యుష్మదస్మదిత్యాదిలోకవ్యవహార ఇత్యన్తం భాష్యం సకలశాస్త్రోపోద్ఘాతప్రయోజనం సత్ సూత్రార్థవిచారకర్తవ్యతాన్యథానుపపత్త్యా అహంమమాభిమానాత్మకస్య లోకవ్యవహారశబ్దితస్య బన్ధస్యావిద్యాత్మకత్వప్రతిపాదనద్వారా సూత్రేణార్థాత్సూచితవిషయప్రయోజనే ప్రతిపాదయతి లక్షణాదిభాష్యసిద్ధమధ్యాసన్త్వనువదతి –

ఆహ కోయమధ్యాసో నామేత్యాది సర్వలోకప్రత్యక్ష ఇత్యన్తమ్ ।

లక్షణాదిభాష్యే విస్తరేణ సాక్షాదధ్యాససాధకం తత్ అర్థాద్విషయప్రయోజనప్రతిపాదకం భవతి ।

అస్యానర్థహేతోరిత్యాదికం ఆరభ్యతే ఇత్యన్తం భాష్యం తు వేదాన్తవిచారకర్తవ్యత్వాన్యథానుపపత్త్యా బన్ధస్యావిద్యకప్రతిపాదనద్వారా విచారితవేదాన్తానాం విషయప్రయోజనే ప్రతిపాదయతి లక్షణాదిభాష్యం సిద్ధమధ్యాసమనువదతి ఎతదుత్తరభాష్యం సాన్తం సమ్బన్ధాదిప్రతిపాదకం సత్ పూర్వభాష్యసిద్ధాధ్యాసవిషయప్రయోజనానువాదకం భవతీతి విభాగః, తస్మాన్న పునరుక్తిరిత్యభిప్రేత్యాధ్యాసస్వరూపసిద్ధిం వినా సమ్భావనాప్రమాణయోరప్రసక్తత్వాత్ వృత్తానువాదపూర్వకం లక్షణవిషయం ప్రశ్నముత్థాపయతి –

ఎవం సూత్రేణేతి ।

లక్షణేన వస్తుస్వరూపసిద్ధిః ప్రమాణేన తు వస్తునిర్ణయసిద్ధిరితి భేదః । అనేనైవాభిప్రాయేణ లక్షణప్రమాణాభ్యాం వస్తుసిద్ధిరితి వ్యవహ్రియత ఇతి మన్తవ్యమ్ । అర్థాదితి పదం సమ్బన్ధగ్రన్థే వ్యాఖ్యాతమ్ । తద్ధేతుమితి । పూర్వభాష్యే సిద్ధవత్కృత్యోపన్యస్తమితి శేషః । ఉత్కటకోటిసంశయః సమ్భావనా ।

నను సమ్భావనాభాష్యే సమ్భావనామాక్షిపతీతి వ్యాఖ్యాయతే తద్వదత్రాపి లక్షణమాక్షిపతీతి కుతో న వ్యాఖ్యాయతే కింశబ్దస్య ప్రశ్నాక్షేపయోః ప్రయుక్తస్య స్థలద్వయే సత్త్వాదితి చేన్న । భాష్యే ప్రత్యగాత్మనీతి విశేషజ్ఞానేనాధ్యాసస్యాసమ్భవస్ఫూర్తేః సమ్భావనాంశే త్వాక్షేపో యుక్తః అత్ర తు ఆహ కోయమధ్యాసో నామేతి అధ్యాససామాన్యజ్ఞానలక్షణాంశే ప్రశ్న ఎవ యుక్త ఇత్యభిప్రాయాదితి భావః అభిప్రాయవాన్ కింశబ్దం లక్షణప్రశ్నపదత్వేన వ్యాఖ్యాతి –

కింలక్షణక ఇతి ।

కిం లక్షణం యస్యాధ్యాసస్య తథేతి బహువ్రీహిః పూర్వవాదిస్థానే స్థితః సన్ శ్రీభాష్యకార ఎవ పూర్వవాదీ భూత్వా లక్షణం సాధయితుం పృచ్ఛతి ఇతి భావః ।

నన్వాహేతి పరోక్తేర్వాదజల్పవితణ్డాసు తిసృషు కథాసు ప్రత్యేకం సమ్భవాత్కుత్రేయం పరోక్తిరిత్యత ఆహ –

అస్యేతి ।

తత్త్వనిర్ణయః ప్రధానముద్దేశ్యం యస్య శాస్త్రస్య తత్తథా తస్య భావస్తత్త్వం తేనేత్యర్థః । వాదిప్రతివాదిభ్యాం గురుశిష్యాభ్యాం పక్షప్రతిపక్షపరిగ్రహేణ క్రియమాణార్థనిర్ణయావసానా వాదకథా తస్యాః భావస్తత్త్వం తజ్జ్ఞాపనార్థమిత్యర్థః ।

