అజ్ఞాతే ప్రత్యగ్రూపే(అజ్ఞాతప్రత్యగ్రూపే)* సాక్షిణి మనోధర్మాధ్యాసమాహ -
తథాన్తఃకరణేతి ।
ధర్మాధ్యాసముక్త్వా తద్వదేవ ధర్మ్యధ్యాసమాహ -
ఎవమితి ।
అన్తఃకరణం సాక్షిణ్యభేదేనాధ్యస్య తద్ధర్మాన్ కామాదీనధ్యస్యతీతి మన్తవ్యమ్ । స్వప్రచారా మనోవృత్తయః । ప్రతి - ప్రాతిలోమ్యేనాసజ్జడదుఃఖాత్మకాహఙ్కారాదివిలక్షణతయా సచ్చిత్సుఖాత్మకత్వేనాఞ్చతి ప్రకాశత ఇతి ప్రత్యక్ ।
ఎవమాత్మన్యనాత్మతద్ధర్మాధ్యాసముదాహృత్యానాత్మన్యాత్మనోఽపి సంసృష్టత్వేనాధ్యాసమాహ -
తఞ్చేతి ।
అహమిత్యధ్యాసే చిదాత్మనో భానం వాచ్యమ్ , అన్యథా జగదాన్ధ్యాపత్తేః । న చానధ్యస్తస్యాధ్యాసే భానమస్తి । తస్మాద్రజతాదావిదమ ఇవాత్మనః సంసర్గాధ్యాస ఎష్టవ్యః ।
తద్విపర్యయేణేతి ।
తస్యాధ్యస్తస్య జడస్య విపర్యయోఽధిష్ఠానత్వమ్ , చైతన్యం చ తదాత్మనా స్థితమితి యావత్ । తత్రాజ్ఞానే కేవలాత్మనః(కేవలాత్మనా)* సంసర్గః, మనస్యజ్ఞానోపహితస్య దేహాదౌ మన ఉపహితస్యేతి విశేషః । ఎవమాత్మని బుద్ధ్యాద్యధ్యాసాత్కర్తృత్వాదిలాభః, బుద్ధ్యాదౌ చాత్మాధ్యాసాచ్చైతన్యలాభ ఇతి భావః ।
వర్ణితాధ్యాసముపసంహరతి -
ఎవమయమితి ।
అనాద్యవిద్యాత్మకతయా కార్యాధ్యాసస్యానాదిత్వమ్ । అధ్యాసాత్సంస్కారస్తతోఽధ్యాస ఇతి । ప్రవాహతో నైసర్గికత్వమ్ । ఎవముపాదానం నిమిత్తం చోక్తం భవతి । జ్ఞానం వినా ధ్వంసాభావాదానన్త్యమ్ । తదుక్తం భగవద్గీతాసు ‘న రూపమస్యేహ తథోపలభ్యతే నాన్తో న చాదిర్న చ సమ్ప్రతిష్ఠా’ ఇతి ।
హేతుముక్త్వా స్వరూపమాహ -
మిథ్యేతి ।
మిథ్యా మాయా తయా ప్రతీయత ఇతి ప్రత్యయః కార్యప్రపఞ్చః తత్ప్రతీతిశ్చేత్యేవంస్వరూప ఇత్యర్థః ।
తస్య కార్యమాహ -
కర్తృత్వేతి ।
ప్రమాణం నిగమయతి -
సర్వేతి ।
సాక్షిప్రత్యక్షమేవాధ్యాసధర్మిగ్రాహకం మానమ్ , అనుమానాదికం తు సమ్భావానార్థమిత్యభిప్రేత్య ప్రత్యక్షోపసంహారః కృతః ।
ఎవమధ్యాసం వర్ణయిత్వా తత్సాధ్యే విషయప్రయోజనే దర్శయతి -
అస్యేతి ।
కర్తృత్వాద్యనర్థహేతోరధ్యాసస్య సమూలస్యాత్యన్తికనాశో మోక్షః స కేనేత్యత ఆహ -
ఆత్మేతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యసాక్షాత్కారస్య ప్రతిపత్తిః శ్రవణాదిభిరప్రతిబన్ధేన లాభస్తస్యా ఇత్యర్థః ।
విద్యాయాం కారణమాహ -
సర్వ ఇతి ।
ఆరభ్యన్తే అధికృత్య(అధీత్య)* విచార్యన్తే ఇత్యర్థః । విచారితవేదాన్తానాం బ్రహ్మాత్మైక్యం విషయః, మోక్షః ఫలమిత్యుక్తం భవతి । అర్థాత్తద్విచారాత్మకశాస్త్రస్యాపి తే ఎవ విషయప్రయోజనే ఇతి జ్ఞేయమ్ ।
నను వేదాన్తేషు ప్రాణాద్యుపాస్తీనాం దర్శనాదాత్మైక్యమేవ(భానాదాత్మైక్యమేవ)* తేషామర్థ ఇతి కథమిత్యత ఆహ -
యథా చేతి ।
శరీరమేవ శరీరకమ్ , కుత్సితత్వాత్ , తన్నివాసీ శారీరకో జీవస్తస్య బ్రహ్మత్వవిచారో మీమాంసా తస్యామిత్యర్థః । ఉపాస్తీనాం చిత్తైకాగ్ర్యద్వారాత్మైక్యజ్ఞానార్థత్వాత్తద్వాక్యానామపి మహాతాత్పర్యమైక్యే ఇతి వక్ష్యతే । ఎవమధ్యాసోక్త్యా బ్రహ్మాత్మైక్యే విరోధాభావేన విషయప్రయోజనవత్వాచ్ఛాస్త్రమారమ్భణీయమితి దర్శితమ్ ॥
