నిర్గుణత్వం ధర్మరాహిత్యమితి మత్వా శఙ్కతే –

నన్వితి ।

జ్ఞానమిత్యనేన ప్రత్యక్షానుమిత్యాదికముచ్యతే స్ఫురణమిత్యనేన ప్రత్యక్షం శుభకర్మేత్యనేన శుభకర్మహేతుకమాధుర్యాదిరసవస్తుభక్షణాదికముచ్యతే విషయానుభవ ఇత్యనేన ప్రత్యక్షానుమిత్యాదికం నిత్యత్వముత్పత్త్యాదిరాహిత్యం శుద్ధత్వాదేరిదముపలక్షణమ్ । అవభాసన్త ఇత్యస్య తదుక్తమిత్యనేనాన్వయః । అన్తఃకరణవృత్తిరూపోపాధివశాన్నానేవావభాసన్త ఇత్యర్థః ।

అద్వైతమతే అధ్యాససామగ్ర్యభావాదహం స్ఫురామీత్యాదిస్థలే జ్ఞానాధ్యాసోఽర్థాధ్యాసశ్చ న సమ్భవతీతి తార్కికాదిపూర్వపక్షితాత్పర్యమధ్యాసాక్షేపోపసంహారవ్యాజేనావిష్కరోతి –

అత ఇతి ।

ప్రతీతేః ప్రమాత్వం యథార్థానుభవత్వమర్థస్య ప్రమాత్వం త్వబాధితత్వమితి భేదః ప్రమాత్వమిత్యస్యోత్తరేణేతిశబ్దేనాన్వయః ।

నన్వధ్యాసాఙ్గీకారే ఎకవిభక్త్యవరుద్ధత్వే సత్యేకార్థబోధకత్వరూపస్యాహం నర ఇతి పదయోః సామానాధికరణ్యస్య ప్రయోగః కథమిత్యాశఙ్క్య నీలో ఘట ఇత్యత్ర నీలగుణాశ్రయో ఘట ఇతివన్నరత్వవిశిష్టదేహసమ్బన్ధ్యహమిత్యాత్మీయత్వరూపగుణయోగాత్ గౌణోఽయం సామానాధికరణ్యప్రయోగ ఇతి పూర్వపక్షితాత్పర్యమాహ –

అహం నర ఇతి ।

నరపదం నరత్వవిశిష్టదేహపరం నరత్వమవయవసంస్థానరూపధర్మవిశేషః బ్రహ్మాత్మత్వమతే ప్రమాత్వం గౌణత్వం చావశ్యం వక్తవ్యమితి మతమాస్థేయం స్థితమితి భావః ।

వ్యవహితవృత్తావనువాదపూర్వకం పరమతముపసంహరతి –

తథా చేతి ।

నారమ్భణీయమితి న విచారణీయమిత్యర్థః । పూజితోపి వేదాన్తవిచారో న కర్తవ్య ఇతి భావః । వస్తుతః ప్రతీతితో వ్యవహారతః శబ్దతశ్చేతి చతుర్విధప్రయుక్తాద్గ్రాహ్యగ్రాహకత్వప్రయుక్తత్వాచ్చ పరస్పరైక్యాద్యయోగత్వరూపవిరోధాత్తమఃప్రకాశవదాత్మానాత్మనోర్ధర్మిణోర్వాస్తవతాదాత్మ్యాద్యభావే న ధర్మసంసర్గాభావ ఇతి తత్ప్రమాయాసమ్భవేన తజ్జన్యసంస్కారస్యాధ్యాసహేతోరసమ్భవాదతద్రూపే తద్రూపావభాసరూపోఽధ్యాసో నాస్తి, తథా చ బన్ధస్య సత్యతయా జ్ఞానాన్నివృత్తిరూపఫలాసమ్భవాద్బద్ధముక్తయోః జీవబ్రహ్మణోరైక్యాయోగేన విషయాభావాచ్ఛాస్త్రం నారమ్భణీయమిత్యధ్యాసపూర్వపక్షభాష్యతాత్పర్యమితి సుధీభిర్విభావనీయమ్ ।

ఆత్మానాత్మనోర్వాస్తవైక్యాదౌ యుక్త్యభావాదేవానుభవసిద్ధాధ్యాసాపలాపే అనుభవసిద్ధఘటాదిపదార్థానామపలాపప్రసఙ్గస్తథా చ శూన్యమతప్రవేశః స్యాదిత్యతోఽనుభవసిద్ధత్వాద్వాస్తవైక్యాభావేపి సామగ్రీసత్త్వాచ్చ అధ్యాసోఽస్తీతి విషయాదిసమ్భవేన శాస్త్రారమ్భో యుక్త ఇతి సిద్ధాన్తయితుం పూర్వపక్షస్య దౌర్బల్యం వివృణోతి –

తథాహీతి ।

అఙ్గీకారార్థకేన తథాపి ఇత్యనేనైవాద్యపక్షే పరిహారో వేదితవ్యః ।

ఆదావితి ।

యుష్మదస్మదిత్యాదిభాష్యస్యాదావిత్యర్థః ।

అర్థక్రమస్య పాఠ్యక్రమాపేక్షయా ప్రబలత్వాదర్థక్రమమనుసృత్య క్రమేణ పదాన్యవతారయతి –

నేత్యాదనా ।

అయమితి ।

ప్రత్యక్షాత్మకానుభవసిద్ధ ఇత్యర్థః । అయమిత్యనేనైవ ద్వితీయకల్పపరిహారో ద్రష్టవ్యః । ప్రత్యక్షానుభవాదితి । సాక్షిరూపప్రత్యక్షానుభవవిషయత్వాదిత్యర్థః । అహమజ్ఞ ఇత్యాదివృత్తిరూపస్యానుభవస్య భ్రమస్వరూపత్వాదధ్యాసః సిద్ధః । సిద్ధే వృత్తిస్వరూపే అధ్యాసే సాక్ష్యాత్మకభానసత్త్వాదభానమయుక్తం వృత్తీనాం సాక్షిభాస్యత్వనియమాదితి భావః ।