విషయాదిసిద్ధిహేత్వధ్యాససిద్ధిహేతుభూతాని యాని లక్షణసమ్భావనాప్రమాణాని తత్ప్రతిపాదకభాష్యవిభాగమాహ –

ఆహేత్యాదీతి ।

తదారభ్యేతి ।

కథం పునః ప్రత్యగాత్మనీత్యారభ్య తమేతమవిద్యాఖ్యమిత్యతః ప్రాక్సమ్భవనాపరమిత్యర్థః । లక్షణమితి । స్వరూపలక్షణం వ్యావర్తకలక్షణం చాహేత్యర్థః ।

నను లక్షణవాక్యే లక్ష్యాభిధాయినః పదస్యాభావాత్ సాకాఙ్క్షవచనమనర్థమిత్యాశఙ్క్య వాక్యం పూరయతి –

అధ్యాస ఇతీతి ।

ప్రశ్నవాక్యస్థితస్యాధ్యాసపదస్యానుషఙ్గః కర్తవ్య ఇత్యర్థః । నిరధిష్ఠానభ్రాన్తినిరాసార్థం పరత్రేత్యుక్తే అర్థాత్పరస్యావభాసతా సిద్ధేత్యభిప్రేత్యావభాస ఇత్యుక్తమ్ । తదుపపాదనార్థం – లక్షణోపపాదనార్థమిత్యర్థః । పరత్ర పదతాత్పర్యేణ లక్షణప్రవిష్ఠం యత్స్వసంసృజ్యమానత్వవిశేషణం తదుపపాదనార్థం పదద్వయం భవతి న లక్షణప్రవిష్టమితి భావః ।

అర్థరూపాధ్యాసపరత్వేన ప్రథమతో లక్షణం యోజయతి –

తథాహీతి ।

ఆరోప్యేత్యభావస్యాధికరణస్వరూపత్వమితి మతమవలమ్బ్యేదముక్తమితి భావః ।

అనఙ్గీకారమతమవలమ్బ్యారోప్యన్తాభావవత్త్వమయోగ్యత్వమితి నిర్వక్తి -

తద్వత్వం వేతి ।

పరత్రావభాస ఇతి పదద్వయేన పరిష్కృతం వ్యావర్తకలక్షణమాహ –

తథాచేతి ।

అధ్యస్తత్వమర్థరూపాధ్యాసత్వమిత్యర్థః । ఆత్మత్వావచ్ఛేదేనాత్మన్యహఙ్కారస్య సంసర్గకాలే తస్య కల్పితత్వేన తదత్యన్తాభావోస్తి తస్మాదహమిత్యాకారకే ప్రాథమికే అహఙ్కారరూపార్థాధ్యాసే లక్షణసమన్వయః । ఎవం స్వయమహమిత్యత్ర స్వయన్త్వావచ్ఛేదేన ప్రత్యగాత్మని కూటస్థే అహఙ్కారాదేః సంసర్గకాలే తదత్యన్తాభావస్య సత్త్వాత్కూటస్థకల్పితాహఙ్కారాద్యర్థరూపాధ్యాసే లక్ష్యే లక్షణసమన్వయః । సాదిత్వం జన్యత్వమనాదిత్వమజన్యత్వమ్ । అహఙ్కారాద్యధ్యాసః సాదిః అవిద్యాచిత్సమ్బన్ధాధ్యాసోఽనాదిరితి భావః । తదుక్తమ్ –
జీవ ఈశో విశుద్ధా చిత్తథా జీవేశయోర్భిదా ।
అవిద్యా తచ్చితోర్యోగః షడస్మాకమనాదయః ॥ ఇతి ।

అతివ్యాప్తినిరాసాయేతి ।

అర్థాన్తరప్రాప్తిసిద్ధసాధనతానిరాసాయేత్యర్థః । తథా హి రజతాదేరభాస్యత్వరూపమిథ్యాత్వే సాధితే సతి యథా రజతాదిః స్వాభావవత్యభాస్యః తథా సంయోగోపి స్వాభావవత్యభాస్య ఇత్యర్థాన్తరేణ ప్రాప్తా యా సిద్ధసాధనతా తన్నిరాకరణార్థం పరమతానుసారేణైకావచ్ఛేదేనేత్యుక్తమ్ , స్వమతే తు సర్వప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వాఙ్గీకారాదేకావచ్ఛేదేనేతి దేయమితి భావః । ఎవం సర్వత్ర యోజనీయమ్ ।

యద్యప్యగ్రావచ్ఛేదేన వృక్షే శ్రీకృష్ణసంయోగః మూలావచ్ఛేదేన తదభావశ్చాస్తి తథాప్యేకావచ్ఛేదేన సంయోగతదభావయోరసత్త్వాన్న కృష్ణసంయోగే అతివ్యాప్తిరిత్యాహ –

