నన్వాత్మనో దేహాదిభిరాధ్యాసికసమ్బన్ధోఽపి మాస్తు, స్వతశ్చేతనతయా ప్రమాతృత్వోపపత్తేః । న చ సుషుప్తౌ ప్రమాతృత్వాపత్తిః కరణోపరమాదితి తత్రాహ -
న చైతస్మిన్నితి ।
ప్రమాశ్రయత్వం హి ప్రమాతృత్వమ్ । ప్రమా యది నిత్యచిన్మాత్రం తర్హ్యాశ్రయత్వాయోగః కరణవైయర్థ్యం చ । యది వృత్తిమాత్రమ్ , జగదాన్ధ్యప్రసఙ్గః, వృత్తేర్జడత్వాత్ । అతో వృత్తీద్ధో బోధః ప్రమా, తదాశ్రయత్వమసఙ్గస్యాత్మనో వృత్తిమన్మనస్తాదాత్మ్యాధ్యాసం వినా న సమ్భవతీతి భావః । దేహాధ్యాసే, తద్ధర్మాధ్యాసే చాసతీత్యక్షరార్థః ।
తర్హ్యాత్మనః ప్రమాతృత్వం మాస్తు ఇతి వదన్తం ప్రత్యాహ -
న చేతి ।
తస్మాదాత్మనః ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారార్థమధ్యాసోఽఙ్గీకర్తవ్య ఇత్యనుమానార్థాపత్త్యోః ఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రమాణసత్త్వాదిత్యర్థః ।
యద్వా ప్రమాణప్రశ్నం సమాధాయాక్షేపం పరిహరతి -
తస్మాదితి ।
అహమిత్యధ్యాసస్య ప్రమాత్రన్తర్గతత్వేనాదోషత్వాత్ , అవిద్యావదాశ్రయాణ్యపి ప్రమాణాన్యేవేతి యోజనా । సతి ప్రమాతరి పశ్చాద్భవన్ దోష ఇత్యుచ్యతే, యథా కాచాదిః । అవిద్యా తు ప్రమాత్రన్తర్గతత్వాన్న దోషః, యేన ప్రత్యక్షాదీనామప్రామాణ్యం భవేదితి భావః ।
నను యదుక్తమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వ్యవహారోఽధ్యాసకార్య ఇతి, తదయుక్తం విదుషామధ్యాసాభావేఽపి వ్యవహారదృష్టేరిత్యత ఆహ -
పశ్వాదిభిశ్చేతి ।
చశబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః, కిం విద్వత్త్వం బ్రహ్మాస్మీతి సాక్షాత్కారః ఉత యౌక్తికమాత్మానాత్మభేదజ్ఞానమ్ । ఆద్యే బాధితాధ్యాసానువృత్త్యా వ్యవహార ఇతి సమన్వయసూత్రే వక్ష్యతే । ద్వితీయే పరోక్షజ్ఞానస్యాపరోక్షభ్రాన్త్యనివర్తకత్వాత్ , వివేకినామపి వ్యవహారకాలే పశ్వాదిభిరవిశేషాత్ అధ్యాసవత్త్వేన తుల్యత్వాద్వ్యవహారోఽధ్యాసకార్య ఇతి యుక్తమిత్యర్థః । అత్రాయం ప్రయోగః వివేకినోఽధ్యాసవన్తః, వ్యవహారవత్త్వాత్ , పశ్వాదివదితి ।
తత్ర సఙ్గ్రహవాక్యం వ్యాకుర్వన్ దృష్టాన్తే హేతుం స్ఫుటయతి -
యథాహీతి ।
విజ్ఞానస్యానుకూలత్వం ప్రతికూలత్వం చేష్టానిష్టసాధనగోచరత్వమ్ , తదేవోదాహరతి -
యథేతి ।
