూత్రేణేత్యర్థః పరతః పరే సతీత్యర్థః । యుష్మచ్ఛబ్దస్య యన్మపర్యన్తం తస్య త్వేత్యాదేశః అస్మచ్ఛబ్దస్య యన్మపర్యన్తస్య మేత్యాదేశః ప్రాప్నోతీతి భావః ।

సౌత్రసప్తమీద్వివచనాన్తపదం పృథగన్వయత్వేన వ్యాఖ్యాయ క్రమేణ పృథగుదాహరణం దర్శయతి –

త్వదీయమితి ।

తవ ఇదం త్వదీయం ధనమితి శేషః త్వదీయమిత్యుదాహరణే ప్రత్యయపరత్వమస్తి ప్రత్యయస్తు ఛప్రత్యయః ఛస్యేయాదేశః ప్రాప్నోతి తథా చ యుష్మత్ – ఇయేతి స్థితే మపర్యన్తస్య త్వేత్యాదేశే ప్రాప్తే శత్రువదాదేశ ఇత్యభియుక్తవ్యవహారేణ వర్ణాదర్శనప్రాప్తేః త్వత్ ఇయేతి స్థితే సుప్రత్యయవిధానానన్తరం సహోచ్చారణేన త్వదీయమితి రూపనిష్పత్తిః । ఎవం మదీయమిత్యత్ర అస్మత్పుత్ర ఇతి స్థితే పుత్రపదస్య ఉత్తరపదత్వం పరత్వం చ విజ్ఞేయమ్ । తథా చ యుష్మదస్మదిత్యాదిభాష్యే ఉత్తరపదస్య పరత్వసత్త్వాత్ త్వన్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి స్యాదితి భావః ।

త్వమావితి ।

యదా యుష్మదస్మత్పదయోః ప్రత్యేకమకార్థవాచిత్వం తదా ప్రత్యయే చోత్తరపదే చ పరే సతి మపర్యన్తస్య త్వమావిత్యాదేశౌ స్త ఇతి వ్యాకరణసూత్రస్యార్థః ।

నను యుష్మదర్థస్య బహుత్వేఽపి ప్రత్యగాత్మనః ఎకత్వేనాస్మదర్థైకత్వాదస్మత్పదస్య మపర్యన్తస్య మేత్యాదేశః స్యాదిత్యత ఆహ –

అస్మదర్థేతి ।

నన్వస్మచ్ఛబ్దః పూర్వం ప్రయోక్తవ్యః ఎకశేషశ్చ స్యాదితి ప్రాప్తం దూషణద్వయం కిమితి నోద్ఘాట్య పరిహృతమితి చేన్న । ఆశ్రమశ్రీచరణమతనిరూపణే అస్య దూషణద్వయస్య పరిహరిష్యమాణత్వాదత్రోద్ఘాట్య న పరిహృతమితి భావః ।

ఎవం స్వమతానుసారేణ ప్రయోగం సాధయిత్వా స్వమతానుసారివ్యాఖ్యానం స్ఫుటీకర్తుం శఙ్కామవతారయతి –

నన్వేవం సతీతి ।

విరోధం సాధయతీతి ప్రతిజ్ఞాయ బహుత్వాఙ్గీకరే సతీత్యర్థః । సమాసాదిరూపవృత్త్యర్థప్రతిపాదకం వాక్యం విగ్రహః ।