సంయోగస్యేతి ।

స్వశబ్దచతుష్టయం సంయోగార్థకమ్ ।

పూర్వం స్వేతి ।

అత్ర స్వశబ్దేన ఘటో గ్రాహ్యః ।

నను ఘటసమ్బన్ధిత్వరూపం స్వసంసృజ్యమానత్వం భూతలేప్యస్త్యేవేత్యతివ్యాప్తిర్దుర్వారేత్యాశఙ్క్య స్వసంసృజ్యమానేత్యత్ర విద్యమానశానచ్ప్రత్యయేన బోధితవర్తమానత్వం సంసర్గరూపప్రకృత్యర్థవివక్షయా స్ఫుటీకరోతి –

తేనేతి ।

తథా చైకప్రదేశావచ్ఛేదేనైకకాలావచ్ఛేదేన చ స్వస్వాభావయోర్యదధికరణం తస్మిన్నవభాస్యత్వమేవార్థరూపాధ్యాసత్వమిత్యేవంలక్షణస్య పర్యవసానాత్పశ్చాదానీతఘటసంసర్గకాలే ఘటాభావస్యాభావాన్నాతివ్యాప్తిరితి భావః ।

అతివ్యాప్తిర్నామాలక్ష్యే లక్షణసత్త్వం యత్ర పృథివీత్వం తత్ర గన్ధ ఇతి దైశికవ్యాప్తిః అనుభవసిద్ధా తథా చ పృథివీత్వావచ్ఛేదేన పృథివ్యాం గన్ధకాలే గన్ధాభావస్యాభావాన్నాతివ్యాప్తిరిత్యభిప్రేత్యాహ –

స్వాత్యన్తాభావేతి ।

నన్వాత్మని స్వయమహమితి స్వయన్త్వావచ్ఛేదేనాహఙ్కారాదిసంసర్గకాలే తదభావాపాదకప్రమాణాభావాత్తస్మిన్ శుక్తిశకలే రజతాభావస్యాసత్త్వేన రజతరూపార్థాధ్యాసే లక్షణస్యావ్యాప్తిః స్యాదిత్యాహ –

శుక్తావితి ।

అవ్యాప్తిర్నామ లక్షైకదేశే లక్షణస్యాసత్త్వం నేదం రజతమితి విశేషదర్శనాత్మకబాధరూపప్రత్యక్షప్రమాణబలాత్ ’ఆదావన్తే చ యన్నాస్తి వర్తమానేఽపి తత్తథా’ ఇతి న్యాయాచ్చ రజతాభావస్య శుక్తౌ సత్త్వేన నావ్యాప్తిః । నను భావాభావయోరేకత్ర సత్త్వాఙ్గీకారే అనుభవవిరోధ ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే – మిథ్యాత్వవాదినామేతాదృశవిరోధస్త్వలఙ్కార ఎవేతి భావః ।

ఉద్ధృతే సత్యవ్యాప్తిదోషే సాద్యధ్యాసే అసమ్భవం శఙ్కతే –

నన్వితి ।

లక్ష్యే క్వాప్యప్రవర్తమానమసమ్భవ ఇత్యసమ్భవలక్షణమ్ , సాద్యధ్యాసరూపే అహఙ్కారాదౌ లక్ష్యే సర్వత్ర లక్షణస్యాసత్త్వాదసమ్భవ ఇత్యర్థః ।

శుక్తిరజతమధ్యస్తత్వేన సర్వసమ్మతం తస్మాదుభయవాదిసిద్ధమ్ ।

తదితి ।

తత్ర లక్షణాసత్త్వముపపాదయతి –

శుక్తావితి ।

అతివ్యాప్తివారకత్వేన లక్షణే ప్రవిష్టం యత్స్వసంసృజ్యమానత్వం తదుపపాదయితుమశక్యమితి భావః ।

నను పురోవర్తిని హట్టపట్టణస్థరజతసంసర్గస్యాభావేన స్వసంసృజ్యమానత్వముపపాదయితుమశక్యత్వాన్న లక్షణే నివేశనీయమ్ । న చ తన్నివేశాభావే పశ్చాదానీతఘటేఽతివ్యాప్తిః స్యాదితి వాచ్యమ్ । అభాస్యత్వం నామ ప్రమాణాజన్యజ్ఞానవిషయత్వమిత్యఙ్గీకారాత్పశ్చాదానీతఘటే తు ప్రమాణజన్యజ్ఞానవిషయత్వస్యైవ సత్త్వేన లక్షణాభావాన్నాతివ్యాప్తిస్తథా చ స్మర్యమాణరజతమాదాయ లక్షణోపపత్తిరితి తటస్థస్య శఙ్కాం పూర్వపక్షీ పరిహరతి –

న చేత్యాదినా ।

స్మర్యమాణరజతస్య సత్యరజతస్యేత్యర్థః । ఉక్తేరిత్యనన్తరం న లక్షణస్యాసమ్భవ ఇతి శేషః ।

