ఆశ్రమశ్రీచరణవ్యాఖ్యానమనుసృత్య పదానామర్థం కథయన్ ప్రయోజనమాహ –

అహమిత్యాదినా ।

స్వవ్యాఖ్యానానురోధేన భాష్యపదయోజనాం పరిత్యజ్య ఎతద్వ్యాఖ్యానానురోధేన యోజనాపి యుక్తైవ స్వవ్యాఖ్యానేనైతద్వ్యాఖ్యానయోరీషద్భేదస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాత్ , తథాచ స్వవ్యాఖ్యానానురోధేన యోజనాప్యుక్తప్రాయైవేతి విభావనీయమ్ । అహమితిప్రత్యయయోగ్యత్వం బుద్ధ్యాదేరప్యస్తి తథా చ బుద్ధ్యాదౌ బుద్ధ్యాదేరధ్యాసో నిరస్యత ఇత్యర్థో లభ్యతే నాత్మనీతి మత్వేత్యర్థః ।

నను చిదాత్మకత్వమహమితి భాసమానస్య విశిష్టస్యాప్యస్తీత్యాశఙ్క్య నిషేధతి –

అహమితీతి ।

జడాంశమవివక్షిత్వా చిదంశమాత్రం వివక్షితమితి భావః ।

త్వఙ్కారేతి ।

త్వమితి ప్రత్యయయోగ్యస్య బుధ్యాదేరిత్యర్థః ।

నన్వహమితి ।

యత్రేదమర్థత్వం తత్ర వృత్తిరూపప్రత్యక్షవిషయత్వమితి వ్యాప్తిర్ఘటాదౌ ప్రసిద్ధా, తథా చ బుధ్యాదావహమితి భాసమానే వ్యాపకాభవాద్వ్యాప్యాభావ ఇతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।

నను శఙ్కాయాః కః పరిహార ఇత్యాశఙ్క్య యత్ర సాక్షిభాస్యత్వం తత్రేదమర్థత్వమితి వ్యాప్తిః ఘటదావేవ అనుభవసిద్ధేతి సాక్షిభాస్యత్వరూపహేతునా బుద్ధ్యాదేరిదమర్థత్వమస్తీత్యాహ –

సాక్షిభాస్యత్వేతి ।

లక్షణయోగాద్గుణయోగాదిత్యర్థః । హేతోః సత్త్వాదితి యావత్ । ఘటాదేరివ సాక్షిభాస్యత్వరూపహేతునా బుద్ధ్యాదేరపీదమర్థత్వమస్తి, తథాచాత్రైవ బుద్ధౌ వ్యభిచారాద్భవదుక్తవ్యాప్తిరప్రయోజకేతి భావః ।

యద్యపి యత్ర ప్రత్యక్షవిషయత్వం తత్రేదమర్థత్వమితి వ్యాప్తిరపి ఘటాదావనుభవసిద్ధా తథాపి ప్రకృతే న సమ్భవతీత్యాహ -

న ప్రతిభాసత ఇతి ।

ప్రతిభాసతః ప్రత్యక్షేణేత్యర్థః । బుద్ధ్యాదేర్ఘటాదివదిదమర్థత్వమిత్యాత్రానుషఙ్గః, తథాచాహమితి భాసత్వాత్ బుద్ధ్యాదేరివ వృత్తిరూపప్రత్యక్షేణేదమర్థత్వం నాస్తీతి భావః ।

వృద్ధమతోక్తం ప్రథమవిగ్రహప్రతిపాదితార్థశఙ్కానిరాసకత్వేన తదేవ భాష్యం యోజయితుం పునస్తదవతారయతి –

అథవేతి ।

నాస్వరసద్యోతకం కిన్తు మతాన్తరమవలమ్బ్య యోజనాద్యోతకమితి భావః ।

నన్విదం భాష్యం వృద్ధమతోక్తం ద్వితీయవిగ్రహప్రతిపాదితార్థశఙ్కానిరాసప్రతిపాదకత్వేన కుతో న వ్యాఖ్యాయత ఇతి చేన్న । ప్రథమవిగ్రహప్రతిపాదితార్థశఙ్కానిరాసకవ్యాఖ్యానేన ఎతస్య గతార్థత్వమిత్యభిప్రాయాదితి మన్తవ్యమ్ । ఆత్మా ముఖ్యప్రత్యక్త్వాద్యభావవాన్ అహమితి భాసమానత్వాదహఙ్కారవదిత్యనుమానప్రయోగః । అస్మచ్చాసౌ ప్రత్యయశ్చాస్మత్ప్రత్యయః స చాసౌ గోచరశ్చాస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇతి కర్మధారయం జ్ఞాపయతి –

అస్మదితి ।

నను ప్రత్యక్త్వాదికం పునః ప్రతిజ్ఞాతం కిమేతావతానుమానస్య దూషణమిత్యాశఙ్క్య భాష్యతాత్పర్యేణాహమితి భాసమానత్వాదితి హేతుం వికల్ప్య స్వయం ఖణ్డయతి –

అహమితి ।

అహఙ్కారవృత్త్యా వ్యఙ్గ్యమభివ్యక్తం యత్స్ఫురణతత్త్వమిత్యర్థః । వృత్తేరావరణరూపప్రతిబన్ధకనివర్తకత్వమస్తీత్యేతావతా స్వప్రకాశచైతన్యస్యాత్మనః వృత్తికృతాభివ్యక్తిశ్చౌపచారికీతి భావః ।