యూయమితీతి ।

యుష్మచ్ఛబ్దోల్లిఖ్యమానప్రత్యయః యుష్మత్ప్రత్యయ ఇత్యర్థః । యూయమితి ప్రత్యయో యుష్మత్ప్రత్యయః వయమితి ప్రత్యయోఽస్మత్ప్రత్యయ ఇతి వృద్ధవ్యవహారానుసార్యలౌకికోఽయం విగ్రహః లౌకికస్త్వసాధుః । యది యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్మదస్మదీ తయోః ప్రత్యయః యుష్మత్ప్రత్యయోఽస్మత్ప్రత్యయశ్చేతి లౌకికవిగ్రహ ఎవ స్యదిత్యుచ్యేత, తదా యుష్మదస్మత్పదయోర్బహ్వర్థవాచిత్వపక్షే యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి విగ్రహ ఎవానుపపన్నస్స్యాత్తయోరేకార్థవాచిత్వాభావాత్తస్మాదలౌకికోయం విగ్రహః । నను విగ్రహో ద్వివిధః లౌకికోఽలౌకికశ్చేతి అలౌకికత్వమరూపపరినిష్ఠితత్వం రూపాదినిష్పత్త్యర్థం ప్రయుక్తత్వమితి యావత్ । తథాహి రాజపురుష ఇత్యత్ర రాజ్ఞః పురుష ఇతి లౌకికోయం విగ్రహః రాజన్ ఙస్ పురుష సు ఇత్యలౌకికోయం విగ్రహః, తథా చ యూయం ప్రత్యయ ఇతి కథమలౌకికవిగ్రహః తస్య యూయమితి సిద్ధరూపబోధకత్వేన రూపనిష్పత్త్యర్థం ప్రయుక్తవాక్యత్వాభావాదితి చేన్న । లౌకికవిగ్రహభిన్నం వాక్యాన్తరమేవాత్రాలౌకికవిగ్రహ ఇతి వివక్షితత్వాత్ అలౌకికస్త్వేవం సాధనీయః, తథాహి యుష్మచ్ఛబ్దస్య యుష్మచ్ఛబ్దోల్లేఖినీ లక్షణా అస్మచ్ఛబ్దస్యాస్మచ్ఛబ్దోల్లేఖినీ లక్షణా తథాచ యుష్మచ్ఛబ్దోల్లేఖీ చాస్మచ్ఛబ్దోల్లేఖీ చ యుష్మచ్ఛబ్దోల్లేఖ్యస్మచ్ఛబ్దోల్లేఖినౌ ప్రత్యయశ్చ ప్రత్యయశ్చ ప్రత్యయౌ ఉల్లేఖినౌ చ తౌ ప్రత్యయౌ చ తయోర్గోచరౌ చ తయోరితి విగ్రహో ద్రష్టవ్యః । యద్యపి లక్షణాఙ్గీకరపక్షే యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్మదస్మదీ యుష్మదస్మదీ చ తౌ ప్రత్యయౌ చేతి విగ్రహః సాధురేవ తథాపి ఉల్లేఖిపదవిశిష్టత్వేన విగ్రహప్రతిపాదనం వాక్యాన్తరాభిప్రాయేణేతి వివేకః । కేచిత్తు దేవ ఇతి బుద్ధిః దేవబుద్ధిరితివత్ యుష్మదస్మదీ ఇతి ప్రత్యయౌ యుష్మదస్మత్ప్రత్యయౌ తయోర్గోచరావితి భాష్యే విగ్రహః । తత్ర యుష్మదస్మదీ ఇతి ప్రత్యయావిత్యనేన యుష్మత్ప్రత్యయోస్మత్ప్రత్యయ ఇతి ప్రాప్తే యుష్మత్ప్రత్యయ ఇత్యస్య యూయమితి ప్రత్యయ ఇత్యర్థబోధకం వాక్యాన్తరమ్ , అస్మత్ప్రత్యయ ఇత్యస్య వయమితి ప్రత్యయ ఇతి అర్థబోధకం వాక్యాన్తరమిత్యభిప్రాయేణ యూయమితి ప్రత్యయో యుష్మత్ప్రత్యయః వయమితి ప్రత్యయోఽస్మత్ప్రత్యయ ఇత్యాఖ్యాతమిత్యాహుః । శబ్దో విగ్రహ ఇత్యర్థః । విగ్రహప్రతిపాదితార్థః విషయత్వమిత్యర్థః ।

విశిష్టచేతన ఎవ యుష్మచ్ఛబ్దప్రయోగో దృశ్యతే త్వం గచ్ఛాగచ్ఛేతి గేమనాదేః సమ్భవాన్నాచేతనాహఙ్కారాదౌ కేవలే తదసమ్భవాదిత్యర్థాసాధుత్వం వివృణోతి -

నహీతి ।

ఇదముపలక్షణమ్ , వయమితి ప్రత్యయవిషయత్వమాత్మన్యపి నాస్తీతి ద్రష్టవ్యమ్ । తథా చ ఉభయత్ర విషయత్వం నాస్తీతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।