అన్యథేతి ।

తథా చాతివ్యాప్తివారణాయాన్యథాఖ్యాతిమతభేదాయ చ లక్షణే స్వసంసృజ్యమానత్వవిశేషణే తావదావశ్యకే సతి శుక్తౌ ప్రాతిభాసికరజతస్యాత్మని వ్యావహారికాహఙ్కారాదేశ్చోత్పత్తివాదినాం వేదాన్తినాం మతే హ్యుత్పత్త్యనన్తరమేవ సంసర్గో వాచ్యః । ఉత్పత్తిస్తు సామగ్య్రభావాన్న సమ్భవతి తస్మాల్లక్షణస్యాసమ్భవో దుర్వార ఇతి పూర్వపక్ష్యభిప్రాయః ।

సిద్ధాన్తీ పరిహరతి –

ఆహేతి ।

అతివ్యాప్తివారకస్వసంసృజ్యమానత్వవిశేషణేనాన్యథాఖ్యాతిమతభేదః ప్రతిపాదితో భవతి ।

సమ్ప్రతి సామగ్రీసమ్పాదనార్థత్వేన ప్రవృత్తిస్మృతిరూపపదేనాప్యన్యథాఖ్యాతిమతభేదో వక్తవ్య ఇత్యవయవవ్యుత్పత్త్యా ప్రతిపాదయతి –

స్మర్యత ఇతి ।

ఆరోప్యస్యేతి ।

శుక్తౌ తదవచ్ఛిన్నచైతన్యే వా ఉత్పన్నస్యారోప్యరజతస్యేత్యర్థః ।

దర్శనాదితి ।

అనుభవాదిత్యర్థః ।

హట్టపట్టణస్థరజతానుభవజన్యసంస్కారాద్భ్రమః స్మృతిశ్చ జాయత ఇతి ఫలితమాహ –

తేనేతి ।

అనుభవజన్యజ్ఞానవిషయత్వేనేత్యర్థః ।

సంస్కారజన్యజ్ఞానవిషయత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య తేనేత్యుక్తహేత్వంశం వివృణోతి –

స్మృతీతి ।

సంస్కారమాత్రజన్యజ్ఞానత్వం స్మృతిత్వం తస్మాన్నారోపేఽతివ్యాప్తిరితి పరిహరతి –

దోషేతి ।

సమ్ప్రయోగో నేన్ద్రియసంయోగ ఇత్యాహ –

అత్రేతి ।

ఉపసంహరతి ఎవం చేతి । దోషశ్చ సమ్ప్రయోగశ్చ సంస్కారశ్చేతి విగ్రహః । సత్యరజతసామగ్రీభిన్నసామగ్రీబలాదితి యావత్ ।

ఆదిశబ్దేన శుక్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యముచ్యతే పరత్రావభాసపదాభ్యాం సాద్యనాద్యధ్యాససాధారణం లక్షణముక్తం భవతి స్మృతిరూపపూర్వదృష్టపదాభ్యాం సాద్యధ్యాసలక్షణముక్తమితి యన్మతద్వయం తదుపపాదయతి –

అన్యే త్విత్యాదినా ।

అస్మిన్మతేపి స్మృతిరూపః స్మర్యమాణసదృశః సాదృశ్యప్రతిపాదకం పూర్వదృష్టపదమిత్యభిప్రేత్య ఫలితం లక్షణమాహ –

తాభ్యామితి ।

ఆదిశబ్దేన సమ్ప్రయోగసంస్కారౌ గృహ్యేతే వ్యావహారికప్రాతిభాసికసాద్యధ్యాససాధారణలక్షణముక్తమిత్యర్థః । దోషాదిత్రయజన్యాధ్యాసవిషయత్వమర్థరూపాధ్యాసస్య లక్షణమితి భావః ।

స్వమతే సంస్కారజన్యజ్ఞానవిషయత్వం యత్సాదృశ్యముక్తం తదేవాస్మిన్మతేపీతి మన్తవ్యమ్ । ప్రకారాన్తరేణ సాదృశ్యముపపాదయితుం పూర్వవత్కర్మవ్యుత్పత్త్యాదికమాశ్రిత్య లబ్ధమర్థమాహ –

స్మృతిరూప ఇతి ।

తజ్జాతీయేతి ।

పూర్వదృష్టనిష్ఠజాతివిశిష్టేత్యర్థః । అభినవరజతాదేః శుక్యాా దావుత్పన్నరజతాదేరిత్యర్థః ।

అస్మిన్మతే తు పూర్వదృష్టపదం న సాదృశ్యప్రతిపాదకమిత్యభిప్రేత్య ఫలితం లక్షణమాహ –

తథా చేతి ।

పూర్వమతాపేక్షయా అస్మిన్మతే లక్షణభేదజ్ఞాపనయా ప్రాతీతికేత్యుక్తమ్ । శుక్తిరజతస్వాప్నపదార్థాద్యధ్యాసః ప్రాతీతికాధ్యాస ఇత్యర్థః । అస్మిన్ మతే తు పూర్వదృష్టావభాస ఇతి భాష్యే పూర్వదృష్టశ్చాసావవభావశ్చేతి కర్మధారయః సమాస ఇతి విజ్ఞేయమ్ ।