అజ్ఞాత ఇతి ।
అహమజ్ఞ ఇత్యజ్ఞానవిషయత్వమజ్ఞాతత్వమ్ ।
ప్రత్యయాః కామాద్యాః వృత్తయః అస్యేతి ప్రత్యయీ తథా చాహం చాసౌ ప్రత్యయీ చాహంప్రత్యయీ స చాహఙ్కారగ్రన్థిరిత్యభిప్రేత్యాహంప్రత్యయినమితి భాష్యార్థమాహ –
అన్తఃకరణమితి ।
ప్రతీత్యుపసర్గార్థకథనపూర్వకమఞ్చతీత్యస్యార్థమాహ –
ప్రాతిలోమ్యేనేతి ।
ఆత్మనః స్వరూపేణాధ్యాసాయోగాత్సంసృష్టత్వేనేత్యుక్తమ్ । సంసృష్టత్వం నామ తాదాత్మ్యరూపసమ్బన్ధవిశిష్టత్వం తథా చాత్మసమ్బన్ధస్యాధ్యాసమాహేత్యర్థః ।
నను ’తం చ ప్రత్యగాత్మానమి’తి భాష్యేణాత్మనోఽన్తఃకరణాదిషు అధ్యాసో దర్శితస్తత్కథమితరేతరాధ్యాసే ద్వయోరధ్యస్యమానత్వేన మిథ్యాత్వాపాతాత్ కిఞ్చిద్ద్వయోరధిష్ఠానత్వద్వయోర్విశేషావభాసో న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అహమిత్యధ్యాస ఇతి ।
ఆన్ధ్యపదం వ్యవహారావిషయపరమ్ ।
న చేతి ।
అధ్యాసవిషయత్వేనాధిష్ఠానే స్థితిరహితస్య నాధ్యాసే భానం తదఙ్గీకారే అన్యథాఖ్యాతిప్రసఙ్గః స్యాదితి భావః । రజతాదావిదమ్పదార్థస్య తాదాత్మ్యరూపసంసర్గాధ్యాసో యథా తద్వదనాత్మన్యాత్మనః తాదాత్మ్యరూపసంసర్గాధ్యాసోఽఙ్గీకరణీయ ఇతి విభావనీయమ్ । జడస్యేతి నిరూపితత్వం షష్ఠ్యర్థః, జడనిరూపితమాత్మనిష్ఠాధిష్ఠానత్వం చేతనత్వం చ విపర్యయశబ్దార్థః । విపర్యయోధిష్ఠానం చైతన్యం చేతి పాఠాన్తరమ్ । చైతన్యం జడవిరుద్ధస్వరూపమిత్యర్థః ।
ఇత్థం భావే తృతీయేత్యభిప్రేత్య శేషపూర్త్యాం వాక్యం యోజయతి -
తదాత్మనేతి ।
కిం కేవలస్యైవాత్మనః సర్వత్ర సంసర్గాధ్యాస ఇత్యాశఙ్కాయాం విశేషమాహ –
తత్రాజ్ఞాన ఇతి ।
సంసర్గ ఎష్టవ్య ఇతి పూర్వేణాన్వయః । అనాదిర్వృత్త్యవిషయస్తాదామ్యరూపాధ్యాసికసమ్బన్ధః కేవలాత్మనః సంసర్గ ఇత్యర్థః । అజ్ఞానోపహితస్యాజ్ఞానోపాధికస్యేత్యర్థః । వృత్తివిషయః సాదిరాధ్యాసికతాదాత్మ్యసమ్బన్ధః అజ్ఞానోపహితస్యాత్మనః సంసర్గ ఇత్యర్థః । దేహాదౌ మన ఉపాధికస్యాత్మానః సాదిర్వృత్తివిషయః తాదాత్మ్యరూపసంసర్గ ఎష్టవ్య ఇత్యర్థః ।
భాష్యాప్రతిపాద్యమాత్మధర్మాధ్యాసం స్ఫోరయన్ ఫలితమాహ –
ఎవమాత్మని వర్ణితాధ్యాసమిత్యాదిగ్రన్థః స్పష్టార్థః ।
అధ్యాసధర్మిగ్రాహకమితి ।
అధ్యాసస్వరూపగ్రాహకమిత్యర్థః । ఎవం అధ్యాసం వర్ణయిత్వేత్యాదిగ్రన్థః స్పష్టార్థః ।
కుత్సితం శరీరం శరీరకమితి విగ్రహమభిప్రేత్య కన్ప్రత్యయస్యార్థమాహ –
కుత్సితత్వాదితి ।
శరీరకస్యాయం శారీరకమితి విగ్రహమభిప్రేత్య కన్ప్రత్యయస్యార్థమాహ –
తన్నివాసీతి ।
శరీరాన్తర్వర్తిహృదయపుణ్డరీకమధ్యదహరాకాశస్థితత్వాత్తన్నివాసీత్యర్థః ।
ప్రథమవర్ణకమితి ।
ప్రథమసూత్రస్య ప్రథమవ్యాఖ్యానమిత్యర్థః ।