అహఙ్కరవిశిష్టచేతనే భాసమానత్వరూపం ప్రత్యయవిషయత్వం ముఖ్యం కేవలాహఙ్కారాదౌ గౌణం తథా చాఽహఙ్కారాదౌ భాసమానత్వరూపముఖ్యవిషయత్వాభావేపి భాసమానత్వరూపగౌణవిషయత్వమాదాయ సాధుత్వమస్తీతి పరిహరతి –

న గోచరేతి ।

యోగ్యతా గౌణవిషయతేత్యర్థః । అహఙ్కారాద్యనాత్మా యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యః యుష్మత్ప్రత్యయప్రయుక్తసంశయాదినివృత్తఫలభాక్త్వాత్ చైతన్యాంశవద్వ్యతిరేకేణ ఘటవద్వేతి ప్రయోగః ।

నన్వహఙ్కారాదివచ్చిదాత్మాపి యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యః యుష్మచ్ఛబ్దస్యాహఙ్కారాదివిశిష్టచేతనవాచిత్వేన విశిష్టనిష్ఠవిషయత్వస్య విశేషణాంశ ఇవ విశేష్యాంశేపిసత్త్వాదయో వ్యావర్తకధర్మాభావాత్కథమాత్మానాత్మనోర్విరోధ ఇతి చేన్న । అనాత్మనః సకాశాదత్యన్తభేదసిద్ధ్యర్థం చిదాత్మనస్తావదస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వమేవ వివక్షతే న యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వమిత్యేతద్గ్రన్థకర్తురాశయాదిత్యేతత్సర్వం హృది నిధాయాఽనయా రిత్యా చిదాత్మనః గౌణవిషయత్వరూపమస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వం పూర్వపక్షేప్యనాత్మనిష్ఠవిషయత్వశఙ్కోత్థానజ్ఞాపనాయ కణ్ఠోక్త్యా సాధయతి –

చిదాత్మేతి ।

యోగ్యం గౌణవిషయ ఇత్యర్థః ।

గుణమాహ –

తత్ప్రయుక్తేతి ।

అస్మత్ప్రత్యయప్రయుక్తం సంశయాదినివృత్తిరూపం యత్ఫలం తదాశ్రయత్వాదిత్యర్థః, ఆదిశబ్దేనాహం నాస్మీతి విపర్యయో గృహ్యతే తదా చాత్మనః అహమితి సర్వదా భాసమానత్వాదహమస్మి న వేతి సంశయాభావః సతి నిశ్చయే సంశయాద్యయోగాదతో నివృత్తిఫలభాక్త్వమాత్మనోఽస్తీతి భావః । కేవలాహఙ్కారో వా వ్యతిరేకేణ ఘటో వాత్ర దృష్టాన్తః ।

ఆత్మనః గౌణవిషయత్వే భాష్యోక్తిమపి ప్రమాణయతి –

న తావదితి ।

ఎకాన్తపదం నియమార్థకం విషయత్వాద్భాసమానత్వాదిత్యర్థః । ఇదంవిషయత్వమహఙ్కారాదవిశిష్టచేతనే ముఖ్యం ఆత్మాదౌ తు గౌణమితి వివేకః ।

నను విశేష్యస్యాస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వే విశేషణాహఙ్కారాదేరప్యస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వేన, ఆత్మనోర్వ్యావర్తకధర్మాభావాత్కథమత్యన్తభేదసిద్ధిరిత్యాశఙ్కామనూద్య పరిహరతి –

యద్యపీతి ।

అత్యన్తభేదాసాధ్యర్థమహఙ్కారాద్యనాత్మనః యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వమేవాఙ్గీక్రియతే నాస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వం భేదాసిద్ధేరితి భావః । నను తథాప్యత్ర యోగ్యతా వర్తతే అత్ర నాస్తీత్యేతాన్నియామకమాత్మవ్యావృత్తమనాత్మనిష్ఠం యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యతావచ్ఛేదకం కిఞ్చిద్వక్తవ్యమ్ , తథా అనాత్మవ్యావృత్తమాత్మనిష్ఠమస్మత్ప్రత్యయయోగ్యతావచ్ఛేదకమ్ కిఞ్చిద్వక్తవ్యమితి చేత్ । ఉచ్యతే । యుష్మదర్థాహఙ్కారాదిభిన్నార్థత్వమేవాస్మత్ప్రత్యయయోగ్యతావచ్ఛేదకమస్మదర్థచిదాత్మభిన్నార్థత్వమేవ యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యతాయామవచ్ఛేదకమిత్యేవమత్యన్తభేదసిద్ధ్యర్థం వేదితవ్యమితి దిక్ ।

