आनन्दज्ञानविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
नमो जन्मादिसम्बन्धबन्धविध्वंसहेतवे ।
हरये परमानन्दवपुषे परमात्मने ॥ १ ॥
नमस्त्रय्यन्तसन्दोहसरसीरुहभानवे ।
गुरवे परपक्षौघध्वान्तध्वंसपटीयसे ॥ २ ॥
छन्दोगानामुपनिषद्भ्वेदं व्याचिख्यासुर्भगवान्भाष्यकारश्चिकीर्षितग्रन्थपरिसमाप्तिप्रचयपरिपन्थिदुरितनिबर्हणसिद्ध्यर्थमोङ्कारोच्चारणलक्षणं मङ्गलाचरणं सम्पादयन्व्याख्येयस्वरूपं दर्शयति –
ओमित्येतदिति ।
व्याख्यानं सप्रयोजनं प्रतिजानीते –
तस्या इति ।
ननु शारीरके भूयःसु प्रदेशेषु विस्तरेण व्याख्यातत्वादमुष्य भाष्यं किमिति संप्रत्यारभ्यते तत्राऽऽह –
सङ्क्षेपत इति ।
विस्तरेण व्याख्यातत्वेऽपि सङ्ग्रहतो व्याख्यानमस्याः सम्प्रणीयते विस्तृतस्य सङ्क्षिप्य ग्रहणे सुग्रहत्वादित्यर्थः । किञ्च न चेयं यथापाठक्रमं व्याख्याता ।
प्रकृते तु पाठक्रममनतिक्रम्य व्याख्यायते तद्युक्तमिदं भाष्यमित्याऽऽह –
ऋजुविवरणमिति ।
ऋजु पाठक्रमानुसारि विवरणमर्थस्फुटीकरणं प्रकृतोपनिषदो यस्मिन्भाष्ये तत्तथेति यावत् ।
अथ पाठक्रममाश्रित्यापि द्राविडं भाष्यं प्रणीतं तत्किमनेनेत्याशङ्क्याऽऽह –
अल्पग्रन्थमिति ।
तथाऽपि विशिष्टाधिकार्यभावे कथमिदमारभ्यते तत्राऽह –
अर्थजिज्ञासुभ्य इति ।
ये हि मुमुक्षवोऽस्या विवक्षितमर्थं जिज्ञासन्ते तेभ्यो भाष्यमिदं प्रस्तूयते । तथा च विशिष्टाधिकारिसम्भवे तदारम्भः सम्भवति तस्य च प्रकृतोपनिषदर्थपरिज्ञानमवान्तरफलं तद्द्वारा कैवल्यं परमं फलमिति भावः ।
ननु कर्मविधिशेषत्वादुपनिषदस्तद्व्याख्यानेनैव कृतव्याख्यानत्वात्पिष्टपिष्टिप्रसङ्गात्कृतं तद्भाष्येणेत्याशङ्क्य शेषशेषित्वे प्रमाणाभावान्मैवमित्यभिप्रेत्य पूर्वोत्तरकाण्डयोर्नियतपूर्वापरभावप्रयुक्तं सम्बन्धं प्रतिजानीते –
तत्रेति ।
तस्या व्याख्येयत्वेन प्रस्तुताया उपनिषदः कर्मकाण्डेन सह सम्बन्धोऽभिधीयत इत्यर्थः ।
कोऽसावित्यपेक्षायां तदभिधित्सया कर्मकाण्डार्थमनुवदति –
समस्तमिति ।
विहितं प्रतिषिद्धं च कर्म पूर्वस्मिन्काण्डे प्रतिपन्नमित्यर्थः ।
तत्र हि विहितं समुच्चितमसमुच्चितं चेति द्विविधमित्यङ्गीकृत्य समुच्चितस्य फलमनुवदति –
प्राणादीति ।
प्राणश्चाग्निश्चेत्याद्या देवता तद्विज्ञानं तदुपासनं तेन समुच्चितमग्निहोत्रादिकर्मार्चिराद्युपलक्षितेन देवयानेन पथा कार्यब्रह्मप्राप्तौ कारणं न तु ब्रह्मप्राप्तौ तस्य गन्तव्यत्वाभावात्कार्यस्यैव गन्तव्यताया बादर्यधिकरणे राद्धान्तितत्वात् । तस्मान्न समुच्चितं विहितं कर्म परमपुरुषार्थहेतुरित्यर्थः ।
तस्यैवासमुच्चितस्य फलमाह –
केवलं चेति ।
विहितस्य गतिमुक्त्वा प्रतिषिद्धस्य गतिमाह –
स्वभावेति ।
स्वभावेन शास्त्रापेक्षामन्तरेण प्रकृतिवशादेव प्रवृत्ता यथेष्टचेष्टारसिकास्तेषां कर्मज्ञानाभावाद्देवयाने पितृयाणे च पथ्यनधिकृतानामधोगतिस्तिर्यगवस्था क्षुद्रजन्तुलक्षणा अपुनरावृत्तिदुर्लभा वाक्येन ।
अन्यतरस्मिन्वाऽधिकृतानां परमः पुरुषार्थः सेत्स्यति । “शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मतेे” (भ.गी. ८ । २६) इति स्मृत्या तयोर्नित्यफलत्वप्रतिपत्तेरत आह –
न चोभयोरित्यादि ।
ननु मार्गद्वयभ्रष्टानां पुरुषार्थाभावेऽपि द्वयोः पथोरन्यतरस्मिन्वा भविष्यतीति चेत्तत्र न तावद्देवयानपथि निमित्ते निरतिशयपुरुषार्थसिद्धिः । “इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते” (छा.उ. ४ । १५ । ५) “तेषामिह न पुनरावृत्तिः” इत्यत्रेममिहेति विशेषणाद् “एकया यात्यनावृत्तिम्” (भ.गी. ८ । २६) इति स्मृतावनावृत्तेरेतत्कल्पविषयत्वात् कल्पान्तरेऽप्यनावृत्तावपि विशेषणानर्थक्यात् । नापि पितृयाणपथि निरतिशयपुरुषार्थसिद्धिः । “एतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते” (छा.उ. ५ । १० । ५) । “अन्ययाऽऽवर्तते पुनः” (भ.गी. ८ । २६) इति चन्द्रस्थलस्खलनावगमात् । तस्मान्न कर्मवशादात्यन्तिकपुरुषार्थप्राप्तिरित्यर्थः ।
एवमनूद्य कर्मफलं फलितं सम्बन्धमाह –
इत्यत इति ।
उक्तरीत्या कर्म यतो न निरतिशयपुरुषार्थहेतुरतः ससाधनात्कर्मणस्तत्फलाच्च विरक्तस्य निरतिशयपुरुषार्थं काङ्क्षतस्तत्साधनं केवलमात्मज्ञानं संसारान्तर्भूतपूर्वोक्तगतित्रयहेतुकर्मतद्धेतुनिराकरणेन वक्तव्यमित्यभिप्रायेणोपनिषदेषाऽऽरभ्यते । न हि कर्मानुष्ठानात्पुमर्थो निरतिशयो लभ्यते । तस्य “तद्यथेह” (छा.उ. ८ । १ । ६) इत्यादौ क्षयिष्णुफलत्वश्रुतेः । तथा चेश्वरार्पणबुद्ध्याऽनुष्ठितशुभकर्मवशादुपजातशुद्धबुद्धेर्विरक्तस्य मुमुक्षोर्मोक्षसाधनज्ञानार्थोऽयमुपनिषदारम्भत इति हेतुहेतुमद्भावः सम्बन्ध इत्यर्थः ।
ननु “मोक्षार्थी न प्रवर्तेत तत्र काम्यनिषिद्धयोः । नित्यनैमित्तिके कुर्यात्प्रत्यवायजिहासया ॥” इति वृद्धैरुक्तत्वात्काम्यनिषिद्धे वर्जनीये । नित्यनैमित्तिके च कृत्वा व्यवस्थितस्य मुमुक्षोर्वर्तमानदेहपाते पुनर्देहान्तरग्रहे हेत्वभावादनायाससिद्धा ज्ञानादृतेऽपि मुक्तिरिति कथं तादर्थ्येनोपनिषदारभ्यते तत्राऽऽह -
न चेति ।
न हि त्वदुत्प्रेक्षितो मोक्षोपायो विना प्रमाणं प्रकल्पते । न च पौरुषेयं वाक्यं मूलप्रमाणमन्तरेण प्रमाणम् । न चात्र श्रुतिस्मृती प्रत्यक्षादि वा मूलमालोक्यते । सम्भवति च यथावर्णितचरितस्यापि कर्मशेषवशाद्देहान्तरं ; न चैकभाविकः कर्माशयः । “तद्य इह रमणीयचरणाः” (छा.उ. ५ । १० । ७) “ततः शेषेण” (गौ. ध. सू. २ । २ । २९) इत्यादिश्रुतिस्मृतिविरोधात्तस्मादात्मज्ञानादेव मुक्तिरिति भावः ।
अद्वैतात्मज्ञानविधुराणां भेदज्ञानभाजां कर्मानुष्ठायिनां क्षय्यफलशालित्वे वाक्यशेषं प्रमाणयति –
वक्ष्यति हीति ।
अद्वैतात्मोपदेशानन्तर्यमथशब्दार्थः । ये पुनरनुपासितगुरवस्तदुपदेशशून्या यथामति यथोक्तादद्वैतादन्यथा द्वैतमेव तत्त्वं विदन्ति ते परतन्त्राः सन्तो रागादिना कर्मानुतिष्ठन्तो विनाशिफलशालिनः स्युरिति श्रुत्यर्थः ।
अद्वैतात्मज्ञानादात्यन्तिकपुरुषार्थसिद्धिरित्यत्रापि वाक्यशेषमनुकूलयति –
विपर्यये चेति ।
चकारात्क्रियापदमनुकृष्यते । स हि विद्वान्विद्यया निरस्ताविद्यादिमलः स्वपरिज्ञानात्स्वयमेव परमात्मा भवति । भेदप्रतिपत्तिहेतोरुच्छिन्नत्वादित्यर्थः ।
भेदनिष्ठानां कर्मिणां पुरुषार्थो निरतिशयो न सिद्ध्यति । अद्वैतनिष्ठानां तु कर्म त्यजतां पुमर्थः सेत्स्यतीत्यत्र वाक्यशेषस्थं लिङ्गं दर्शयति –
तथेत्यादिना ।
द्वैतमेव विषयस्तस्मिन्वाचारम्भणश्रुतेरनृतेऽभिसन्धा यस्याभिसन्धा सत्यत्वाभिमानस्तस्य बन्धनं परमानन्दस्याऽऽविर्भावराहित्यं संसारात्मकस्य दुःखस्य प्राप्तिश्च । यथा वस्तुतः तस्करस्य नाहं तस्करोऽस्मीति मिथ्यैवाभिमन्यमानस्य परिशोधनार्थं तप्तपरशोर्ग्रहणे दाहो बन्धनं दुःखप्राप्तिश्च प्रतीयते, तथैव द्वैताभिनिवेशवतोऽपीति प्रथममुक्त्वा वस्तुतोऽतस्करस्य परैरारोपिततस्करत्वस्य परिशुशुत्सया तप्तपरशुग्रहणे दाहाद्यभाववद्द्वैताभावोपलक्षिते प्रत्यगात्मनि परमार्थसत्येऽभिमानवतो द्वैताच्च व्यावृत्तचित्तस्यानर्थध्वंसो निरतिशयानन्दाविर्भावश्चेति यथोक्तार्थानुरोधेनाग्रे श्रुतिर्वक्ष्यतीति योजना । केवलमात्मज्ञानं कैवल्यहेतुस्तत्सिद्ध्यर्थमुपनिषदारम्भ इति स्वपक्षो दर्शितः ।
स्वयूथ्यास्तु कर्मसमुच्चितमात्मानं मोक्षसाधनं तादर्थ्येनोपनिषदारम्भ इत्याहुस्तान्प्रत्याह –
अत एवेति ।
यत्कृतकं तदनित्यमितिव्याप्त्यनुगृहीतया “तद्यथेह” (गौ. ध. सू. २ । २ । २९) इत्यादिश्रुत्या कर्मफलस्यानित्यत्वावगमाद् “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” ( तै. उ. २ । १ । १ ) इत्यादिश्रुत्या च ज्ञानफलस्य नित्यत्वसिद्धेर्ज्ञानकर्मणोर्विरुद्धफलत्वाध्यवसायादद्वैतस्याऽऽत्मनो दर्शनं नैव कर्मणा सह भवितुमुत्सहते । न हि विरुद्धयोस्तमःप्रकाशयोः समुच्चयः सङ्गच्छते । तन्न समुच्चितज्ञानार्थत्वेनोपनिषदारम्भ इत्यर्थः ।
किं चाद्वैतात्मज्ञानं स्वसाध्यसिद्ध्यर्थं वा कर्मापेक्षते स्वबाधकविधूननार्थं वा ? नाऽऽद्यः । तस्यासाध्यफलत्वादिति मन्वानो द्वितीयं प्रत्याह –
क्रियेति ।
वाक्यजनितस्याद्वैतात्मज्ञानस्येति शेषः । तस्य बाधकाभावेन तत्परिहारार्थं सहकार्यपेक्षा नास्तीत्यर्थः ।
बाधकप्रत्ययाभावस्यासिद्धिमाशङ्कते –
कर्मेति ।
तद्विषयो विधिप्रत्ययो यजेतेत्यादिविधिजनितः कर्तव्यताबोधः । स चाऽऽत्मनि कर्तृत्वादिकमाकाङ्क्षन्नकर्त्राद्यात्मज्ञानस्य बाधको भवतीत्यर्थः ।
कस्यायं कर्मविधिरज्ञस्य विदुषो वेति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याऽह –
नेत्यादिना ।
कर्त्राद्याकारं प्रमाणनिरपेक्षप्रकृतिप्रसूतं मिथ्याज्ञानं तद्वतस्तेन मिथ्याज्ञानेन जनितकर्मफलविषयो रागादिदोषस्तद्वतश्च कर्म विधीयते । न हि कर्ताऽहमित्यादिमिथ्याधियो रागादेश्चाभावे कर्म विधातुं शक्यम् । “यद्यद्धि कुरुते जन्तुस्तत्तत्कामस्य चेष्टितम्” (म.स्मृ. २ । ४) इति स्मृतेः । अतोऽज्ञस्य कर्मविधिपक्षे न तत्प्रत्ययो बाधकः प्राप्त्यभावादित्यर्थः ।
द्वितीयं शङ्कते –
अधिगतेति ।
अधीतस्वाध्यायो हि वैदिके कर्मण्यधिक्रियते । अध्ययनं चार्थावबोधफलमिति मीमांसकमर्यादा । तथा चाध्ययनवतो ज्ञातसर्ववेदार्थस्य यजेतेत्यादिना कर्मविधानादात्मज्ञानस्यापि कर्माङ्गत्वं गम्यते । न चाऽऽत्मज्ञानमपबाध्यते । अविरोधादित्यर्थः ।
न तावदर्थावबोधफलमध्ययनमिति प्रामाणिकमक्षरावाप्तिफलं तदिति चाध्येतृप्रसिद्धं तत्राध्ययनविधिवशेन नाऽऽत्मज्ञानस्य कर्मविधिसम्बन्धः सम्भवतीति परिहरति –
नेति ।
किञ्च ममेदं कर्मेति कर्मण्यैश्वर्यं प्रतिपद्य व्यवस्थितं विषयीकृत्य प्रवृत्तस्य कर्त्राद्याकारविज्ञानस्य प्रमाणापेक्षामन्तरेण स्वभावप्राप्तस्य वाक्योत्थेन सम्यग्ज्ञानेनापहृतत्वात्कर्मफलविषयरागाद्ययोगात्तन्निबन्धनस्य कर्मणोऽपि दुरनुष्ठानत्वान्नाऽऽत्मज्ञस्य कर्मोपपत्तिरित्याह –
कर्माधिकृतेति ।
अद्वैतात्मज्ञानस्य कर्मप्रवृत्तिविरोधित्वे फलितमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
अज्ञस्य कर्मविधिर्न त्वात्मज्ञानस्येत्यत्र श्रुतिं सम्वादयति –
अत एवेति ।
एते त्रयोऽप्याश्रमिणः कर्माधिकृता इति यावत् ।
यथा ब्रह्माचारी गृहस्थो वानप्रस्थश्चेत्येते कर्मिणस्तथा ब्रह्मविदपि कर्मी चेन्न पृथक्क्रियेत । पृथक्करणाच्च न तस्य कर्मविधिरिति मत्वोक्तम् –
ब्रह्मसंस्थ इति ।
यदि समुच्चयासम्भवात्केवलमेवाऽऽत्मज्ञानं कैवल्यसाधनमिति तादर्थ्येनोपनिषदारभ्यते हन्त किमित्यस्यामुपनिषदि त्रिविधान्युपासनान्युपन्यस्यन्ते तत्राऽऽह -
तत्रेति ।
उक्तया रीत्योपनिषदारम्भे सतीति यावत् । स यो वायुं दिशां वत्सं वेद न पुत्ररोदं रोदितीत्यादीन्यभ्युदयफलान्युपासनानि । कैवल्येन सनिकृष्टफलत्वं नाम क्रममुक्तिफलत्वम् । अद्वैतान्निष्प्रपञ्चादीषद्विकृतं सगुणं ब्रह्म । कर्मसमृद्धिफलानि कर्मफलगतातिशयफलान्युद्गीथाद्युपासनानीत्यर्थः ।
आत्मविद्याप्रकरणे त्रिविधोपासनोपन्यासे हेतुमाह –
रहस्येति ।
उपनिषत्पदवेदनीयत्वस्याऽऽत्मविद्यायामुपासनेषु चाविशेषादित्यर्थः ।
तत्रैव हेत्वन्तरमुद्भाव्य विभजते –
मनोवृत्तीत्यादिना ।
आत्मज्ञानस्योपासनानां च यथोक्तं सामान्यमिष्यते चेत्तर्हि फलतोऽपि विशेषो न स्यादिति मन्वानः शङ्कते –
कस्तर्हीति ।
फलतो विशेषं दर्शयन्नुत्तरमाह –
उच्यत इति ।
तत्र प्रथममात्मज्ञानस्योपासनाभ्यो विशेषमादर्शयति –
स्वाभाविकस्येति ।
प्रत्यगात्मनि क्रियाकारकफलविभागविकले कूटस्थे स्वभावशब्दिताविद्याकृतमध्यारोपितं कर्त्राद्याकारविज्ञानम् । तस्याद्वितीयत्वादिलक्षणाधिष्ठानयाथात्म्यज्ञानं निवर्तकम् । यथा रज्ज्वादावधिष्ठाने सर्पादिसमारोपरूपस्य मिथ्याज्ञानस्य प्रकाशादिकारणप्रसूतो रज्ज्वाद्यधिष्ठानस्वरूपनिश्चयो निवर्तकस्तथेत्यर्थः ।
संप्रत्युपासनानामद्वैतज्ञानाद्विशेषं दर्शयति –
उपासनं त्विति ।
शास्त्रं “मनो ब्रह्मेत्युपासीत” (छा. उ. ३ । १८ । १) इत्यादि, किञ्चिदालम्बनं मनःप्रभृति विवक्षितम् ।
समानजातीयप्रत्ययसन्तानकरणं विच्छिद्य विच्छिद्य ध्यायिनोऽपि सिध्यतीति विशिनष्टि –
तद्विलक्षणेति ।
आत्मज्ञानस्योपासनानां चावान्तरविशेषमुपसंहरति –
इति विशेष इति ।
ननु विद्याप्रकरणे यथोक्तोपासनानामुपदेशसम्भवेऽपि विद्यैव प्राधान्यात्प्राथम्येनोच्यतामुपासनानि पुनरप्रधानत्वात्पाश्चात्येन वाच्यानीत्याशङ्क्याऽऽह –
तानीति ।
उपासनानामीश्वरार्पणबुद्ध्याऽनुष्ठितनित्यादिकर्मवच्चित्तशुद्धिद्वारा ज्ञानकारणत्वात्कार्याच्च कारणस्य प्राथम्यप्रसिद्धेः साकारवस्तुविषयत्वेन सुसाध्यत्वाच्च मन्दानां सहसा तेषु प्रवृत्त्युपपत्तेरादावुपदेशः सम्भवतीत्यर्थः ।
तथाऽपि बहुविधेषूपासनेषु किमित्यङ्गावबद्धमेवोपासनं प्रथममुच्यते तत्राऽऽह –
तत्रेति ।