జీవాత్మని కర్తృత్వాదికం వాస్తవమేవేత్యాశఙ్క్య నిషేధతి –

న చేత్యాదినా ।

అహం కర్త్తేత్యాదిప్రత్యక్షం కర్తృత్వాదిమదాత్మవిశేష్యకకర్తృత్వాదిప్రకారకత్వాత్ ప్రమాత్మకమేవ నాధ్యాసాత్మకమతోఽధ్యాసో నానుభవసిద్ధ ఇత్యర్థః । విశేషణద్వయేన తత్త్వమస్యాదివాక్యస్యాప్రామాణ్యాన్యపరత్వయోర్నిరాసః క్రియతే । “ఉపక్రమోపసంహారావభ్యాసోఽపూర్వతా ఫలమ్ । అర్థవాదోపపత్తీ చ లిఙ్గం తాత్పర్యనిర్ణయే “ ఇతి శ్లోకోక్తోపక్రమాదిపదేన గ్రాహ్యమ్ ఉపక్రమోపసంహారావేవ లిఙ్గమ్ । బోధనేన జ్ఞానేనేత్యర్థః । వ్యధికరణీయం తృతీయా తథా చ జీవస్యాకర్తృబ్రహ్మబోధకాగమవాక్యజన్యజ్ఞానేనాహం కర్తేత్యాదిప్రత్యక్షస్య భ్రమత్వనిశ్చయాదధ్యాససిద్ధిరితి భావః ।

ప్రసఙ్గమేవోపపాదయతి –

మనుష్య ఇతి ।

తస్మాదితి ।

దేహాత్మవాదప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । దేహాత్మవాదప్రసఙ్గాదుభయవాదిసిద్ధస్య మనుష్యోహమితి సామానాధికరణ్యప్రత్యక్షస్య యథా భ్రమత్వం తథా అహం కర్తేత్యాదిప్రత్యక్షస్యాపి భ్రమత్వమాస్థేయమితి భ్రమస్వరూపత్వేన సిద్ధస్యాధ్యాసస్య సాక్షిప్రత్యక్షాత్మకభానసమ్భవాదభానమయక్తమితి భావః ।

జ్ఞానప్రత్యక్షనిష్ఠం జ్యేష్ఠత్వమవివక్షిత్వా ప్రత్యక్షస్య ప్రాబల్యాభావః సాధితః సమ్ప్రతి జ్యేష్ఠత్వం వివక్షిత్వా ప్రాబల్యాభావం సాధయతి –

కిఞ్చేతి ।

పూర్వభావిత్వం పూర్వకాలవృత్తిత్వమ్ ఉపజీవ్యత్వం హేతుత్వం ప్రత్యక్షస్య వ్యావహారికప్రామాత్వేనైవోపజీవ్యతా న తాత్వికప్రమాత్వేనేతి తాత్వికప్రమాత్వాంశస్య ’నేహ నానాస్తి కిఞ్చనే’త్యాద్యాగమేన బాధసమ్భవాన్న తస్య ప్రాబల్యమితి దూషయతి –

న ద్వితీయ ఇతి ।

ఆగమజ్ఞానోత్పత్తౌ ఆగమరూపశబ్దవిషకజ్ఞానజన్యాకర్తృబ్రహ్మవిషయకశాబ్దబోధోత్పత్తావిత్యర్థః । ప్రత్యక్షాదిమూలః వాక్యప్రయోగాదిరూపేణ వృద్ధవ్యవహారేణ జన్యః యః సఙ్గతిగ్రహః శక్తిజ్ఞానం తద్ద్వారా యా శబ్దోపలబ్ధిస్తద్ద్వారా చేత్యర్థః । తథా చ ఉత్తమవృద్ధః గామానయేతి వాక్యం ప్రయుఙ్క్తే తద్వాక్యశ్రోతా మధ్యమవృద్ధః గవానయనే ప్రవర్తతే తాం ప్రవృత్తిం పశ్యతః వ్యుత్పిత్సోర్బాలస్య తదా అస్య పదస్యాస్మిన్నర్థే శక్తిరిత్యాదిశక్తిగ్రహో జాయతే తేనానన్తరం పదార్థజ్ఞానాదిద్వారా తస్య బాలస్య శాబ్దబోధో భవతి తస్మిన్ శాబ్దబోధే శక్తిజ్ఞానాదిద్వారా శ్రవణప్రత్యక్షాదేరుపజీవ్యత్వమస్తీతి భావః । వ్యావహారికం యావద్బ్రహ్మజ్ఞానం న జాయతే తావదబాధితం ప్రామాణ్యం ప్రమాత్వం యస్య ప్రత్యక్షస్య తత్తస్యేత్యర్థః । తాత్వికం పారమార్థికం ప్రామాణ్యం ప్రమాత్వం యస్య తత్తస్యేత్యర్థః । అనపేక్షితత్వాదనుపజీవ్యత్వాదిత్యర్థః ।

నను ధర్మిరూపప్రత్యక్షస్య ఉపజీవ్యస్య ధర్మభేదేనానుపజీవ్యత్వేప్యాగమబాధితత్వేనోపజీవ్యవిరోధో దుర్వార ఇత్యాశఙ్కాయాం ధర్మినిషేధే తావదాగమస్య తాత్పర్యాభావాద్ధర్మస్యైవ బాధ ఇత్యాహ –

అనపేక్షితాంశస్యేతి ।

అనవచ్ఛేదకతాత్వికప్రమాత్వరూపధర్మస్యేత్యర్థః । ఆగమేన – నేహ నానాస్తి కిఞ్చనేత్యాగమేనేత్యర్థః । వ్యావహారికప్రమాత్వస్యాతిరిక్తవృత్తిత్వేప్యుపజీవ్యతావచ్ఛేదకత్వమితరనివర్తకత్వరూపమౌపచారికమితి భావః ।

అథవా ప్రత్యక్షకారణం వ్యావహారికప్రమాత్వం తు సహకారికారణమ్ , తథా చ తయోరాగమేన బాధో నాస్తి కిన్తు తాత్వికప్రమాత్వబాధస్తతో నోపజీవ్యవిరోధో న ప్రాబల్యం చేతి దూషయతి –

న ద్వితీయ ఇతి ।

షష్ఠీద్వయం ప్రత్యక్షాదేర్న విశేషణం బహువ్రీహిరపి పూర్వవన్నాశ్రయణీయః । ఉపజీవ్యత్వేపీతి ప్రత్యక్షాదినిష్ఠవ్యావహారికప్రమాత్వస్య సహకారికారణత్వసత్త్వేపీతి భావః । అనపేక్షితత్వాదసహకారిత్వాదిత్యర్థః ।