అధ్యాససామాన్యలక్షణం స్వమతాపేక్షయా మతద్వయేపి కిమ్భేదేనోపపాదనీయమితి జిజ్ఞాసాయాం నేత్యాహ –

పరత్రేతి ।

మాత్రపదం కార్త్స్న్యార్థకం సామాన్యమితి యావత్ । తాభ్యాముక్తం మతద్వయాభిమతం సామాన్యలక్షణం స్వమతరీత్యైవోపపాదనీయమితి భావః । ప్రమాణాజన్యజ్ఞానవిషయత్వమాత్రం లక్షణమిత్యుక్తే స్మర్యమాణగఙ్గాదావతివ్యాప్తిరతః పూర్వదృష్టజాతీయత్వమ్ । అనేన పూర్వదృష్టాత్తజ్జాతివిశిష్టో భిన్న ఇతి వ్యక్తిద్వయం ప్రతీయతే తథా చ యా పూర్వదృష్టా సైవ సా గఙ్గేతి స్మృతివిషయః తస్మాద్వ్యక్తేరేకత్వాన్న తత్ర విశేష్యాంశ ఇతి నాతివ్యాప్తిః । నను వ్యక్తిద్వయాఙ్గీకారేపి పర్వదృష్టే తజ్జాతివిశిష్టత్వస్య సత్త్వాదతివ్యాప్తిః స్యాదితి చేన్న । తజ్జాతిమత్త్వం నామ తత్సదృశత్వమిత్యఙ్గీకారాత్తథా చ పూర్వదృష్టసాదృశ్యస్య భేదవిశిష్టత్వేన పూర్వదృష్టే తస్మిన్ అసత్త్వాన్నాతివ్యాప్తిః । పూర్వదృష్టజాతీయత్వమిత్యుక్తే అభినవఘటే అతివ్యాప్తిః తత్ర పూర్వదృష్టత్వాభావేన తజ్జాతీయత్వస్య సమ్భవాత్తద్వారణాయ విశేషణదలమ్ ।

అభినవఘటస్య చాక్షుషత్వేన ప్రమాణజన్యజ్ఞానవిషయత్వాన్న తత్ర అతివ్యాప్తిరిత్యభిప్రేత్యాహ –

తత్రేతి ।

స్మర్యమాణత్వమ్ – స్మృతివిషత్వమ్ ।

ఆహురితి ।

మతద్వయేప్యధ్యాససామాన్యలక్షణసమ్భవరూపాస్వరసః ఆహురిత్యనేన సూచితః । శుక్తౌ రజతసామగ్ర్యభావేన తత్సంసర్గాసత్త్వాదితి భావః । అవభాసత ఇత్యనేన భాష్యస్థావభాసపదం కర్మవ్యుత్పత్త్యా రజతాద్యర్థపరమితి జ్ఞాప్యతే తథా చ శుక్తావవభాస్యరజతాదిః స్మర్యమాణసదృశః పూర్వానుభవజనితసంస్కారజన్యజ్ఞానవిషయ ఇతి వాక్యస్య ఫలితార్థః । అర్థాధ్యాసలక్షణం పూర్వమేవ పరిష్కృతమ్ ।

ఎతావతా గ్రన్థేన వాక్యమర్థాధ్యాసపరత్వేన వ్యాఖ్యాతుకామః పూర్వస్మాద్వైషమ్యమాహ –

జ్ఞానాధ్యాస ఇతి ।

స్మృతిపదస్య స్మరణమేవార్థః న స్మర్యమాణమ్ । అవభాసత ఇత్యనేన భావవ్యుత్పత్త్యా భాష్యస్థావభాసపదం జ్ఞానార్థకమితి జ్ఞాప్యతే । తథా చ స్మృతిసదృశః పూర్వానుభవజనితసంస్కారజన్యః శుక్తావధ్యస్తరజతాదివిషయకావభాస ఇతి వాక్యస్య ఫలితార్థః । ఎతేన స్మృతిసదృశోఽవభావసోఽవభాసత ఇత్యన్వయదోషో నిరస్తః । అవభాసత ఇతి పదస్య భావవ్యుత్పత్తిజ్ఞాపకత్వేన వ్యాఖ్యాతత్వాత్ । పూర్వదర్శనాదవభాస ఇతి పాఠాన్తరమ్ । అస్మిన్ పాఠే తు నాన్వయదోష ఇతి మన్తవ్యమ్ । అత్ర పరత్రావభస ఇతి పదద్వయపరిష్కారేణాతస్మింస్తద్బుద్ధిరధ్యాస ఇతి జ్ఞానాధ్యాసస్య లక్షణం వక్తవ్యమ్ । కిం చ స్మృత్యారోపయోః సంస్కారజన్యజ్ఞానత్వం ప్రమాణాజన్యజ్ఞానత్వం వా సాదృశ్యం ప్రతిపాదనీయమ్ ।

