త్వమవిషయత్వమితి ।

పరాగ్భావేనేదన్తాసముల్లేఖ్యత్వం జ్ఞానవిషయత్వం తద్విపరీతప్రత్యగ్రూపత్వాదాత్మనస్త్వవిషయత్వమితి భావః । ఇదముపలక్షణమ్ , ఇన్ద్రియాదిసంయుక్తత్వం చ బ్రవీషీత్యర్థః ॥

అధ్యాసలోభేనేతి ।

అధ్యాససిద్ధ్యభిప్రాణేత్యర్థః ।

యథా ఘటవతి భూతలే నీలఘటో నాస్తీత్యుక్త్యా నైకాన్తేన ఘటాభావో వివక్ష్యతే తథా స్వరూపజ్ఞానవిషయత్వాభావోక్త్యాహంప్రత్యయవిషయత్వేనాభ్యుపగతే హ్యాత్మని నైకాన్తేన విషయత్వాభావో వివక్షిత ఇత్యభిప్రేత్య సిద్ధాన్తభాష్యమవతారయతి –

ఆత్మనీతి ।

ఉత్కటకోటీసంశయః సమ్భావనా, అధ్యాసోస్తి న వేత్యాకారకసంశయస్యాస్తిత్వకోట్యంశే హ్యౌత్కట్యం నామ ప్రాయేణ కారణస్య సత్త్వాదధ్యాసో భవేదిత్యభిప్రాయస్తద్విశిష్టకోటిరుత్కటకోటిస్తద్వాన్సంశయః ఉత్కటకోటికసంశయ ఇత్యుచ్యతే, అధ్యాసోస్తీత్యంశస్యాభిప్రాయవిషయత్వాద్విషయతాసమ్బన్ధేనాభిప్రాయవైశిష్ట్యం విభావనీయమ్ ।

అధ్యాసం ప్రత్యధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానమేవ హేతుః నేన్ద్రియసంయోగ ఇత్యభిప్రేత్య అధ్యాసాధిష్ఠానత్వవ్యాపకం వివృణోతి –

అధిష్ఠానేతి ।

జ్ఞాన ఇతి ।

అధ్యాసరూపాధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞాన ఇత్యర్థః । భాసమానత్వం విషయత్వమితి పర్యాయః । మాత్రపదేనేన్ద్రియసంయుక్తత్వమిన్ద్రియత్వవిశిష్టత్వేన గౌరవాన్న వ్యాపకమిత్యుచ్యతే । అధ్యాసవ్యాపకమధ్యాసాధిష్ఠానత్వవ్యాపకమిత్యర్థః ।

కిం నామ భాసమానత్వమితి జిజ్ఞాసాయాం ఫలభాక్త్వరూపం విషయత్వరూపం చేతి ద్వివిధం భాసమానత్వమిత్యాహ –

తచ్చేతి ।

భాసమానత్వం చేత్యర్థః । భానం జ్ఞానం తత్ప్రయుక్తం యత్సంశయాదినివృత్తిరూపం ఫలం తద్భాక్త్వం తదాశ్రయత్వమిత్యర్థః । అధిష్ఠానారోప్యయోరాత్మాహఙ్కారయోర్యజ్జ్ఞానమహకిత్యాకారకాధ్యాసాత్మకం తేనాత్మాఙ్కారవిషకసంశయస్య తద్విషయకవిపర్యయస్య చాభావాత్సంశయాదినివృత్తిఫలభాక్త్వమాత్మాహఙ్కారయోరస్తీతి భాసమానత్వోపపత్తిరితి భావః । తదేవ భాసమానత్వమేవేత్యర్థః ।