తర్హి కస్య బాధ ఇత్యత ఆహ –

అనపేక్షితేతి ।

అసహకారిధర్మస్యేత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి । ఉపజీవ్యే వర్ణపదవాక్యానాం శ్రవణప్రత్యక్షే వేదాన్త్యభిమతవ్యావహారికప్రమాత్వాంశ ఎకః పూర్వవాద్యభిమతతాత్వికప్రమాత్వాంశశ్చేత్యంశద్వయం వర్తతే తత్ర శాబ్దబోధస్యోత్పత్త్యర్థం వ్యావహారికప్రమాత్వాంశమేవాపేక్షతే యావద్బ్రహ్మజ్ఞానం న జాయతే తావద్వ్యావహారికసత్యత్వేన ప్రత్యక్షాదిపదార్థానాం సద్భావాభావే స్వోత్పత్త్యసమ్భవాదతో నాపేక్షితాంశ ఎవ ఆగమేన బాధ్యతే తత్రైవ శ్రుతేస్తాత్పర్యాదితి । తథా చ ప్రత్యక్షస్య పారమార్థికస్వరూపబాధాపేక్షయా భ్రమత్వం అహం కర్తా భోక్తాహమితి ఆత్మవిశేష్యకానాత్మనిష్ఠకర్తృత్వాదిధర్మాధ్యాసరూపం జ్ఞానం ధర్మ్యధ్యాసమన్తరా న సమ్భవతీతి ధర్మిణోరాత్మానాత్మనోరధ్యాసోఽనుభవసిద్ధ ఇత్యనవద్యమ్ ।

నామరూపాదితి ।

బన్ధాదిత్యర్థః ।

సత్యస్యేతి ।

సత్యస్య కర్తృత్వాదిబన్ధస్యేత్యర్థః ।

యజ్జ్ఞానమాత్రనివర్త్యం తదసత్యమితి శుక్తిరజతాదిస్థలే క్లృప్తనియమభఙ్గః స్యాదితి దూషయతి –

తన్నేతి ।

యత్సత్యం తత్కస్మాదపి నివృత్తిరహితం యథాత్మవదితి వ్యాప్తివిరోధోపి తవ మతే స్యాదితి దూషణాన్తరమాహ –

సత్యస్య చేతి ।

శ్రుతేర్బోధకత్వమఙ్గీకృత్య వ్యాప్తిద్వయవిరోధో దర్శితః వ్యాప్తిద్వయవిరోధాదేవ సంప్రత్యఙ్గీకారం త్యజతి –

అయోగ్యతేతి ।

యోగ్యతా హ్యర్థాబాధః తద్భిన్నా తు అయోగ్యతేత్యర్థః । సత్యబన్ధస్య యా జ్ఞానాన్నివృత్తిస్తస్యాః యద్బోధకత్వం శ్రుతినిష్ఠం తదయోగాదిత్యర్థః । ఆదౌ విషయత్వం షష్ఠ్యర్థః శ్రుతినిష్ఠస్య నివృత్తివిషయకబోధజనకత్వస్యాయోగాదితి ఫలితార్థః । నివృత్తిశ్రుతేరితి పాఠాన్తరమ్ । తత్ర నివృత్తిప్రతిపాదకశ్రుతేః బోధకత్వాయోగాదిత్యర్థః । యది కర్తృత్వాదిబన్ధః సత్యః స్యాత్తర్హి బ్రహ్మణ ఇవ సత్యబన్ధస్యాపి జ్ఞానమాత్రాన్నివృత్తిరయోగ్యేతి జ్ఞానమాత్రజన్యసత్యబన్ధనివృత్తిరూపశ్రుత్యర్థే తావదయోగ్యతావిషయకనిశ్చయే సతి నివృత్తిబోధకత్వం తథా విద్వానిత్యాదిశ్రుతేరయుక్తం దృష్టాన్తే జ్యోతిష్టోమశ్రుతేస్తు అపూర్వద్వారవర్ణనేన యోగ్యతానిశ్చయసత్త్వాద్బోధకత్వం యుజ్యత ఇతి భావః ।

నను పాపకర్మ కిమసత్యం సత్యం వా ? నాద్యః, తన్నాశార్థం సేతుర్దర్శనాదౌ ప్రయత్నో న స్యాత్ , ద్వితీయే యత్సత్యం తజ్జ్ఞానాన్నివృత్తిం ప్రాప్తుం యోగ్యం తథా పాపకర్మేఽతి వ్యాప్త్యా శ్రుత్యర్థేఽపి యోగ్యతానిశ్చయోస్తీత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తవైషమ్యేణ పరిహరతి –

న చేత్యాదినా ।

తస్య పాపస్యేతి ।

యద్యపి పాపకర్మ సత్యం తథాపి శ్రద్ధానియమాదిసాపేక్షజ్ఞాననివర్త్త్యమేవ న తు జ్ఞానమాత్రనివర్త్యం, బన్ధస్తు జ్ఞానమాత్రనివర్త్యత్వేన శుక్తిరజతాదివదసత్య ఎవేత్యయోగ్యతానిశ్చయో దుర్వార ఇతి భావః । ఎతేన నియమాప్రవిష్టమాత్రపదవ్యావర్త్యం దర్శితమ్ । పాపకర్మణః ఉభయవాద్యభిమతం సత్యత్వం నామ వ్యవహారకాలే బాధశూన్యత్వం వ్యవహారయోగ్యత్వేన విద్యమానత్వం వా ।

బన్ధస్య జ్ఞానమాత్రనివర్త్యత్వే శ్రుతిం ప్రమాణయతి –

బన్ధస్య చేతి ।

శ్రౌతం తథా విద్వానిత్యాదిశ్రుత్యా ప్రతిపాదితం యజ్జ్ఞాననివర్త్యత్వం జ్ఞానజన్యబన్ధనివృత్తిరూపం తన్నిర్వాహార్థం తస్మిన్ శ్రుత్యర్థే యోగ్యతానిశ్చయార్థమిత్యర్థః ।

జ్ఞానైకనివర్త్యస్య బన్ధస్య సామాన్యతః సత్యత్వం దూషితమిదానీం వికల్ప్య దూషయతి –

కిఞ్చేతి ।

కిం సత్యత్వమజ్ఞానాజన్యత్వం స్వాధిష్ఠానే స్వాభావశూన్యత్వం వా బ్రహ్మవద్బాధాయోగ్యత్వం వ్యవహారకాలే బాధశూన్యత్వం వా ? నాద్య ఇత్యాహ –