प्राकृते पुरुषे कर्माभ्यासस्यानादिवासनया दृढीकृतत्वादभ्यस्ततत्तत्कर्मत्यागेऽतत्सम्बन्धिनि केवलोपासने चेतसः समर्पणं दुःखं कर्तुमित्यङ्गावबद्धमेव तावदुपासनमुच्यते । एवमादावुक्त्वा पुनरुपासनान्तराणि क्रमेण वक्तव्यानीत्यर्थः ।
काण्डद्वयस्य नियतपौर्वापर्यप्रयुक्तसम्बन्धमुपनिषत्तात्पर्यं चोक्त्वा प्रत्यक्षरं व्याख्यातुकामः प्रतीकमादत्ते –
ओमित्येतदक्षरमिति ।
तत्र प्रथममोङ्कारस्याभिधायकत्वपक्षमेवावलम्बते –
परमात्मन इति ।
अभिधानान्तरेभ्यो विशेषं दर्शयति –
नेदिष्ठमिति ।
निकटतममतिशयेन प्रियमिति यावत् ।
ओङ्कारस्य नेदिष्ठत्वं समर्थयते –
तस्मिन्निति ।
ओङ्कारस्यान्यत्र परमात्मनामत्वेऽपि प्रकृते किं विवक्षितमित्याशङ्क्याऽऽह –
तदिहेति ।
प्रकृते हि वाक्ये तदोमिति पदमितिशब्दशिरस्कं प्रयुक्तमिति शब्दसामर्थ्यादेव वाचकत्वाद्व्यावर्तितं शब्दस्वरूपमात्रमुपास्यं गम्यते । यत्र हातिपरः प्रयोगो न तत्राभिधेयविवक्षास्ति यथा गौरित्ययमाहेति । तथा चात्रेतिपरत्वादोङ्कारस्य स्वरूपमात्रमुपास्यं विवक्षितमित्यर्थः ।
तथोपास्यत्वार्थं श्रैष्ठ्यं साधयति –
तथा चेति ।
इतिपरप्रयोगवशादभिधायकत्वाभावे सत्यर्चाशब्दितप्रतिमाया भगवत्प्रतीकत्ववदोङ्कारस्यापि परमात्मप्रतीकत्वेन श्रेष्ठत्वादुपास्यत्वसिद्धिरित्यर्थः ।
तदीय श्रैष्ठ्यं सप्रमाणकं निगमयति –
एवमिति ।
सर्ववेदान्तेष्वेतदालम्बनं परमित्यादिषु ।
किञ्च नास्य श्रैष्ठ्यं समर्थनीयं प्रसिद्धत्वादित्याह –
जपेति ।
गायत्र्यादिजपे यज्ञादौ कर्मणि स्वाध्यायस्याऽऽदावन्ते चोङ्कारस्य प्रयोगो दृश्यते ।
“तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः ।
प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥” (भ.गी. १७ । २४)
“ब्राह्मणः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वदा ।
स्रवत्यनोङ्कृतं पूर्वं परस्ताच्च विशीर्यते ॥” (म.स्मृ. २ । ७४) इति स्मृतेः । “ओमिति ब्राह्मणः प्रवक्ष्यन्नाह” (तै.उ. १ । ८) इत्यादिश्रुतेश्चेत्यर्थः ।
ओमितीत्ययं भागो व्याख्यातः संप्रत्येतदक्षरमित्यस्यार्थमाह –
अत इति ।
श्रेष्ठत्वमुपास्यत्वार्थमनुकृष्यते ।
व्याप्तेश्च समञ्जसमिति न्यायेन विशेषणस्यार्थवत्त्वमभिप्रेत्य रूढिर्योगमपहरतीति न्यायेनाक्षरशब्दस्य प्रकरणमनुसृत्य प्रसिद्धमर्थमाह –
वर्णात्मकमिति ।
ग्रामो दग्धः पटो दग्ध इतिवदेकदेशे समुदायविषयं पदं प्रवृत्तमित्याह –
उद्गीथेति ।
उपास्तिं विभजते –
कर्मेति ।
उद्गीथावयवत्वादोङ्कारे तच्छब्दप्रवृत्तिरित्युक्तत्वादनन्तरवाक्यमकिञ्चित्करमित्याशङ्क्य श्रुत्युक्तो योऽस्मदुक्तो हेतुस्तेन स्फुटीक्रियते ततश्चोत्कृष्यास्माभिर्दर्शित इत्यभिप्रेत्याऽऽह –
स्वयमेवेति ।
ओमित्येतदक्षरमित्यत्रोपासनोत्पत्तिविधिरुक्तः ।
सम्प्रति गुणं विवक्षुर्वाक्यान्तरमादाय व्याचष्टे –
तस्येति ।
एवमुपासनमिति ।
रसतमत्वमाप्तिः समृद्धिरित्येवंगुणकमुपासनं यस्याक्षरस्य तत्तथेत्यर्थः ।
एवंविभूतीति ।
परमः परार्ध्यस्तेनेयं त्रयी विद्या वर्तत इत्याद्या विभूतिः स्तुतिर्यस्य तत्तथेति यावत् ।
एवंफलमिति ।
“आपयिता ह वै कामानाम्” (छा.उ. १ । १ । ७) इत्यादि फलं यस्योपास्यसाक्षात्कारस्य तत्तथोक्तमित्यर्थः । गोदोहनवदाश्रित्य विधानादधिकृताधिकारमिदमुपासनं तथाऽपि पृथगेव पृथग्घ्यप्रतिबन्धः फलमिति न्यायेन फलवत् । फलं याजमानमुद्गातुर्यजमानेन कर्मार्थं क्रीतत्वात्तत्कर्तृकस्योपासनस्यापि यजमानस्य स्वामिनः फलमिति वचनमादिशब्दार्थः ।
वाक्यस्य साकाङ्क्षत्वेनाऽऽनर्थक्यं वारयति –
प्रवर्तत इति ॥ १ ॥
तदेवोपव्याख्यानमनुवर्तयन्नोङ्कारस्य रसतमत्वं गुणं विधातुं पातनिकां करोति –
एषामिति ।
गतिरित्युत्पत्तिकारणत्वं परायणमिति स्थितिहेतुत्वमवष्टम्भ इति प्रलयनिदानत्वमुच्यत इति भेदः । वैपरीत्येन वाऽमूनि पदानि नेयानि ।
अपां पृथिवीरसत्वं साधयति –
अप्सु हीति ।
अस्यार्थस्य श्रुत्यन्तरप्रसिद्धिं द्योतयितुं हिशब्दः ।
ओषधीनामपः प्रति कारणत्वाभावात्कथं तत्र रसशब्दस्तत्राऽऽह –
अप्परिणामत्वादिति ।
कारणपरतया पूर्वत्र व्याख्यातोऽपि रसशब्दो गोरस इतिवदुत्तरत्र कार्यपरतया व्याख्येय इत्यर्थः ।
कथमोषधीनां पुरुषो रसः । न हि ताभिरसौ क्रियते तत्राऽह –
अन्नेति ।
पुरुषरसत्वं वाचः समर्थयते –
पुरुषेति ।
वाग्विहीनं हि प्रतिपुरुषान्तरं विनिन्दन्ति । अतो वाचः सारतमत्वं प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः । तस्याः सारिष्ठत्वप्रसिद्धिरतःशब्दार्थः ।
वाङ्निर्वर्त्यत्वादृचस्तद्रसत्वमित्यभिप्रेत्याऽऽह –
सारतरेति ।
ऋचः सकाशादपि तद्ध्यूढं साम गीयमानं वक्तृश्रोत्रोः सुखकरमिति मत्वाऽऽह –
सारतरमिति ।
उद्गीथशब्दं चावयवे प्रकरणान्नियमयति –
प्रकृतत्वादिति ।
न हि सामानोङ्कृतं फलाय भवतीति मन्वानो ब्रूते –
सारतर इति ॥ २ ॥
तदर्थं पृथिव्यादीनां रसत्वमुक्तं तदिदानीं दर्शयति –
एवमिति ।
रसतमत्वगुणकमोङ्कारमुपास्यत्वार्थं विशेषणाभ्यां महीकरोति –
परम इति ।
तस्य परमात्मस्थानयोग्यत्वं समर्थयते –
परमात्मवदिति ।
यथा परमात्मा स्वरूपत्वेनानुसन्धीयते तथाऽस्यापि तदात्मनाऽनुसन्धेयत्वाद्विष्णुबुद्ध्यालम्बनार्हप्रतिमावदयमपि परमात्मत्वबुद्ध्यालम्बनयोग्यो भवतीत्यर्थः ।
ओङ्कारात्पराचीनो रसो नास्तीति तदीयरसतमत्वस्फुटीकरणार्थं परिगणनातः सिद्धमष्टमत्वमनुवदति –
अष्टम इति ।
ननु भूतान्यारभ्य नवमत्वे प्रतीयमाने कथमोङ्कारस्याष्टमत्वं प्रतिज्ञायते तत्राऽऽह –
पृथिव्यादीति ।
स एष इत्युक्तं व्यक्तीकर्तुं यदुद्गीथ इत्येतद्व्याचष्टे –
य इति ।
पूर्ववदुद्गीथशब्दोऽवयवपरो नेतव्यः ॥ ३ ॥
अथ गुणान्तरविधानार्थं प्रश्नमवतारयन्वृत्तमनुवदति –
वाच इति ।
ऋचः साम रसः साम्न उद्गीथो रस इति चोक्तमिति द्रष्टव्यम् ।
इदानीमृगादिजातिं जिज्ञासमानः पृच्छति –
कतमेति ।
वीप्सात्रयं प्रश्ने तत्तज्जातिज्ञाने श्रद्धातिरेकं दर्शयितुमित्याह –
कतमा कतमेति ।
प्रश्नत्रयमाक्षिपति –
नन्विति ।
अनेकजात्यवच्छिन्नानां मध्ये यदैकस्या जातेर्निर्धारणार्थः परिप्रश्नो भवति तदा तस्मिन्विषये विकल्पेन डतमच्प्रत्ययः स्याद्यथा बहूनां कठादीनां मध्ये कठजातिनिर्णयार्थं कतमे कठा इति प्रश्नो दृश्यते तथाऽन्यत्रापीति सूत्रार्थः ।
बहूनामेकस्या निर्धारणे डतमज्विधानेऽपि प्रकृते प्रश्नत्रये काऽनुपपत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह –
न हीति ।
अत्रेत्यध्यापकाध्येतृव्यवहारभूमिरुक्ता । ऋग्जातिग्रहणं सामजातेरुद्गीथजातेश्चोपलक्षणम् ।
तद्बहुत्वाभावेऽपि किं नश्छिद्यते तत्राऽऽह –
कथमिति ।
ऋगादिजातयो यदि भूयस्यः स्युस्तदा तासां मध्ये कतमर्ग जातिः कतमा सामजातिर्वा कतमा सामजातिर्वा कतमा वोद्गीथजातिरत्र विवक्षितेति प्रश्नो युज्यते । न चास्ति तत्र जातिबहुत्वं प्रमाणाभावादतोऽनुपपन्नं प्रश्नत्रयमित्यर्थः ।
प्रश्नानुपपत्तिं दूषयति –
नैष दोष इति ।
बहूनां तत्तज्जात्यवच्छिन्नानां सन्निधाने जातौ सत्यां व्यक्तिबहुत्वसम्भवात्तदन्यतमनिर्धारणार्थं परिप्रश्ने विकल्पेन डतमाजति सूत्रार्थाङ्गीकारादृगादिजातौ तद्व्यक्तिबाहुल्यात्कतमा तद्व्यक्तिर्वाच ऋग्रस इत्यादौ विवक्षितेति प्रश्नपर्यवसानादुपपन्नं प्रश्नत्रयमित्यर्थः ।
यत्तु विग्रहान्तरं गृहीत्वा प्रश्नानुपपत्तिरित्युक्तं तत्राऽऽह –
न त्विति ।
तत्र चानुपपत्तिं यदि जातेरित्यत्र व्यक्तीकरिष्यति । अस्मदिष्टविग्रहापरिग्रहे वृत्तिकारीयमुदाहरणं विरुद्ध्यते ।
कठशब्दस्य व्यक्तिविशेषत्वाभावादिति शङ्कते –
नन्विति ।
उदाहरणेऽपि सत्यां कठजातौ तद्व्यक्तिबाहुल्यात्तदन्यतमनिर्धारणाभिप्रायेण परिप्रश्ने डतमजित्यङ्गीकारान्न परोक्तोदाहरणविरोधोऽस्मत्पक्षेऽस्तीति परिहरति –
तत्रापीति ।
ननु द्विधाऽपि विग्रहोपपत्तौ किमिति त्वदिष्टो विग्रहो नियम्यते तत्राऽऽह –
यदीति ।
त्वदिष्टविग्रहपरिग्रहश्चेदृगादिजातेरेकत्वात्प्रत्येकं बहुत्वायोगात् वा बहूनामित्यादिसूत्रेण कतमर्क्कतमत्सामेत्युदाहरणं न सिद्ध्येत् । तथा च तत्सिद्ध्यर्थं पृथग्विधानं प्रसज्येत । न हि वैदिकमुदाहरणं प्रमत्तगीतमिव हातुं शक्यं तस्मादृगादिव्यक्तिरेवात्र प्रष्टुं युक्तेत्यर्थः ॥ ४ ॥
किमिति यथोक्तरीत्या विमृश्यते । विवक्षितमृगादिस्वरूपमेवाऽऽदावुपन्यस्यतां लाघवादित्याशङ्क्याऽऽह –
विमर्शे हीति ।
शिष्यभूतया श्रुत्या चोदिते सैवाऽऽचार्यभूता परिहरति –
वागेवेति ।
नन्वाद्ये प्रतिवचने वागृचोरेकत्वावगमादोङ्कारस्य रसतमवाक्योपदिष्टमष्टमत्वं व्याहन्येतेत्याशङ्क्याऽऽह –
वागृचोरिति ।
कथं पुना रसतमवाक्यादिदं प्रश्नप्रतिवचनरूपवाक्यं भिद्यतेऽर्थाधिक्याभावात्तत्राऽऽह –
आप्तीति ।
पूर्वं हि वाक्यमोङ्कारस्य रसतमत्वं विदधाति । इदं तु तस्यैवाऽऽप्तिगुणं विधत्ते । तथा च तादृग्गुणविध्यर्थत्वेनास्य वाक्यान्तरत्वादेतद्वाक्यवशादष्टमत्वाभावेऽपि पूर्ववाक्यादोङ्कारस्याष्टमत्वमविरुद्धमित्यर्थः ।
तथाऽपि कथमृगादिजातीये पृष्टे वागेवर्गित्यादिप्रतिवचनमुचितं तद्व्यक्तिविशेषवचनमेव प्रश्नानुसारीत्याशङ्क्याऽऽह –
वाक्प्राणाविति ।
वागृचो योनिस्तन्निर्वर्तकत्वात् । प्राणश्च साम्नोतो हेतुर्बलेन हि गीतिरुत्पाद्यते । तथा च वागेवेत्यादिना कार्यकारणयोरभेदोपदेशादृङ्मात्रं साममात्रं वा तत्तत्कारणात्मकं प्रतीयते तेन पूर्वत्रापि व्यक्तिरविवक्षिता । प्रश्नप्रतिवचनयोरेकार्थत्वात् । न चैवमृगादिजातेरेकत्वाडुतमच्प्रत्ययानुपपत्तिः । तत्तज्जात्यवच्छिन्नानामृक्सामोद्गीथानां सन्निधावृगादिजातेरेकस्या निर्धारणार्थं परिप्रश्ने तत्प्रयोगसम्भवादृगादिषु प्रत्येकं भेदविवक्षया षष्ठीसमासे दूषणमुक्तम् । तत्र प्रत्येकमेकत्वमुपेत्योक्तरीत्या षष्ठीसमासे तु न किञ्चिद्दुष्यतीति भावः ।
ऋगात्मिकाया वाचः सामात्मकस्य प्राणस्य ग्रहणे फलितं दर्शयन्नुक्तमेव व्यक्तीकरोति –
यथाक्रममिति ।
ऋक्साममात्रावरोधेऽपि सिध्यतीत्याशङ्क्याऽऽह –
सर्वेति ।
तथाऽपि किं स्यादिति चेत्तदाह –
सर्वे कामा इति ।
उक्तप्रक्रियया सर्वकामावाप्तिहेतुरोङ्कारो विवक्षिताप्तिगुणकः सिध्यतीत्यर्थः ।
तृतीये वचने तात्पर्यमाह –
ओमित्येतदिति ।
अत्रापि पूर्ववज्जातिगृहीतौ तद्व्यक्तित्वेन भक्तिरेवोक्तेति शङ्कां निरसितुमोमित्येतदक्षरमिति विशेषणम् । तथा चोद्गीथस्तदवयवो विशेषणात्प्रकरणाच्चेत्यर्थः ।
पारम्पर्येण वाक्प्राणयोः सर्वकामसम्बन्धादुद्गीथस्यापि तथाभूतवागादिसम्बन्धादस्ति सर्वकामसम्बन्ध इत्युक्तम् । इदानीमोङ्कारस्य वाक्प्राणद्वारा सर्वकामसम्बन्धे हेत्वन्तरमाह –
तद्वा इति ।
तदेतत्पदयोरक्षरविषयत्वं व्यावर्त्य वक्ष्यमाणविषयत्वं दर्शयति –
मिथुनमिति ।
वैशब्दो मिथुनप्रसिद्ध्यर्थः ।
वाक्च प्राणश्चेति यदुभयमुपलभ्यते तदेतन्मिथुनमिति योजनामङ्गीकृत्य वाक्यार्थमाह –
ऋक्सामेति ।
वाक्प्राणयोरृक्सामकारणत्वमुत्तरवाक्येन स्पष्टयति –
ऋक्चेति ।
यथा वाक्प्राणौ मिथुनमेवमृक्सामे च स्वातन्त्र्येण मिथुनं निर्देशसामान्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
न त्विति ।
विपक्षे दोषमाह –
अन्यथेति ।
इष्टमेव मिथुनद्वयमिति चेन्नेत्याह –
तथा चेति ।
ननु मिथुनयोरनुगतं मिथुनत्वमादायैकवचनमुपपत्स्यते चेन्नेत्याह –
तस्मादिति ।
उपक्रमभङ्गान्न स्वतन्त्रमिथुनद्वयमस्तीत्यर्थः ॥ ५ ॥
भवतु वाक्प्राणाख्यमृक्सामात्मकवाक्प्राणरूपम् । ओङ्कारमिथुनयोः संसर्गे किं फलतीत्याह –
एवमिति ।
कया पुनर्विधया मिथुनेन संसृष्टत्वमक्षरस्य सेत्स्यतीत्यत्राऽऽह –
वाङ्मयत्वमिति ।
यत्तु सर्वकामाप्तिगुणविशिष्टं मिथुनमित्युक्तं तदुपपादयति –
मिथुनस्येति ।
प्रसिद्धमिति ।
तादृगर्थो यथोक्ताक्षरस्य सर्वकामापयितृत्वे दृष्टान्तः सन्नुच्यतेऽनन्तरवाक्येनेत्यर्थः ।
दृष्टान्तमेव विवृणोति –
यथेत्यादिना ।
मिथुनद्वयं नास्तीत्युक्तत्वात्कथं मिथुनाविति द्विवचनं तत्राऽऽह –
मिथुनावयवाविति ।
ग्राम्यधर्मतया तथाविधव्यापारतयेति यावत् । वैशब्दोऽवधारणे ।
विवक्षितं दार्ष्टान्तिकमाचष्टे –
तथेति ॥ ६ ॥
एवमोङ्कारमाप्तिगणविशिष्टं शिष्ट्वा तदुपासनाफलं कथयति –
तदुपासकोऽपीति ।
तद्धर्मेत्युपासकस्याऽऽप्तिगुणवैशिष्ट्योक्तिः ।
आप्तेति वक्तव्ये कथमापयितेत्युक्तं तत्राऽऽह –
यजमानस्येति ।
निपातौ त्ववधारणार्थौ उद्गीथं तदवयवभूतमिति यावत् ।
आप्तिगुणवदोङ्कारोपासनात्कथमुपासिता तद्गुणो भवतीत्याशङ्क्याऽऽह –
तमिति ॥ ७ ॥
उत्तरग्रन्थस्य गुणान्तरविधाने तात्पर्यं दर्शयति –
समृद्धीति ।
तस्य समृद्धिगुणवत्त्वमप्रामाणिकमित्याशङ्क्य परिहरति –
स्वयमित्यादिना ।
तदेतत्पदयोरोङ्काराख्यमक्षरं विषयत्वेन निर्दिशति –
प्रकृतमिति ।
तस्य स्मृत्यर्थो वैशब्दः ।
अनुज्ञाक्षरमित्येतद्विगृह्य विवक्षितेनार्थेन घटयति –
अनुज्ञा चेति ।
तस्यानुज्ञात्वे प्रश्नपूर्वकं प्रसिद्धिमुपन्यस्यति –
कथमिति ।
तत्रेति ज्ञानधनयोरुक्तिस्तदित्यनुमन्तव्यसाधारण्येनोच्यते ।
ओङ्कारस्यानुज्ञाक्षरत्वे लोकप्रसिद्धिवद्वेदप्रसिद्धिं समुच्चिनोति –