విషయత్వమితి ।

ఇతి కేచిద్వదన్తీతి శేషః ।

తన్న వ్యాపకమితి ।

ఉక్త విషయత్వరూపభాసమానత్వం భానభిన్నత్వవిశిష్టత్వేన గౌరవాన్న వ్యాపకమిత్యర్థః । కేచిత్తు భాసమానత్వం నామ జ్ఞానభిన్నత్వఘటితం స్వరూపసమ్బన్ధవిశేషరూపముక్తఫలభాక్త్వనియామకం విషయత్వమితి వదన్తి । తచ్చోక్తవిషత్వరూపం భాసమానత్వం న వ్యాపకం జ్ఞానభిన్నత్వవిశిష్టత్వేన గౌరవాత్కిన్తూక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వమేవ వ్యాపకం జ్ఞానవిశిష్టత్వేన లాఘవాత్ అతో వ్యాపకస్య సత్త్వాదాత్మన్యధ్యాసోపపత్తిరితి భావః । నను జ్ఞానఘటితఫలభాక్త్వమితి న వ్యపకం సంశయాదినివృత్తివిశిష్టత్వేన గౌరవాదితి చేత్ । అత్రోచ్యతే । జ్ఞానప్రయుక్తఫలభాక్త్వమేవ వ్యాపకం సంశయాదినివృత్తేర్వ్యాపకశరీరప్రవేశస్తు ఫలస్ఫుటార్థస్తస్మాల్లాఘవమితి విజ్ఞేయమ్ । భాసమానత్వాదిత్యర్థ ఇతి । ఆత్మనః స్వప్రకాశత్వేన వృత్తౌ ప్రతిబిమ్బితత్వేన చ భాసమానత్వమహఙ్కారస్య తు సాక్షివేద్యత్వేన భాసమానత్వమితి భేదః । తథా హి - అహఙ్కారాభావవిశిష్టసుషుప్త్యాదికాలే అహమిత్యధ్యాసపూర్వకాలే చ స్వప్రకాశత్వేన ఆత్మా స్ఫుటం ప్రతీయతే, అత ఎవాత్మనిష్ఠం ప్రకాశత్వప్రయక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వమహఙ్కారాదినిష్ఠాసాక్షివేద్యత్వప్రయుక్తాత్ఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వాద్భిన్నమిత్యవశ్యమఙ్గీకరణీయమితి భావః । ఆత్మనః వృత్తిప్రతిబిమ్బితచైతన్యవిషయత్వాభావేఽపి వృత్తివిషయత్వమస్తీతి పరిహారగ్రన్థార్థః ।

యత్రేతి ।

యత్రాహఙ్కారే ప్రతీయతే ఆత్మా సోఽహఙ్కారోఽస్మత్ప్రత్యయ ఇత్యన్వయః । తత్రాహఙ్కారే తదధిష్ఠానత్వేన ప్రతిబిమ్బితత్వేన చాత్మనః భాసమానత్వాదిత్యర్థః ।

నను ప్రథమవ్యాఖ్యానే అధ్యాసః స్ఫుటః ద్వితీయవ్యాఖ్యానేపి యత్ర ప్రతీయతే స ఇత్యనేనాధ్యాసో భాసత ఎవ ప్రతీయత ఇతి ప్రయోగాత్తథా చ పరస్పరాశ్రయదోషః స్యాదిత్యాహ –

న చేత్యాదినా ।

పూర్వాధ్యాస ఇతి ।

అహమిత్యాకారకే అన్యస్యాన్యాత్మకత్వావభాసరూపే పూర్వాధ్యాస ఇత్యర్థః । తథా చోత్తరాధ్యాసం ప్రత్యధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానాత్మకః పూర్వాధ్యాసో హేతుర్భవతి తస్మాద్ధేతోః సత్త్వాద్వ్యాపకస్య సత్త్వేనాత్మన్యధ్యాసోపపత్తౌ న కాచిదనుపపత్తిరితి భావః ।

భానభిన్నత్వఘటితవిషయత్వరూపభాసమానత్వవాదీ శఙ్కతే –

నన్వితి ।

ఎకస్మిన్ విషయవిషయిత్వస్య విరుద్ధత్వాదితి భావః ।

భానరూపస్యాత్మనః భానవిషయత్వరూపభాసమానత్వాభావేప్యుక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వం స్యాదిత్యత ఆహ –