నేతి ।

సత్యే బ్రహ్మణ్యజ్ఞానాజన్యత్వం ప్రసిద్ధమితి లక్షణసమన్బయః । ఎవం సర్వత్ర । ప్రకృతిమితి । జగదుపాదానమిత్యర్థః ।

శ్రుత్యా బన్ధస్య మాయాజన్యత్వముచ్యతే నాజ్ఞానజన్యత్వమతో నాజ్ఞానజన్యత్వే శ్రుతివిరోధ ఇత్యాశఙ్క్యాజ్ఞానమవిద్యా మాయా చేతి పర్యాయ ఇత్యజ్ఞానజన్యత్వప్రతిపాదకశ్రుతివిరోధో దుర్వార ఇతి పరిహరతి –

మాయేతి ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

నాపీతి ।

స్వశబ్దేన బన్ధో గ్రాహ్యః బన్ధాధిష్ఠానే బ్రహ్మణి బన్ధాభావేన శూన్యత్వం అవృత్తిత్వమిత్యర్థః । బన్ధః స్వభావేన సహ బ్రహ్మణి వృత్తిమాన్ భవతీతి భావః । అనేన స్వాధిష్ఠానవృత్త్యభావాప్రతియోగిత్వం సత్యత్వమితి లక్షణముక్తం భవతి । తస్యార్థః బన్ధాధిష్ఠానవృత్తిర్య అభావః న తు బన్ధాభావః కిం త్వన్యాభావః తత్ప్రతియోగిత్వం బన్ధేఽస్తీతి । యది బ్రహ్మణి జగద్రూపో బన్ధస్తదా తేన స్థూలత్వం ధర్మత్వం చ స్యాత్తథా చ నిర్ధర్మికత్వాస్థూలత్వాదిప్రతిపాదికాస్థూలమిత్యాదిశ్రుతివిరోధః ।

కిం చ యది బ్రహ్మణి బన్ధాభావో నాస్తి తదా అస్థూలమిత్యాదిశ్రుతేః బన్ధాభావప్రతిపాదనేపి తాత్పర్యాత్తద్విరోధ ఇత్యాహ –

అస్థూలమిత్యాదీతి ।

యద్యపి సిద్ధాన్తే బ్రహ్మణ్యేవ బన్ధస్తథాపి తస్యాధ్యస్తత్వేన శ్రుతివిరోధ ఇతి భావః ।

తృతీయే విరోధమాహ –

నాపి బ్రహ్మవదితి ।

చరమే పక్షే తు మన్మతప్రవిష్టోసీత్యాహ –

అథేతి ।

’ఆదావన్తే చ యన్నాస్తి వర్తమానేపి తత్తథేతి’ న్యాయేన వ్యావహారికసత్యత్వాధ్యస్తత్వయోర్న విరోధ ఇతి భావః ।

నను విరోధాభావేన ఆగతేప్యధ్యస్తత్వే ప్రయోజనాభావాత్కిం తద్వర్ణనేనేత్యత ఆహ –

తచ్చేతి ।

యది బన్ధస్యాధ్యస్తత్వమఙ్గీక్రియతే తథైవ జ్ఞానమాత్రజన్యబన్ధనివృత్తిరూపశ్రుత్యర్థే యది బన్ధః సత్యః స్యాత్ జ్ఞానమాత్రాన్నివర్తితుమయోగ్యః స్యాదిత్యేతాదృశతర్కాదినా బాధో నాస్తీత్యర్థాబాధాత్మకయోగ్యతానిశ్చయః సమ్పద్యతేఽతః తన్నిశ్చయార్థమధ్యాసో వర్ణనీయ ఇతి న తద్వర్ణనం వ్యర్థమితి భావః ।

అధ్యస్తత్వస్య వ్యాపారత్వరూపద్వారత్వాసమ్భవాత్ ద్వారత్వం విహాయాఙ్గీకారాంశ ఎవాత్ర దృష్టాన్తమాహ –

అపూర్వేతి ।

అపూర్వం ద్వారం యస్య సోఽపూర్వద్వారో యాగస్తస్య భావస్తస్త్వమపూర్వరూపద్వారం తద్వదిత్యర్థః । యథా జ్యోతిష్టోమాదిశ్రుత్యర్థః యో యాగస్య స్వర్గహేతుత్వరూపః తద్యోగ్యతాజ్ఞానాయాపూర్వమఙ్గీకృతం తథాధ్యస్యత్వమఙ్గీకరణీయమితి భావః । నచేత్యాదిగ్రన్థస్త్వతిరోహితార్థః ।

నను విషయాదిసిద్ధ్యర్థమాదావేవాధ్యాసస్యావశ్యకత్వేన ఆర్థికార్థతయా యుక్త్యా చ వర్ణితత్వాత్పునస్తదనన్యత్వాధికరణే తద్వర్ణనం పునరుక్తమేవాధికరణస్య గతార్థత్వాదిత్యత ఆహ –

దిగితి ।

అయమాశయః । అధికశఙ్కానిరాసార్థకత్వేన ప్రవృత్తస్య తదధికరణస్య న గతార్థతా యతః సఙ్గ్రహస్య వివరణమతో న పునరుక్తతేత్యలమతిప్రసఙ్గేన ।

లోకసహితో వ్యవహారః లోకవ్యవహారః ఇతి మధ్యమపదలోపసమాసాదేకవచనేఽపి ద్వైవిధ్యం యుక్తమేవేత్యభిప్రేత్య భాష్యమవతారయతి –

అధ్యాసమితి ।

లోక్యతే యః సః లోక ఇతి కర్మవ్యుత్పత్త్యా అర్థాధ్యాసపరత్వేన లోకపదం వ్యాచష్టే –

లోక్యత ఇతి ।

మనుష్యపదం పూర్వం వ్యాఖ్యాతమ్ ।

మనుష్యోహమితి ।

దేహాహఙ్కారాద్యర్థరూపః జ్ఞానోపసర్జనోర్థాధ్యాస ఇత్యర్థః ।

నను లోకపదస్య కర్మవ్యుత్పత్త్యఙ్గీకారేణ తత్సాహచర్యాద్ వ్యవహారపదస్యాపి కర్మవ్యుత్పత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యోభయోః కర్మపరత్వే పౌనరుక్త్యాన్న సమ్భవతీత్యాహ –