तथा चेति ।
कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति शाकल्येन पृष्टे त्रयस्त्रिंशदिति याज्ञवल्क्येन प्रयुक्ते सत्योमिति शाकल्योऽनुज्ञां कृतवान् । पुनश्च कत्येवेति प्रश्ने षडिति प्रतिवचने सत्योमिति होवाचेत्यादि वाक्यं बृहदारण्यके यथोक्तार्थानुसारि प्रसिद्धमित्यर्थः ।
यद्धि किञ्चेत्यादावुक्तां लोकप्रसिद्धिमेव प्रकटयति –
तथा च लोकेऽपीति ।
ओङ्कारस्य लोकवेदप्रसिद्धिभ्यामनुज्ञात्वेऽपि कथं समृद्धिगुणकत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
अत इति ।
उशब्दोऽप्यर्थः समृद्धिशब्दादुपरि सम्बध्यते ।
तस्याः समृद्धिमूलत्वं साधयति –
समृद्धो हीति ।
अनुज्ञायाः समृद्धिं प्रति कारणत्वेन समृद्धित्वे सत्योङ्कारस्यापि तदात्मकस्य समृद्धिगुणवत्त्वं सिद्धमित्युपसंहरति –
तस्मादिति ।
समर्धयितेत्यादिफलवाक्यं प्रत्याह –
समृद्धीति ।
अस्मिन्वाक्ये समर्धयितेत्यादिपदजातमापयितेत्यादिपूर्ववद्व्याख्येयमित्याह –
इत्यादि पूर्ववदिति ॥ ८ ॥
ओङ्कारस्य गुणत्रयवतः सफलमुपासनमुक्तम् । तथा वक्तव्याभावात्तेनेयमित्यादिवाक्यमनर्थकमित्याशङ्क्याऽऽह –
अथेति ।
स्तुतेरानर्थक्यमाशङ्क्याऽऽह –
उपास्यत्वादिति ।
प्ररोचनं प्रश्नपूर्वकं प्रकटयति –
कथमित्यादिना ।
त्रयि विद्या वर्तत इति सम्बन्धः ।
त्रयी विद्येत्यस्योपचरितार्थत्वं कथयति –
त्रयी विद्येति ।
किमिति श्रुतं त्यक्त्वा व्याख्यायते तत्राऽऽह –
न हीति ।
तस्याः स्वरूपलाभस्यानादित्वेन हेत्वनपेक्षत्वादित्यर्थः ।
कर्मापि कथमाश्रावणादिभिरात्मानं लभते तत्राऽऽह –
कर्म त्विति ।
प्रसिद्धिमेव प्रपञ्चयति –
कथमित्यादिना ।
आध्वर्यवहौत्रौद्गात्रसमाहारस्य दर्शपूर्णमासादिष्वसम्भवादग्निष्टोमादिषु च सम्भवात्तत्त्रितयसमाहाराल्लिङ्गादोङ्कारेण प्रवर्तमानं त्रयविहित कर्म सोमयाग इति प्रतिभातीत्याह –
लिङ्गाच्चेति ।
स्रवत्यनोङ्कृतं कर्मेति न्यायादोङ्कारेण वैदिकस्य कर्मणः स्थितिरिति स्तुतिं विधाय स्तुत्यन्तरमाह –
तच्चेति ।
कथं पुनरक्षरं कर्मणा पूज्यते तत्राऽह –
परमात्मेति ।
तस्य तत्प्रतीकत्वे किं स्यादिति चेत्तदाह –
तदपचितिरिति ।
ननु कर्मणा परमात्मा चेदाराध्यते तर्हि तत्प्रतीकत्वादक्षरस्यापि तेनाऽऽराधनं स्यात् । न चेश्वरस्तेनाऽऽराध्यत इति प्रमाणमस्ति तत्राऽऽह –
स्वकर्मणेति ।
वर्णाश्रमविहितेन कर्मणेश्वरं प्रसाद्य तत्प्रसादवशात्तत्फलं कर्ता प्राप्नोतीति भगवतोक्तत्वादीश्वरपूजार्थं कर्मेति गम्यते । तथा च तत्प्रतीकत्वादोङ्कारस्य तत्पूजार्थं कर्मेति युक्तमित्यर्थः ।
वैदिकं कर्माक्षरपूजार्थमित्यक्षरं स्तुत्वा विधान्तरेण स्तौति –
किञ्चेति ।
यजमानादीत्यादिपदेन पत्नी गृह्यते । प्राणैस्त्रयीविहितं कर्म वर्तत इति सम्बन्धः ।
स्तुत्यन्तरमाह –
तथेति ।
यथाऽक्षरविकारैर्यजमानादिप्राणैर्वैदिकं कर्म प्रवर्तते तथेति यावत् । हविषेत्यत्रापि पूर्ववदन्वयः ।
कथमृत्विगादिप्राणानां हविषश्चाक्षरविकारत्वमत आह –
यागेति ।
आदिशब्दोऽनुक्तवैदिककर्मसङ्ग्रहार्थः ।
“तस्मादोमित्युदाहृत्य” (भ. गी. १७ । २४) इत्यादिस्मृतेरित्यर्थः । “अग्नौ प्रास्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः ।” (म.स्मृ. ३ । ७६) इति स्मृतिमाश्रित्याह –
तच्चेति ।
वृष्ट्यादीत्यादिशब्देनान्नस्य प्रजानां चोत्पत्त्युपकरणं सर्वमुच्यते ।
तथाऽपि कथमेतस्यैवाक्षरस्य महिम्नेत्यादि तत्राऽऽह –
प्राणैरिति ॥ ९ ॥
अक्षरस्य स्तुत्या महीकृतत्वादुपासने सिद्धे किमुत्तरेण ग्रन्थेनेत्याशङ्क्याऽऽह –
तत्रेति ।
पूर्वस्मिन्सन्दर्भे स्तुतिवशादक्षरविज्ञाने कर्तव्ये तन्निष्पाद्यं कर्म तद्विज्ञानवतोऽनुष्ठेयमिति स्थितिं तदाक्षेप्तुमुत्तरं वाक्यमित्यर्थः ।
आक्षेपाक्षराणि व्याचष्टे –
तेनेत्यादिना ।
ननु कर्मकर्तृत्वे विद्वदविदुषोर्विद्वानेव तत्फलमश्नुते नाविद्वानिति कथमित्याशङ्क्याऽऽह –
तयोश्चेति ।
इतिशब्दस्त्वाक्षिपतीत्यनेन सम्बध्यते ।
कथं विद्वदविदुषोरविशिष्टं फलमित्याशङ्क्य दृष्टान्तमाह –
दृष्टं हीति ।
विमतं न स्वतन्त्रफलमङ्गज्ञानत्वादाज्यावेक्षणवदिति प्राप्ते प्रत्याह –
नैवमिति ।
हेतुत्वेनावतारितं वाक्यं व्याचष्टे –
भिन्ने हीति ।
विद्योपासना कर्माविद्या तयोर्भिन्नत्वं तन्न विद्यावैयर्थ्यमित्यर्थः ।
विद्यायाः स्वतन्त्रफलवत्त्वं नास्तीति पक्षस्य व्यावृत्तिप्रकारमेव प्रपञ्चयति –
नेत्यादिना ।
अङ्गज्ञानाद्गुणवदक्षरज्ञानस्याऽऽधिक्ये फलितमाह –
तस्मादिति ।
तदङ्गं कर्माङ्गमुद्गीथमात्रज्ञानं तस्मादाधिक्याद्विशिष्टाक्षरज्ञानस्येति यावत् ।
यत्तु पुनरुक्तं तयोश्च कर्मसामर्थ्यादेव फलं स्यादिति तत्राऽऽह –
दृष्टं हीति ।
यत्त्वङ्गज्ञानत्वादिति तत्किमङ्गत्वे सति ज्ञानत्वं वाऽऽश्रित्य विहितत्वमथवैतदेव ज्ञानत्वविशेषितम् ? नाऽऽद्यः । तन्निर्धारणानियमन्यायेनासिद्धेः । न द्वितीयो गोदोहने व्यभिचारात् । त तृतीयो दृष्टान्तस्य साधनविकलत्वादाज्यावेक्षणस्याऽऽश्रित्य विध्युदाहरणबहिर्भूतत्वादङ्गसम्बन्धज्ञानत्वमात्रेण दृष्टान्तत्वे सत्यङ्गत्वोपाधेः सम्भवादित्यभिप्रेत्य ज्ञानाधिक्ये फलाधिक्यमित्यत्रानन्तरवाक्यं योजयति –
तस्मादिति ।
विज्ञानमुद्गीथाद्यङ्गमात्रविषयमुपासनातिरिक्तं तेनेति यावत् । योगो देवतादिविषयमुपासनम् । इतिशब्दस्तदर्थसमाप्त्यर्थः ।
तत्रैवार्थसिद्धमर्थं कथयति –
विद्वदिति ।
नन्वर्थी समर्थो विद्वानपर्युदस्तश्च कर्मण्यधिकारीत्यङ्गीकारादविदुषस्तल्लक्षणानाक्रान्तस्यानधिकारात्कथं तत्कर्म वीर्यवदिति प्रतिज्ञायते तत्राऽऽह –
न चेति ।
औषस्त्य उषस्तिसम्बन्धे मटचीहतेष्वित्यादिके तस्मिन्ग्रन्थजाते विद्याहीनानामपि कर्मानुष्ठानं दृश्यते प्रस्तोतर्या देवतेत्यादौ तां चेदविद्वानित्यादिलिङ्गात् । तस्मादविदुषोऽपि कर्मण्यधिकारः । अधिकारिलक्षणे तु ज्ञानाभावेऽपि द्रव्यादिज्ञानमात्रेण विशेषणसिद्धिरित्यर्थः ।
गुणवदक्षरज्ञानं स्वतन्त्रमित्युक्तम् । तत्तु रसतमगुणवदक्षरविषयमेकमुपासनम् । तत्र च विध्युद्देशे फलस्याश्रुतत्वेऽपि विश्वजिन्न्यायेन वा तत्कल्प्यते । आप्तिगुणवतः समृद्धिगुणवतश्चाक्षरस्य द्वे विज्ञाने प्रत्येकं फलश्रुतेः । तथा चात्र त्रीण्युपासनानि पृथक्फलानि विवक्षितानीत्यत आह –
रसतमेति ।
न तावदिहोपासीतेतिविधिव्यतिरेकेण मध्ये विध्यन्तरमुपलभ्यते । न चाऽऽपयिता ह वै कामानामित्यादिवाक्ये फलश्रुत्या विधिरुन्नेयः । रसतमगुणवदक्षरविज्ञानविधौ फलाकाङ्क्षिण्यर्थवादस्थफलांशान्वयेनानेकगुणवदेकविज्ञानविधिसम्भवे विधिभेदकल्पनायोगात् । नो खल्वर्थवादिकफलवदनेकविशेषणकैकोपासनविषयविध्यभ्युपगमेन वाक्यैक्यसम्भवे वाक्यं भेत्तुमुचितम् । एतेन विश्वजिन्न्यायो निरस्तः । रात्रिसत्रन्यायस्तु प्रकृताविरोधीति भावः ।
तस्योपव्याख्यानमित्युक्तस्योपसंहारवाक्यं खल्वेतस्येत्यादि, तत्रैतच्छब्देन प्रकृताकर्षणे कारणमाह –
अनेकैरिति ।
रसतमाप्तिसमृद्धिरूपाण्यनेकानि विशेषणानि तैर्विशिष्टत्वेनाक्षरस्यानेकप्रकारेणोपास्यत्वात् । प्रकारभेदेऽप्युपासनैक्यस्य प्रागेवोक्तत्वात्प्रकृतस्यैवाक्षरस्यैतदुपव्याख्यानं यत्खलु विहितमित्यर्थः ॥ १० ॥
गुणत्रयविशिष्टमुद्गीथावयवभूतमोङ्काराख्यमक्षरं परमात्मप्रतीकं तद्बुद्ध्योपास्यमित्युपदिष्टमिदानीं तस्यैवाक्षरस्याध्यात्माधिदैवभेदेनाऽऽदित्यप्राणदृष्ट्योपासनं विवक्षन्कण्डिकान्तरमवतारयति –
देवासुरा इति ।
तत्राक्षराणि व्याचिख्यासुरप्रतिभाव्युदासार्थं विवक्षितं समासं दर्शयति –
देवाश्चेति ।
देवशब्दनिष्पत्तिप्रकारं सूचयति –
देवा इति ।
दीव्यतिर्द्योतनार्थः “दिवु क्रीडाविजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु” इति दर्शनात्तस्य चाजन्तस्य सति गुणे कर्तरि यथोक्तरूपसिद्धिरित्यर्थः ।
ते च द्योतका देवा रूढेरिन्द्रादयो भविष्यन्तीत्याशङ्क्याह –
शास्त्रेति ।
इत्यध्यात्ममित्युपसंहारविरोधात्प्रसिद्धेरेव हेयत्वादुपासकशरीरस्थकरणावस्थादिवाः सत्त्वात्मकाः शास्त्रानुसारिणो देवशब्दवाच्या इत्यर्थः ।
तथाऽध्यात्ममसुरा विरोचनादयः स्युरित्याशङ्क्य पूर्ववदुपसंहारविरोधमभिप्रेत्याऽऽह –
असुरा इति ।
असुरा इन्द्रियवत्तय एवेति सम्बन्धः ।
सात्त्विकेन्द्रियवृत्तिभ्यो वैपरीत्यं तासामसुरत्वसिद्ध्यर्थं दर्शयति –
तद्विपरीता इति ।
तासामसुरशब्दवाच्यत्वे निमित्तान्तरमाह –
स्वेष्वेवेति ।
विष्वग्विषयासु विष्वञ्चो नानागतयो विषया यासां तास्विति यावत् । प्राणनक्रियासु जीवानानुकूलप्राणचेष्टास्वित्यर्थः ।
तदेव स्फोरयति –
स्वाभाविक्य इति ।
शास्त्रापेक्षामन्तरेणैव स्वभाववशात्प्रवर्तमानत्वं स्वाभाविकत्वम् । तथा च शास्त्रीयेन्द्रियवृत्तिभ्यो वैपरीत्यममूषामतिविशदमित्यर्थः ।
वैपरीत्यान्तरमाह –
तम आत्मिका इति ।
कथं मिथो विषयापहारं निमित्तीकृत्य देवानामसुराणां च सङ्ग्रामोऽभूदित्यपेक्षायामासुरीं वृत्तिं प्रकटयति –
शास्त्रीयेति ।
दैवीं वृत्तिं प्रथयति –
तथेति ।
देवानामुक्तासुरवैपरीत्यं स्फुटयति –
शास्त्रेति ।
स्वाभाविकः शास्त्रानपेक्षस्तमोरूपपाप्मासुरः परिच्छेदाभिमानस्तस्य तिरस्करणार्थमिति यावत् ।
उक्तमाध्यात्मिकसङ्ग्रामं निगमयति –
इत्यन्योन्येति ।
उक्तरीत्या यथोक्तानां देवानामसुराणां च पराभिभवः स्वोद्भवश्चेत्येवंरूपः सङ्ग्रामः प्रतिदेहमनादिकालप्रवृत्तो यथा देवासुरसङ्ग्रामस्तथेति योजना ।
किमर्थं पुनरपुरुषार्थरूपो देवासुरसङ्ग्रामः श्रुत्या श्राव्यते तत्राऽऽह –
स इहेति ।
स हि सङ्ग्रामोऽस्मिन्प्रकरणे प्राणस्य विशुद्धिविषयं विज्ञानं विधातुं प्रवृत्तः । तथा श्रुत्या कथारूपेणाऽऽख्यायते । इन्द्रियाणां वषयवैमुख्ये धर्मः स्यात्तेषां तदाभिमुख्ये पापस्योत्पत्तिरिति विवेकविज्ञानसिद्ध्यर्थं चाऽऽख्यायिका प्रणीयते । तस्मादिन्द्रियाणां प्रयत्नतो विषयप्रावण्यं परिहर्तव्यम् । तद्वैमुख्यं च तेषां श्रेयोर्थिभिर्यत्नादाधेयमिति भावः । यजमानप्राणानामेव देवासुरभावस्योक्तत्वमतःशब्दार्थः ।
प्रजापतिशब्दस्य रूढमर्थमपाकृत्य विवक्षितमर्थमाह –
प्रजापतिरिति ।
उक्तरूपः पुरुषः प्रजापतिरित्यत्र गमकमाह –
पुरुष एवेति ।
कथं पुनर्यथोक्तानां देवासुराणां तदपत्यत्वं तत्राऽऽह –
तस्य हीति ।
यत्रेत्युक्तं सङ्ग्रामनिमित्तं परामृशति –
तत्तत्रेति ।
देवानामुत्कर्षोऽपकर्षश्चासुराणामित्यस्मिन्निमित्ते कथमुद्गीथभक्त्याहरणमित्याशङ्क्याऽऽह –
उद्गीथेति ।
लक्षितलक्षणान्यायं सूचयति –
तस्यापीति ।
उद्गीथभक्तेरिवेत्यपेरर्थः ।
तदाहरणप्रयोजनं प्रश्नपूर्वकं कथयति –
तत्किमर्थमित्यादिना ॥ १ ॥
संप्रत्युद्गीथाहरणप्रकारं प्रकटयति –
यदा चेति ।
अचेतनस्य करणस्योद्गातृत्वासम्भवाद्विशिनष्टि –
चेतनावन्तमिति ।
मुख्यं प्राणं व्यावर्तयति –
घ्राणमिति ।
त्वं न उद्गाये वाजसनेयकश्रुतिमाश्रित्याऽऽह –
उद्गीथ कर्तारमिति ।
अथोद्गीथभक्तिरेव श्रूयते न तूद्गाता तत्कथं तदुपासनमित्याशङ्क्याऽऽह –
उद्गीथभक्त्येति ।
तयोपलक्षितमुद्गातारमुपासत इति यावत् ।
कथमुपासनमित्यपेक्षायामुद्गीथेन कर्तृत्वप्रार्थनयेत्याह –
कृतवन्त इति ।
ते ह नासिक्यमित्यक्षरोक्तमर्थमुक्त्वा वाक्यार्थमाह –
नासिक्येति ।
किमित्यक्षरमोङ्काराख्यमिहोपास्यत्वेन व्याख्यायते तत्राऽऽह –
एवं हीति ।
उक्तमेव स्फुटयति –
खल्विति ।
तथा च प्राणस्योद्गातृदृष्ट्योपासने प्रकृतस्य परित्यागो भक्तेश्च घ्राणप्राणदृष्ट्योपास्वत्वाङ्गीकारेऽप्रकृतोपादानमिति शेषः ।
पूर्वापरविरोधमाशङ्कते –
नन्विति ।
उद्गीथोपलक्षितेनौद्गात्रेणोपलक्षितं ज्योतिष्टोमादि कर्माऽऽहृतमित्युक्तं तदाहरणं च तस्योपासनं तद्विरुद्धं नासिक्यप्राणदृष्ट्याऽक्षरोपासनवचनमित्यर्थः ।
स्वोक्तेर्मिथो विरोधं परिहरति –
नैष दोष इति ।
उद्गीथोपलक्षितकर्मोपलक्षिते ज्योतिष्टोमादौ कर्मणि सत्येवोद्गातृप्राणदृष्ट्योपास्यत्वेनाक्षरं विवक्षितम् । ओङ्कारश्चोद्गीथावयवो ध्येयत्वेनेष्टो न स्वतन्त्रो व्यापकः । तथा चाक्षरोपासनार्थत्वेन कर्माहरणं न ध्येयत्वेनेत्यविरोध इत्यर्थः ।
आश्रित्य विधानार्थं कर्माहरणमित्युक्त्वा तं हेत्यादि व्याचष्टे –
तमेवमिति ।
स्वोत्थेन चाऽऽसुरेण नासिकासम्बद्धेनेति यावत् ।
अधर्मादासङ्गस्तद्रूपेणेत्येतस्याऽऽङ्गवेधं साधयति –
स हीति ।
कल्याणो गन्धः सुरभिरुक्तस्तस्य ग्रहणं ममैवेत्यभिमानात्मा योऽयमासङ्गस्तेनाभिभूतमुपकारो गन्धाघ्राणकृतस्तुल्यः सर्वस्य कार्यकारणसङ्घातस्येति विवेकविज्ञानं यस्य स तथेति विग्रहः ।
ननु कथं यथोक्तासङ्गस्पर्शितेत्याशङ्क्याऽऽह –
स तेनेति ।
उक्तेऽर्थे वाक्यं पातयति –
तदिदमिति ।
घ्राणप्राणस्याऽऽसुरपाप्मविद्धत्वे कार्यलिङ्गकमनुमानं सूचयति –
यस्मादिति ।
उक्तानुमानावद्योति वाक्यं व्याकरोति –
अत इति ।
अतःशब्दार्थमेव स्पष्टयति –
पाप्मनेति ।
ननु पाप्मना विद्वत्वात्तेन लोको दुर्गन्धं जानातीत्येव वक्तव्यं सुरभिज्ञानस्य पाप्मकर्मत्वाभावात् । तथा च कथं तेनोभयं जिघ्रतीत्युक्तं तत्राऽऽह –
