సూత్రితామితి ।

ప్రథమసూత్రేణార్థికార్థతయా ప్రతిపాదితామిత్యర్థః । అవిద్యాముపదర్శ్య తస్యాః జ్ఞాననిరస్యత్వప్రదర్శనేనావిద్యానివృత్తిసిద్ధేః కిమధ్యాసోపవర్ణనేన గౌరవాదితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।

తచ్ఛబ్దార్థమాహ –

ఆక్షిప్తమితి ।

ఎతచ్ఛబ్దార్థమాహ సమాహితమితి ।

ఎవంలక్షణమితి భాష్యే బహువ్రీహిసమాసమభిప్రేత్య పరిష్కృతార్థమాహ –

ఉక్తలక్షణలక్షితమితి ।

మన్యన్త ఇతి ।

ప్రమాణకుశలా ఇతి శేషః । తద్వివేకేనేత్యస్య వ్యాఖ్యానమధ్యస్తనిషేధేనేతి । అధ్యస్తస్యాహఙ్కారాదేః నిషేధేన విలయనేన అధిష్ఠానస్వరూపస్య నిర్ధారణమవధారణాత్మకవిజ్ఞానం బ్రహ్మవిదో విద్యామాహురిత్యర్థః । నేదం రజతం కిన్తు శుక్తిరేవేత్యధ్యస్తాతద్రూపరజతవిలయనేన అధిష్ఠానశుక్తిస్వరూపస్య ప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మణో నిర్విచికిత్సమవధారణాత్మకం విజ్ఞానం విద్యేతి బ్రహ్మవిదో వదన్తీతి భావః ।

ఉక్తన్యాయేనేతి ।

అవిద్యాకార్యే త్వవిద్యానివర్త్యత్వరూపోక్తహేతుద్వయేనేత్యర్థః ।

నను కథముక్తశఙ్కాయాః పరిహారః తస్య పరిహారస్య భాష్యే అప్రతీయమానత్వాదిత్యత ఆహ –

మూలేతి ।

తద్వర్ణనమధ్యాసవర్ణనమిత్యర్థః ।

బన్ధస్యానర్థరూపస్యావాస్తవత్వద్యోతయితుమక్షరార్థమాహ –

అధ్యస్తకృతేతి ।

అధ్యస్తః అహఙ్కారాదిః తత్కృతో యోగప్రభావాదిజనితసర్వజ్ఞత్వాదిరూపో గుణః తత్కృతః అవివేకజనితబ్రహ్మహత్యాదిరూపో దోష ఇతి వివేకః । అక్షరార్థః శక్త్యా శబ్దతాడితార్థ ఇత్యర్థః ।

వృత్తానువాదపురఃసరముత్తరభాష్యతాత్పర్యమాహ –

ఎవమితి ।

ఉక్తరీత్యేర్థః । యుష్మదస్మదిత్యాదినా నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహార ఇత్యన్తేన భాష్యేణ సిద్ధవదుపన్యస్తమాత్మానాత్మనోరన్యోఽన్యవిషయమవిద్యాశబ్దితమధ్యాసం సిషాధయిషుస్తస్య లక్షణమభిధాయ తత్సమ్భవం చాత్మని దర్శయిత్వా పునస్తద్భావనిశ్చయముపపాదయితుమిచ్ఛన్ ప్రమాణమాహేతి భావః । శ్లోకః –
వ్యాఖ్యాయతే యదా భాష్యం సఙ్కేతో లిఖ్యతే తదా ।
ఆదౌ తు భాష్య ఇత్యేవమన్తే వ్యాఖ్యాన ఇత్యపి ॥

భాష్యే –

ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారా ఇతి ।

ప్రమాణానాం చక్షురాదీనాం వ్యవహారః ఉన్మీలననిమీలనాదిరూపః క్రియావిశేషః ప్రమేయఘటాదీనాం వ్యవహారః ఆనయనాదిరూపః క్రియావిశేషః ।