తద్విషయత్వం వినేతి ।

భానవిషయత్వం వినేత్యర్థః ।

తత్ఫలేతి ।

భానవిషయత్వప్రయుక్తసంశయవిపర్యయనివృత్త్యాత్మకఫలేత్యర్థః ।

చశబ్దో యుక్త్యన్తరప్రతిపాదక ఇతి భ్రమం వారయతి –

చశబ్ద ఇతి ।

భానవిషయత్వమేవ ఫలభాక్త్వనియామకమితి నియమః కిన్తు స్వప్రకాశత్వమపి తన్నియామాకం తథా చ స్వప్రాకాశత్వాదాత్మనస్తత్ప్రయుక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వం యుజ్యత ఇతి భావః ।

ఉపసంహరతి –

అత ఇతి ।

వ్యాపకస్య స్వప్రకాశత్వప్రయుక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వస్య సత్త్వాద్వ్యాప్యాధిష్ఠానత్వమాత్మని సమ్భవతీతి భావః । యద్యపి యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి భాష్యవ్యాఖ్యానే చిదాత్మా తావదస్మత్ప్రత్యయయోగ్య ఇత్యాదిగ్రన్థే ఫలభాక్త్వరూపగుణయోగాదాత్మని గౌణవిషయత్వం భాసమానత్వరూపం గ్రన్థకారేణ ప్రసాధితం తథాపి అత్ర ఫలభాక్త్వమేవ భాసమానత్వమిత్యుక్తం లాఘవాదితి మన్తవ్యమ్ । అన్యే తు ఆత్మని స్వప్రకాశత్వరూపం భాసమానత్వమఙ్గీకృత్య తదేవ వ్యాపకమిత్యధ్యాసోపపత్తిరతి వదన్తి ।

ఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వమేవాధ్యాసవ్యాపకం న భానభిన్నత్వవిశిష్టవిషయత్వరూపభాసమానత్వమితి భాష్యభావః స్ఫుటీకృతః స ప్రతీన్ద్రియగ్రాహ్యత్వం నాధ్యాసవ్యాపకమితి ప్రతిపాదకముత్తరభాష్యమవతారయతి –

యదుక్తమితి ।

తత్రేతి ।

యత్రాధ్యాసాధిష్ఠానత్వం తత్రేన్ద్రియసంయోగజన్యజ్ఞానవిషయత్వమితి యా వ్యాప్తిస్తస్యా అభావే హేతుమాహేత్యర్థః ।

ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యేపీతి ।

ద్రవ్యాత్మకోప్యకాశః స్పర్శరహితత్వాద్రూపరహితత్వాచ్చ న బాహ్యప్రవృత్తిరహితత్వాత్తస్మాదిన్ద్రియాగ్రాహ్య ఇతి భావః ।

అవివేకిన ఇతి ।

అయథార్థదర్శిన ఇత్యర్థః ।

ఇన్ద్రియసంయుక్తత్వం విషయత్వం చేత్యుక్తం వ్యాపకద్వయమేకీకృత్య లాఘవాదిన్ద్రియగ్రాహ్యత్వమేవ వ్యాపకమిత్యాహ –

ఇన్ద్రియగ్రాహ్యత్వమితి ।

ఇన్ద్రియసంయోగజన్యజ్ఞానవిషత్వమిత్యర్థః ।

ఎతేనేత్యనేన బోధితం హేతుమాహ –

నీలనభసోరితి ।

నన్వాకాశస్య కథం తలమలినతాద్యధ్యాసాధిష్ఠానత్వమిన్ద్రయగ్రాహ్యత్వాభావేన భాసమానత్వరూపవ్యాపకాభావాదిత్యాశఙ్క్య సాక్షివేద్యత్వాదాకాశస్యాస్త్యేవ భాసమానత్వరూపం వ్యాపకత్వమిత్యాహ –

సిద్ధాన్త ఇతి ।

ఆలోకాకారా యా చాక్షషవృత్తిస్తస్యామభివ్యక్తో యః సాక్షీ తద్వేద్యత్వమిత్యర్థః ।