उभयग्रहणमिति ।
एकस्यापि हविषो द्रावात्मकस्य पुरोडाशादेर्वा काकादिसम्बन्धाद्भ्रंशे प्रायश्चित्तसत्त्वेऽपि यस्योभयं हविरार्तिमार्छति स ऐन्द्रं पञ्चशरावमोदनं निर्वपेदित्यत्रोभयग्रहणमविवक्षितमिति स्थितं प्रथमे तन्त्रे तथाऽत्रापीत्याह –
यस्येति ।
न केवलं पाप्मना हीति वाक्यशेषादत्रोभयग्रहणामविवक्षितं किन्तु वाजसनेयके यथोक्तोद्गीथविद्याविषयत्वेन समानप्रकरणे यदेवेदमप्रतिरूपं जिघ्रति स एव स पाप्मेति श्रुतेरत्रापि पाप्मवेधवशाद्दुर्गन्धं जानातीत्येव वक्तव्यत्वादविवक्षितमुभयग्रहणमित्याह –
यदेवेति ॥ २ ॥
ननु नासिक्यस्य प्राणस्य पाप्मविद्धत्वादनुपास्यत्वे सिद्धे न्यायसाम्याद्वागादीनामपि नोपास्यत्वमिति सिद्ध्यति तत्किमुत्तरग्रन्थेनेत्यत आह –
मुख्यप्राणस्येति ।
न्यायसाम्येऽपि मुखतो निराकरणाभावे मुख्यप्राणस्यैवोपास्यत्वमित्यनिश्चयात्तदुपास्यतादार्ढ्यार्थं मुखतो वागादीनामुपास्यत्वमपाकर्तुमुत्तरग्रन्थ इत्यर्थः । विद्धा इति विचार्य क्रमेणापोह्यन्त इति सम्बन्धः ।
उत्तरवाक्येष्वक्षरव्याख्यानमनपेक्षितं पूर्वेण समानत्वादित्याह –
समानमिति ।
अवशिष्टवाक्यैकदेशग्रहणार्थमादिपदम् ।
ननु घ्राणादीनां पाप्मविद्धत्वादनुपास्यत्वेऽपि त्वगादीनां तद्विद्धत्वेनानुपास्यत्वावचनान्मुख्यस्यैव प्राणस्योपास्यत्वं नावसीयते तत्राऽऽह –
अनुक्ता इति ।
उक्तानामनुक्तोपलक्षणत्वे बृहदारण्यकश्रुतिं सम्वादयति –
एवमु खल्विति ॥ ३ – ४ – ५ – ६ ॥
अथ हेत्यादि मुख्यप्राणविषयं वाक्यमुत्थाप्य व्याकरोति –
आसुरेणेत्यादिना ।
पूर्ववद्वागादिष्विवेति यावत् । टङ्कैश्च विदारकैर्लोहविशेषैरित्यर्थः ।
अश्रुतस्य लोष्टस्यात्रोपादाने हेतुमाह –
सामर्थ्यादिति ।
तस्य ध्वंसनयोग्यत्वाद्ध्वंसतेश्च कर्त्रपेक्षत्वादित्यर्थः ।
तर्हि यस्य कस्यचिदेवंविधस्य सम्भवादलं लोष्टग्रहणेनेत्याशङ्क्य “यथाऽश्मानमृत्वा लोष्टो विध्वंसेत” (बृ.उ. १ । ३ । ७) इति बृहदारण्यकश्रुतेस्तस्यैवात्र ग्रहणमित्याह –
श्रुत्यन्तराच्चेति ॥ ७ ॥
दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकाभ्यां सिद्धमर्थं निगमयति –
एवमिति ।
प्राणस्य विशुद्धत्वात्तदुपासनं कर्तव्यमिति शेषः ।
फलवचनमवतार्य व्याकरोति –
एवंविद इत्यादिना ।
प्राणवित्प्रत्तिस्पर्धिनो विनाशे हेतुमाह –
यस्मादिति ।
नासिक्यप्राणस्य मुख्यप्राणस्य च वायुविकारत्वेन प्राणत्वाविशेषात्पाप्मना वेधावेधौ तुल्यावेव स्यातामिति शङ्कते –
नन्विति ।
स्थानविशेषसम्बन्धासम्बन्धाभ्यां द्वयोरपि पाप्मवेधावेधव्यवस्था युक्तेति परिहरति –
नैष दोष इति ।
स्थानावस्थावच्छिन्ने करणे वैगुण्यं विषयविशेषासक्तत्वं तस्मात्तद्रूपस्य नासिक्यप्राणस्यापि विद्धता स्यादिति यावत् । तदसम्भवाद्विशेषसम्बन्धप्रयुक्तवैगुण्यायोगादित्येतच्छ्लिष्टमुक्तमुपपन्नम् ।
स्थानसम्बन्धविशेषाद्घ्राणप्राणस्य पाप्मविद्धत्वं तदभावाच्च मुख्यप्राणस्य तदविद्धत्वमित्येतद्दृष्टान्तेन स्पष्टयति –
यथेत्यादिना ।
न मुख्यो दोषवद्घ्राणसचिवत्वाभावादिति शेषः ॥ ८ ॥
घ्राणदेवता विद्धा प्राणदेवता तु न विद्धेत्यत्र गमकत्वेनानन्तरवाक्यं व्याचष्टे –
यस्मादिति ।
मुख्यप्राणस्य पाप्मवेधाभावमुपसंहरति –
अतश्चेति ।
पाप्मकार्यमासङ्गस्तस्य प्राणेऽनुपलम्भादित्यतःशब्दस्यैवार्थः ।
हिशब्देनोक्तं पाप्मावेधं विशुद्धत्वे हेतूकृत्य मुख्यप्राणविशुद्धिमुपसंहरति –
ह्येष इति ।
तस्य विशुद्धत्वे हेत्वन्तरमाह –
यस्माच्चेति ।
अतो विशुद्ध इत्युत्तरत्र सम्बन्धः ।
सर्वार्थत्वं प्राणस्य प्रश्नपूर्वकं प्रतिपादयति –
कथमित्यादिना ।
घ्राणादीत्यादिशब्देन कार्यमप्युच्यते ।
तेनैतास्तृप्यन्तीति श्रुत्यन्तरमाश्रित्याऽऽह –
तेन हीति ।
प्राणवृत्तिहेतुभ्यामन्नपानाभ्यां सङ्घातस्थितिरतःशब्दार्थः । सर्वार्थत्वं द्वितीयस्यातःशब्दस्यार्थः ।
मुख्यप्राणोपयुक्तत्वादन्नपानानां सङ्घातस्थितिहेतुत्वमित्यत्र प्रश्नपूर्वकं लिङ्गं दर्शयति –
कथमित्यादिना ।
वृत्तिमेव विशिनष्टि –
अन्नपाने इति ।
अन्वहमुपभुज्यमाने अन्नपाने प्राणस्थितिहेतू इति यावत् ।
प्राणस्योच्चिक्रमिषायामपि सङ्घातः स्वयमशनपाने कृत्वा स्थास्यतीत्याशङ्क्याऽह –
अप्राणो हीति ।
तदा प्राणोच्चिक्रमिषावस्थायामिति यावत् ।
ननूत्क्रान्त्यवस्थायामशिशिषाद्यभावादेव सङ्घातस्योत्क्रान्तिर्न त्वशनाद्यभावात्तत्र प्रमाणाभावादत आह –
दृश्यते हीति ।
तदिति मुखव्यादानमुच्यते । अन्नग्रहणं पानोपलक्षणार्थम् ॥ ९ ॥
विशुद्धिगुणकमुख्यप्राणात्मोद्गातृदृष्ट्योद्गीथावयवभूतमोङ्काराख्यमक्षरमुपास्यमित्युक्तमिदानीं तत्रैवाऽऽङ्गिरसबृहस्पत्ययास्यगुणत्रयविधानार्थमुत्तरग्रन्थमुत्थापयति –
तं हेति ।
तत्र वृत्तिकाराभिप्रेतं सम्बन्धं दर्शयति –
तं मुख्यमिति ।
पराभिप्रेतसम्बन्धे गमकमाह –
एतमिति ।
अव्यवहितसम्बन्धसम्भवे व्यवहितसम्बन्धकल्पना न युक्तेति परिहरति –
भवत्येवमिति ।
ऋषीणामङ्गिरोबृहस्पत्यादिशब्दैरुपदेशेऽपि गुणत्रयविशिष्टप्राणोपासनं न विरुध्यते ततश्च प्रधानानामबाधे प्राणोपासकानामृषीणामुपदेशो न त्यागमर्हत्यङ्गिरोबृहस्पत्यादिशब्देभ्योऽपि प्रथमप्रतिपन्नानृषीन्विहाय यौगिकवृत्तिप्रतिपत्तव्यगुणमात्रप्रतिपत्त्यनुपपत्तेरित्यर्थः ।
प्राणोपासकानामृषीणामभिधानमैतरेयकश्रुत्या द्रढयति –
श्रुत्यन्तरवदिति ।
तदेव स्पष्टयति –
तस्मादिति ।
शतर्चिनो नाम प्रथममण्डलदृश ऋषयः । एष च प्राणो यस्मात्पुरुषं सङ्गाताख्यं शतवर्षाण्यभिगतवांस्तस्मादेतमेव प्राणं सन्तमृषिशरीरस्थितमपि शतर्चिनशब्दवाच्यं वदन्तीति योजना ।
शतर्चिशब्दवदुभयविषयाणि शब्दान्तराण्यपि सन्तीत्याह –
तथेति ।
आद्यन्ते मण्डले मुक्त्वा मध्यमानां मण्डलानां द्रष्टारो माध्यमा ऋषयस्तेऽपि प्राणस्तस्य स्वात्मनि मध्ये सर्वजगद्विधारकत्वात् । गृत्समदस्तु द्वितीयमण्डलदर्शी स्वापकाले वागादीनां गिरणात्प्राणो गृत्सो रेतोविसर्गकारणमदहेतुत्वादपानो मदः प्राणापानात्मकत्वात्प्राणोऽपि तथोच्यते । तृतीयमण्डलदर्शी विश्वामित्रः प्राणोऽपि तथा व्यपदिश्यते । तस्य हि विश्वं भोज्यजातं स्थितिहेतुतया स्निग्धमासीत् । वामदेवस्तु चतुर्थमण्डलद्रष्टा प्राणोऽपि तच्छब्दवाच्यस्तस्य वागादिदेवतासम्भजनीयत्वात् । पञ्चममण्डलद्रष्टाऽत्रिरित्युच्यते प्राणोऽपि तथैव कथ्यते । तस्य पाप्मनोऽनर्थरूपान्प्रति सर्वत्रात्तृत्वात् । आदिपदेन भरद्वाजादिपदानि गृहीतानि ।
दृष्टान्तमेवं व्याख्याय दार्ष्टान्तिकमाह –
तथेति ।
किमित्यङ्गिरःप्रभृतीन्प्राणं करोति श्रुतिरत आह –
अभेदेति ।
तथा च सप्तमे प्राणस्य सार्वात्म्यं वक्ष्यते तथाऽत्रापि तस्य तत्तदृषिरूपत्वं विवक्षितमित्याह –
प्राणो हेति ।
अव्यवहितसम्बन्धसम्भवे फलितं वाक्यार्थं कथयति –
तस्मादिति ।
प्राणस्याङ्गिरसत्वं व्युत्पादयति –
यस्मादिति ॥ १० ॥
अङ्गरःशब्दवद्बृहस्पतिशब्दोऽप्युभयत्र नेतव्य इत्याह –
तथेति ।
प्राणस्य बृहस्पतित्वं साधयति –
वाच इति ।
अङ्गिरोबृहस्पतिशब्दवदस्यशब्दोऽप्युभयत्र द्रष्टव्य इत्याह –
तथेति ।
तस्योभयत्र वृत्तिं विशदयति –
यद्यस्मादिति ।
यस्मादास्यादयते तेनाऽयास्यः प्राणः स एवात्रोपासकत्वादृषिरपि तथेति योजना ।
यथोक्तानामृषीणामेवोक्तगुणकमुपासनं नान्येषां विशेषवचनादित्याशङ्क्याऽऽह –
तथेति ।
विशेषस्य न शेषनिवर्तकत्वं प्रदर्शनार्थत्वादित्यर्थः ॥ ११ – १२ ॥
यथोक्तोपासनस्य त्रिषु नियमाभावे गमकं दर्शयति –
न केवलमिति ।
सम्प्रति विहितोपासनस्य दृष्टफलमादेष्टुं पातनिकां करोति –
विदित्वेति ॥ १३ ॥
भूमिकां कृत्वा विवक्षितमुपास्तिफलं कथयति –
तथेति ।
दृष्टमिति विशेषणादभीष्टं फलान्तरमाचष्टे –
प्राणेति ।
आत्मविषयं शरीरवर्तिप्राणगोचरमिति यावत् ।
उपसंहारस्य प्रयोजनमाह –
आधिदैवेति ॥ १४ ॥
अनन्तरमाध्यात्मिकप्राणदृष्ट्योद्गीथोपासनवचनादिति शेषः । किमिति देवताविषयमुद्गीथोपासनं प्रस्तूयते तत्राऽऽह –
अनेकधेति ।
प्राणरूपेणाऽऽदित्यादिरूपेण चोद्गीथस्योपास्यत्वाद्देवताविषयतदुपास्तिप्रस्तावो युक्त एवेत्यर्थः ।
आदित्यादिमतयश्चेत्यादिन्यायेन वाक्यार्थं कथयति –
आदित्यदृष्ट्येति ।
“तमादित्यमुद्गीथमुपासीत” इत्यादित्यशब्दस्योद्गीथशब्दस्य च सामानाधिकरण्यमयुक्तमुद्गीथशब्दस्य प्रकरणादक्षरवाचित्वादादित्यशब्दस्य च ज्योतिर्विषयत्वाद्भिन्नार्थयोश्च शब्दयोः सामानाधिकरण्यायोगादिति शङ्कते –
तमुद्गीथमितीति ।
आदित्ये यद्यपि नोद्गीथशब्दो रूढ्या वर्तितुमर्हति तथाऽपि गौण्या च तत्र तत्र वृत्तेः सामानाधिकरण्यसिद्धिरित्युत्तरमाह –
उच्यत इति ।
प्रजार्थमुद्गायतीत्येतदेव स्पष्टयति –
प्रजानामिति ।
अन्नोत्पत्त्यर्थमुद्गायतीति पूर्वेण सम्बन्धः ।
तदेव व्यतिरेकद्वारा साधयति –
न हीति ।
आदित्यस्यान्नार्थमागानमतःशब्दार्थः ।
न तस्योद्गातुरिव प्रत्यक्षमुद्गानमुपलब्धमित्याशङ्क्याऽऽह –
उद्गायतीवेति ।
उपमामेवोपपादयति –
यथेति ।
’अथाऽऽत्मनेऽन्नाद्यमागायेदि”तिश्रुत्यन्तरे यथाऽन्नार्थमुद्गाताऽऽगायतीत्यवगतं तथाऽऽदित्योऽपि प्रजानामन्नार्थमागायतीत्यर्थः ।
उद्गीथशब्दस्याऽऽदित्ये सम्भवं परामृश्य फलिर्तमाह –
अत इति ।
आदित्यदृष्ट्योद्गीथोपासनमुपपाद्य फलोक्तिं व्याचष्टे –
किञ्चेत्यादिना ।
एवंगुण तमस्तज्जभयनिवर्तकत्वगुणसहितमिति यावत् ॥ १ ॥
नन्वध्यात्ममधिदैवतमिति स्थानभेदात्प्राणादित्ययोर्भिन्नत्वाद्भिन्नमेव तयोरुपासनमुपादेयमत आह –
यद्यपीति ।
प्राणदित्ययोः स्वरूपभेदाभावं प्रश्नपूर्वकं प्रतिपादयति –
कथमित्यादिना ।
उशब्दोऽप्यर्थः स्थानभेदतो भेदमनुजानाति ।
गुणतः साम्य साधयति –
यस्मादिति ।
नामतः साम्यं सङ्गिरते –
किञ्चेति ।
सवितृवत्प्राणेऽपि प्रत्यास्वरशब्दप्रवृत्तिमाशङ्क्याऽऽह –
यस्मादिति ।
स्वरत्येव गच्छत्येवेति यावत् । तस्मिन्नेव स्थूलदेहे न प्रत्यागच्छति तस्मात्प्राणे स्वरशब्दप्रवृत्तिरेवेत्यर्थः ।
सवितर्यपि तर्हि तच्छब्दप्रवृत्तिरेवेत्याशङ्क्याऽऽह –
सविता त्विति ।
आदित्यस्यास्तं गतस्य प्रत्यहमेकत्रैवाऽऽगतिदर्शनात्तस्मिन्प्रत्यास्वरशब्दस्यापि प्रवृत्तिरस्तीत्यर्थः ।
अतः प्राणादित्ययोरुक्तं साम्यं निगमयति –
अस्मादिति ।
अन्योन्यसाम्यकृतं फलमाह –
अत इति ।
प्राणादित्यावेकीकृत्य तद्दृष्ट्योद्गीथावयवभूतमोङ्काराख्यमक्षरमुपास्यमित्यर्थः ॥ २ ॥
अथाऽऽध्यात्मिकमाधिदैविकं चोद्गीथोपासनं प्रस्तुत्य तदेव समस्यैकीकृत्योक्तं तथा च वक्तव्याभावात् किमुत्तरेण ग्रन्थेनेत्याशङ्क्याऽऽध्यात्मिकमेवोद्गीथोपासनमनुसृत्याऽह –
अथेति ।
कोऽसौ व्यानो यद्दृष्ट्योद्गीथोपासनमुपदिदिक्षितमत आह –
वक्ष्यमाणलक्षणमिति ।
पक्षान्तरं व्यावर्तयति –
प्राणस्यैवेति ।
वक्ष्यमाणलक्षणमित्युक्तं व्यक्तीकरोति –
अधुनेति ।
तन्निरूपणार्थमादौ प्राणापानौ निरूपयति –
यद्वा इत्यादिना ।
ताभ्यामेव मुखनासिकाभ्यामित्येतत् ।
स्यातामेवं प्राणापानौ व्यानस्य तु किमायातामिति शङ्कित्वा तत्स्वरूपं दर्शयति –
तत इत्यादिना ।
सन्धिमेव स्फुटयति –
तयोरिति ।
प्राणापानयोर्वृत्त्योरभावावस्थायां मध्ये च वायोर्वृत्तिविशेषो योऽस्ति स व्यानशब्दार्थ इत्यर्थः ।
सन्धिस्कन्धमर्मदेशवृत्तिर्व्यान इति साङ्ख्या योगाश्चाऽऽहुस्तान्प्रत्याह –
यः साङ्ख्यादीति ।
साङ्ख्यानां योगानां च शास्त्रे प्रसिद्धो यो वायोर्वृत्तिविशेषः स्कन्धादिदेशगो नासौ व्यानःश्रुत्या विशेषनिरूपणादिति योजना ।
व्यानस्य प्राणापानसापेक्षत्वात्तयोरन्यतरस्योपासनमेवोचितं न व्यानोपासनमिति मन्वानश्चोदयति –
कस्मादिति ।
महताऽऽयासेन व्यानसतत्त्वनिरूपणेनेति यावत् ।
ताभ्यां तस्य वैशिष्ट्यमुपेत्य परिहरति –
वीर्यवदिति ।
व्यानस्यैवोपासनमिति शेषः ।
तदेव प्रश्नद्वारा प्रपञ्चयति –
कथमित्यादिना ।
कथं व्यानस्य वीर्यवत्कर्म प्रसिद्ध प्रतिज्ञायते कार्यकारणभावादित्याह –
व्यानेति ।
वाचो व्याननिर्वर्त्यत्वे लिङ्गं दर्शयति –
यस्मादिति ॥ ३ ॥
या वागित्यादिवाक्यानामर्थं सङ्क्षिपति –
तथेत्यादिना ॥ ४ ॥
अतो यानीत्यादि व्याचष्टे –
न केवलमिति ।
व्यानेन निर्वर्तयतीति पूर्वेण सम्बन्धः । यान्यन्यान्यपि यथोक्तानि कर्माणि तानि लोको व्यानेनैव करोतीत्युत्तरत्र सम्बन्धः ।
प्रयत्नाधिक्यनिर्वर्त्यानि कर्माण्येवोदाहरति –
यथेति ।
यथा तानि कर्माणि तथाऽन्यान्यप्येवंप्रकाराणीति योजना ।
व्यानस्य वीर्यवत्कर्महेतुत्वे फलितमाह –
अत इति ।
वैशिष्ट्येऽपि किं स्यादिति चेत्तदाह –
विशिष्टस्येति ।
वैशिष्ट्यफलमुपसंहरति –
एतस्येति ।
फलवत्त्वादित्युक्तमुपास्तिफलं स्पष्टयति –
कर्मेति ।
व्यानदृष्ट्योद्गीथोपासनस्याङ्गावबद्धत्वादिति शेषः ॥ ५ ॥
उद्गीथोपासनप्रसङ्गेनोद्गीथाक्षरोपासनां प्रस्तौति –
अथेति ।
विशेषणतात्पर्यं दर्शयति –
भक्तीति ।
उद्गीथाक्षराण्युपासीतेत्युक्ते भक्त्यक्षराण्युपास्यानि प्राप्तानि तानि मा भूवन्निति यतो मन्यते श्रुतिस्ततो विशेषणं करोतीत्यर्थः ।