సర్వాణి చ శాస్త్రాణీతి ।

కర్మశస్త్రాణి మోక్షశాస్త్రాణి చేత్యర్థః । విధిప్రతిషేధమోక్షపరాణీత్యత్ర విధిప్రతిషేధపరాణి మోక్షపరాణీత్యనుభయత్ర పరశబ్దస్యాన్వయః । అధ్యాసం పురస్కృత్య ప్రమాణాదివ్యవహారాః ప్రవృత్తా ఇత్యనేనాధ్యాసాశ్రయః ప్రమాతాపి గమ్యతే, తథా చావిద్యావద్విషయాణి ప్రత్యక్షాదిప్రమాణానీత్యుక్తం భవతి తథా సతి కథం పునరవిద్యావద్విషయాణీత్యాద్యనువాదపూర్వకాక్షేపో యుక్తః పురోవాదసమ్భవాదితి భావః । పునఃశబ్దః ప్రమాణాన్తరద్యోతకః ।

వ్యాఖ్యానే

లౌకిక ఇతి ।

ప్రమాతా ప్రమాణం ప్రమేయమిత్యాది వ్యవహారో లోకిక ఇత్యర్థః । కర్తా కరణం కర్మేత్యాదివ్యవహారః కర్మశాస్త్రీయ ఇత్యర్థః । ధ్యాతా ధ్యానం ధ్యేయమిత్యాదివ్యవహారః మోక్షశాస్త్రీయ ఇత్యర్థః । నను మోక్షశాస్త్రేపి ప్రమాణాదివ్యవహారస్య సత్త్వాదయం నియమః కథమితి చేత్ । ఉచ్యతే । ప్రధానోపసర్జనభావేనాయం నియమ ఉపపద్యత ఇతి । తథా చ త్రివిధవ్యవహారస్య దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాధ్యాసమూలకత్వం ప్రత్యక్షసిద్ధం వ్యవహారహేతుత్వేనాధ్యాసోఽపి ప్రత్యక్షసిద్ధః ప్రమాణానామవిద్యావద్విషయత్వమపి ప్రత్యక్షసిద్ధమితి ప్రమాణముపన్యస్తం భవతీతి భావః ।

నను కర్మశాస్త్రీయత్వం నామ కర్మశాస్త్రాణాం సమ్బన్ధిత్వమితి వాచ్యమ్ , తత్ర కాని మోక్షశాస్త్రాణీత్యాశఙ్క్య విధినిషేధపరాణి కర్మశాస్త్రాణి మోక్షపరాణి మోక్షశాస్త్రాణీతి విభాగమాహ –

తత్రేతి ।

నను మోక్షశస్త్రస్యాపి విధినిషేధపరత్వమేవ వక్తవ్యం తన్నిష్ఠత్వాత్సకలశాస్త్రస్య కిం తతోఽన్యన్మోక్షపరత్వమిత్యాశఙ్క్య మోక్షశాస్త్రాణాం మోక్షపరత్వం నామ విధినిషేధశూన్యప్రత్యగ్బ్రహ్మపరత్వమిత్యాహ –

విధినిషేధశూన్యేతి ।

ఎవమితి ।

ఉక్తప్రాకరేణేత్యర్థః ।

ఉక్తప్రకారమేవాహ –

వ్యవహారహేతుత్వేనేతి ।

వైశిష్ట్యం తృతీయార్థః వ్యవహారహేతుత్వవిశిష్టాధ్యాసే సాక్షిసిద్ధేఽపీత్యర్థః । పరమతే మానసప్రత్యక్షసిద్ధోఽధ్యాస ఇతి ద్యోతనార్థం సామాన్యతః ప్రత్యక్షపదనివేశః । ఎవముత్తరత్ర విభావనీయమ్ । ప్రమాణాదీనామచేతనత్వేన తేషాం వ్యవహారః ప్రమాతారమన్తరా న సమ్భవతి ప్రమాతృత్వం ప్రమాశ్రయత్వం తచ్చాసఙ్గస్యాత్మనః వినాధ్యాసం న శక్యముపపాదయితుం తస్మాద్వ్యవహారహేతుత్వేనాధ్యాసే సాక్షిప్రత్యక్షసిద్ధేఽపి ప్రమాణాన్తరం పృచ్ఛతీతి భావః ।