అయం దణ్డో మదనిష్టసాధనమ్ , దణ్డత్వాత్ , అనుభూతదణ్డవత్ , ఇదం తృణమిష్టసాధనమ్ అనుభూతజాతీయత్వాత్ , అనుభూతతృణవదిత్యనుమాయ వ్యవహరన్తీత్యర్థః ।
అధునా హేతోః పక్షధర్మతామాహ -
ఎవమితి ।
వ్యుత్పన్నచిత్తా అపీత్యన్వయః । వివేకినోఽపీత్యర్థః ।
ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
అనుభవబలాదిత్యర్థః ।
సమాన ఇతి ।
అధ్యాసకార్యత్వేన తుల్య ఇత్యర్థః ।
వృత్తిమాత్రమితి ।
అన్తఃకరణపరిణామవిశేషమాత్రమిత్యర్థః ।
జగదాన్ధ్యేతి ।
జగతః వ్యవహారవిషయత్వప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
ప్రమా నామ వృత్తిసమ్బన్ధరహితచిద్రూపా వా చిత్సమ్బన్ధరహితవృత్తిర్వా ఆహోస్విద్విశిష్టా వేతి వికల్ప్య ప్రథమద్వితీయౌ నిరస్య తృతీయమఙ్గీకరోతి -
అతో వృత్తీద్ధ ఇతి ।
వృత్త్యభివ్యక్తో వృత్తీద్ధ ఇత్యర్థః । వృత్తిమతో మనసః యత్తాదాత్మ్యం సత్తైక్యరూపం తస్యాధ్యాసం వినేత్యర్థః । వృత్తిరూపవిశేషణాంశే చాధ్యాసః ధర్మ్యధ్యాసం వినా న సమ్భవతి, తథా చ ధర్మ్యధ్యాసాభావేనోభయత్ర ధర్మాధ్యాసాభావే వృత్తివిశిష్టబోధరూపప్రమాశ్రయత్వం నేతి ఫలితార్థః ।
’ఎతస్మిన్ సర్వస్మిన్నసతీతి’ భాష్యస్య మనస్తాదాత్మ్యాద్యధ్యాసాభావరూపతాత్పర్యార్థో ఉక్తః సమ్ప్రతి శబ్దోక్తార్థమాహ –
దేహాదీతి ।
తద్ధర్మాధ్యాసే చ దేహధర్మస్యేన్ద్రియాదేరధ్యాసే చేత్యర్థః ।
ప్రత్యాహేతి ।
తిరస్కరోతీత్యర్థః । ప్రమాతారమన్తరా హ్యచేతనేన్ద్రియాదివ్యవహారో నోపపద్యత ఇతి సిద్ధాన్త్యభిప్రాయః ।
అర్థాపత్తిశబ్దో వ్యాఖ్యాతః తచ్ఛబ్దార్థం కథయన్ భాష్యం యోజయతి –
అహమితీతి ।
అధ్యాసం వినా ప్రమాతృత్వాయోగాత్తదన్తర్గతత్వమధ్యాసస్యేతి భావః ।
పూర్వస్థితమేవకారముత్తరపదేనాన్వేతి –
ప్రమాణాన్యేవేతీతి ।
నను చైతన్యాద్వితీయావభాసం ప్రతి ప్రమాత్రన్తర్గతస్యావిద్యాధ్యాసస్య దోషత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్కథమదోషత్వమిత్యత ఆహ –
సతి ప్రమాతరీతి ।