తద్విషయ ఇతి ।

స ఎవార్థరూపాధ్యాసో విషయో యస్య జ్ఞానరూపాధ్యాసస్య స తథేత్యర్థః ।

నను వ్యవహారశబ్దస్యాభిజ్ఞాభివదనమర్థక్రియా చేతి బహ్వర్థసమ్భవాత్కిమత్ర వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాభిజ్ఞార్థకత్వమిత్యాహ –

అభిమాన ఇతి ।

అర్థోపసర్జనః జ్ఞానరూపోధ్యాసో జ్ఞానాధ్యాస ఇత్యర్థః । ఇదం రజతమిత్యత్ర జ్ఞానప్రాధాన్యవివక్షయా జ్ఞానాధ్యాసః అర్థప్రాధాన్యవివక్షయా అర్థాధ్యాసశ్చ వేదితవ్యః । ఎవం సర్వత్ర ।

స్వరూపేతి ।

స్వరూపం చ తల్లక్షణం చేతి కర్మధారయః । లక్షణాదిభాష్యసిద్ధమాత్మానాత్మనోరితరేతరవిషయమవిద్యాఖ్యం ద్వివిధాధ్యాసస్వరూపమాహేత్యర్థః । లక్షణం ద్వివిధం స్వరూపలక్షణం వ్యావర్తకలక్షణం చేతి తత్ర భాష్యే కణ్ఠోక్తిః స్వరూపలక్షణమ్ అస్త్యేవేతి జ్ఞాపయితుం స్వరూపలక్షణమిత్యుక్తమ్ । స్వరూపలక్షణేప్యుక్తే తన్నిష్ఠమసాధారణధర్మస్వరూపం వ్యావర్తకలక్షణమర్థాత్సిధ్యతీతి భావః ।

ధర్మధర్మిణోరితి భాష్యే ధర్మశ్చ ధర్మీ చేతి న ద్వన్ద్వసమాసః కిన్తు ధర్మాణాం ధర్మిణావితి షష్ఠీతత్పురుషసమాస ఇతి వ్యాచష్టే –

జాడ్యేతి ।

చైతన్యం చేతనమిత్యర్థః ।

ధర్మాణాం యౌ ధర్మిణౌ తయోరిత్యనేన ధర్మపదమనేకధర్మబోధకం ధర్మిపదం ధర్మిద్వయబోధకమితి జ్ఞాప్యతే అత్యన్తవివిక్తయోర్ధర్మధర్మిణోరితరేతరావివేకేనాన్యోన్యస్మిన్ అన్యోన్యాత్మకతామన్యోన్యధర్మాంశ్చాధ్యస్య సత్యానృతే మిథునీకృత్య మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తోఽహమిదం మమేదమిత్యయం లోకవ్యవహారో నైసర్గిక ఇతి పదయోజనామభిప్రేత్యావాన్తరయోజనామర్థపూర్వకమావిష్కరోతి –

తయోరితి ।

అలక్ష్యత్వజ్ఞాపనార్థం ప్రమాయా ఇత్యుక్తమ్ ।

అతఃశబ్దార్థమాహ –

తదిదమితి ।

అత్యన్తభేదాభావాత్ – ధర్మిరూపవ్యక్తిభేదాభావాదిత్యర్థః, తథా చ సోఽయం దేవదత్త ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞారూపప్రమాయామత్యన్తభిన్నయోర్ధర్మిణోరన్యోన్యస్మిన్ అన్యోన్యాత్మకత్వావభాసత్వరూపాధ్యాసవ్యావర్తకలక్షణస్య నాతివ్యాప్తిస్తదిదమర్థయోరత్యన్తభిన్నత్వాభావాదితి భావః । అన్యోన్యస్మిన్నన్యోన్యాత్మకత్వాభాసోఽధ్యాసస్వరూపలక్షణమితి సముదాయగ్రన్థార్థః ।

సిద్ధేరితి ।

ధర్మాధ్యాసవిశిష్టసామగ్రీసత్త్వే కార్యావశ్యమ్భావాద్ధర్మాధ్యాసరూపకార్యసిద్ధిరితి శఙ్కితురభిప్రాయః । అన్ధత్వం దోషవిశేషవిశిష్టత్వం వస్తుగ్రహణాయోగ్యత్వం వా । ధర్మ్యధ్యాసాస్ఫుటత్వేపీతి । అహం చక్షురితి ప్రత్యేకం ధర్మ్యధ్యాసస్యానుభవసిద్ధత్వాభావేపీత్యర్థః । ధర్మాధ్యాసస్యానుభవసిద్ధత్వాద్ధర్మ్యధ్యాసోఽనుమీయత ఇతి భావః । అన్ధోహమితి ధర్మాధ్యాసః ధర్మ్యధ్యాసపూర్వకః ధర్మాధ్యాసత్వాత్ స్థూలోహమితి ధర్మాధ్యాసవదితి ప్రయోగః ।

నన్వితి ।

ఆత్మానాత్మనోరన్యోన్యస్మిన్నన్యోన్యాత్మకతామధ్యస్యేత్యనేన పరస్పరాధ్యస్తత్వముక్తం భవతి తచ్చ న సమ్భవతీత్యుభయోరసత్యత్వేన శూన్యవాదప్రసఙ్గాదితి భావః ।

సత్యానృతపదయోర్వచనపరతాం వ్యావర్తయతి –

సత్యమిత్యాదినా ।

సత్యం కాలత్రయబాధాభావోపలక్షితం వస్త్విత్యర్థః ।

తస్య జ్ఞానకర్మత్వం వ్యావర్తయతి –

అనిదమితి ।

ప్రత్యక్షాద్యవిషయ ఇతి భావః ।

తత్ర హేతుమాహ –

చైతన్యమితి ।

సంసర్గేతి ।

తాదాత్మ్యేత్యర్థః, తథాచానాత్మన్యాత్మతాదాత్మ్యమాత్రమధ్యస్యతే నాత్మస్వరూపమితి భావః । అపిశబ్దేనానాత్మస్వరూపం తత్తాదాత్మ్యం చాధ్యస్యత ఇత్యుచ్యతే । తయోః సత్యానృతయోః మిథునీకరణం తాదాత్మ్యాదికమేకబుద్ధివిషయత్వం వా । అధ్యాసః అర్థాధ్యాస ఇత్యర్థః । ఆత్మనః సంసృష్టత్వేనైవాధ్యాసః న స్వరూపేణ అనాత్మనస్తూభయథా తస్మాన్న శూన్యవాదప్రసఙ్గః ఇతి భావః । నను సత్యానృతయోర్మిథునీకరణం కథం వాదినామసమ్మతత్వాత్ ? అత్రోచ్యతే శ్రుతిప్రామాణ్యాదిదం సిద్ధాన్తానుసారేణ విభావనీయమితి ।

