ఎతత్ప్రత్యక్షమితి ।

అధ్యాసవత్త్వమేతచ్ఛబ్దార్థః, పశ్వాదినిష్ఠాధ్యాసః పరప్రత్యక్షవిషయో న భవతీతి భావః । సాధ్యవికలః సాధ్యరహిత ఇత్యర్థః ।

తేషామాత్మేతి ।

అహమితి సామాన్యాత్మకం జ్ఞానమస్తీదం చేతనమిదమచేతనమిదం మదీయమిత్యాదిజ్ఞానం చాస్తి పశ్వాదీనామితి భావః ।

మాత్రపదవ్యావర్త్యమాహ –

న వివేక ఇతి ।

శాస్త్రాచార్యోపదేశాభావాదహం దేహేన్ద్రియాదివిలక్షణ ఇతి వివేకరూపవైలక్షణ్యజ్ఞానం తు నాస్తీతి భావః ।

నను శఙ్కాయాః కః పరిహార ఇత్యత ఆహ –

అత ఇతి ।

పూర్వోక్తదోషసమ్ప్రయోగసంస్కారస్వరూపసామగ్రీరూపలిఙ్గాత్ పశ్వాదీనామధ్యాసోఽస్తీత్యనుమీయత ఇతి న సధ్యవైకల్యమితి భావః ।

నిగమయతీతి ।

పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాదితి సఙ్గ్రహవాక్యే తాత్పర్యేణోక్తం వివేకినాం వ్యవహారస్యాధ్యాసకార్యత్వముపసంహరతీత్యర్థః ।

తైరితి –

సహార్థే తృతీయా । వ్యవహారవత్త్వం వ్యవహారవత్త్వసమానధర్మ ఇత్యర్థః । తస్య వ్యవహారవత్త్వస్యేత్యర్థః । దర్శనాత్ ప్రత్యక్షప్రమాణసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।

వివేకినామితి ।

పరోక్షజ్ఞానినామపరోక్షజ్ఞానినాం చేత్యర్థః । యాదృశః పశ్వాదీనాం వ్యవహారః ప్రత్యక్షప్రమాణేన దృశ్యతే వివేకినామపి తాదృశో వ్యవహారః ప్రత్యక్షేణ దృశ్యతే తథా చ పశ్వాదిభిస్సహ వ్యవహారవత్త్వరూపసమానధర్మవత్త్వేన తత్తుల్యానాం వివేకినాం పుంసాం వ్యవహారోప్యధ్యాసకార్యత్వరూపసమానధర్మేణ పశ్వాదివ్యవహారతుల్య ఇతి నిశ్చీయత ఇతి సముదాయగ్రన్థార్థః । అత్రాయం ప్రయోగః వివేకినాం వ్యవహారః తదీయాధ్యాసకార్యః తదధ్యాసాన్వయవ్యతిరేకానుసారిత్వాత్పశ్వాదివ్యవహారవదితి ।

ఉక్తం పురస్తాదితి ।

’అతః సమానః పశ్వాదిభిః పురుషాణామి’త్యాదిభాష్యవ్యాఖ్యానావసరే పూర్వముక్తమిత్యర్థః ।

తత్రేతి ।

ఉక్తసామ్య ఇత్యర్థః ।

ఉక్తేతి ।

’ఉచ్యతే దేహేన్ద్రియాదిష్వి’త్యాదిభాష్యవ్యాఖ్యానావసర ఇతి శేషః ।

పరమప్రకృతమనుమానేనోక్తమధ్యాసవత్త్వముపసంహరతి –

అత ఇతి ।

తథా చ కృత్స్నలౌకికవ్యవహారస్యాధ్యాసకార్యత్వం సాధితమితి స్థితమ్ ।

తస్య దేహేతి ।

కర్మకర్తుః దేహాతిరిక్తాత్మజ్ఞానాభావే కర్మణి ప్రవృత్తిరేవ న స్యాదతః ఫలభోక్తా దేహాతిరిక్తాత్మాస్తీతి జ్ఞానం కర్మహేతురితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।

భాష్యే

యద్యపి బుద్ధిపూర్వకారీతి ।

బుద్ధిపూర్వకారీ ఆత్మనః పరలోకస్య సమ్బన్ధమవిదిత్వా నాధిక్రయత ఇత్యన్వయః । అపేతబ్రహ్మక్షత్రాదిభేదం ప్రపఞ్చశూన్యమేకరసమిత్యర్థః ।

ప్రాక్ చ తథాత్మభూతవిజ్ఞానాదితి ।

తత్త్వమసీతి వాక్యార్థజ్ఞానాత్ప్రాగిత్యర్థః । ప్రవర్తమానమితి । అవిద్యాకృతమహముల్లేఖమన్తరం సంసారమాశ్రిత్య ప్రవర్తమానమిత్యర్థః ।

అతస్మింస్తద్బుద్ధిరితి ।

అతస్మిన్ అయుష్మదర్థే అనిదఞ్చితి తద్బుద్ధిః యుష్మదర్థావభాస ఇత్యర్థః ।

వ్యాఖ్యానే వైదికకర్మణః దేహోహమిత్యధ్యాసజన్యత్వాభావేఽపి క్షుత్పిపాసాదిగ్రస్తో జాతివిశేషవానహం సంసారీత్యధ్యాసజన్యత్వమస్తీతి సిద్ధాన్తయితుం పూర్వోక్తం హేతుం వికల్ప్య ఖణ్డయతి –