యథా చక్షుర్నిష్ఠకాచకామలదిః పశ్చాద్భవన్ దోషః తథా అవిద్యా తు ప్రమాత్రన్తర్గతత్వాన్న దోష ఇత్యన్వయః । పూర్వస్మాద్వైషమ్యద్యోతకస్తుశబ్దః । ప్రమాకారణీభూతే ప్రమాతరి సతి పశ్చాద్భవన్ తదకరణీభూతో యః స దోష ఇత్యుచ్యతే యథా కాచాదిః పీతప్రమాం ప్రత్యకారణత్వాత్ అవిద్యాత్మకాధ్యాసస్తు ప్రమాత్రన్తర్గతతయా ప్రమాం ప్రతి కారణత్వాన్న దోష ఇత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి । అకారణత్వేన యోఽవతిష్ఠతే స దోషః స ఎవ కారణత్వేనావతిష్ఠతే చేన్న దోషో భవతి తథా చావిద్యాధ్యాసస్తు చైతన్యాద్వితీయావభాసం ప్రత్యకారణత్వాద్దోషః న ద్వైతావభాసం ప్రతి తత్ర కారణత్వాత్తద్యథా కాచాదిరకారణత్వాచ్చక్షురాదిదోషోపి సన్ తథావిధపాపాదృష్టమనుమాపయన్ తత్ర కారణత్వాన్న దోషస్తద్వదితి ।
సాక్షాత్కార ఇతి ।
అపరోక్షానుభవ ఇత్యర్థః ।
యౌక్తికమితి ।
యుక్తిజన్యమిత్యర్థః । అనుమానాదిజన్యమితి యావత్ ।
ఆత్మేతి ।
ఆత్మా హ్యనాత్మభిన్న ఇతి పరోక్షాజ్ఞానమిత్యర్థః ।
బాధితేతి ।
అపరోక్షజ్ఞానేన బాధితః అభాసీకృతః అధ్యాసః బాధితాధ్యాసః తస్యానువృత్త్యేత్యర్థః ।
అపరోక్షజ్ఞానవతాం వ్యవహారకారణీభూతాధ్యాసస్య బాధితత్వం కుత్ర ప్రతిపాద్యత ఇతి జిజ్ఞాసాయామాహ –
సమన్వయ ఇతి ।
ద్వితీయవర్ణక ఇతి శేషః । తథా చావరణే నివృత్తేపి పీతః శఙ్ఖః ఇతి యత్ వాసనాత్మకవిక్షేపశక్త్యంశానువృత్తేర్జీవన్ముక్తానాం వసిష్ఠాదీనాం వ్యవహారోప్యధ్యాసజన్య ఎవ పరన్తు తదీయాధ్యాసస్య బాధితత్వాన్న తత్కారణవ్యవహారస్య బన్ధహేతుత్వమితి భావః ।
పరోక్షేతి ।
పరోక్షజ్ఞానస్యాహమిత్యపరోక్షాధ్యాసానివర్తకత్వాద్వ్యవహారవతాం తేషామధ్యాసాభావో వక్తుం న శక్యత ఇతి భావః ।
పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాదితి వాక్యస్యాన్వయపూర్వకమర్థం పరిష్కరోతి –
వివేకినామపీతి ।
పరోక్షజ్ఞానినామపరోక్షజ్ఞానినామిత్యర్థః ।
అధ్యాసవత్త్వేనేతి ।
బాధితత్వాబాధితత్వవిశేషేఽప్యధ్యాసవత్త్వేన తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఉక్తమితి ।
’ఉచ్యతే దేహేన్ద్రియాదిష్వి’త్యాదిభాష్యవ్యాఖ్యానావసరే ఉక్తమిత్యర్థః ।
అనుభూతతృణేతి ।
అనుభూతతృణనిష్ఠతృణత్వవత్త్వాదిత్యర్థః ।
వివేకినోపీతి ।
అయం పురుషో మదనిష్ఠసాధనం బలవత్త్వే సతి క్రూరదృష్టిమత్త్వాత్తస్మిన్సత్యాక్రోశవత్త్వాద్వా తస్మిన్సతి ఖడ్గోద్యతకరత్వాద్వా అనుభూతపురుషవదిత్యనుమాయ వివేకినోపి నివర్తన్తే । ఎవం క్రూరదృష్ట్యాదిరాహిత్యవిశిష్టసద్గుణత్వాదిహేతునా చేష్టాసాధత్వమనుమాయ తద్విపరీతాన్ ప్రతి ప్రవర్తన్త ఇతి భావః ।