పూర్వకాలత్వేనేతి ।

పూర్వః కాలో యస్య తథా తస్య భావః తథా చ పూర్వకాలవృత్తిత్వేనేత్యర్థః ।

ప్రత్యగితి ।

ప్రత్యగాత్మన్యధ్యాసప్రవాహ ఇత్యన్వయః । ఆత్మని కర్తృత్వభోక్తృత్వదోషసమ్బన్ధ ఎవాధ్యాసః అత్ర వర్తమానభోక్తృత్వాధ్యాసః కర్తృత్వాధ్యాసమపేక్షతే హ్యకర్తుర్భోగాభావాత్ కర్తృత్వం చ రాగద్వేషసమన్ధాధ్యాసమపేక్షతే రాగాదిరహితస్య కర్తృత్వాభావాత్ రాగద్వేషసమ్బన్ధశ్చ పూర్వభోక్తృత్వం అపేక్షతే అనుపభుఙ్క్తే రాగాద్యనుపపత్తేః । ఎవం హేతుహేతుమద్భావేన ప్రత్యగాత్మన్యధ్యాసప్రవాహోఽనాదిరితి భావః । సమ్బన్ధరూపస్య ప్రవాహస్య సమ్బన్ధివ్యతిరేకేణాభావాత్ సమ్బన్ధిస్వరూపాణామధ్యాసవ్యక్తీనాం తు సాదిత్వాచ్చ నానాదిత్వమితి ।

నన్వితి ।

అనాదికాలత్వనిష్ఠవ్యాప్యతానిరూపితవ్యాపకతావచ్ఛేదకావచ్ఛిన్నసమ్బన్ధప్రతియోగిత్వమ్ అనాదికాలత్వవ్యాపకసమ్బన్ధప్రతియోగిత్వం కార్యానాదిత్వమితి సిద్ధాన్తయతి ఉచ్యత ఇతి ।

కార్యాధ్యాసస్య ప్రవాహరూపేణానాదిత్వం వ్యతిరేకముఖేనావిష్కరోతి –

అధ్యాసత్వేతి ।

యత్రానాదికాలత్వం తత్రాధ్యాసత్వావచ్ఛిన్నాధ్యాసవ్యక్తిసమ్బన్ధ ఇతి వ్యాప్యవ్యాపకభావోఽనుభవసిద్ధః, వ్యక్తిసమ్బన్ధో నామ వ్యక్తిప్రతియోగికసమ్బన్ధః, తథా చ సమ్బన్ధప్రతియోగిత్వం వ్యక్తౌ వర్తత ఇతి లక్ష్యే లక్షణసమన్వయః । సుషుప్త్యాదౌ కర్త్తృత్వాద్యధ్యాసాభావేపి తత్సంస్కారసత్వాన్న వ్యాప్తేర్వ్యభిచార ఇతి భావః । వికల్పస్తృతీయపక్ష ఇత్యర్థః ।

ఎతచ్ఛబ్దార్థం హేతుం వివృణోతి –

సంస్కారస్యేతి ।

సంస్కారరూపనిమిత్తకారణస్యేత్యర్థః । సంస్కారహేతుపూర్వాధ్యాసస్యేదముపలక్షణమ్ । తథా చ సంస్కారతద్ధేత్వధ్యాసయోర్నైసర్గికపదేనోక్తత్వాద్వికల్పో నిరస్త ఇతి భావః ।

లాఘవేనేతి ।

కారణతావచ్ఛేదకకోటౌ యథార్థపదవిశష్టప్రమాపదం న నివేశ్యతే కిన్తు భ్రమప్రమాసాధారణానుభవపదం నివేశ్యతే తతోఽధిష్ఠానసమాన్యారోప్యవిశేషయోరైక్యానుభవజనితసంస్కారత్వం కారణత్వం కారణతావచ్ఛేదకమితి కారణతావచ్ఛేదకలాఘవేనేత్యర్థః । అథవా కారణశరీరలాఘవేనేత్యర్థః ।

తత్రాజ్ఞానమిత్యుక్తే జ్ఞానాభావామాత్రమిత్యుక్తం స్యాన్మిథ్యేత్యుక్తే భ్రాన్తిజ్ఞానమితి స్యాత్తదుభయవ్యావృత్త్యా స్వాభిమతార్థసిద్ధయే కర్మధారయసమాసం వ్యుత్పాదయతి –

మిథ్యా చ తదితి ।

మిథ్యాజ్ఞానమనిర్వచనీయా మిథ్యేత్యర్థః ।

అజహల్లక్షణయా నిమిత్తపదస్యోపాదానమప్యర్థ ఇత్యాహ –

తదుపాదాన ఇతి ।

మిథ్యాజ్ఞానోపాదాన ఇతి వక్తవ్యే సతి మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్త ఇత్యుక్తిః కిమర్థేత్యత ఆహ –

అజ్ఞానస్యేతి ।

అహఙ్కారాధ్యాసకర్తురస్మదాద్యహఙ్కారాధ్యాసకర్తురిత్యర్థః । ఇదముపలక్షణమీశ్వరస్య సర్వజగత్కర్తృత్వముపాధిం వినా న సమ్భవతీతి ఈశ్వరనిష్ఠకర్తృత్వాద్యుపాధిత్వేనేత్యర్థః । సంస్కారకాలకర్మాదీని యాని నిమిత్తాని తత్పరిణామిత్వేనేతి విగ్రహః । అజ్ఞానస్య మాయాత్వేనోపాదానత్వం దోషత్వేనేత్యాదితృతీయాత్రయేణ నిమిత్తత్వమప్యస్తీతి జ్ఞాపయితుం నిమిత్తపదమితి భావః ।

స్వప్రకాశే తమోరూపాఽవిద్యా కథమ్ అసఙ్గే హ్యవిద్యాయాః సఙ్గశ్చ కథమిత్యన్వయమభిప్రేత్యాహ –

స్వప్రకాశేతి ।

శఙ్కానిరాసార్థం శఙ్కాద్వయనిరాసార్థమిత్యర్థః ।

ప్రథమశఙ్కాం పరిహరతి –

ప్రచణ్డేతి ।

స్వప్రకాశే దృష్టాన్తసహితానుభవబలాదస్త్యేవావిద్యా న స్వప్రాకాశత్వహానిరపి, అనుభవస్య భ్రమత్వాదితి భావః । పేచకా ఉలూకా ఇత్యర్థః ।