అహఙ్కారాదిదేహాన్తస్యానాత్మనః యుష్మచ్ఛబ్దోల్లిఖ్యమానప్రత్యయయోగ్యత్వమాత్మనస్త్వస్మచ్ఛబ్దోల్లిఖ్యమానప్రత్యయయోగ్యత్వమిత్యర్థపర్యవసానేన వ్యాఖ్యానేన వ్యవహారతః విరోధో దర్శితః యుష్మదస్మచ్ఛబ్దతశ్చ విరోధో దర్శిత ఇతి గమ్యతే ఎవం స్వాభిమతం ప్రయోగసాధుత్వం వ్యాఖ్యానం చోపపాద్య పరాభిమతం ప్రయోగసాధుత్వం వ్యాఖ్యానం చ ప్రతిపాదయితుమారభతే -

ఆశ్రమేతి ।

సమ్బోధ్యః సమ్బోధనార్హః ఇత్యర్థః । అచేతనే సమ్బోధ్యత్వాభవాన్న యుష్మత్పదశక్యార్థత్వమితి భావః ।

ప్రత్యయోత్తరపదయోరితి సూత్రస్యార్థమాహ -

తథాచేతి ।

స్వార్థే శక్యార్థే విశిష్టచేతన ఇత్యర్థః । యదా శక్యార్థబోధకత్వం యుష్మదస్మత్పదయోస్తదైవ త్వమాదేశః న లక్షణయేతి భావః ।

విపక్షే బాధకమాహ –

యుష్మదితి ।

వాం చ నౌశ్చ వాంనావౌ తథాచేతి శబ్దసమభివ్యాహారే వాంనావావితి సన్ధిర్భవతి సూత్రస్య వ్యాకరణసూత్రస్య పదసాఙ్గత్యం త్వన్మదోః షష్ఠీత్యేవ స్యాత్ న యుష్మదస్మదోః షష్ఠీత్యేవం రూపం తస్య ప్రసక్తేరిత్యర్థః । తథాచ షష్ట్యాదివిభక్తిస్థయోః యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయోరేవ వాం నావావిత్యాదేశః నార్థయోరితి యుష్మదస్మదోః షష్ఠీత్యత్ర యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయోర్లక్షణయా శబ్ద ఎవార్థః న చేతనస్తతో నత్వం మాదేశ ఇతి భావః ।

భాష్యప్రయోగం సాధయతి –

అత్రేతి ।

శఙ్కతే –

యదీతి ।

అత్రాపిశబ్దలక్షకత్వమస్త్యేవేతి పరిహరతి -

తథేతి ।

అహఙ్కారాదిదేహాన్తానాత్మా పరాగర్థః లక్ష్యతావచ్ఛేదకతయా లక్ష్యతావచ్ఛేదకప్రవిష్టతయేత్యర్థః లక్ష్యాంశతయేతి యావత్ । యుష్మచ్ఛబ్దయోగ్యత్వావచ్ఛిన్నే పరాగర్థే యుష్మచ్ఛబ్దస్య లక్షణా స్వీక్రియతే అతో యుష్మచ్ఛబ్దయోగ్యత్వం లక్ష్యతావచ్ఛేదకం భవతి తథా చ లక్ష్యతావచ్ఛేదకనివిష్టః సన్ యుష్మచ్ఛబ్దశ్చ లక్షణయా తస్యార్థః యథా పరాగర్థస్తద్వదతో న త్వేత్యాదేశ ఇతి భావః ।

నను పరాక్త్వావచ్ఛిన్న ఎవ లక్షణా స్వీక్రియతే లాఘవాదతస్త్వమాదేశః స్యాదిత్యాశఙ్క్య నిషేధతి –