అధ్యాసో వ్యవహారహేతుః సన్ ప్రత్యక్షప్రమాణసిద్ధ ఇతి సాధయితుం ప్రవృత్తేన ’తమేతమవిద్యాఖ్యమిత్యాది మోక్షపరాణీ’త్యేతదన్తేన భాష్యణైవాధ్యాసస్య వ్యవహారహేతుత్వార్థం ప్రమాణనిష్ఠావిద్యావద్విషయత్వమపి ప్రత్యక్షప్రమాణసిద్ధమితి సాధితం భవతి తదనువదన్ భాష్యాన్వయమావిష్కరోతి –

తత్తత్ప్రమేయవ్యవహారేతి ।

అధ్యాసాత్మకేతి ।

అధ్యాసవిశిష్టేత్యర్థః । అథవా అధ్యాసాత్మకోఽర్థాధ్యాసస్వరూపః యః ప్రమాతా తదాశ్రితత్వాదితి యథాశ్రుత ఎవార్థః । ప్రమాతృత్వవిశిష్టస్య ప్రమాతుః సాభాసాహఙ్కారస్యార్థాధ్యాసత్వజ్ఞాపనార్థమిదం విశేషణమితి భావః ।

అవిద్యావద్విషయత్వమితి ।

అధ్యాసవత్పురుషాశ్రయత్వమిత్యర్థః । ప్రత్యక్షం సాక్షిప్రత్యక్షమిత్యర్థః । నను ప్రమాణానామధ్యాసవత్ప్రమాత్రాశ్రయత్వం వక్తవ్యం కుతః ప్రమాయాస్తదాశ్రయప్రతిపాదనమితి చేన్న । ప్రమేయవ్యవహారహేతుభూతప్రమాణస్య యథా అధ్యాసవత్పురుషాశ్రయత్వం తథా ప్రమేయవ్యవహారహేతుభూతప్రమాయా అపి తదాశ్రయత్వజ్ఞాపనార్థత్వాత్ । న చేదమప్రసక్తమితి వాచ్యమ్ । ప్రమాణానాం ప్రమాద్వారా ప్రమేయవ్యవహారం ప్రతి హేతుత్వాత్తేషాం ప్రమాణానాం ప్రమాత్రాశ్రితత్వేన తత్కార్యప్రమాయా అపి తదాశ్రితత్వప్రతిపాదనం ప్రసక్తమేవేతి భావః । అథవా ప్రమాపదం ప్రమాణపరమ్ , తథా చ వ్యవహారహేతుభూతస్య ప్రమాణస్యాధ్యాసవత్ప్రమాత్రాశ్రితత్వాదితి భావః । ప్రమాణానామితి నిష్ఠత్వం షష్ఠ్యర్థః ।

విషయత్వమితి ।

అధ్యాసశ్చేతి శేషః । యద్యప్యన్యస్యాన్యాత్మకత్వావభాసోఽధ్యాసః ప్రత్యక్షసిద్ధః అవిద్యావద్విషయత్వం చ ప్రత్యక్షసిద్ధం తథాపి తయోః సద్భావే ప్రమాణాన్తరం పృచ్ఛతీతి భావః ।

అవిద్యావద్విషయాణీతి ।

యదా పురుషోధ్యాసాత్మకదోషయుక్తస్తదా చక్షురాదికమప్యధ్యాసాత్మకదోషయుక్తమ్ , తథా చ యద్దుష్టకరణజన్యం జ్ఞానం తద్భ్రమ ఇతి నియమః యథా పీతః శఙ్ఖ ఇతి జ్ఞానమ్ , ఎవం చ తాని చక్షురాదీని సర్వదా భ్రమజనకాన్యేవ స్యుః న ప్రమాజనకానీతి అవిద్యావద్విషయాణి తాని కథం ప్రమాణానీతి ప్రామాణ్యాక్షేప ఇతి భావః । అర్థాపత్తిపదం ప్రమాణపరం న ప్రమాపరం దేవదత్తోఽధ్యాసవానిత్యాకారకార్థాపత్తిరూపప్రమాకరణమర్థాపత్తిః, తథా చ అధ్యాసం వినా వ్యవహారో న సమ్భవతీతి వ్యవహారరూపకార్యార్థాపత్తిరధ్యాసే ప్రమాణమితి భావః । తత్పదం వ్యవహారపరం చైత్రోఽధ్యాసవాన్ వ్యవహారవత్త్వాత్ మైత్రవద్ వ్యతిరేకేణ ఘటవద్వేత్యనుమానం చాధ్యాసే ప్రమాణమితి భావః ।