అపి చాధ్యాసే సంస్కారపదేన వివక్షితదోషసమ్ప్రయోగజన్యత్వమప్యుపపాదనీయమిత్యభిప్రేత్యాహ –

ఇతి సఙ్క్షేప ఇతి ।

నను లక్షణకథనానన్తరమవ్యాప్త్యాదిదోషాభావాత్ క్రమప్రాప్తసమ్భావనోపన్యాస ఎవోచితః న మతాన్తరోపన్యాసః తథా చ కథముత్తరభాష్యసఙ్గతిరిత్యాశఙ్క్య లక్షణపరిశోధనాయైవ మతాన్తరోపన్యాస ఇతి శఙ్కోత్తరాభ్యాం సఙ్గతిం ప్రదర్శయన్ ఉత్తరభాష్యమవతారయతి –

నన్వితి ।

ప్రకృతే విప్రతిపత్తిర్నామ వివాదః అధిష్ఠానారోప్యయోర్యత్స్వరూపం తస్య వివాదేపీతి విగ్రహః । అధిష్ఠానం సత్యమితి సత్యవాదినో వదన్తి । అసత్యమిత్యసత్యవాదినః । ఎవమధిష్ఠానస్వరూపవివాదః । అపి చాధిష్ఠానస్య సత్యత్వేపి జడత్వమజడత్వమిత్యేవం తత్త్వస్వరూపవివాదః । అన్యథాఖ్యాతివాదినస్తార్కికాః అఖ్యాతివాదినః ప్రాభాకరాశ్చ దేశాన్తరనిష్ఠం రజతమితి వదన్తి । ఆత్మఖ్యాతివాదినో బుద్ధినిష్ఠమితి । వేదాన్తినస్త్వనిర్వచనీయవాదినోఽధిష్ఠాననిష్ఠమితి । బౌద్ధైకదేశీ శూన్యవాదీ త్వసద్రూపమిత్యేవమారోప్యస్వరూపవివాద ఇతి భావః । లక్షణసంవాదాత్ లక్షణస్య సర్వసమ్మతత్వాదిత్యర్థః । తన్త్రపదం మతపరం శాస్త్రపరం వా । తథా చ సిద్ధాన్తత్వేనేదం లక్షణం సర్వైరభ్యుపగతమితి భావః ।

అన్యథాత్మేతి ।

ఖ్యాతిపదమవభాసపరమ్ । ఎకమేవ లక్షణం మతద్వయే యోజనీయమిత్యాశయేనేదముక్తమితి భావః ।

స్వావయవధర్మస్యేతి ।

స్వపదం రజతపరమ్ । ఆత్మఖ్యాతిమతసాఙ్కర్యవారణాయేదం విశేషణమితి భావః । అన్యధర్మస్యేత్యస్య వ్యాఖ్యానాన్తరం దేశాన్తరస్థస్యేతి । అనిర్వచనీయమతాసత్ఖ్యాతిమతసాఙ్కర్యవారణాయేదం విశేషణమితి భావః । ఎవముత్తరత్ర తత్తద్విశేషణేన తత్తన్మతసాఙ్కర్యవారణమూహనీయమ్ ।

అన్యథాఖ్యాతిమతే అన్యధర్మావభాస ఇతి భాష్యే అన్యస్య ధర్మ అన్యేషాం ధర్మ ఇతి విగ్రహోఽభిప్రేతః అస్మిన్మతే తు అన్యస్య ధర్మ ఇతి విగ్రహమభిప్రేత్య వ్యాఖ్యాతి –

బుద్ధీతి ।

ఆన్తరస్య బుద్ధిపరిణామరూపస్య రజతస్యేదం రజతమితి శబ్దప్రయోగాద్బహిః పదార్థవదవభాస ఇతి వదన్తీతి భావః ।

తద్వివేకాగ్రహ ఇత్యాది భాష్యం వ్యాఖ్యాతి –

తయోశ్చేతి ।

దేశాన్తరస్థరజతశ్రుతిరూపార్థయోరిత్యరిత్యర్థః ।

రజతాంశే స్మృతిరిదమంశే త్వనుభవ ఇతి ప్రాభాకరమతన్తజ్జ్ఞాపయతి –

తద్ధియోశ్చేతి ।

అర్థవిషయకస్మృత్యనుభవయోశ్చేత్యర్థః ।

భేదాగ్రహకాల ఎవ తద్ధేతుకో భ్రమస్తిష్ఠతి నేతరస్మిన్ కాల ఇతి భ్రమస్య భేదాగ్రహసమానకాలీనత్వం ద్యోతయితుం భాష్యమనుషఙ్గం కృత్వా యోజయతి –