న చేత్యాదినా ।

యద్యపి పరాక్త్వాదినా విరోధోఽస్త్యేవ తథాపి శ్రీభాష్యకృత్తాత్పర్యానురోధాత్తద్యోగత్వేనాపి స వక్తవ్య ఇత్యాహ –

విరుద్ధేతి ।

తాత్పర్యే జ్ఞాపకమాహ –

అత ఎవేతి ।

లౌకికప్రయోగముక్త్వా వేదప్రయోగమాహ –

ఇమే విదేహా ఇతి ।

యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి జనకస్యోత్తరమిదం తథా చ విదేహాఖ్యదేశవిశేషపరమ్ , ఇమే విదేహాః యథేష్టం భుజ్యన్తామయమహం చాస్మి దాసభావే స్థితః దాసాన్తర్గత ఇతి యావత్ । రాజ్యం మాం చ యథేష్టం ప్రతిపద్యస్వేత్యర్థః, రాజ్యం భవదధీనమ్ ఇతి భావః । ఇమే విదేహా ఇత్యంశస్య నాత్రోపయోగః కిన్తు తదంశగ్రహణం శ్రుతిజ్ఞాపనార్థమితి వేదితవ్యమ్ ।

ఎతేనేతి ।

వక్ష్యమాణహేతునేత్యర్థః చేతనవాచిత్వాల్లక్షణయా ప్రత్యగ్బోధకత్వాదిత్యర్థః । సర్వైః పదైః సహోక్తౌ సత్యాం త్యదాదీని శిష్యన్త ఇతి వ్యాకరణసూత్రార్థః । త్యదాదిగణపఠితానాం పరస్పరసహోక్తౌ గణమధ్యే యత్పరం తచ్ఛిష్యత ఇతి వేదితవ్యమ్ , తథా చ యుష్మదస్మత్పదయోస్త్యదాదిగణపఠితత్వేనైకశేషే ప్రాప్తే సత్యస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరిత్యేవాత్ర స్యాదితి భావః ।

ఎతేనేత్యనేన సూచితం హేతుం ప్రదర్శయతి –

యుష్మదితి ।

యథా సూత్రే పూర్వనిపాతైకశేషయోరప్రాప్తిస్తద్వదత్రాపి తయోరప్రాప్తిరితి భావః ।

న కేవలం మహర్షిప్రయోగేనైవైకశేషాప్రాప్తిరపి తు యుక్త్యా చేత్యాహ –

ఎకశేష ఇతి ।

నన్వేకశేషానఙ్గీకారే తత్ప్రతిపాదకశాస్త్రవిరోధ ఇతి చేదుచ్యతే వృద్ధప్రయోగానుసారాదేతద్వ్యతిరిక్తస్థలే ఎవైకశేషప్రాప్తిరితి తచ్ఛాస్త్రస్య సఙ్కోచః కల్పనీయ ఇతి భావః । పూర్వవ్యాఖ్యానే యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయోః బహ్వర్థకత్వాద్యూయమితి ప్రత్యయ ఇతి విగ్రహః అస్మిన్ వ్యాఖ్యానే చిజ్జడమాత్రలక్షకత్వేన త్వమితి ప్రత్యయ ఇతి విగ్రహభేదో ద్రష్టవ్యః । అయం విగ్రహః అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇత్యాదిభాష్యవ్యాఖ్యానావసరే స్ఫుటీక్రియతే । ప్రయోగసాధుత్వసాధనప్రకారభేదస్తు స్ఫుట ఎవ । యష్మచ్ఛబ్దోల్లిఖ్యమానప్రత్యయవిషయత్వమిత్యర్థపర్యవసానేన వ్యవహారతో విరోధో యుష్మదస్మచ్ఛబ్దతశ్చ విరోధో దర్శిత ఇత్యనవద్యమ్ । నన్వస్మిన్ వ్యాఖ్యానే భాష్యే కథం విగ్రహ ఇతి । ఉచ్యతే । యుష్మదస్మత్పదయోరేకార్థవాచిత్వాద్యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి విగ్రహః సాధుర్భవతి లక్షకత్వాదేవ త్వమాదేశాప్రాప్తిశ్చ, తథా చ యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్మదస్మదీయ ఇతి ప్రత్యయౌ యుష్మదస్మత్ప్రత్యయౌ తయోర్గోచరావితి విగ్రహః । తథా చాత్ర యుష్మత్ప్రత్యయ ఇత్యస్యార్థబోధకత్వం త్వమితి ప్రత్యయ ఇతి వాక్యాన్తరమ్ అస్మత్ప్రత్యయస్యాహమితి ప్రత్యయ ఇత్యర్థబోధకం వాక్యాన్తరమితి వేదితవ్యమ్ । అథవా యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయోరుల్లేఖిని లక్షణామఙ్గీకృత్య స్వవ్యాఖ్యానవిగ్రహానుసారేణైవ విగ్రహో యోజనీయ ఇతి రహస్యమ్ ।