నన్విదం భాష్యమధ్యాసప్రమాణప్రతిపాదనపరతయైవ వ్యాఖ్యాయతే కిమవిద్యావద్విషయత్వే ప్రమాణప్రతిపాదనపరతయాపి న వ్యాఖ్యాయతే ప్రశ్నవిషయత్వేనోభయోః ప్రసక్తేస్తుల్యత్వాదితి చేన్న । అధ్యాసప్రమాణప్రతిపాదనేనావిద్యావద్విషయత్వే ప్రమాణప్రతిపాదనస్య సులభత్వాత్ , తథాహి ప్రత్యక్షాదిప్రమాణమధ్యాసవత్ప్రమాత్రాధిష్ఠితం సత్ప్రవృత్తికారణ అచేతనత్వాద్రథాదివదితి ప్రయోగః అచేతనస్య వ్యవహారః చేతనాధిష్ఠితత్వమన్తరా న సమ్భవతీత్యన్యథానుపపత్తిరిత్యేతద్వయమవిద్యావద్విషయత్వే ప్రమాణమితి విభావనీయమ్ । న కేవలమధ్యాసే వ్యవహారలిఙ్గకానుమానమేవ ప్రమాణం కిన్తు వ్యవహారపక్షకమపీత్యాహ –

దేవదత్తేతి ।

దేహశబ్దేన మనుష్యత్వాదిజాతివిశిష్టః అవయవీ అభిమతః, ఆదిశబ్దేన ఇన్ద్రియగ్రాహ్యాద్యవయవగ్రహణమ్ । దేహే అహమిత్యధ్యాసః ఇన్ద్రియాదౌ మమేత్యధ్యాసః తన్మూలక ఇత్యర్థః । తస్యాధ్యాసస్యాన్వయశ్చ వ్యతిరేకశ్చాన్వయవ్యతిరేకౌ తావనుసరతీత్యన్వయవ్యతిరేకానుసారీ తస్య భావస్తస్మాదిత్యర్థః । అన్వయః సత్త్వం వ్యతిరేకోఽభావ ఇతి వివేకః । వ్యవహారః స్వవ్యతిరేకద్వారా అధ్యాసవ్యతిరేకానుసారీ భవతీతి భావః ।

యత్ యదన్వయవ్యతిరేకానుసారి తత్తన్మూలకమితి సామాన్యవ్యాప్తిమాహ –

యదిత్థమితి ।

ఇత్థం పదాన్వయవ్యతిరేకానుసారీ భవతీత్యర్థః । తథా తన్మూలకమిత్యర్థః ।

సామాన్యవ్యాప్తిం స్ఫుటీకర్తుం తదుచితం స్థలం ప్రదర్శయతి –

యథేతి ।

మూలపదం కారణపరం యథా మృదన్వయవ్యతిరేకానుసారిత్వాన్మృన్మూలో ఘటః తథా అధ్యాసాన్వయవ్యతిరేకానుసారిత్వాదధ్యాసమూలకో వ్యవహార ఇతి భావః ।

కారణతయేతి ।

కారణత్వేన సాధ్యప్రవిష్టత్వాదధ్యాససిద్ధిరితి భావః । వాశబ్దశ్చార్థే ।

’ఉచ్యతే దేహేన్ద్రియాదిష్వహమి’త్యాది భాష్యం శ్రీభాష్యకారస్య వస్తుసఙ్గ్రాహకవాక్యం తస్యైవ ప్రపఞ్చనం ’నహీన్ద్రియాణ్యనుపాధాయే’త్యాది భాష్యమితి విభాగమభిప్రేత్య ఉత్తరభాష్యం శఙ్కోత్తరాభ్యామవతారయతి –