భేదేతి ।

సః భేదాగ్రహే మూలం నిమిత్తకారణం యస్య స తథా నిమిత్తకారణనాశానన్తరం లోకే కార్యస్య సత్త్వం దృష్టం ప్రకృతే తు న తథేతి భావః ।

భ్రమశబ్దస్యార్థమాహ –

విశిష్టేతి ।

తయోర్భేదస్యాగ్రహణేదం రజతమితి విశిష్టత్వేనోల్లిఖ్యమానశబ్దప్రయోగాత్మకో భ్రమ ఉత్పద్యత ఇతి భావః ।

శుక్తిస్తు పురోవర్తినీ రజతం తు దేశాన్తరమేవ న శుక్తౌ భాసత ఇత్యఖ్యాతివాదినో వదన్తి । తన్మతేఽపి దేశాన్తరస్థాన్యత్ర భానాభావే కథం విశిష్టవ్యవహార ఇతి గలే పాదుకాన్యాయేన లక్షణమస్తీత్యాహ –

తైరితి ।

విశిష్టశబ్దప్రయోగాత్మకస్య విశిష్టవ్యవహారస్యానుపపత్తిర్నామాన్యత్ర విద్యమానస్యాన్యత్ర భానరూపభ్రమం వినా వ్యవహారో న సమ్భవతీత్యాకారికా తయా విశిష్టభ్రాన్తేః తైరపి స్వీకార్యాదిత్యర్థః ।

రజతాదిః విపరీతధర్మత్వశబ్దార్థ ఇత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే –

తస్యైవేతి ।

విరుద్ధః అత్యన్తాసత్త్వరూపః ధర్మః రజతాదిః యస్య శుక్త్యాదేః సః విరుద్ధధర్మః తస్య విరుద్ధధర్మస్య శుక్త్యాదేర్భవో రజతాదిః తస్య రజతాదేరిత్యర్థః । అత్రాలోకతాదాత్మ్యసమ్బన్ధేన శుక్తిశకలస్యాసద్రజతధర్మవత్త్వం వేదితవ్యమ్ ।

సమ్వాదమితి ।

సమ్మతిమిత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన ఆత్మఖ్యాతిత్వాదికముచ్యతే ।

ఉక్తమతేష్వనుపపత్తిం దర్శయన్ స్వాభిమతమాహ –

శుక్తావితి ।

దేశాన్తరే సత్త్వాయోగాదిత్యనేన అన్యథాఖ్యత్యఖ్యాతిమతద్వయనిరాసః । ఆత్మఖ్యాతివాదినోప్యన్యత్రాన్యధర్మావభాసస్యాగత్యాఙ్గీకారాదితి భావః ।

కేచిత్ శుక్తావేవ రజతస్యోత్పత్తిః తత్ర తస్యోత్పన్నస్య రజతస్య సత్యత్వమఙ్గీకార్యమితి వదన్తి । తన్మతం నిరాకరోతి –

శుక్తౌ సత్త్వ ఇతి ।

అత్రేదం త్వనుసన్ధేయమ్ । యత్ర లౌకికప్రత్యక్షవిషయత్వం తత్ర సాక్షాత్కరోమీత్యనువ్యవసాయవిషయత్వమితి వ్యాప్తిరనుభవసిద్ధా ఎవం చ శుక్తావపరోక్షత్వేనానుభూయమానస్య రజతస్య భానం పరవాదినా జ్ఞానలక్షణారూపసన్నికర్షేణైవ వక్తవ్యం తథా చ రజతం సాక్షాత్కరోమీత్యనువ్యవసాయోపపత్తిర్న వాదిమతే శక్యతే వక్తుమ్ అలౌకికప్రత్యక్షవిషయస్య సాక్షాత్కరోమీత్యనువ్యవసాయవిషత్వాసమ్భవాత్ స్వమతే తు శుక్త్యాదావనిర్వచనీయం రజతముత్పద్యతే తస్యోత్పన్నస్య లౌకికప్రత్యక్షవిషయత్వేనానువ్యవసాయత్వాత్తదుపపత్తిరస్తీతి ।