विशेषणश्रुतिं व्याकरोति –
उद्गीथेति ।
नामाक्षरोपासनमुद्गीथोपासनस्याकिञ्चित्करमित्याशङ्क्याऽऽह –
नामेति ।
यथा लोके कृष्णमिश्रादिवाचकशब्दप्रयोगे वाच्यस्य पुरुषविशेषस्योपासनं गम्यते तथेहापीत्यर्थः ।
नामाक्षरोपासने नामवदुपासनेऽपि तदुपासनमेव कथमित्याशङ्क्य विभजते –
प्राण एवेति ।
प्राणस्योदः सादृश्यं प्रश्नपूर्वकमाह –
कथमित्यादिना ।
गीरित्यस्मिन्नक्षरे वाग्दृष्टिः कर्तव्येत्याह –
वाग्गीरिति ।
वाचो गिरश्च सादृश्यं दर्शयति –
वाचो हेति ।
उद्गीरक्षरयोः प्राणवाग्दृष्टिरिव थमित्यस्मिन्नक्षरेऽन्नदृष्टिः कार्येत्याह –
तथेति ।
थकारान्नयोरपेक्षितं सादृश्यं दर्शयति –
अन्ने हीति ॥ ६ ॥
प्राण एवोदित्यादौ सादृश्यं श्रुत्यैवोक्तं द्यौरेवोदित्यादौ तु नोक्तं तथा च तत्र सादृश्याभावे कथं दृष्टिकरणमित्याशङ्क्याऽऽह –
त्रयाणामिति ।
अन्तरिक्षमाकाशस्तदन्तःप्रतिष्ठा लोकास्तेन गीर्णा इवेति मत्वाऽऽह –
गिरणादिति ।
अग्न्यादीनां गिरणादिति संवर्गविद्यायां द्रष्टव्यम् ।
“सामवेदो वै स्वर्गो लोक” इति स्वर्गलोकत्वेन सामवेदस्य संस्तुतत्वादिति हेतुमाह –
स्वर्गेति ।
यजुषा स्वाहास्वधादिनेति यावत् ।
अध्यात्ममधिलोकमधिदैवमधिवेदं च नामाक्षरोपासनमुक्त्वा तत्फलोक्तिमवतार्य व्याकरोति –
उद्गीथेति ।
यो वाचो दोह इत्यत्र षष्ठी कर्मणि द्रष्टव्या ।
तमेव वाग्दोहं प्रकटयति –
ऋग्वेदादीति ।
तत्साध्यं फलं स्वाधीनोच्चरणक्षमत्वं तदनायासेनास्य सम्भवतीत्यर्थः । तदिति प्रकृतफलपरामर्शः । षष्ठी पूर्ववत् । तमिति दोहोक्तिः ।
वाच एव दोहे कर्मत्वं कर्तृत्वं चेत्याह –
आत्मानमेवेति ।
यो दोग्धा सा वागेव सा चाऽऽत्मानमेव तं दोग्धीति योजना । यथोक्तानि प्राणवागन्नादिरूपत्वेनोक्तानीति यावत् । यथोक्तगुणान्युत्थानगिरणस्थित्यादिधर्मकाणीत्यर्थः ।
उद्गीथाक्षराणीत्युक्तं विशेषणानुवादेन स्फुटयति –
उद्गीथ इति ।
उद्गीथ इत्येवंरूपस्य नाम्नोऽक्षराणीति यावत् ॥ ७ ॥
वागादिसमृद्धिफलमुपासनमुपदिश्य फलसमृद्धिर्येन प्रकारेण भवति तत्प्रकारज्ञानं सर्वकाम्योपासनशेषभूतं प्रासङ्गिकं विधीयत इत्याह –
अथ खल्विति ।
वागादिसमृद्धिफलकोपासनानन्तर्यमथशब्दार्थः ।
वक्ष्यमाणोपासनानां सर्वकाम्योपासनाशेषत्वद्योतनार्थं खल्वित्युक्तम् । प्रासङ्गिकत्वं दर्शयति –
इदानीमिति ।
कामशब्दः फलविषयः । तच्छब्दः प्रकारज्ञानपरामर्शी । उच्यते विधीयत इत्यर्थः ।
ध्यानप्रकारं प्रश्नपूर्वकं विशदयति –
कथमित्यादिना ।
इतिशब्दार्थमभिनयति –
एवमिति ।
एवंशब्दार्थमुदाहरणनिष्ठतया स्पष्टयति –
तद्यथेति ।
उत्पत्त्यादिभिरित्यादिशब्देन च्छन्दोदेवतादि गृह्यते ॥ ८ ॥
देवतादिभिरिति ।
आदिपदेनाऽऽर्षेयादिग्रहः ॥ ९ ॥
गायत्र्यादिनेति ।
आदिपदमुष्णिगनुष्टुब्बृहत्यादिसङ्ग्रहार्थम् । त्रिबृत्पञ्चदशः सप्तदश एकविंशः प्रसिद्धः सोमयागे स्तोमः ।
आत्मनेपदप्रयोगप्रतिपन्नमर्थमाह –
स्तोमाङ्गेति ।
यत्र कर्तृगामि फलं तत्राऽऽत्मनेपदं प्रयुज्यते, प्रकृते च स्तोष्यमाण इत्यात्मनेपदं दृश्यते, तस्मादेतत्फलस्य कर्तृगामित्वं गम्यते । अन्यथा पूर्वोत्तरयोरिव परस्मैपदप्रयोगप्रसङ्गादित्यर्थः ॥ १० ॥
यां दिशमभीत्यभिव्याप्येत्यर्थः । स्तोष्यन्देवताविशेषमिति शेषः । अधिष्ठातृशब्देनेन्द्रादयो गृह्यन्ते । आदिपदं तत्तद्दिगवस्थितासाधारणधर्मसङ्ग्रहार्थम् ॥ ११ ॥
आत्मानं स्वं रूपं गोत्रादिभिरुपसृत्योद्गाता स्तुवीतेति सम्बन्धः । नामादिभिरित्यादिशब्देन वर्णाश्रमादिग्रहणम् । अन्तत इत्यस्यार्थमाह –
सामादीनिति ।
पूर्वोक्तान्सामादीन्सर्वानुक्तेन क्रमेण ध्यात्वा तदवसाने स्वात्मानमपि सञ्चिन्त्यापेक्षितफलमनुसन्दधानः स्वरादिभ्यः प्रमादमकुर्वन्नुद्गाता स्तुवीतेति योजना । यत्र कर्मण्ययमुद्गाता यथोक्तरीत्या स्तोता भवति तत्र क्षिप्रमेवास्मै स कामः समृद्धिं गच्छेद्यत्कामः सन्यः स्तुवीतेत्यन्वयः । इतिशब्दः प्रासङ्गिकोपासनसमाप्त्यर्थः ॥ १२ ॥
प्रासङ्गिकं हित्वा प्रकृतमनुसन्धत्ते –
ओमित्येतदित्यादीति ।
पुनरुपादानस्य तात्पर्यमाह –
उद्गीथेति ।
आदिशब्देन पूर्वोक्तान्युपसरणानि गृह्यन्ते । उद्गीथस्य तैर्व्यवहितत्वात्प्रकरणविच्छेदशङ्कायां ततोऽन्यस्मिन्नर्थे प्रसङ्गः स्यात्स मा भूदित्येवमर्थं पुनरुपादानमित्यर्थः ।
देवा वै मृत्योरित्यादेस्तात्पर्यमाह –
प्रकृतस्येति ।
अक्षरव्याख्यानप्राप्तावनुवादभागं प्रत्याह –
ओमित्यादीति ।
देवासुरा ह वै यत्रेत्यत व्याख्याता देवा मारकादासुरात्पाप्मनः सकाशादिति यावत् ॥ १ ॥
कोऽयं कर्मणि प्रवेशो नाम तत्राऽह –
वैदिकमिति ।
तदिति वैदिकं कर्मोच्यते ।
ते छन्दोभिरित्यादि व्याचष्टे –
किञ्चेति ।
न हि सर्वे मन्त्राः सर्वत्र विनियुज्यन्ते । तथा चैकस्मिन्कर्मण्यनुष्ठीयमाने विनियुक्तान्मन्त्रान्हित्वा कर्मान्तरेष्ववशिष्टैर्जपादि कुर्वन्तः स्वात्मानं देवाश्छादितवन्तः । तस्मान्न मृत्युवश्यता तेषामित्यर्थः ।
तेषां छन्दोभिश्छादितत्वे छन्दसां छन्दस्त्वप्रसिद्धिप्रकारमभिनयति –
तत्तस्मादिति ॥ २ ॥
कर्मानुतिष्ठतां देवानां मृत्युवश्यता न व्यावृत्तेत्याह –
तानिति ।
तत्रेति वैदिककर्मप्रारम्भोक्तिः । उशब्दोऽप्यर्थः । यथोक्तकर्मपरानपि तान्मृत्युः पर्यपश्यदिति सम्बन्धः ।
कर्मणां मृत्युपदगोचरत्वं दृष्टान्तेनाऽऽह –
यथेति ।
दार्ष्टान्तिकभागस्य विवक्षितमर्थं सङ्गृह्णाति –
मृत्युरिति ।
दार्ष्टान्तिके क्षुद्रोदकस्थानीयं किं स्यादिति प्रश्नपूर्वकं दर्शयति –
क्वासावित्यादिना ।
ऋगादीनां नित्यत्वेन क्षयाभावान्न क्षुद्रोदकस्थानीयतेत्याशङ्क्य विवक्षितमर्थमाह –
ऋगिति ।
कर्मणश्च कृतकत्वेन फलतः स्वरूपतश्च क्षयिता प्रसिद्धेति भावः ।
मृत्युपरिहारोपायमुपदिशति –
ते नु देवा इत्यादिना ।
कर्मभ्यः सकाशादूर्ध्वा व्यावृत्ता इत्यर्थः । सर्वकर्मसङ्ग्रहार्थं कर्मभ्य इति बहुवचनम् ।
अवैदिककर्मत्यागस्य कर्मिष्वपि सिद्धत्वाद्वैदिककर्मत्यागार्थं विशिनष्टि –
ऋच इति ।
कर्मत्यागमात्रात्कृतकृत्यताशङ्कां वारयति –
तेनेति ।
किं तदक्षरं तदाह –
ओङ्कारेति ॥ ३ ॥
उदात्तादिरूपत्वाभावादक्षरस्य न स्वरशब्दत्वमित्याशङ्क्य परिहरति –
कथमित्यादिना ।
ऋचमाप्नोत्यध्ययनेन स्वाधीनां करोतीत्यर्थः । अतिस्वरत्यतिशयेनाऽऽदरधियोच्चारयतीति यावत् । ऋग्यजुःसाम्नां प्रत्येकमोङ्कारोच्चारणद्वारेणैवाऽऽप्तिदर्शनादित्यतिशब्दार्थः । उशब्दोऽपिपर्यायः । सम्प्रतिपन्नस्वरवदिति दृष्टान्तार्थः । अमृतमभयं तथाविधब्रह्मप्रतीकत्वादित्यर्थः । तत्प्रविश्य ब्रह्मबुद्ध्या तद्ध्यानं कृत्वेत्यर्थः ॥ ४ ॥
भवतु देवानामेवमस्माकं तु किमायातमित्याशङ्क्याऽऽह –
स योऽन्योऽपीति ।
राजगृहं प्रविष्टस्य विशेषदर्शनादक्षरं प्रविष्टस्यापि फले विशेषः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
तत्प्रविश्येति ।
अमृतत्वेन विशिष्टा इति शेषः ॥ ५ ॥
खण्डान्तरस्य तात्पर्यमाह –
प्राणादित्येति ।
प्रणवस्योद्गीथस्य चैकत्वं कृत्वा तस्मिन्सत्यध्यात्मं प्राणदृष्ट्याऽधिदैवतमादित्यदृष्ट्या च विशिष्टस्योद्गीथस्य यदुपासनमुक्तं तदेवानूद्य निन्दित्वा प्राणानां रश्मीनां च भेद एव गुणस्तद्विशिष्टदृष्ट्या तस्यैवोद्गीथावयवस्याक्षरस्यानेकपुत्रफलमुपासनमनेन ग्रन्थेन वक्तव्यमित्युत्तरो ग्रन्थः सम्प्रति प्रस्तूयत इत्यर्थः । अमृताभयगुणकाक्षरोपासनानन्तर्यमथशब्दार्थः ।
प्रणवोद्गीथयोरेकत्वे वैदिकप्रसिद्धिप्रदर्शनार्थं खल्वित्युक्तम् । तयोरेकत्वमुक्त्वाऽऽदित्यदृष्ट्योद्गीथोपास्तिमुक्तामनुवदति –
असाविति ।
उद्गीथादित्ययोरेकत्वं प्रश्नपूर्वकमुपपादयति –
उद्गीथ इत्यादिना ।
उच्चारयन्नेतीति सम्बन्धः ।
स्वरतेर्गत्यर्थत्वात्कथमुच्चारयन्नित्युच्यते तत्राऽऽह –
अनेकार्थत्वादिति ।
गच्छन्सविता प्राणिनां प्रवृत्त्यर्थमोमित्यनुज्ञा कुर्वन्निव गच्छति तस्मादोङ्कारत्वं सवितुरित्याह –
अथवेत्यादिना ॥ १ ॥
आदित्यदृष्ट्योद्गीथमुपदिष्टमनूद्य निन्दति –
तमेतमिति ।
निन्दाफलं दर्शयति –
अत इति ।
पर्यावर्तयादिति प्रथमपुरुषे श्रूयमाणे किमिति मध्यमपुरुषो व्याख्यायते तत्राऽऽह –
त्वंयोगादिति ।
युष्मद्युपपदे मध्यमपुरुषविधानादित्यर्थः ।
रश्मिभेदगुणदृष्टिविशिष्टोद्गीथोपासनस्य फलं कथयति –
एवमिति ।
वक्ष्यमाणेऽध्यात्मे बुद्धिसमाधानार्थमुक्तं देवताविषयं दर्शनमुपसंहरति –
इत्यधिदैवतमिति ॥ २ ॥
अध्यात्मप्राणदृष्ट्योद्गीथोपास्तिमुक्तामनुवदति –
अथेत्यादिना ।
कथं प्राणोद्गीथयोरेकत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
तथेति ।
यथा प्राणिनां प्रवृत्त्यर्थमोमित्यनुज्ञां कुर्वन्निवाऽऽदित्यो गच्छतीत्युक्तं तद्वदिति यावत् ।
उक्तमेव व्यतिरेकद्वारा स्फोरयति –
न हीति ।
मुमूर्षुसमीपवर्तिनो बन्धवो मरणकाले प्राणस्य वागादिप्रवृत्त्यर्थमनुज्ञाकरणं नैव जानन्ति । तथा च जीवदवस्थायामोमिति तदनुज्ञावशादेव वागादीनां प्रवृत्तिरालक्ष्यते । तस्मात्प्राणस्यानुज्ञामात्रमोङ्करणमित्यर्थः ।
प्राणादित्ययोरध्यात्माधिदैवतयोरुद्गीथत्वाविशेषात्प्राणवदादित्येऽप्यनुज्ञामात्रमोङ्करणमवधेयमित्याह –
एतत्सामान्यादिति ॥ ३ ॥
प्राणदृष्ट्योक्तामुद्गीथोपास्तिं निन्दित्वा विवक्षितामुपास्तिमुपन्यस्यति –
एतमु एवेति ।
भूमानं बहुत्वोपेतमिति यावत् ।
मध्यमपुरुषे तातङादेशस्य वैकल्पिकत्वेऽपि प्रथमपुरुषशङ्क्या दुरन्वयं व्यावर्तयति –
पूर्ववदिति ।
एकत्वदृष्टिनिन्दाद्वारा प्रधानोपासनं सफलमुपसंहरति –
प्राणेत्यादिना ॥ ४ ॥
पूर्वोत्तरयोर्ग्रन्थयोरसङ्गतिमाशङ्क्य तात्पर्यप्रदर्शनपूर्वकमुत्तरग्रन्थमवतार्य व्याकरोति –
अथेत्यादिना ।
ननु यथाश्रुतं स्थानमेव होतृषदनं किं नेष्यते तत्राऽऽह –
नहीति ।
हौत्रात्कर्मणो यत्फलमाद्रियते तत्प्रश्नपूर्वकमशेषतो दर्शयति –
किं तदित्यादिना ।
निपातद्वयमवधारणातिशयफलकं क्रियापदेन सम्बध्यते । अपिशब्दस्तु निष्ठानन्तरभावितया नेतव्यः ।
दुष्टमुद्गानमेव स्पष्टयति –
उद्गात्रेति ।
कथमन्यनिष्ठात्कर्मणोऽन्यत्र फलमाहर्तुं शक्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
चिकित्सयेति ।
उद्गाता प्रणवोद्गीथैकत्वविज्ञानमाहात्म्यात्प्रामादिकं स्वकर्मणि प्राप्तं क्षतं हौत्रात्कर्मणः सम्यक्प्रयुक्तात्प्रणवात्प्रतिसन्दधातीत्यर्थः ॥ ५ ॥
इयमेवेत्यादिसन्दर्भस्य तात्पर्यमाह –
अथेति ।
पुत्राद्यैश्वर्यैकदेशविषयोपासनोपदेशानन्तरमवसरे प्राप्ते ज्योतिष्टोमादावधिकृतस्य समग्रैश्वर्यप्राप्त्यर्थप्राप्त्यर्थमधिदैवाध्यात्मविभागेनोद्गीथविषयमेवापूर्वमुपासनमस्मिन्ग्रन्थे विधातुमिष्टमित्यर्थः ।
तत्र तदङ्गभूतमुपासनमादौ विदधाति –
इयमेवेति ।
पृथिव्यामृग्दृष्टिरत्र नेष्टा कर्माङ्गस्य संस्कर्तव्यत्वादित्यभिप्रेत्याऽऽह –
ऋचीति ।
ऋचि यथा पृथिवीदृष्टिरनन्तरवाक्ये विहिता तथाग्निः सामेत्यत्राग्निदृष्टिः साम्नि विधीयते पूर्ववदित्याह –
तथेति ।
ऋक्त्वं पृथिव्याः सामत्वं चाग्नेरप्रसिद्धमिति शङ्कते –
कथमिति ।
ऋक्सामत्वसिद्धावित्युत्तरमाह –
उच्यत इति ।
तयोराधाराधेयभावे गमकं दर्शयति –
तस्मादिति ।
ऋचि पृथिवीदृष्टिः साम्नि चाग्निदृष्टिरित्यत्र हेत्वन्तरमाह –
यथा चेति ।
पृथिव्यग्न्योरत्यन्तभेदाभावं प्रश्नपूर्वकं प्रकटयति –
कथमित्यादिना ।
कर्माङ्गयोः सह प्रयोगादृक्सामयोरन्योन्यमव्यभिचारान्नात्यन्तभेदस्तथा पृथिव्यग्न्योरप्येकशब्दवाच्यत्वान्नात्यन्तं भिन्नतेत्यर्थः ।
तयोरत्यन्तभेदाभावे फलितमाह –
तस्माच्चेति ।
पृथिवी साशब्दवाच्या स्त्रीत्वादग्निरमः पुंस्त्वादिति द्रष्टव्यम् ।
पक्षान्तरमुत्थाप्याङ्गीकरोति –
सामाक्षरयोरिति ॥ १ ॥
कथं पुनर्नक्षत्रपर्याये तदेतदेतस्यामित्यादिवाक्यं न हि नक्षत्रेषु चन्द्रमसः स्थितिरत आह –
नक्षत्राणामिति ।
नक्षत्राधिपत्यात्तदुपरिभावेन चन्द्रमसः स्थितेरित्यतःशब्दार्थः । नक्षत्रसहितं चन्द्रमसं पराम्रष्टुं सशब्दः ॥ ४ ॥
अङ्गोपासनानि कानिचिदुक्त्वा तादृगेवोपासनान्तरमाह –
अथेति ।
आदित्यस्य मण्डलात्मनो यद्रूपं शुक्लं दृश्यते ऋचि तद्दृष्टिः कर्तव्येत्यर्थः ।
तदेव रूपं विशिनष्टि –
भा इति ।
तामेव व्याचष्टे –
शुक्ला दीप्तिरिति ।
ऋचि यथा पूर्वोक्तरूपदृष्टिस्तथा साम्नि वक्ष्यमाणरूपदृष्टिरनुष्ठेयेत्याह –
अथेति ।
नन्वादित्ये शौक्ल्यवदनतिशयं कार्ष्ण्यं नास्माभिरनुभूयते तत्राऽऽह –
तद्धीति ।
एकान्तेन समाहिता शास्त्रसंस्कृता यस्य दृष्टिस्तस्यादित्ये निरतिशयं कार्ष्ण्यं दृश्यते तथा च तद्दृष्टिः साम्नि श्लिष्टेत्यर्थः ॥ ५ ॥
अथ यदेवैतदित्यादेस्तात्पर्यमाह –
ते एवेति ।
अङ्गोपासनानि समाप्यानन्तरमाधिदैविकीं प्रधानोपासनां विवक्षुरुपास्यस्वरूपमुपन्यस्यति –
अथेत्यादिना ।
किमिति हिरण्मयपदमुपमार्थं व्याख्यायते हिरण्यविकारत्वमेवात्र विवक्षितं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