మతద్వయేతి యుష్మత్పదస్య పూర్వప్రయోగ ఎవ హేతురితి ప్రతిపాద్య హేత్వన్తరం ప్రతిపాదయితుం మతాన్తరముత్థాపయతి –

వృద్ధాస్త్వితి ।

పూర్వప్రయోగే అధ్యారోపాపవాదన్యాయ ఎవ మూలమితి భావః ।

పూర్వసఙ్గ్రహేణ ప్రతిజ్ఞాతం త్రిధా విరోధం వివృణోతి –

తత్రేతి ।

వృద్ధమత ఇత్యర్థః । యుష్మదస్మత్పదాభ్యాముక్తో విరోధో వస్తుతో విరోధ ఇత్యన్వయః । పరాక్ప్రత్యగ్భావతః ఉక్తో విరోధః యః సః వస్తుతో విరోధ ఇత్యర్థః । పదాభ్యామితి ప్రయోగస్వారస్యాద్యుష్మదస్మచ్ఛబ్దతోపి విరోధోఽస్తీతి వేదితవ్యమ్ । ప్రత్యయపదన ప్రకాశ్యప్రకాశత్వతః ఉక్తో విరోధః ప్రతీతితో విరోధ ఇత్యర్థః । గోచరపదేన పరస్పరభిన్నజ్ఞానవిషయత్వతః ఉక్తో విరోధః వ్యవహారతో విరోధ ఇత్యర్థః ।

పూర్వవద్యుష్మచ్ఛబ్దోల్లేఖినీ లక్షణా న స్వీకర్తవ్యా శబ్దలక్షకత్వం తు స్వీకర్తవ్యమిత్యభిప్రేత్య వృద్ధాభిమతవిగ్రహముపపాదయతి –

యుష్మచ్చేతి ।

నను త్వం చాహం చేతి విగ్రహే వక్తవ్యే యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి విగ్రహః కథమితి చేన్న । శబ్దలక్షకత్వాదేవ యుష్మదస్మత్పదయోస్త్వమాదేశస్యాప్రాప్తత్వాత్ యథా ’యుష్మదస్మదోః షష్ఠీ చతుర్థీ’తి సూత్రే శబ్దలక్షకత్వేన త్వమాదేశాప్రాప్త్యా యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి విగ్రహస్తద్వత్ , తథా చ ప్రత్యయశ్చ ప్రత్యయశ్చ ప్రత్యయౌ గోచరశ్చ గోచరశ్చ గోచరావితి విగ్రహం సిద్ధవత్కృత్య కర్మధారయసమాసం జ్ఞాపయతీతి భావః ।

నను యుష్మదస్మదీ చ తౌ ప్రత్యయౌ చేతి కథం కర్మధారయః ఉభయోర్లిఙ్గవ్యత్యయవత్త్వాదితి చేన్న । యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి నిత్యనపుంసకమితరన్నిత్యపుల్లిఙ్గమిత్యదోషాదితి జ్ఞేయమ్ । మతత్రయపరిష్కృతార్థేన సాధితార్థైకదేశశఙ్కానిరాసప్రతిపాదకత్వేన విషయవిషయిణోరితి భాష్యం వ్యాఖ్యాతుకామః శఙ్కావతారాయ ప్రథమమర్థకథనద్వారా భాష్యాన్వయమావిష్కరోతి –

త్రిధేతి ।

ఆత్మానాత్మనోరితి శేషః । అసమ్భవోనుపపత్తిశబ్దార్థః ధర్మితాదాత్మ్యాద్యభావే సిద్ధే సతీతి భావః ।