ద్వితీయశఙ్కాం పరిహరతి –

కల్పితస్యేతి ।

కల్పితస్యాధిష్ఠానేన సహ వాస్తవికసమ్బన్ధరహితత్వాదిత్యర్థః । సమ్బన్ధస్యాధ్యాసికత్వాదస్త్యేవావిద్యాసఙ్గః తస్యా వాస్తవికత్వాభావేన నాసఙ్గత్వహానిరితి భావః ।

ప్రథమశఙ్కానిరాసే యుక్త్యన్తరమాహ –

నిత్యేతి ।

వృత్త్యారూఢజ్ఞానమేవాజ్ఞానవిరోధీతి భావః ।

అథవా జ్ఞానాజ్ఞానయోర్విరోధాత్కథం జ్ఞానరూపాత్మన్యజ్ఞానమిత్యత ఆహ –

నిత్యేతి చ ।

చ శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః ।

తార్కికమతనిరాసార్థం మిథ్యాపదమిత్యాహ –

యద్వేతి ।

లక్ష్యాంశశేషపూర్త్యా లక్షణద్వయం యోజయతి –

మిథ్యాత్వే సతీత్యాదినా ।

అనిర్వచనీయత్వే సతీత్యర్థః । అథవా భావత్వే సతీత్యర్థః ।

అజ్ఞానపదేన వివక్షితమర్థమాహ –

సాక్షాజ్జ్ఞానేతి ।

మిథ్యా చ తదజ్ఞానం చ మిథ్యాజ్ఞానం తత్ప్రతిపాదకం సమాసవక్యరూపం యత్పదం తేనేత్యర్థః । ఎతేన పదద్వయస్య సత్త్వాత్పదేనేత్యేకవచనానుపపత్తిరితి నిరస్తం – పదస్య సమాసవాక్యరూపత్వేనాఙ్గీకారాత్ ।

జ్ఞానఘటితా హి ఇచ్ఛోత్పత్తిసామగ్ర్యేవ ఇచ్ఛాప్రాగ్భావనాశహేతుః నత్విచ్ఛేత్యేకదేశిసిద్ధాన్తమనువదన్ పదకృత్యమాహ –

జ్ఞానేనేతి ।

జానాతీచ్ఛతి యతత ఇతి న్యాయేన జ్ఞానానన్తరమిచ్ఛా జాయతే జ్ఞానేనైవేచ్ఛా ప్రాగభావశ్చ నశ్యతీతి వదన్తం తార్కికైకదేశినం ప్రతీత్యర్థః । తథా చేచ్ఛాప్రాగభావే లక్షణస్యాతివ్యాప్తిస్తన్నిరాసార్థం మిథ్యాపదమితి భావః । ప్రథమవ్యాఖ్యానేన మిథ్యాత్వమనిర్వచనీయత్వమజ్ఞానం నామావిద్యా సమాసస్తు కర్మధారయః లక్ష్యాంశస్య న శేషపూర్తిః తథా చ మిథ్యాజ్ఞానమిత్యనేన భాష్యేణావిద్యారూపాజ్ఞానస్యానిర్వచనీయత్వమక్షరారూఢలక్షణమిత్యుక్తం భవతీతి జ్ఞాపితమ్ ।

యద్వేతి ।

ద్వితీయవ్యాఖ్యానే న మిథ్యాత్వం భావత్వమజ్ఞానం నామ సాక్షాజ్జ్ఞాననివర్త్యం సమాసస్తు కర్మధారయః లక్ష్యాంశశేషపూర్తిః తథా చ భావత్వే సతి సాక్షాజ్జ్ఞాననివర్త్యత్వమజ్ఞానలక్షణం తాత్పర్యేణ మిథ్యాజ్ఞానపదేన బోధితమితి దర్శితమ్ ।

ఇదానీం మిథ్యాత్వం నామ జ్ఞాననివర్త్యత్వం అజ్ఞానం నామానాద్యుపాదానితి వివక్షయా వ్యాఖ్యానాన్తరమభిప్రేత్యాజ్ఞానస్య లక్షణాన్తరమాహ –

అనాదీతి ।

యస్యాదిరుత్పత్తిర్న విద్యతే తదనాది, తథాచానాదిత్వే సత్యుపాదానత్వే సతీత్యర్థః । లక్షణం మిథ్యాజ్ఞానపదేనోక్తమితి పూర్వేణాన్వయః । అస్మిన్లక్షణే సాక్షాత్పదాదికం న నివేశనీయం బన్ధేచ్ఛాప్రాగభావయోరతివ్యాప్త్యాభావాదితి భావః ।

బ్రహ్మనిరాసార్థమితి ।

బ్రహ్మణ్యజ్ఞానలక్షణస్యాతవ్యాప్తినిరాసార్థమిత్యర్థః । ఎవముత్తరత్ర విజ్ఞేయమ్ ।

సర్వానుభవరూపప్రమాణేన అధ్యాససిద్ధిముక్త్వా శబ్దప్రయోగరూపాభిలాపేన చాధ్యాససిద్ధిరితి భాష్యాశయముద్ఘాటయతి –

సమ్ప్రతీతి ।

నను వియదాద్యధ్యాసః ప్రాథమికత్వాద్భాష్యే ప్రతిపాదయితవ్యః కథమహమిదమిత్యాద్యధ్యాసప్రతిపాదనమిత్యత ఆహ –

ఆధ్యాత్మికేతి ।

ఆధ్యాత్మికకార్యాధ్యాసాభిప్రాయేణ భాష్యే అహమిదమిత్యాదిద్వితీయాధ్యాసప్రతిపాదనం, తథా చ ద్వితీయస్య ప్రథమాకాఙ్క్షిత్వాత్ ప్రాథమికాధ్యాసం భాష్యస్యార్థికార్థస్వరూపం స్వయమ్ పూరయతీతి భావః ।