न हीति ।
अपहतपाप्मत्वासम्भवं साधयति –
न हीत्यादिना ।
पाप्मादीत्यादिपदं तत्कार्यसङ्ग्रहार्थम् ।
किञ्च चक्षुष्युपास्ये पुरुषे सुवर्णविकारत्वस्याग्रहणाद्गौणमेव हिरण्मयपदमित्याह –
चाक्षुषे चेति ।
न च तत्राप्यातिदेशिकं तद्ग्रहणमृक्सामगेष्णत्वादिना तादृशेन विरोधात्तस्माद्गौणमेव हिरण्मयपदमित्युपसंहरति –
अत इति ।
हिरण्यश्मश्रुरित्यादिविशेषणेष्वपि तुल्यं गौणत्वमित्याह –
उत्तरेष्वपीति ।
नन्वादित्यादिमण्डले पुरुषो नास्माभिर्दृश्यते तत्राऽऽह –
निवृत्तचक्षुर्भिरिति ।
विशिष्टाधिकारिणामादित्यपुरुषदर्शनमुपपादयति –
ब्रह्मचर्यादीति ॥ ६ ॥
सर्वं एव सुवर्णं इति विशेषणादक्ष्णोरपि सुवर्णत्वे प्राप्ते प्रत्याह –
तस्येति ।
विशेषमेव प्रश्नपूर्वकं विशदयति –
कथमित्यादिना ।
यथा कप्यासवद्व्यवस्थितं पुण्डरीकं तथा तस्याक्षिणी इति योजना ।
आसशब्दनिष्पत्तिप्रकारं सूचयति –
आसेरिति ।
घञन्तस्य शब्दस्य विवक्षितमर्थं कथयति –
कपीति ।
तस्य करणत्वं स्फुटयति –
येनेति ।
कपिः स कपिपृष्ठान्तः कप्यास इति शेषः ।
पदार्थमुक्त्वा वाक्यार्थमाह –
कप्यास इवेति ।
निहीनोपमया देवस्य चक्षुषी व्यपदिशता तयोरपि निहीनत्वं व्यपदिष्टं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
उपमितेति ।
कप्यासेनोपमितं पुण्डरीकं तेनोपमानेनोपमितत्वाच्चक्षुषोर्न निहीनोपमानप्रयुक्तं निहीनत्वमित्यर्थः ।
यथोक्तस्याऽऽदित्यपुरुषस्य क्षेत्रज्ञत्वशङ्कां व्यावर्तयितुं नाम व्यपदिशति –
तस्येति ।
नाम्नो गौणत्वं शङ्काद्वारा व्युत्पादयति –
कथमित्यादिना ।
न तस्य सर्वपाप्मोदयस्तत्कार्यभाक्त्वादित्याशङ्क्याऽऽह –
पाप्मनेति ।
आदित्यक्षेत्रज्ञेऽपि सर्वपाप्मोदयः सम्भवति, “न ह वै देवान्पापं गच्छति” (बृ.उ. १ । ५ । २०) इति श्रुतेरित्याशङ्क्य परमात्मविषयवाक्यशेषमुदाहरति –
य आत्मेति ।
उक्तार्थयोगोऽतःशब्दार्थः ।
उपास्यं परमात्मानमुपन्यस्य तदुपासनमिदानीं सफलमुपन्यस्यति –
तमेवंगुणसम्पन्नमिति ।
यथोक्तेन प्रकारेणोन्नामानमिति सम्बन्धः ॥ ७ ॥
कथं परस्योपासनमित्यपेक्षायामुद्गीथे सम्पाद्येति दर्शयति –
तस्येत्यादिना ।
यथाऽऽदित्यादीनामुद्गीथेसम्पाद्योपासनमत्र विवक्ष्यते तथा परमात्मनोऽपि तत्र सम्पाद्योपासनं विवक्षित्वा सर्वर्क्सामात्मत्वमाह तस्येत्यादिवाक्यमित्यर्थः ।
मण्डलावच्छिन्नस्य पुरुषस्य कथमृगादिगेष्णत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
सर्वात्मेति ।
परस्य स्वारस्येन सर्वात्मत्वादाध्यानार्थं मण्डलावच्छेदादुपपन्नमृगादिगेष्णत्वमित्यर्थः ।
तत्रैव हेत्वन्तरमाह –
परापरेति ।
सर्वात्मत्वं साधयति –
सर्वयोनित्वादिति ।
सर्वकारणत्वेन सर्वात्मत्वादृगादिगेष्णत्वं युक्तमेवेत्यर्थः ।
तस्मादुद्गीथ इति वाक्यं योजयति –
यत इति ।
प्राप्ते सति तस्मादुद्गीथ इत्यनेन वाक्येनोद्गीथत्वं परोक्षेण नाम्ना देवस्योच्यत इति योजना ।
किमिति परोक्षनाम्ना देवो व्यपदिश्यत इत्याशङ्क्य परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रत्यक्षद्विष इति श्रुत्यन्तरमाश्रित्याऽऽह –
परोक्षप्रियत्वादिति ।
उन्नामत्वे देवस्योद्गातुरुद्गातृत्वप्रसिद्धिं प्रमाणयति –
तस्मादिति ।
तच्छब्दार्थं स्फुटयति –
यस्मादिति ।
प्रकृतस्योन्नाम्नो देवस्याऽऽगानादित्यतःशब्दार्थः । उद्गातुरुद्गातेति नामप्रसिद्धिरिति युक्तेति योजना ।
सर्वपाप्मोदयलिङ्गात्तस्य चान्यत्रासम्भवादादित्यान्तर्गतो देवः परमात्मेत्युक्तं तत्रैव हेत्वन्तरमाह –
स एष इति ।
देवकामानामादित्यादुपरितनलोकेष्वधिष्ठातारो ये देवास्तेषां कामाः काम्यमानफलविशेषास्तेषामिति यावत् । न हि निरङ्कुशं लोककामेशितृत्वं परस्मादन्यत्र सम्भवति । “एष सर्वेश्वर” (बृ.उ. ४ । ४ । २२) इति श्रुतेरिति भावः ॥ ८ ॥
आधिदैविकोपास्त्यानन्तर्यमथशब्दार्थः । ऋचि वाग्दृष्टिः साम्नि प्राणदृष्टिश्च कर्तव्येत्यत्र हेतुमाह –
अधरेति ।
कथमृक्सामयोरिव वाक्प्राणयोरधरोपरिस्थानत्वं तत्राऽऽह –
प्राण इति ।
स्थानमात्रत्वं व्यावर्तयति –
सहेति ॥ १ ॥
भोक्तारं व्यावर्तयति –
आत्मेति ।
छायात्मनः सामत्वे हेतुमाह –
तत्स्थत्वादिति ।
चक्षुषि च्छायात्मनः स्थितत्वादृचि सामवदित्यर्थः ॥ २ ॥
आध्यात्मिकानि कानिचिदङ्गोपासनान्युक्त्वाऽनन्तरं प्रकारान्तरेणाङ्गोपासनमेव किञ्चिदुपदिशति –
अथेति ।
अक्ष्णो यदेतद्रूपं शुक्लं दृश्यते ऋचि तद्दृष्टिः कर्तव्येत्यर्थः ।
तदेव रूपं विशिनष्टि –
भा इति ।
ऋचि पूर्वोक्तरूपदृष्टिवद्वक्ष्यमाणरूपदृष्टिरपि साम्नि कर्तव्येत्याह –
अथेति ।
यथाऽऽदित्यमण्डले समधिगम्यमतिकृष्णं रूपमुक्तं तथा चक्षुष्यपि दृक्शक्तेरधिष्ठानं तादृग्रूपमुपलभ्यते तद्दृष्टिः साम्नि कर्तव्येत्यर्थः ॥ ४ ॥
आध्यात्मिकप्रधानोपासनशेषत्वेनाङ्गोपासनान्युक्त्वाऽनन्तरं प्रधानोपासनाविषयं दर्शयति –
अथेति ।
दृश्यत इति प्रयोगाच्छायात्माऽयमित्याशङ्क्याऽऽह –
पूर्ववदिति ।
यथा पूर्वस्मिन्नाधिदैविके वाक्ये समाहितचेतोभिरादित्यपुरुषस्य दृश्यत्वमुक्तं तथा चाक्षुषपुरुषस्यापि विशिष्टाधिकारिभिरेव दृश्यत्वमेष्टव्यमित्यर्थः ।
छायात्मपक्षे वाक्यशेषविरोधमभिप्रेत्याऽऽह –
सैवेति ।
येयमृग्यथा व्याख्याता सा सर्वा स एव पुरुष इत्यर्थः ।
ऋच्युक्तं न्यायं साम्न्यतिदिशति –
तथेति ।
यत्किञ्चित्साम तत्सर्वं स एव पुरुष इत्यर्थः ।
ऋक्सामशब्दयोरर्थान्तरमाह –
उक्थेति ।
ऋक्साम यद्वदिति दृष्टान्तस्तथाशब्दार्थः ।
कथमृगाद्यात्मत्वं परस्येत्याशङ्क्याऽऽह –
सर्वात्मकत्वादिति ।
ब्रह्मशब्दस्य परमात्मविषयत्वं व्यावर्तयन्प्रकरणादित्युक्तन्यायेन त्रयो वेदाः स एव पुरुष इत्युपसंहारः ।
छायात्मनो जडस्य व्यावृत्त्यर्थं रूपातिदेशं दर्शयति –
तस्येति ।
किं तदादित्यपुरुषस्य रूपमित्यपेक्षायामाह –
हिरण्मय इत्यादीति ।
इतश्च नायं छायात्मेत्याह –
यावमुष्येति ।
नामातिदेशोऽप्येतमर्थमुपोद्बलयतीत्याह –
यच्चेति ।
आदित्यचाक्षुषयोरुपास्ययोर्भेदादुपासनाऽपि भिन्नेति शङ्कते –
स्थानेति ।
आदित्यमण्डलं चक्षुश्चेति स्थाने भिद्येते रूपं हिरण्मयो हिरण्यश्मश्रुरित्यादि ऋगादिगेष्णत्वादिर्गुण उदित्यादि नाम तेषामतिदेशस्तस्यैतस्य तदेव रूपमित्यादिः । ये चामुष्मात्पराञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे देवकामानां चेत्यधिदैवतम् । ये चैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे मनुष्यकामानां चेत्यध्यात्मम् इत्ययमीशितृत्वविषयो भेदव्यपदेशः । अतश्चैतयोर्भेदादुपासनमपि भिन्नमेवेत्यर्थः ।
नोपास्यभेदादुपासनाभेदोऽस्तीति दूषयति –
नेति ।
उपासकस्तावदमुनाऽऽदित्यात्मना पराचो लोकान्देवकामांश्चाऽऽप्नोति । स एवानेन चाक्षुषरूपेणार्वाचीनलोकान्मनुष्यकामांश्चाऽऽप्नोतीति श्रूयते । न चैकस्य वस्तुतो भिन्नोभयरूपत्वप्राप्तिरुपपद्यते । तस्माद्भेदकल्पना न युक्तेत्यर्थः ।
उभयात्मकत्वमेकस्यापि विद्यामाहात्म्याद्वेद्यभावोपगमादुपपन्नमिति शङ्कते –
द्विधेति ।
एकस्य विद्यावशादनेकरूपत्वे वाक्यशेषं प्रमाणयति –
वक्ष्यति हीति ।
एकस्यानेकशरीरपरिग्रहेपि न स्वरूपभेदोपपत्तिरिति परिहरति –
न चेतनस्येति ।
एकत्वसाधकसद्भावस्तच्छब्दार्थः ।
परोक्तं भेदकमनुवदति –
यस्त्विति ।
भेदकारणमित्यस्मादुपरिष्टादितिशब्दो द्रष्टव्यः ।
दूषयति –
न तदित्यादिना ।
तदित्यतिदिश्यमानं रूपाद्युक्तम् ॥ ५ ॥
आधिदैविकपुरुषवदाध्यात्मिकेऽपि पुरुषे निरतिशयैश्वर्यश्रवणाच्च तयोरैक्यमित्याह –
स एष इति ।
तयोर्भेदाभावे हेत्वन्तरमाह –
तत्तस्मादिति ।
ईश्वरस्यैव प्रागुक्तहेतोर्गानविषयत्वयोग्यत्वादित्यर्थः ।
तच्छब्दार्थं स्फुटयति –
यस्मादिति ॥ ६ ॥
स्थानभेदेन यथोक्तोपासन्नवतः फलोक्त्यर्थं पातनिकां करोति –
अथेति ।
एतत्सामेति सम्बन्धः ।
एवं विद्वानित्येतदेव विभजते –
यथोक्तमिति ।
विद्वानित्यस्मादुपरिष्टादथशब्दः सम्बध्यते । सोऽमुनैव लोकान्कामांश्चाऽऽप्नोतीति सम्बन्धः ।
आप्तिप्रकारं विवृणोति –
स एष इति ।
उपास्यवदुपासकस्यापि कुतो निरतिशयमैश्वर्यं न हि द्वयोर्निरङ्कुशमैश्वर्यं युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह –
आदित्येति ।
अमुनैवाऽऽदित्येनेत्युक्तमेवात्र व्यक्तीकृतम् ॥ ७ ॥
अथशब्दस्तथापर्यायः । चाक्षुषो भूत्वाऽनेनैव चाक्षुषेणैवेति सम्बन्धः । उक्तफ्लस्य याजमानत्वं दर्शयति –
तस्मादिति ।
तच्छब्दार्थमेव कथयति –
एष हीति ।
उद्गातारं विशिनष्टि –
कोऽसाविति ।
उद्गीथे परस्य सम्पाद्योपासनं विभागेनोक्तमुपसंहरति –
द्विरुक्तिरिति ॥ ८ - ९ ॥
अध्यात्माधिदैवतस्थानभेदावच्छिन्नपरमात्मदृष्ट्योद्गीथोपासनमखिलपाप्मापगमफलमुक्तम् । सम्प्रति स्थानभेदावच्छेदं हित्वा परोवरीयस्त्वगुणकपरमात्मदृष्ट्योद्गीथोपासनं परोवरीयस्त्वप्राप्तिफलकमानीतवानाम्नाय इति प्रकरणतात्पर्यमाह –
अनेकधेति ।
तर्हि विवक्षितमुपासनमेवोच्यतां किमाख्यायिकयेत्याशङ्क्याऽऽह –
इतिहासस्त्विति ।
इतिहासः पूर्ववृत्तम् । इतिह(स्य)भाव ऐतिह्यम् । समेतानामिति निर्धारणे षष्ठी ।
ननु सर्वस्मिञ्जगति त्रयाणामेवोद्गीथादिझाने कौशलमिति किं नोच्यते किमिति तेषां मध्ये त्रयाणामेव तन्नैपुण्यं प्रतिज्ञायते तत्राऽऽह –
न हीति ।
अमुष्य प्रसिद्धस्यापत्यमामुष्यायणो द्वयोरामुष्यायणो द्व्यामुष्यायणः । तव मम चायमिति परिभाषया धर्मतः परिगृहीत इति यावत् ।
किमर्थो वादारम्भ इत्यत आह –
तथा चेति ।
प्रवृत्ते वादे तस्मिन्विवक्षितेऽर्थे विद्या येषां तैः सह सम्वादे दृष्टमेव फलमित्यर्थः । इतिशब्दस्य प्रयोजनमित्यनेन सम्बन्धः ।
वादारम्भस्य दृष्टफलत्वे फलितमाह –
अत इति ।
इतिहासस्तु सुखावबोधार्थं इत्युक्तेन समुच्चयार्थश्चकारः ।
कथं यथोक्तं फलं दृष्टमित्याशङ्क्याऽऽह –
दृश्यते हीति ।
शीलकादीनां तद्विद्ययोगे विपरीतधीध्वंसादिकं फलमिति शेषः ॥ १ ॥
तत्रेति निर्धारणार्था सप्तमी । राज्ञः प्रागल्भ्योपपत्तेरित्युक्तं तस्य राजत्वे हेत्वभावादित्याशङ्क्याऽऽह –
ब्राह्मणयोरितीति ।
पक्षान्तरं विशेषणसामर्थ्यादुत्थाप्याङ्गीकरोति –
अर्थेति ॥ २ ॥
राज्ञा यथोक्तेन प्रकारेणोक्तयोर्ब्राह्मणयोर्मध्ये शालावत्यो दाल्भ्यं प्रत्युवाचेति सम्बन्धः ॥ ३ ॥
साम्नो गतिरित्यन्वयः । सामशब्दार्थमाह –
प्रकृतत्वादिति ।
तस्य पूर्वोत्तरग्रन्थयोः प्रकृतत्वं प्रकटयति –
उद्गीथो हीति ।
गतिशब्दस्य क्रियाविषयत्वं व्यावर्तयति –
आश्रय इति ।
औपचारिकमाश्रयं निरस्यति –
परायणमित्येतदिति ।
स्वरो ध्वनिभेदः कथमुद्गीथस्य गतिरित्याशङ्क्याऽऽह –
स्वरात्मकत्वादिति ।
तद्व्यञ्जकतया तदाश्रयत्वेन तत्तादात्म्याद्भवति स्वरस्तस्य गतिरित्यर्थः ।
साम्नः स्वरात्मकत्वेऽपि कतं तद्गतित्वमित्याशङ्क्य दृष्टान्तेन परिहरति –
यो यदात्मक इति ।
प्राणस्यान्नावष्टम्भत्वे वाजसनेयश्रुतिं प्रमाणयति –
शुष्यतीति ।
वत्सस्थानीयस्य प्राणस्यान्नं दाम बन्धनमिति च श्रुतेरित्यर्थः । ता अन्नमसृजन्तेति श्रुतेरन्नस्याप्सम्भवत्वं द्रष्टव्यम् ॥ ४ ॥
कथमपामसौ लोको गतिस्तत्राऽऽह –
अमुष्मादिति ।
इति पृष्टो दाल्भ्य उवाच हेति सम्बन्धः ।
तत्र च्छन्दसि कालनियमाभावमभिप्रेत्य क्रियापदं व्याकरोति –
आहेति ।
यद्यपि परो नास्याऽऽश्रयान्तरं प्रतिपद्यते तथाऽपि त्वया तद्वाच्यमेवेत्याशङ्क्याऽऽह –
अत इति ।
अतःशब्दार्थमेव स्फोरयति –
स्वर्गेति ।
तस्मात्स्वर्गलोकप्रतिष्ठं सामेति पूर्वेण सम्बन्धः ।
स्वर्गसंस्तावं सामेत्यत्र प्रमाणमाह –
स्वर्ग इति ॥ ५ ॥
उपदेशपारम्पर्यमागमः । यत्कृतकं तदनित्यमिति स्वर्गस्यान्तवत्त्वान्न परायणत्वं सम्भवतीत्याशयेनाऽऽह –
किलेति चेति ।
यथोक्तं न्यायं सूचयतीति शेषः ।
न्यायागमाभ्यामप्रतिष्ठितं ते सामेत्युपसंहरति –
दाल्भ्येति ।
स्वर्गप्रतिष्ठितं सामेति ज्ञाने दोषं दर्शयति –
यस्त्विति ।
असहिष्णुर्मिथ्यावचनमसहमानः सन्निति यावत् । एतस्मिन्काले मिथ्यावचनावस्थायामित्यर्थः । विपरीतं विज्ञानं यस्य स तथोक्तस्तं प्रतीति विग्रहः ।
तदेव विपरीतज्ञानभिनयति –
अप्रतिष्ठितमिति ।
सामाप्रतिष्ठितं प्रतिष्ठितमिति विपरीतज्ञानं प्रति कश्चिद्ब्रूयादिति सम्बन्धः ।
तदीयवचनमेव दर्शयति –
एवमिति ।
स तथा कथयतु मम तु किं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
एवमुक्तस्येति ।
तथैव विदुषः शापवाक्यानुसारेणेति यावत् । तदिति शिरोनिरुक्तिः ।
शापदानाय प्रवृत्तस्त्वयमिति शङ्कां वारयति –
नत्विति ।
मूर्धपातोपन्यासानर्थक्यमाशङ्कते –
नन्विति ।
अपराधाभावेऽपि परोक्तिवशान्मूर्धपाते दोषमाह –
अन्यथेति ।
सति चापराधे परोक्तिवैधुर्यान्मूर्धपाताभावे दोषं कथयति –
कृतेति ।
अपराधस्य मूर्धपातहेतोरपि सहकार्यपेक्षत्वादभिव्याहरणं नानर्थकमित्युत्तरमाह –
नैष दोष इति ।
कर्मणः शुभादेराचरितस्य निमित्तापेक्षया फलहेतुत्वेऽपि प्रकृतेऽपराधिनि कुतो व्याहरणापेक्षेत्याशङ्क्याऽऽह –
तत्रेति ।