శుక్ల ఇతి ।

సిద్ధాన్తే శుక్లగుణతాదాత్మ్యాపన్నో ఘట ఇతి శుక్లగుణఘటయోః విరుద్ధయోస్తాదాత్మ్యాఙ్గీకారవదిత్యర్థః ।

యత్ర విరుద్ధయోస్తాదాత్మ్యం తత్ర ప్రకాశమప్రకాశకత్వాభావ ఇతి వ్యాప్తిరనుభవసిద్ధా యథా శుక్లో ఘటః తథా చ ప్రకృతే వ్యాపకాభావాద్వ్యాప్యాభావ ఇత్యాహ –

చిదితి ।

వృద్ధమత ఎవ తత్ప్రకృతవిగ్రహాన్తరముపపాదయతి –

యష్మదితి ।

ప్రత్యగాత్మా ప్రత్యయస్వరూపః గోచరస్వరూపః పరాగితి వ్యుత్క్రమేణ వివేకః ప్రత్యయశ్చ గోచరశ్చ ప్రత్యయగోచరౌ యుష్మదస్మదీ చ తౌ ప్రత్యయగోచరౌ చ యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరౌ తయోరితి విగ్రహో ద్రష్టవ్యః ।

ఎతద్విగ్రహప్రతిపాదితేఽర్థే పునర్విషయవిషయిణోరితి భాష్యం యోజయతి –

అత్ర ప్రత్యయేతి ।

అవ్యవహితవిగ్రహః సప్తమ్యా పరామృశ్యతే -

అచిత్వ ఇతి ।

స్వస్యేతి పదస్యాప్రత్యక్షత్వాపత్తేరిత్యనేనాప్యన్వయః । ఎకస్య స్వస్య జ్ఞానవిషయత్వరూపం కర్మత్వం తజ్జ్ఞానాశ్రయత్వరూపం కర్తృత్వం చ విరుద్ధమితి భావః ।

విషయిత్వచిదచిత్వప్రత్యక్త్వానాం సమవ్యాప్తత్వాత్పరస్పరహేతుహేతుమద్భావ ఇత్యభిప్రేత్యాహ –

యథేష్టమితి ।

అతః మతత్రయేణ విగ్రహచతుష్టయం ప్రయోగసాధుత్వం చ దర్శితమ్ విగ్రహత్రయనిరూపణానన్తరముక్తవిరోధానువాదపూర్వకం భాష్యాన్వయో దర్శితః ఇదానీమవ్యవహితవిగ్రహోక్తవిరోధప్రతిపాదనద్వారా వృత్తం కథయన్ శఙ్కాపూర్వకముత్తరభాష్యమవతారయతి –

నన్వితి ।

విషయవిషయిణోరిత్యనేన ద్వితీయవిశేషణేన ప్రతిపాదితమర్థం జ్ఞాపయతి –

గ్రాహ్యేతి ।

ఐక్యం నామాత్యన్తాభేదః భేదసహిష్ణురభేదస్తాదాత్మ్యమితి వివేకః ।

తదితి ।

ఐక్యప్రమాయా అభావేన తజ్జన్యసంస్కారరూపకారణాభావాదధ్యాసాభావేపీత్యర్థః । తయోరాత్మానాత్మనోర్ధర్మాణామిత్యర్థః । చైతన్యం సుఖం చ ఆత్మనో ధర్మః జాడ్యం దుఃఖం చ అనాత్మనో ధర్మ ఇతి వివేకః । సుఖాదేరాత్మనః స్వరూపత్వేపి ధర్మత్వేన వ్యపదేశస్త్వౌపచారిక ఇతి భావః । వినిమయేన వ్యత్యాసేనేత్యర్థః । ఇత్యత ఆహేతి ఇతిశబ్దః శఙ్కార్థకః ; అతఃశబ్దో హేత్వర్థకః, ఆహేత్యనేన పరిహారమాహత్యుచ్యతే యథా చైవంరూపా శఙ్కా యతః కారణాత్ప్రాప్తా అతః కారణాత్ పరిహారమాహేతి పదత్రయపరిష్కృతార్థః । ఎవం సర్వత్ర ।