నాయమధ్యాస ఇతి ।

ఇదం రజతమిత్యత్ర రజతస్యాధ్యస్తత్వవదహఙ్కారస్యాధ్యస్తత్వే అధిష్ఠానారోప్యాంశద్వయం వక్తవ్యం తచ్చ న సమ్భవతి అహమిత్యత్ర నిరంశస్యైకస్య ద్వైరూప్యాననుభవాదితి శఙ్కాగ్రన్థార్థః । అయఃశబ్దార్థో లోహపిణ్డః, అయో దహతీత్యత్రాగ్నిరయఃసమ్పృక్తతయావభాసతే అయఃపిణ్డస్త్వగ్నిసంవలితతయా, తేనాగ్నినిష్ఠదగ్ధృత్వమయఃపిణ్డే అవభాసతే అయఃపిణ్డనిష్ఠచతుష్కోణాకారత్వమగ్నౌ తస్మాదయఃపిణ్డాగ్నిరూపాంశద్వయమనుభూయతే యథా, తథా అహముపలభ ఇత్యత్రాపి చిదాత్మాద్యహఙ్కారసమ్పృక్తతయా అవభాసతే అహఙ్కారోఽపి చిదాత్మని సమ్వలితతయా, తేన జాడ్యచేతనత్వాదికమపి వ్యత్యాసేనావభాసతే తస్మాదహమిత్యనేనాత్మాహఙ్కారరూపాంశద్వయమనుభూయత ఇతి పరిహారగ్రన్థార్థః । నను తత్రోపలభ ఇత్యాకారకపదసాహచర్యాదస్త్యంశద్వయోపలబ్ధిః కేవలాహమిత్యత్ర కథమితి చేన్న । అహం పశ్యామ్యహముపలభ ఇత్యేవం పదాన్తరసాహచర్యేణైవ ధర్మాధ్యాసవిశిష్టత్వేన ప్రాథమికధర్మ్యధ్యాసస్యానుభూతత్వాత్ । నను దృష్టాన్తదర్ష్టాన్తికయోః కథం శాబ్దబోధ ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే । అయో దహతీత్యత్ర దహతీత్యనేన దగ్ధృత్వముచ్యతే అయోధర్మత్వేన భాసమానస్య దగ్ధృత్వస్యాయోధర్మత్వాభావాదగ్నితాదాత్మ్యాపన్నాయఃపిణ్డో అయఃశబ్దేనోచ్యతే తథా చ దగ్ధృత్వవిశిష్టః అగ్నితాదాత్మ్యాపన్నః అయఃపిణ్డ ఇతి శాబ్దబోధో జాయతే యథా, తథా అహముపలభ ఇత్యత్రాపి ఉపలభ ఇత్యనేన వృత్తిరూపోపలబ్ధిరుచ్యతే స్ఫురణాత్మికాయాః అహఙ్కారరూపజడధర్మత్వేన భాసమానాయాః వృత్తిరూపోపలబ్ధేర్జడధర్మత్వాభావాదహమిత్యనేన చిత్తాదాత్మ్యాపన్నాహఙ్కార ఉచ్యతే తథా చోపలబ్ధివిశిష్టశ్చిత్తాదాత్మ్యాపన్నః అహఙ్కార ఇతి శబ్దబోధస్తస్మాదహమిత్యనేన దృగ్దృశ్యాంశద్వయమనుభూయతే తథా సతి సాక్షిణి కూటస్థలే దృగంశస్వరూపే ఆత్మని దృశ్యాంశస్య కేవలస్యాహఙ్కారస్య ధర్మిణః అధ్యాసః ప్రాథమికః సమ్భవతి । ఎవమహఙ్కారేపి ధర్మిస్వరూపాత్మనః సంసృష్టత్వేనాధ్యాసః ప్రాథమికః సమ్భవతి ధర్మ్యధ్యాసమన్తరా వృత్తిరూపోపలబ్ధ్యాత్మకధర్మాధ్యాసస్యాసమ్భవాదితి భావః । భోగ్యసఙ్ఘాతః శరీరాదిసఙ్ఘాత ఇత్యర్థః ।

అత్ర భాష్యే ప్రాథమికాధ్యాసో న ప్రతిపాద్యతే కిన్తు అనన్తరాధ్యాస ఎవేతి జ్ఞాపయితుం భాగద్వయేనార్థపూర్వకమ్ అధ్యాసం వివృణోతి –

అత్రాహమితి ।

మనుష్యత్వమితి సంస్థానరూపాకృతివిశేషః జాతివిశేషో వా । తాదాత్మ్యాధ్యాస ఇతి । తాదాత్మ్యాంశచిత్సత్తైక్యాధ్యాస ఇత్యర్థః । దేహాత్మనోరేకసత్తాధ్యాస ఇతి యావత్ । శరీరత్వం మనుష్యత్వవిలక్షణం పశ్వాదిశరీరసాధారణం భోగాయతనత్వం సంసర్గాధ్యాసతాదాత్మ్యాంశభూతసంసర్గాధ్యాస ఇత్యర్థః । భేదసహిష్ణురభేద ఇతి తాదాత్మ్యస్యాంశద్వయం తథా చ మనుష్యోహమిత్యత్ర మనుష్యత్వావచ్ఛిన్నే దేహే తావదభేదాంశరూపచిత్సత్తైక్యాధ్యాసోఽనుభవసిద్ధః మమ శరీరమిత్యత్ర భేదాంశరూపసంసర్గాధ్యాసోఽనుభవసిద్ధః తతః తాదాత్మ్యస్యాభేదాంశః సత్తైక్యమిత్యుచ్యతే భేదాంశః సంసర్గ ఇతి వ్యవహ్రియతే ఇతి భావః ।

ఇమమేవార్థం శఙ్కోత్తరాభ్యాం స్ఫుటీకరోతి –

నన్విత్యాదినా ।

అర్ధాఙ్గీకారేణ పరిహరతి –

సత్యమితి ।

తాదాత్మ్యమేవ సంసర్గ ఇత్యంశ అఙ్గీకారః భేదో నాస్తి ఇత్యర్థకే కో భేద ఇత్యంశే అనఙ్గీకారః । తథాహి విశిష్టస్వరూపతాదామ్యం తదేకదేశః సంసర్గః, తథా చ సంసర్గస్య విశిష్టాన్తర్గతత్వాత్తాదాత్మ్యేనాభేదః సమ్భవతి తదేకదేశత్వాద్భేదశ్చ తథా హస్తపాదాదివిశిష్టస్వరూపం శరీరం తదేకదేశో హస్తస్తస్య శరీరాపేక్షయా అభేదః తదేకదేశత్వాద్భేదశ్చ సమ్భవతి తద్వదితి భావః ।

అధ్యాససిద్ధాన్తభాష్యతాత్పర్యకథనద్వారా పరమప్రకృతముపసంహరతి –

ఎవమితి ।