బాధానన్తరేతి ।

నేదం రజతమితి బాధానన్తరకాలీనః శుక్తికా హి రజతవదవభాసత ఇత్యనుభవ ఇత్యర్థః ।

తత్ర హేతుమాహ –

తత్పూర్వమితి ।

బాధాత్పూర్వమిత్యర్థః । నేదం రజతమితి బాధప్రత్యక్షేణ సిద్ధమిత్యర్థః ।

’యావత్కార్యమవస్థాయిభేదహేతోరుపాధీతే’త్యభియుక్తవచనేన యో భేదహేతుః స ఉపాధిరితి నియమో హ్యనుభవసిద్ధః యథా చన్ద్రే హ్యనేకచన్ద్రత్వే అఙ్గుల్యాదిస్తథా చాహఙ్కారాత్మనోరైక్యాధ్యాసే అవిద్యాదేః భేదకత్వాభావాన్నపాధిత్వం కిన్తు హేతుత్వమాత్రం తస్యైవావిద్యాదేః బ్రహ్మజీవాన్తరభేదకత్వాత్తదధ్యాసే తూపాధిత్వం తస్మాన్నిరుపాధికః సోపాధికశ్చేతి ద్వివిధోఽధ్యాస ఇత్యభిప్రేత్యావతారయతి –

ఆత్మనీతి ।

జీవాదన్యో జీవాన్తరం బ్రహ్మజీవభిన్నమితి బ్రహ్మణి జీవభేదస్య సోపాధికస్యాధ్యాసే చైత్రో మైత్రాద్భిన్న ఇతి పరస్పరజీవభేదస్య సోపాధికస్యాధ్యాసే చ దృష్టాన్తమాహేత్యర్థః ।

సద్వితీయవదితి భాష్యార్థం కథయన్ దృష్టాన్తోపాధిం స్ఫోరయతి –

ద్వితీయేతి ।

లోకే లక్షణప్రమాణాభ్యాం వస్తునిర్ణయసిద్ధిః అత్ర మిథ్యాత్వస్పష్టీకరణాయోక్తేన లక్షణేనాధ్యాసస్వరూపే సిద్ధే లక్షణప్రశ్నావసరకాలే కింశబ్దేన బుద్ధిస్థస్య సమ్భావనాక్షేపస్యోత్థానాత్ వస్తునిశ్చయార్థం ప్రమాణనిరూపణాత్ పూర్వం సమ్భావనానిరూపణం యుక్తమితి అభిప్రేత్య సమ్భావనాక్షేపముత్థాపయతి –

భవత్వితి ।

నను వస్తునిర్ణయార్థమవశ్యం వక్తవ్యేన ప్రమాణేనైవ కథం సమ్భవేదిత్యాకారకాయాః సమ్భావనాయాః నిరాకరణాత్సమ్భావనా న పృథగ్వక్తవ్యా తథా చ తదాక్షేపస్యానవసర ఇతి చేన్న । ప్రామాణికే వస్తున్యసమ్భావనాయా అనుభవసిద్ధత్వాత్తథా చ న ప్రమాణేన తన్నిరాకరణమ్ । న చాసమ్భావితత్వే కథం ప్రామాణికత్వమితి వాచ్యమ్ । అసమ్భావితే వస్తుని ప్రామాణికత్వస్యాప్యనుభవసిద్ధత్వాత్తస్మాదసమ్భావనానిరాకరణాయ సమ్భావనా పృథక్ నిరూపణీయేతి తదాక్షేపో యుక్త ఇతి భావః ।

అపరోక్షాధ్యాసం ప్రత్యధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానమధిష్ఠానేన్ద్రియసంయోగశ్చ హేతుస్తథా చ శుక్త్యాదౌ కారణద్వయసత్త్వాదధ్యాసో భవతు ఆత్మని తు తదభావాన్న సమ్భవత్యధ్యాస ఇత్యేవం శఙ్కితురభిప్రాయమావిష్కుర్వన్ భాష్యమవతారయతి –

యత్రేతి ।

ఇన్ద్రియసంయోగాధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానయోరధ్యాసం ప్రతి హేతుత్వాదేవ యత్రాధ్యాసాధిష్ఠానత్వం తత్రేన్ద్రియసంయుక్తత్వం విషయత్వం చేతి వ్యాప్తిరనుభవసిద్ధా భవతి, తథాచాత్ర సామగ్ర్యభావేనేన్ద్రియసంయుక్తత్వవిషయత్వరూపవ్యాపకాభావాదధిష్ఠానత్వరూపవ్యాప్యాభావస్తస్మాదధ్యాసో న సమ్భవతీత్యభిప్రేత్యాహేత్యర్థః ।

ప్రత్యగాత్మన్యవిషయ ఇతి పదద్వయేన సామగ్ర్యభావం స్ఫుటీకుర్వన్నన్వమావిష్కరోతి –

ప్రతీచీతి ।

ప్రతీచీత్యనేనేన్ద్రియసంయుక్తత్వే చేతి భావః ।

యద్యప్యాత్మనస్త్వజ్ఞానవిషయత్వం అహఙ్కారపరిణామరూపవృత్తివిషయత్వం చాస్తి తథాపీన్ద్రియజన్యజ్ఞానవిషయత్వం నాస్తీతి పదద్వయఫలితార్థమాహ –

ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యేతి ।

యుష్మత్ప్రత్యయోపేతస్యేత్యస్య వ్యాఖ్యానార్థమిదంప్రత్యయానర్హస్యేతి ।