సంసర్గ ఇతి ।

ప్రకృతే హ్యాధారాధేయభావరూపస్తాదాత్మ్యైకదేశః సంసర్గ ఇత్యర్థః । అనుపపత్తిరసమ్భవ ఇత్యర్థః । ధర్మ్యన్తరే హీతరధర్మసంసర్గో నాస్తీతి భావః ।

ఉత్తరభాష్యార్థే పూర్వభాష్యార్థో హేతురితి జ్ఞాపయన్ ఆత్మన్యనాత్మధర్మసంసర్గానుపపత్తౌ అనాత్మన్యాత్మధర్మసంసర్గానుపపత్తౌ చ ధర్మసంసర్గాభావో హేతుస్తముపపాదయతి –

నహీతి ।

సంసర్గం వినా తాదాత్మ్యరూపసమ్బన్ధం వినేత్యర్థః । వినిమయః వ్యత్యాసేనాధారాధేయభావరూపసంసర్గ ఇత్యర్థః ।

నను ధర్మసంసర్గం ప్రతి ధర్మిసంసర్గో హేతుశ్చేత్తర్హి ధర్మిణోః స్ఫటికజపాకుసుమయోః సంసర్గాభావేనౌపాధికలౌహిత్యధర్మసంసర్గాభావాత్ స్ఫటికే లౌహిత్యమస్తీత్యధ్యాసాత్మకగ్రహో న స్యాదిత్యత ఆహ –

స్ఫటిక ఇతి ।

లోహితం వస్తు జపాకుసుమాది తస్య సాన్నిధ్యం పరమ్పరాసమ్బన్ధః తస్మాదిత్యర్థః, తథా చ క్వచిత్సాక్షాత్ క్వచిత్పరమ్పరయా ధర్మిసంసర్గో హేతుః ప్రకృతే పరమ్పరయా ధర్మిసమ్బన్ధసమ్భవాద్భ్రమాత్మకగ్రహోపపత్తిరితి భావః ।

నను తర్హ్యాత్మనాత్మనోర్విరోధాత్సాక్షాత్ సమ్బన్ధాభావేపి స్ఫటికజపాకుసుమవత్ పరమ్పరాసమ్బన్ధోఽస్తు తేన ధర్మసంసర్గః స్యాదిత్యత ఆహ –

అసఙ్గేతి ।

కేనాపి వస్తునా సహ సమ్బన్ధాభావాదిత్యర్థః ।

అసఙ్గత్వాదేవ పరమ్పరాధర్మిసంసర్గహేతుకధర్మసఙ్గోపి నాస్తీతి యదుక్తం తద్భాష్యారూఢం కరోతి –

ఇత్యభిప్రేత్యేతి ।

లోకే శుక్తావిదమిత్యాది నహి తదస్తీత్యన్తేన స్వప్రతిపాదితేన గ్రన్థేనోక్తం హేతుం భాష్యారూఢం కర్త్తుమిచ్ఛన్నాక్షేపసమాధానాభ్యాముత్తరభాష్యమవతారయతే –

నన్వితి ।

వాస్తవతాదాత్మ్యాద్యభావేప్యాధ్యాసికతాదాత్మ్యాదికమాదాయాధ్యాసస్సమ్భవత్యేవేతి సిద్ధాన్తినః శఙ్కితురభిప్రాయః ।

భాష్యోక్తస్య ఇత్యతః పదద్వయస్య ప్రతీకమాదాయార్థప్రతిపాదనపూర్వకం వ్యవహితేనాన్వయం వక్తుమారభతే –

ఇత్యుక్తేతి ।

ఉక్తరీతిమేవ వివృణోతి –

తాదాత్మ్యేతి ।

వాస్తవతాదాత్మ్యాభావేనేత్యర్థః ।

మిథ్యేతి ।

నాస్తీత్యర్థః । తథా చ కారణాభావాదధ్యసో నాస్తీతి వక్తుం యుక్తమితి భావః ।

అనిర్వచనీయతేతి ।

తత్త్వాన్యత్త్వాభ్యాం నిర్వక్తుమశక్యతేత్యర్థః ।

అపహ్నవార్థక ఇతి ।

అభావార్థక ఇత్యర్థః । అపహ్నూయతే నిరస్యత ఇత్యర్థః ।