तत्र शुभादौ कर्मण्येव निमित्तापेक्षया फलप्रदे सतीत्यर्थः । इति पराभिव्याहरणमर्थवदिति शेषः ॥ ६ ॥
हन्तेत्यादि व्याकरोति –
एवमिति ।
कथमनुष्य लोकस्यैतल्लोकप्रतिष्ठत्वं तदाह –
अयं लोक इति ।
आदिशब्दः श्राद्धादिसङ्ग्रहार्थः ।
तत्रैव श्रुतिं प्रमाणयति –
इतीति ।
अस्माल्लोकात्प्रदीयमानं चरुपुरोडाशाद्यग्निद्वारोपजीवन्ति देवा इति श्रौती प्रसिद्धिरित्यर्थः ।
भवतु परं लोकं प्रति प्रतिष्ठात्वमस्य लोकस्य तथाऽपि कथमयं लोकः साम्नः प्रतिष्ठेत्याशङ्क्याऽऽह –
प्रत्यक्षं हीति ।
पृथिव्याः सर्वाणि भूतानि प्रति प्रतिष्ठात्वे फलितमाह –
अत इति ।
साम्नोऽपि सर्वान्तर्भावादित्यर्थः ।
तथाऽपि प्रतिष्ठान्तरं त्वया वाच्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
अतो वयमिति ।
यस्मादेतल्लोकप्रतिष्ठात्वेन संस्तुतं साम तस्मादिदं साम प्रत्येतमेव लोकं प्रतिष्ठां जानीम इति योजना ।
कथं प्रतिष्ठात्वेन सामत्वाविशेषात्पृथिव्या साम संस्तुतमित्याशङ्क्याऽऽह –
इयमिति ।
इयं वै रथन्तरमिति रथन्तरशब्दवाच्यस्य सामविशेषस्य पृथिवीत्वेन स्तुतत्वादुद्गीथस्यापि सामत्वविशेषात्पृथिव्यात्मत्वं सम्भाव्यत इत्यर्थः ॥ ७ ॥
हन्ताहमेतदित्यत्रानन्तं सामैतदित्युच्यते ॥ ८ ॥
आकाशशब्दस्य भूताकाशविषयत्वं व्यावर्त्यं परमात्मविषयत्वं वाक्यशेषवशाद्दर्शयति –
आकाश इति चेति ।
किञ्च परस्याऽऽत्मनः सर्वभूतोत्पादकत्वं कर्मेति वेदान्तमर्यादा, तदिहाऽऽकाशे श्रुतं तथा च परमात्मैवाऽऽकाशशब्द इत्याह –
तस्य हीति ।
किञ्च परस्मिन्नेव भूतानां प्रलयः स चात्राऽऽकाशे श्रुतस्तस्मात्पर एवाऽऽत्माऽऽकाश इत्याह –
तस्मिन्नेवेति ।
सर्वोत्पादकत्वं परस्य कर्मेत्यत्र मानमाह –
तत्तेजोऽसृजतेति ।
परस्मिन्नेव लयो भूतानामित्यत्रापि मानमाह –
तेज इति ।
भवतु परस्याऽऽत्मनः सर्वोत्पादकत्वं कर्म तथाऽपि किमायातमाकाशस्येति चेत्तत्राऽऽह –
सर्वाणीति ।
कथमयं क्रमो लभ्यते ।
अविशेषेण हि ततः सर्वोत्पत्तिः श्रुतेत्याशङ्क्याऽऽह –
सामर्थ्यादिति ।
आत्मन आकाशः सम्भूतस्तत्तेजोऽसृजतेत्यादिश्रुतिबलादित्यर्थः ।
तथाऽपि कथमाकाशे सर्वभूतलयस्तत्राऽऽह –
आकाशं प्रतीति ।
विपर्ययेण तु क्रमोऽत इति न्यायेनाऽह –
विपरीतेति ।
आकाशस्य परमात्मत्वे हेत्वन्तरमाह –
यस्मादिति ।
परायणत्वमपि तत्रैव लिङ्गमित्याह –
अत इति ॥ १ ॥
आकाशस्तल्लिङ्गादिति न्यायेनाऽऽकाशस्य परमात्मत्वमुक्तमिदानीं तस्योद्गीथे सम्पादितस्य परोवरीयस्त्वं गुणमुपदिशति –
यस्मादिति ।
उत्तरमुत्तरं श्रेष्ठादपि श्रेष्ठोऽयमित्येतत् ।
साममात्रस्य कथमयं गुणः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
परमात्मेति ।
आकाशस्य परमात्मत्वे लिङ्गान्तरमाह –
अत एवेति ।
परमात्मसम्पन्नत्वादिति यावत् । आकाशो हि प्रकृतोद्गीथे सम्पादितोऽनन्तः श्रुतः । न चाऽऽनन्त्यं ब्रह्मणोऽन्यत्र युक्तम् । सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति श्रुतेः । तस्मादाकाशो ब्रह्मेत्यर्थः ।
संप्रत्याकाशशब्दितस्य परस्योद्गीथे सम्पादितस्य परोवरीयस्त्वगुणविशिष्टस्योपास्तिं विदधाति –
तमेतमिति ।
परं परमुपर्युपरीति यावत् । तस्मादेवमुपासीतेति भावः ॥ २ ॥
विधिशेषमर्थवादं दर्शयति –
किञ्चेति ।
इतश्चात्र विधिरस्तीत्येतत् । तेभ्यस्तत्सन्ततिजा ये यथोक्तोद्गीथवेदितारस्तदर्थमित्यर्थः ॥ ३ ॥
तथा दृष्टविशिष्टतरजीवनवदित्यर्थः । अदृष्टेऽपीति च्छेदः । स य एतमित्याद्युत्तरं वाक्यं शङ्कोत्तरत्वेनोत्थ्याप्य व्याचष्टे –
स्यादित्यादिना ।
अस्मिन्युगे भवन्तीत्यैदंयुगीनास्तेषामैदंयुगीनानां लोकः परोवरीयानिति शेषः । पुनरुक्तिरुद्गीथोपास्तिसमाप्त्यर्था ॥ ४ ॥
अथोद्गीथाक्षरोपासनस्यानेकधोक्तत्वाद्वक्तव्यानवशेषात्प्रपाठकपरिसमाप्तिरेव युक्तेत्याशङ्क्याऽऽह –
उद्गीथेति ।
इदमा खण्डान्तरं परामृश्यते । प्रस्तावाद्युपासनं विवक्षितं चेत्तदेवोच्यतां किमनया कथयेत्याशङ्क्याऽऽह –
आख्यायिका त्विति ।
मटच्यो मर्दनहेतवोऽशनयः पाषाणवृष्टयो वा । ततः सस्यनाशादित्येतत् । सर्वतः स्वैरसञ्चारेऽपि न व्यभिचारशङ्केति दर्शयितुमाटिक्येति विशेषणम् । प्रद्राणकपदस्य क्रियापदेन सम्बन्धः । कुत्सितगतिप्राप्तौ हेतुरन्नालाभादिति ।
प्रद्राणकशब्दार्थं धातूपन्यासद्वारा कथयति –
द्रा कुत्सायामिति ॥ १ ॥
यदृच्छया सहसेत्यर्थः । नेत इति वाक्योपादानं तद्व्याकरोति –
अस्मादिति ।
यदित्यव्ययं बहुवचनान्तम् । उपनिहिताः कुल्माषा इति शेषः । एतेषां खल्विमे भाजने प्रक्षिप्ता इति योजना ॥ २ ॥
हन्त – कुल्माषा भक्षिताश्चेदित्यर्थः ॥ ३ ॥
किं प्रत्युवाचेत्याकाङ्क्षापूर्वकमाह –
किमित्यादिना ।
अनुपानाभावेऽपि तुल्यं जीवनराहित्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
काम इति ।
अन्योच्छिष्टकुल्माषभक्षणमृषेर्वदन्त्याः श्रुतेस्तात्पर्यमाह –
अतश्चेति ।
चाक्रायणस्य विदुषोऽभक्ष्यभक्षणदर्शनादिति यावत् । एतामवस्थां प्राप्तस्य जीवितसन्देहमापन्नस्येत्यर्थः । विद्याधर्मयशोवतो ज्ञानादिप्रयुक्तख्यातिं प्रपन्नस्येत्येतत् । स्वात्मोपकारे परोपकारे च सामर्थ्यं निग्रहानुग्रहशक्तिमत्त्वम् । एतत्कर्म जीवनमात्रकारणं कुत्सितं चेष्टितमित्यर्थः ।
उच्छिष्टोदकपानप्रतिषेधश्रुतेरभिप्रायमाह –
तस्यापीति ।
एतत्कर्मेत्यभक्ष्यभक्षणोक्तिः ।
ननु ज्ञानिनो यथेष्टचेष्टाऽत्रानुज्ञायते । मैवम् । सर्वान्नानुमतिश्चेत्यादिन्यायविरोधादित्याह –
ज्ञानेति ।
तस्मिन्नभिप्राये लिङ्गं दर्शयति –
प्रद्राणकेति ।
चाक्रायणे प्रद्राणकशब्दप्रयोगात्परमापदमापन्नः सन्कुल्माषानुच्छिष्टान्भक्षितवानिति प्रतिभाति । तथा च ज्ञानिनो यथेष्टाचारे प्रमाणाभावादनेकप्रमाणविरोधाच्च नासावत्र विवक्षित इत्यर्थः ॥ ४ ॥
स्त्रीस्वाभाव्यं पत्युराज्ञाकरणम् , सङ्ग्रहशीलत्वं वा । अत एवाग्रे दृश्यते ते ॥ ५ ॥
तस्याः कर्म कुल्माषाणां परिरक्षणम् , यक्ष्यतीति कस्मान्नोक्तं तत्राऽऽह –
यजमानत्वादिति ।
राज्ञो यजमानत्वद्यागफलस्याऽऽत्मगामित्वाद्यक्ष्यत इत्यात्मनेपदं प्रयुक्तमित्यर्थः ।
अन्येषामुपद्रष्टृत्वसम्भवे कुतस्त्वामेव राजा मानयिष्यतीत्याशङ्क्याऽऽह –
स चेति ॥ ६ ॥
हन्तेत्यन्नलेशलाभश्चेदेवं धनलब्धिद्वारा जीवनहेतुरित्यर्थः ॥ ७ ॥
राज्ञो यज्ञस्तत्रेत्युच्यते । उद्गातुरेकत्वे कुतो बहूक्तिरित्याशङ्क्याऽह –
उद्गातृपुरुषानिति ।
स्तुवन्त्यस्मिन्निति सप्तम्या सम्वाददेशो वा निर्दिश्यते ॥ ८ ॥
किमर्थमामन्त्रणं तदाह –
अभिमुखीकरणायेति ।
विदुषः समीपे देवतामविद्वान्प्रस्तोष्यसि चेन्मूर्धा ते विपतिष्यतीत्यग्रे सम्बन्धः ।
नन्वविद्वान्निन्दाया विवक्षितत्वाद्विद्वत्समीपवचनमकिञ्चित्करमिति चेन्नात्याह –
तत्परोक्षेऽपीति ।
तस्येत्यवद्वान्प्रस्तोतोच्यते ।
मा भूत्कर्ममात्रविदां कर्मण्यधिकार इति चेन्नेत्याह –
तच्चेति ।
तेनोभौ कुरुत इत्यादिश्रुताविति शेषः ।
अविदुषामपि कर्माधिकारे हेत्वन्तरमाह –
दक्षिणेति ।
तदेव व्यतिरेकद्वारा स्फोरयति –
अनधिकारे चेति ।
तस्यैव समुच्चयफलत्वादित्यर्थः ।
ननु दक्षिणमार्गस्य वापीकूपतटाकादिस्मार्तकर्मप्रयुक्तत्वाद्वैदिके कर्मणि विद्वानेवाधिक्रियते नेत्याह –
न चेति ।
यज्ञेन दानेन लोकाञ्जयन्तीति वैदिककर्मनिष्ठानामज्ञानामेव दक्षिणमार्गश्रवणादिति हेतुमाह –
यज्ञेनेति ।
इतश्चाविदुषां विद्वत्समीपे कर्माधिकारो नास्तीत्याह –
तथोक्तस्येति ।
देवताविज्ञानशून्यस्य ते मूर्धा विपतिष्यतीत्यनेन प्रकारेण मयोक्तस्य मूर्धा व्यपतिष्यदिति विशेषश्रवणाद्विद्वत्समीपे तदनुज्ञामन्तरेण कर्म कुर्वतोऽपराधित्वात्तस्य कर्मण्यनधिकार एवेत्यर्थः ।
विद्वदसमीपे पुनरविदुषोऽपि कर्मण्यधिकारोऽस्तीत्याह –
न सर्वत्रेति ।
अग्निहोत्रादौ श्रौते कर्मणि स्मार्तेषु च वापीकूपतटाकादिकर्मस्वध्ययनजपादिषु च विद्वत्सन्निधिमन्तरेणापि सर्वस्मिन्काले कर्ममात्रविदो नाधिकारोऽस्तीत्यशक्यं वक्तुमित्यर्थः ।
तत्र हेतुमाह –
अनुज्ञेति ।
भगवन्तं वा अहं विविदिषाणीत्यादिना राज्ञा स्वकीयकर्मनिर्वर्तने प्रार्थनादर्शनादेत एव मया समतिसृष्टाः स्तुवतामिति चानुज्ञोपलम्भादस्त्येवाविदुषामपि कर्मण्यधिकार इत्यर्थः ।
उक्तमर्थमुपसंहरति –
कर्ममात्रेति ।
विद्वत्समीपे तदनुज्ञामलब्ध्वा नास्ति कर्मानुष्ठानमित्येतन्निगमयितुमितिशब्दः ।
मूर्धा ते विपतिष्यतीत्येतदन्तं प्रस्तोतृविषयं वाक्यं व्याख्यातमित्यनुवदति –
मूर्धेति ॥ ९ ॥
तृष्णीमित्यस्यार्थमाह –
अन्यच्चेति ।
तत्र हेतुमाह –
अर्थित्वादिति ।
तत्तद्देवताविषयविज्ञानार्थित्वेन कर्मान्तरमकुर्वन्तश्चाक्रायणाभिमुखाः स्थिता इत्यर्थः ॥ १० – ११ ॥
अथ हैनमित्यादि व्याकरोति –
अथेति ।
प्रस्तोतृप्रभृतीनां तूष्णीम्भावादिति शेषः ॥ १ ॥
चाक्रायणस्य वचनमङ्गीकरोति –
सत्यमिति ।
अङ्गीकारमेव स्फोरयति –
एवमिति ।
आर्त्विज्यैरित्यस्य व्याख्यानमृत्विक्कर्मभिरिति । तदर्थमिति यावत् ।
यदि मामार्त्विज्यार्थमनुसंहितवानसि किमितीमानन्यान्वृतवानित्याशङ्क्याऽऽह –
अन्विष्येति ॥ २ ॥
एवं गते किमधुना कर्तव्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
अद्यापीति ।
चाक्रायणानुमतिं श्रुत्वा किमिदमिति व्याकुलितेषु प्रस्तोतृप्रभृतीषु ब्रूते –
किन्त्विति ।
उभयानुमत्यपेक्षयाऽनन्तर्यम् ।
ममालाभेनामीषां वृतत्वस्य निवृत्त्यवस्थायामित्याह –
तर्हीति ।
अनुज्ञाताः सन्तः प्रस्तोत्रादयः स्तुतिं कुर्वतामित्याह –
स्तुवतामिति ।
अस्त्वेवं त्वदर्थं पुनर्मया किं विधेयमित्याशङ्क्याऽऽह –
त्वया त्विति ॥ ३ ॥
यजमानं प्रत्युषस्तिप्रोक्तं वचः श्रुत्वाऽनन्तरमेनमुषस्ति प्रस्तोता त्यक्तव्याकुलत्वः शिष्यत्वेनोपसन्नवानित्याह –
अथेति ।
उपगतिप्रकारमभिनयति –
प्रस्तोतरिति ॥ ४ ॥
प्रतिवचनमादाय प्रशब्दसामान्यं गृहीत्वा तात्पर्यमाह –
पृष्ट इति ।
कथमिह प्राणशब्दार्थो निश्चीयतामित्याशङ्क्य ’अत एव प्राण’ इति न्यायेनाऽऽह –
कथमिति ।
प्राणात्मनैव संविशन्तीति पूर्वेण सम्बन्धः । प्राणशब्दार्थस्य परमात्मत्वेन निर्णीतत्वमतःशब्दार्थः । चेच्छब्दार्थो यदीत्युक्तः । मया तथोक्तस्य मूर्धा ते विपतिष्यतीत्येवमुक्तस्य तव तत्काले स्वापराधावस्थायां मूर्धा व्यपतिष्यदेवेति योजना । प्रमादस्य महतस्त्वया परिहृतत्वादित्यतःशब्दार्थः ॥ ५ ॥
यथा प्रशब्दसामान्यात्प्राणः प्रस्तावदेवतेत्युक्तं तथाऽऽदित्योद्गीथयोरुच्छब्दसामान्यादुद्गीथदेवताऽऽदित्य इत्याह –
उच्छब्देति ।
उक्तसामान्यपरामर्शार्थोऽतः शब्दः ॥ ६ - ७ ॥
एवमेव प्रस्तोतृवद्दुगातृवच्चेत्यर्थः । ऋत्विग्भ्यां प्रस्तावोद्गीथदेवतयोर्विज्ञानानन्तर्यमथशब्दार्थः ॥ ८ ॥
कथमन्नस्य प्रतिहारत्वं तदाह –
सर्वाणीति ।
तां चेदविद्वानित्याद्यन्यदित्युच्यते । तथोक्तस्य ममेत्येतदन्तमिति शेषः ।
कीदृगुपासनमस्मिन्प्रकरणे विवक्षितमित्याशङ्क्याऽऽह –
प्रस्तावेति ।
उपास्तित्रयस्य फलं दर्शयति –
प्राणादीति ॥ ९ ॥
पूर्वोत्तरखण्डयोः सङ्गतिं दर्शयन्नुपासनान्तरं प्रस्तौति –
अतीत इति ।
अन्नलाभस्यापेक्षितत्वमतःशब्दार्थः ।
प्रकारान्तरेणोद्गीथोपासनमन्नकामस्य प्रस्तुत्य प्रतिपत्तिसौकर्यार्थमाख्यायिकामादत्ते –
तत्तत्रेति ।
न केवलं दल्भस्यापत्यं किन्तु मित्रायाश्चेति चार्थः । न च सा दल्भस्य पत्नीति युक्तम् । तथा सति मैत्रेयपदस्य वैयर्थ्यात् । पत्न्यन्तरापत्यत्वव्यावृत्त्यर्थमिति चेन्न । प्रयोजनाभावात् ।
नन्वत्र वाशब्दाद्द्वावृषी विवक्षिताविति चेन्नेत्याह –
वाशब्द इति ।
कथं पुनर्दल्भ्यस्यापत्यं बकस्तदभार्याया मित्रायाश्चापत्यं भवितुमुत्सहते तत्राऽऽह –
द्व्यामुष्यायणो हीति ।
चैकितायनो दाल्भ्य इत्यत्रोक्तमेतदिति सूचयितुं हिशब्दः ।
उदितानुदितहोमवत्केषाञ्चिद्दृष्ट्या बकोऽसावन्येषां ग्लाव इत्येकस्मिन्नपि विकल्पो भविष्यति नेत्याह –
वस्तुविषय इति ।
कथं पुनर्विना मानमेकस्यैव द्विनामत्वाद्यङ्गीक्रियते तत्राऽऽह –
द्विनामेति ।
इत्यादिवाक्यं स्मृतिरूपं धर्मशास्त्रे प्रसिद्धमित्यर्थः ।
द्विगोत्रत्वमेकस्य लोकेऽपि प्रसिद्धमित्याह –
दृश्यते चेति ।
यतः सुतो जायते येन चायं धर्मतो गृह्यते तयोरुभयोरित्याह –
उभय इति ।
’उभयोरप्यसावृक्थी पिण्डदाता च धर्मतः’ इति स्मरन्तीत्यर्थः ।
दाल्भ्यादन्यो मैत्रेय इत्यङ्गीकृत्याऽऽह –
उद्गीथ इति ।
तदुपास्तौ तात्पर्यमृषावनादरे हेतुः । तस्मादृषित्रयमृषिद्वयं वा विवक्षितमित्यर्थः । पक्षान्तरद्योतनार्थो वाशब्दः ।
श्रौतो वाशब्दस्तर्हि किमर्थमित्याशङ्क्य पाठादन्यत्र तस्य फलमित्याह –
वाशब्द इति ।
मैत्रेयान्तं वाक्यं व्याख्याय स्वाध्यायमित्यादि व्याचष्टे –
स्वाध्यायमिति ।
यदुक्तमृषिरेको बकादिशब्दैरुच्यत इति तत्र लिङ्गमाह –
उद्वव्राजेति ।
शुनामुद्गीथः श्वोद्गीथस्तत्कालस्य प्रतिपालनं प्रतीक्षणमृषेर्दृश्यते तेषां चोद्गानमन्नार्थं तदृषेरपि स्वाध्यायकरणं तदर्थमित्याह –
श्वोद्गीथेति ।