నన్వితి ।

లిఙ్గాదేరితి ।

అనుమానప్రమణాదేరిత్యర్థః । ప్రత్యక్షాదీత్యాదిపదేనానుమిత్యాదేః సఙ్గృహీతత్వాదిత్యర్థః । వ్యవహారః పురుషకర్తృకవ్యవహార ఇత్యర్థః ।

ప్రమాస్వరూపాణాం ప్రత్యక్షానుమితిశాబ్దజ్ఞానానాం వ్యవహారమభినయతి –

ద్రష్టేత్యాదినా ।

అనుమాతా అనుమితికర్తా శాబ్దప్రమారూపశ్రవణకర్తా శ్రోతా । అనుమన్తేతి పాఠః ప్రామాదికః అస్మింశ్చ పాఠే అనుమన్తా అనుమతికర్తా అనుమతిః సమ్మతిరిత్యర్థః ।

యద్వేతి ।

పురుషః తాని మమత్వేనానుపాదాయ పురుషస్య యో వ్యవహారః స న సమ్భవతీత్యన్వయః ।

ప్రథమవ్యాఖ్యానే పురుషస్య వ్యవారకర్తృత్వమాత్రం, వ్యవహారస్య తు అగృహీత్వేత్యనేన అనుపాదానక్రియాకర్తృత్వం – న సమ్భవతీత్యనేన చాసమ్భవక్రియాకర్తృత్వం చేత్యుభయకర్తృత్వం ప్రతిపాద్యతే తస్మాదనుపాదాయేత్యేకకర్తత్వవాచిక్త్వాప్రత్యయః సాధురితి పరిష్కరోతి –

పూర్వత్రేతి ।

ద్వితీయవ్యాఖ్యానే వ్యవహారస్యాసమ్భవక్రియాకర్తృత్వమాత్రం పురుషస్య తు పురుషోనుపాదాయేత్యనేనానుపాదానక్రియాకర్తృత్వం పురుషస్య వ్యవహార ఇత్యనేన వ్యవహారకర్తృత్వం చేత్యుభయకర్తృత్వం ప్రతిపాద్యతే తతః ప్రత్యయః సాధురితి స్ఫూటీకరోతి –

ఉత్తరత్రేతి ।

దేహరూపధర్మ్యధ్యాసామన్తరా హీన్ద్రియాదిరూపధర్మాధ్యాసో న సమ్భవతీతి ధర్మ్యధ్యాసోఙ్గీకరణీయ ఇతి పరిహారమభిప్రేత్య ధర్మిణం స్ఫోరయతి –

ఇన్ద్రియాణామితి ।

నన్వితి ।

అచేతనేన్ద్రియాదేర్వ్యవహారః చేతనసమ్బన్ధమన్తరా న సమ్భవతి రథాదేర్వ్యవహార ఇవాతః చేతనసమ్బన్ధో వాచ్యః ఇన్ద్రియాదేస్తు స్వాశ్రయశరీరద్వారా పరమ్పరాసమ్బన్ధేన చేతనాత్మసమ్బన్ధసత్త్వాద్వ్యవహారోపపత్తేః కిం ధర్మ్యధ్యాసేనేతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।

ఆత్మశరీరయోః సంయోగః సమ్భవతి చేత్తదా ఆత్మసంయుక్తశరీరసమ్బన్ధిత్వేనేన్ద్రియాదేరాత్మసమ్బన్ధో వక్తుం యుజ్యతే స ఎవ న సమ్భవతీత్యాశయం స్ఫుటీకరోతి –

అసఙ్గో హీతి ।

నిరవయవస్యావయవసంశ్లేషరూపసంయోగో నాస్తి । సిద్ధాన్తే సమవాయస్తు నాభ్యుపగత ఎవ స్వరూపాదిసమ్బన్ధస్తు సంయోగాదిమూలసమ్బన్ధపూర్వకః తథా చాధ్యాసేనైవ వ్యవహారనిర్వాహ ఇతి భావః ।