విషయత్వమితి ।

విషయవిషయిణోరితి భాష్యేణోక్తం విషయత్వమిత్యర్థః । శబ్దవత్త్వాచ్ఛబ్దేన వ్యవహ్రియమాణత్వాదిత్యర్థః ।

శబ్దేన వ్యవహ్రియమాణత్వం నామ శబ్దవాచ్యత్వం శబ్దలక్ష్యత్వం వేతి వికల్ప్య హేతుం స్వయం దూషయతి వాచ్యత్వమితి కల్పితత్వాత్ । యద్యపి విషయిత్వం విశిష్టప్రమాతృచైతన్యస్యైవ న తు కేవలాహఙ్కారస్య తథాపి విశిష్టే పర్యాప్తం విషయిత్వం అహఙ్కారే విశేషేణేపి విద్యత ఇత్యభిప్రేత్యాహ –

దేహమితి ।

అథవాఽహఙ్కారే సత్యేవ చైతన్యేఽపి విశిష్టే దేహం జానామీతి విషయితా తదభావే తదభావాదిత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం విశిష్టే ప్రాప్తం విషయిత్వం పర్యవసానాద్విశేషణస్యాహఙ్కారస్యైవేత్యభిప్రేత్యాహ –

దేహమితి ।

మనుష్యపదం దేహవిశేషణపరం, మనుష్యత్వం జాతివిశేషః దేహనిష్ఠసంస్థానవిశేషాత్మకధర్మో వా, తద్విశిష్టస్య దేహస్య చిత్తాదాత్మ్యాపన్నాహఙ్కారస్య చ మనుష్యోఽహమిత్యభేదాధ్యాసవదిత్యర్థః । యత్ర విషయవిషయిత్వం తత్రాభేదాధ్యాసాభావః యథా దీపఘటవదిత్యుక్తనియమః అహఙ్కారవ్యతిరిక్త స్థల ఎవేతి నియమస్య ప్రథమాపిశబ్దేన సఙ్కోచః సూచ్యత ఇతి భావః ।

అల్పత్వం పరిచ్ఛిన్నత్వమ్ అధ్యాసే సాదృశ్యం హేతుః ప్రకృతే త్వాత్మానాత్మనోః పృథగ్విశేషణద్వయేన సాదృశ్యాభావముపపాదయన్ ఫలితమాహ –

చిదితి ।

అనవచ్ఛిన్నత్వమపరిచ్ఛిన్నత్వం వ్యాపకత్వమితి యావత్ । అహఙ్కారః ముఖ్యప్రత్యక్త్వాదిమాన్ అహమితి భాస్యత్వాదాత్మవదితి ప్రయోగే అహమితి భాస్యత్వం కిం కేవలాహమాకారాకారితవృత్తిభాస్యత్వమ్ అహమాకారాకారితసాక్షిభాస్యత్వం వేతి వికల్ప్య హేతుదూషణే భాష్యాశయం స్ఫుటీకరోతి అహంవృత్తీతి భావప్రధానో నిర్దేశః పరిణామరూపవృత్త్యాశ్రయత్వవృత్తివిషయత్వస్వరూపయోః కర్త్తృత్వకర్మత్వయోరేకస్యాహఙ్కారస్య విరోధాదిత్యర్థః । అథవా కర్తృకర్మణోః పరస్పరైక్యాయోగ్యత్వరూపవిరోధస్య సత్త్వాదిత్యర్థః । అహఙ్కారస్య సాక్షిభాస్యత్వం న చిద్వ్యతిరిక్తవృత్తిభాస్యత్వం అన్యథా కర్మకర్తృత్వవిరోధః స్యాదితి భావః । స్వప్రకాశాత్మని కర్మకర్తృత్వవిరోధాదేవ న చిద్భాస్యత్వమిత్యాహ చిద్భాస్యత్వమితి, ప్రతిభాసతః భ్రాన్తిరూపప్రత్యక్షేణేత్యర్థః ।

అహఙ్కారస్య ముఖ్యప్రత్యక్త్వాదికం నిరస్య పరాక్త్వాదికం సాధయన్ కర్మధారయం జ్ఞాపయతి –

యుష్మదితి ।

అహఙ్కారః ముఖ్యపరాక్త్వవాన్ప్రతీయమానత్వాద్గోచరత్వాద్వేతి సాధనీయమ్ ।

విషయో నామ బన్ధహేతురిత్యాహ –

షిఞ్బన్ధన ఇతి ।

స్ఫురామీత్యనేనాత్మాధ్యాసః సుఖీత్యనేనాత్మధర్మాధ్యస ఇతి వివేకః ।

ఇత్థమ్భావ ఇతి ।

వైశిష్ట్యం ఇత్యర్థః । ప్రకృతే వైశిష్ట్యం నామాభేదః । చైతన్యాత్మనేతి । చైతన్యాత్మనా స్థితస్యేత్యర్థః । అధ్యాసస్య ఇతి అతద్రూపే తద్రూపావభాసోఽధ్యాసః స నాస్తీతి వక్తుం యుక్తమితి భావః ।

సామగ్రీకారణసముదాయః స నాస్తీత్యుపపాదయతి –

నిరవయవేతి ।

సాదృశ్యం ద్వివిధం అవయవసాదృశ్యం గుణసాదృశ్యం చేతి, తథా చ నిరవయవత్వాదవయవసాదృశ్యరూపనిర్గుణత్వాద్గుణసాదృశ్యరూపం చ కారణమాత్మని నాస్తి స్వప్రకాశత్వాదజ్ఞానరూపకారణం చాత్మని నాస్తి ఇతి భావః । సంస్కారో నాస్తీత్యత్ర పూర్వక్తహేతురేవ వేదితవ్యః ।