కిం తత్రేత్యాదినా ।

తత్ర వైదికకర్మణీత్యర్థః ।

అధ్యాసాబాధకత్వాదితి ।

క్షుత్పిపాసాదిగ్రస్త ఇత్యాద్యధ్యాసాబాధకత్వాదిత్యర్థః ।

తథాపీత్యక్షరత్రయేణైవ ప్రథమపక్షోక్తపరిహారో జ్ఞాప్యత ఇతి భాష్యభావం స్ఫుటీకర్తుం ద్వితీయపక్షనిరాసపరత్వేనోత్తరభాష్యమవతారయతి –

న ద్వితీయ ఇతి ।

వర్ణాశ్రమవయోవస్థాధ్యాసానాం చతుర్ణాం క్రమేణోదాహరణం ప్రతిపాదయతి -

బ్రాహ్మణో యజేతేతి ।

యద్యపి ’అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీతే’త్యనేన వయోధ్యాసో వర్ణాధ్యాసశ్చ ప్రతిపాద్యతే తథాపి బ్రాహ్మణో యజేతేతి వర్ణాధ్యాసస్య పృథగుదాహరణం స్పష్టార్థమ్ ।

అధ్యాసమితి ।

చేతనాచేతనయోరైక్యావభాసరూపమధ్యాసమిత్యర్థః । ఎవమధ్యాసే ప్రమాణసిద్ధేఽపి లక్షణం స్మారయత్యనువదతీతి యోజనా ।

నను పునః కిమర్థముక్తలక్షణానువాద ఇత్యత ఆహ –

కస్యేతి ।

జిజ్ఞాసాయామితి ।

విశేషజిజ్ఞాసాయామిత్యర్థః ।

తముదాహర్తుమితి ।

అధ్యాసస్వరూపముదాహృత్య వివేకతో దర్శయితుమిత్యర్థః । ’స్మృతిరూపః పరత్రే’త్యాదినా ’అన్యస్యాన్యధర్మావభాసతాం న వ్యభిచరతీ’త్యన్తేన భాష్యేణాధిష్ఠానారోప్యవివాదేపి పరత్ర పరస్యావభాసరూపాధ్యాసలక్షణం సర్వసంమతమితి పరిష్కృతమ్ , తేన లక్షణేన లక్షితస్యాధ్యాసస్య కుత్ర కస్యాధ్యాస ఇతి విశేషోదాహరణజిజ్ఞాసాయామస్మదర్థే ఆత్మని యుష్మదర్థస్యానాత్మనః తద్విపర్యయేణ చాధ్యాస ఇతి వివిచ్య దర్శనాయ పరత్ర పరావభాసలక్షణమనువదతీతి భావః । ’యుష్మదస్మదిత్యాదిలోకవ్యవహార’ ఇత్యన్తభాష్యేణాక్షేపసమాధానాభ్యామాత్మానాత్మనోరధ్యాసస్య వివేకతః ప్రదర్శనమప్యుక్తమేవాతః పునరుక్తమితి యది ప్రతీయేత తదా విస్తరేణాత్ర ప్రతిపాద్యాధ్యాస ఎవ సిద్ధవత్కృత్వా తత్ర సఙ్గ్రహేణ విషయాదిసిద్ధ్యర్థమనూద్యత ఇతి యదుక్తం తన్న విస్మర్తవ్యమ్ ।

ప్రతీకమాదాయ తచ్ఛబ్దస్యార్థమాహ –

తల్లక్షణమితి ।

’తమేతమవిద్యాఖ్యమాత్మానాత్మనోరితరేతరాధ్యాసం పురస్కృత్యే’త్యాదిభాష్యేణ ప్రత్యక్షత్వేన దర్శితాధ్యాసస్వరూపమిత్యర్థః ।

యథా స్పష్టం భవతీతి ।

దేహేన్ద్రియమనోభేదేన భిన్నానామనాత్మనాం తద్ధర్మాణాం చాత్మతద్ధర్మాణాం చాధ్యాసస్య విభజ్య దర్శనేన యథానుభవానురూఢం భవతీత్యర్థః ।

సాకల్యాదీనితి ।

సాకల్యం నామ పూజాదిసకలధర్మవిశిష్టత్వమ్ , వైకల్యం తు తద్రాహిత్యం భాష్యస్థాదిశబ్దార్థః । దేహవిశిష్టత్వం దేహతాదాత్మ్యాపన్నత్వమ్ ।

నను తద్ధర్మాణామేవాధ్యాసోఽస్తు కిం తత్తుల్యధర్మాణామధ్యాస ఇత్యత ఆహ –

భేదేతి ।

పుత్రో మద్భిన్న ఇతి భేదాపరోక్షజ్ఞాన ఇత్యర్థః ।

తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –

అన్యథేతి ।

భాష్యేణాప్రతిపాదితం ధర్మిణోర్దేహేన్ద్రియయోరధ్యాసం జ్ఞాపయన్ తద్ధర్మాధ్యాసస్య వైలక్షణ్యమాహ –

కృశత్వేతి ।