यथोक्तार्थवाचिशब्दाभावेऽपि सामर्थ्यादयमर्थो भातीत्याह –
अभिप्राय इति ॥ १ ॥
तस्मा इत्यादि व्याचष्टे –
स्वाध्यायेनेति ।
क्षुल्लकाः क्षुद्रकाः शिशव इति यावत् । श्वेतः श्वा कश्चिदृषिर्देवता वा ।
अन्ये च श्वानो देवता ऋषयो वेत्युक्तम् सम्प्रति विवक्षितं पक्षमाह –
मुख्येति ।
तमूचुरिति सम्बन्धः ।
तानेव विशिनष्टि –
प्राणमन्विति ।
मुख्यप्राणसहितवागादिग्रहे हेतुमाह –
स्वाध्यायेति ।
अन्यथा वाक्यमनिर्धारितार्थं स्यादिति भावः ।
किमित्यन्नं भवद्भ्यो मया सम्पाद्यते न हि भवतामभोक्तॄणां तेन कृत्यमस्तीत्याशङ्क्य त्वन्निष्ठचेतनद्वारेणास्माकमपि भोगसिद्धेर्मैवमित्याह –
अशनायाम वा इत्यादिना ॥ २ ॥
किमिति प्रातःकालप्रतीक्षणं कृतं तत्राऽह –
प्रातरिति ।
उद्गानस्येति शेषः ।
प्रातःकालप्रतीक्षणकरणे कारणान्तरमाह –
अन्नस्येति ।
तस्य वृष्टिद्वाराऽन्नदत्वं द्रष्टव्यम् ।
तद्धेत्यादि व्याचष्टे –
तत्तत्रेति ।
ऋषेरन्नकामत्वमितोऽवगतम् ॥ ३ ॥
ते हेत्यादि व्याकरोति –
ते श्वान इति ।
समक्षमाससृपुरिति सम्बन्धः । उद्गातृपुरुषा इत्यध्वर्युप्रमुखा यजमानपर्यन्ता गृह्यन्ते । अन्योन्यं संलग्नाः सर्पन्तीति शेषः ॥ ४ ॥
हिङ्कारस्वरूपमाह –
ओमित्यादिना ।
त्रिवारमोङ्कारो गानार्थमुच्चरितः । अदामाशनं करवाम । पिबाम पानं करवामेत्येतत् । इतिशब्दो हिङ्कारसमाप्त्यर्थः ।
अन्नप्रसवितृत्वमादित्यस्य साधयति –
न हीति ।
इहेति प्रकृतदेशोक्तिः । ओङ्कारः सवितृप्रार्थनामन्त्रसमाप्त्यर्थः । भक्तिविषयोपास्तिसमाप्त्यर्थमितिपदम् ॥ ५ ॥
ननु भक्तिसम्बन्धानामुपासनानां जातत्वात्समस्तस्येत्यादिवक्तव्ये किमनन्तरखण्डेनेत्याशङ्क्याऽह –
भक्तीति ।
इत्यतोऽस्मात्प्रसङ्गादिति यावत् । ऋगक्षराणि गीयन्ते । तद्व्यतिरिक्तानि वाच्यशून्यानि गीतिसिद्ध्यर्थानि स्तोभाक्षराणि परिभाष्यन्ते । तानि च कर्मापूर्वनिर्वृत्तिद्वारेण फलवत्त्वादुपास्यानि तदुपास्तिविधिपरमुत्तरं वाक्यमित्यर्थः ।
वक्ष्यमाणोपासनानां प्रत्येकं स्वातन्त्र्यं नास्तीत्याह –
संहतानीति ।
तेषामनन्तरमुपदेशे हेतुमाह –
सामावयवेति ।
न चैवंविधस्स्तोभो नास्तीति वाच्यमित्याह –
रथन्तर इति ।
तथाऽपि कथं पृथिवीदृष्ट्या यथोक्तस्तोभस्योपास्यत्वं तदाह –
इयमिति ।
इयं वै रथन्तरमित्यत्र पृथिव्या रथन्तरत्वं श्रुतं, प्रस्तुतश्च स्तोभो रथन्तरेऽस्तीत्युक्तं ; तथा च यथोक्तात्सम्बन्धरूपात्सादृश्यात्पृथिवीदृष्ट्या हाउकार उपास्य इत्यर्थः ।
कथं पृनर्वायुदृष्ट्या हाइकारस्योपास्यत्वं तत्राऽऽह –
वाय्वप्सम्बन्धश्चेति ।
हाइकारो वामदेव्ये साम्नि प्रसिद्धः । तस्य च वायोरपां च सम्बन्धो योनिर्मैथुनेच्छावतीनामपां वायुः पृष्टेन्यवर्तत ततो वामदेव्यं सामाभवदिति श्रुतेः । तस्माद्यथोक्ताद्वामदेव्यसामसम्बन्धसामान्याद्वायुदृष्ट्या हाइकारमुपासीतेत्यर्थः ।
कथमथकारस्य चन्द्रदृष्ट्योपासनं तत्राऽह –
अन्ने हीति ।
तथा च थकारसामान्याद्यथोक्तोपास्तिसिद्धिरिति शेषः ।
थकारवदकारसामान्याच्च चन्द्रदृष्ट्याऽथकारमुपासीतेत्याह –
थकारेति ।
अथकारे तावद्व्यक्त्योऽकारोऽन्नात्मनि चन्द्रमस्यपि सोऽस्तीति तद्युक्तं यथोक्तमुपासनमित्यर्थः । प्रथममप्रत्यक्षः पश्चात्प्रत्यक्षीभवन्निति शेषः ।
तत्सामान्यं इहेति व्यपदिश्यमानत्वं, तस्मादात्मदृष्टिरिहेति स्तोभे कर्तव्येत्याह –
तत्सामान्यादिति ।
अग्निदृष्टिरीकाराख्ये स्तोभाक्षरे कर्तव्येत्यत्र हेतुमाह –
ईनिधनानीति ।
ईकारो निधायते येषु सामसु तान्याग्नेयानि प्रसिद्धानि । तथा च तेष्वग्निरीकारश्चेत्युभयोर्भावादस्मात्सादृश्यादीकारमग्निदृष्ट्योपासीतेत्यर्थः ॥ १ ॥
ऊकारमादित्यदृष्ट्या कथमुपासीतेत्याशङ्क्याऽऽह –
उच्चैरिति ।
ऊकारादित्ययोर्विधान्तरेण सादृश्यमाह –
आदित्येति ।
एकारसामान्यान्निहवदृष्टिरेकारे स्तोभे कार्येत्याह –
निहव इत्यादि ।
औहोयिकारस्य विश्वेदेव दृष्ट्योपास्तौ हेतुमाह –
वैश्वदेव इति ।
प्रजापतिदृष्ट्या हिङ्कारोपास्यत्वे हेतुः –
आनिरुक्त्यादिति ।
नीलपीतादिरूपेण निरुक्त्यविषयत्वात्प्रजापतेरित्यर्थः । अव्यक्तत्वाद्रूपादिरहितत्वादित्यर्थः । प्राणस्य चेति चकारात्स्वरस्य चेत्यर्थः । स्वरहेतुत्वं तन्निर्वर्तकत्वेन तदात्मकत्वम् ।
अन्नं या इति वाक्यं व्याचष्टे –
या इति ।
अन्नदृष्टिर्या इति स्तोभे कर्तव्येत्यत्र हेतुमाह –
अन्नेति ।
विराड्दृष्टिर्वागिति स्तोभे कार्येत्यत्र हेतुमाह –
वैराज इति ॥ २ ॥
अनिरुक्तः कारणात्मा । तस्यानिरुक्तत्वं साधयति –
अव्यक्तत्वादिति ।
स चानेकधा कर्यरूपेण सञ्चरतीति सञ्चरः । हुङ्कारोऽपि शाखाभेदेन विकल्प्यमानस्वरूपस्त्रयोदशश्चायं वावेत्यारभ्य गण्यमानस्ततश्च कारणदृष्ट्या हुङ्कारमुपासीतेत्यर्थः ।
उक्तमेवोपपादयति –
अव्यक्तो हीति ।
तत्र विकल्प्यमानत्वं हेतुः ॥ ३ ॥
नैतानि व्यस्तान्युपासनानि प्रत्येकं फलाश्रवणात् । समस्तं पुनरेकमिदमुपासनमेकफलत्वादित्यभिप्रेत्याऽऽह –
स्तोभाक्षरेति ।
उपनिषदं वेदोपनिषदं वेदेत्यावृत्तेस्तात्पर्यमाह –
द्विरभ्यास इति ।
प्रथमप्रपाठकव्याख्यानसमाप्तावितिशब्दः ॥ ४ ॥
पूर्वोत्तरप्रपाठकयोः सङ्गतिं दर्शयति –
ओमित्येतदित्यादिना ।
सर्वथाऽपि सामावयवविषयत्वे स्तोभाक्षरविषयत्वे चेत्यर्थः । इतिशब्दो हेत्वर्थः । यस्मादेकदेशविषयाण्युपासनानि वृत्तानि तस्मात्तानि समस्तविषयाणि वक्तव्यानीत्यर्थः । एकदेशोपास्तिव्याख्यानन्तर्यमथशब्दार्थः ।
कथमुक्तवक्ष्यमाणोपासनयोरिदं पौर्वापर्यं तत्राऽह –
युक्तं हीति ।
समस्तस्योपासनं साद्विति वचनादवयवोपासनं निन्दितत्वादननुष्ठेयमित्याशङ्क्याऽऽह –
समस्त इति ।
अर्थादस्ति निन्देति शङ्कते –
नन्विति ।
पूर्वत्रापि साधुत्वस्य विद्यमानस्यैव विशेषणत्वेनानुपादानान्नार्थादपि निन्देति परिहरति –
न साध्विति ।
यत्खल्वित्यादि व्याख्यातुं पातनिकामाह –
साधुशब्द इति ।
वाक्यमवतार्य व्याचष्टे –
कथमित्यादिना ॥१॥
किं पुनरेवं विवेककरणे कारणमित्याशङ्क्याऽऽह –
तत्तत्रेति ।
विवेककरणोपायभेदविकल्पार्थमुतेत्युभयत्र पदम् ।
साम्नैनमित्यादिना साधुनेत्यादिवाक्यस्य पौनरुक्त्यमाशङ्क्य व्याख्यानव्याख्येयभावान्मैवमित्याह –
शोभनेति ।
शोभनकार्यदर्शने सतीति यावत् ।
तत्रैव हेत्वन्तरमाह –
बन्धनादिति ।
असाम्नेत्यादि व्याचष्टे –
यत्रेति ॥२॥
कार्यगम्यं साधुत्वमसाधुत्वं चोक्त्वा स्वानुभवगम्यं तदुपन्यस्यति –
अथेति।
कार्यात्तस्य साधुत्वादिविवेकानन्तर्यमथशब्दार्थः । स्वसंवेद्यं साधुत्वमसाधुत्वं चेति शेषः ।
तत्र साधुत्वं स्वानुभवसिद्धमित्येतद्व्युत्पादयति –
सामेति ।
यत्साध्वित्यादिवाक्यस्य पूर्वेण पौनरुक्त्यमाशङ्क्याऽऽह –
एतदिति ।
असामेत्यादि व्याचष्टे –
विपर्यय इति ।
बतेत्याहुरिति सम्बन्धः ।
किं तैरुक्तं भवति तदाह –
यदसाध्विति ।
साधुशब्दः शोभनवाचीत्युक्तमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
तयोरेकार्थत्वमतःशब्दार्थः ॥३॥
उपासकमेव विशिनष्टि –
समस्तमिति ।
आगच्छेयुरिति यत्तत्क्षिप्रमेवेति क्रियाविशेषणत्वं यदित्यस्य द्रष्टव्यम् ॥४॥
एकस्योभयदृष्टिविषयत्वमयुक्तम् । नहि घटदृष्टिगोचरः सन्पटदृष्टेरपि गोचरः स्यादिति शङ्कते –
नन्विति ।
एकस्मिन्नपि प्रस्तुतं दृष्टिद्वयमविरुद्धमिति समाधत्ते –
न साध्वर्थस्येति ।
यथा घटादिषु मृदाद्यनुगतं तथा साधुशब्दार्थस्य कारणस्य लोकादिषु कार्येष्वनुगतत्वात्तद्दृष्टौ साधुदृष्टेरनुगमान्न दृष्टिद्वयस्यैकत्र विरोधोऽस्तीत्यर्थः ।
तदेव स्फुटयति –
साधुशब्देति ।
साध्वर्थस्य लोकेष्वनुगतिरपिशब्दार्थः । यत्रेति देवदत्तोक्तिः । सा घटादिदृष्टिस्तत्रेति शेषः ।
ननु साधुशब्दार्थयोर्धर्मब्रह्मणोस्तुल्यं कारणत्वम् । तथा चात्र साधुशब्दार्थो न व्यवस्थितः स्यादन्याय्यं चानेकार्थत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
यद्यपीति ।
धर्म एवेत्यत्र तथाऽपीति च वक्तव्यम् । ब्रह्मणि तु परमानन्दे साधुशब्दा भक्त्या गमयितव्यः । न च धर्मस्य निमित्तकारणत्वान्न कार्येऽनुगतिरिति वाच्यम् । कर्मापूर्वसहितदधिपयःप्रभृत्यवयवसमुदायस्य धर्मत्वात्तत्परिणामत्वाच्च कार्यस्य तत्र तदनुगतिसिद्धेरिति द्रष्टव्यम् ।
अपूर्वत्वाभावेन विधिमाक्षिपति –
नन्विति ।
कारणानुगमस्याऽऽनुमानिकत्वेऽपि तद्दृष्टिकरणमपूर्वमेवेति परिहरति –
न शास्त्रगम्यत्वादिति ।
“यश्चार्थादर्थो न स चोदनार्थ” इति न्यायेनोक्तं विवृणोति –
सर्वत्रेति ।
लोकेष्वित्यादिवाक्ये पञ्चविधसामदृष्ट्या लोकानामुपास्यत्वप्रतीतेरत्रापि हिङ्कारदृष्ट्या पृथिव्या ध्येयत्वे प्राप्ते प्रत्याह –
लोकेष्वितीति ।
लोकाः पञ्चविधं सामेत्युपासीतेति विभक्तिविपरिणामेन प्रथमवाक्यार्थपर्यवसानात्तदनुसारेणात्रापि पृथिवीदृष्ट्या हिङ्कारे ध्येये सति पृथिवी हिङ्कार इति पृथिवीदृष्टिमारोप्य हिङ्कारमुपासीतेति द्वितीयवाक्यं पर्यवस्यतीत्यर्थः । लोकसम्बद्धा सप्तमीश्रुतिर्हिङ्कारादिषु तत्सम्बद्धा च द्वितीया लोकेषु नेतव्या ।
तथा च लोकविषया सप्तमी हिङ्कारादिषु तत्सम्बद्धा च द्वितीया लोकेषु व्यत्यस्य पृथिव्यादिदृष्टिं हिङ्कारादिषु कृत्वोपासीतेति पक्षान्तरमाह –
व्यत्यस्येति ।
“ब्रह्मदृष्टिरुत्कर्षाद्” (ब्र. सू. ४ । १ । ५) इति न्यायेन पक्षद्वयमुक्त्वा प्रतिवाक्यं व्याचष्टे –
तत्रेति ।
उक्तरीत्याऽन्योपासने प्रस्तुते सतीति यावत् ।
अध्यासस्य सादृश्यनिबन्धनत्वाद्व्यक्तसादृश्याभावेऽपि यथाकथञ्चित्कल्पनीयमिति मत्वाऽऽह –
प्राथम्येति ।
लोकेषु पृथिव्याः सामसु च हिङ्कारस्य च प्राथम्यमस्ति तस्मात्सामान्यादिति यावत् ।
अग्निदृष्ट्या प्रस्तावोपासने प्रस्तावत्वं सामान्यमाह –
अग्नौ हीति ।
अन्तरिक्षदृष्ट्योद्गीथोपासने गकारसम्बन्धसादृश्यं दर्शयति –
अन्तरिक्षं हीति ।
आदित्यदृष्ट्या प्रतिहारोपास्तौ प्रतिशब्दसामान्यं हेतुमाह –
प्रतिप्राणीति ।
द्युदृष्ट्या निधनोपासने निधनत्वसामान्यमाह –
दिवीति ।
उक्तमुपासनमुपसंहरति –
इत्यूर्ध्वेष्विति ॥१॥
अथाऽऽवृत्तेष्विति वाक्यं व्याकरोति –
अथेति ।
पृथिवीमुख्येषु द्युपर्यन्तेषु पञ्चविधसामोपासनकथनानन्तर्यमथशब्दार्थः ।
पूर्वोत्तरग्रन्थयोर्मिथो विरोधं शङ्कित्वा परिहरति –
गत्यागतीति ।
यथा वा ते गतिविशिष्टास्तथादृष्ट्यैव हिङ्काराद्युपासनं विहितम् । यथा चाऽऽगतिविशिष्टास्ते तथादृष्ट्यैव तदुपासनं विधीयते । तथा च शास्त्रानुसारेण क्रियमाणयोरुपासनायोर्न विरोधोऽस्तीत्यर्थः ।
द्विधोपास्तिविषयसन्दर्भयोर्विरोधाभावमनूद्य फलितमुपासनं दर्शयति –
यत इति ।
द्युलोकदृष्ट्या हिङ्कारस्योपास्यत्वे हेतुमाह –
प्राथम्यादिति ।
आवृत्तौ द्युलोकस्याऽऽरम्भे च हिङ्कारस्य प्राथम्यं द्रष्टव्यम् ।
आदित्यदृष्ट्या प्रस्तावस्योपास्यत्वे हेतुमाह –
उदित इति ।
पूर्ववदिति गकाराक्षरसामान्यं विवक्षितम् ।
अग्निदृष्ट्या प्रतिहारोपास्तौ हेतुमाह –
प्राणिभिरिति ।
प्रतिहरणमितस्ततो नयनम् ॥२॥
साध्विति पदं सर्वत्र द्रष्टव्यमित्याह –
इति सर्वत्रेति ।
सर्वत्रेत्यस्य व्याख्या –
पञ्चविध इत्यादिना ॥३॥
ननु लोकदृष्ट्या सामोपास्त्यनन्तरं किमिति वृष्टिदृष्ट्या तदुपास्तिरुपन्यस्यते तत्राऽह –
लोकस्थितेरिति ।
पुरोवातदृष्ट्या हिङ्कारोपासने हेतुमाह –
पुरोवातादिति ।
उद्ग्रहणं वर्षोपसंहरणम् ।
अतःशब्दार्थमाह –
प्राथम्यादिति ।
मेघजन्मदृष्ट्या प्रस्तावोपास्तौ हेतुमाह –
प्रावृषीति ।
वर्षणदृष्ट्योद्गीथोपासने हेतुमाह –
श्रैष्ठ्यादिति ।
विद्योतनस्तनयित्नुदृष्ट्या प्रतिहारोपासने कारणमाह –
प्रतिहृतत्वादिति ।
विद्युतां स्तनयित्नूनां च प्रतिहृतत्वं विप्रकीर्णत्वं तेन प्रतिशब्दसादृश्याद्विद्योतनादिदृष्ट्या कर्तव्या प्रतिहारोपास्तिरित्यर्थः ॥१॥
उद्ग्रहणदृष्ट्या निधनोपासने निदानमाह –
समाप्तीति ।
वर्षति पर्जन्ये तदनुमन्तृत्वमकिञ्चित्करमित्याशङ्क्याऽह –
असत्यामपीति ॥२॥
किमिति वृष्टिदृष्टेरनन्तरमपां दृष्टिः साम्नि क्षिप्यते तत्राऽऽह –
वृष्टिपूर्वकत्वादिति ।
मेघसम्प्लवदृष्ट्या हिङ्कारमारम्भसामान्यादुपासीतेत्याह –
मेघ इति ।
वर्षदृष्ट्या प्रस्तावस्योपास्यत्वे हेतुमाह –
आप इति ।
प्राच्यो नद्यो गङ्गाद्याः । प्रतीच्यस्तु नर्मदाद्या इति भेदः ॥१॥
तर्हि गङ्गादावपेक्षितमपि मरणं न स्यादिति चेत्तत्राऽह –
नेच्छति चेदिति ।
असावुपासको मरुस्थलोष्वपि यथेच्छमुदकवान्भवतीत्यर्थः ॥२॥
किमिति सलिलदृष्ट्यनन्तरमृतुदृष्टिः साम्न्यारोप्यते तत्राऽह –
ऋतुव्यवस्थाया इति ।
ऋतुव्यवस्थानानुरूपं तत्र क्रियाविशेषणम् ॥१॥
कस्यचिदनुपासितुरपि क्रमेण तत्तदृतुफलभोगभागितोपपत्तेर्नेदमुपासनानुरूपं फलमित्याशङ्क्याऽऽह –
ऋतुमानिति ।
सम्पन्नः सर्वदा स्वेच्छावशादिति शेषः ॥२॥
ऋतुदृष्ट्यनन्तरं साम्नि पशुदृष्ट्यारोपकारणमाह –
सम्यगिति ।
अजादृष्ट्या हिङ्कारोपासने हेतुद्वयमाह –
प्राधान्यादित्यादिना ।
अजाया यज्ञसम्बन्धात्प्राधान्यम् । प्राथम्यं तु प्रथमपाठादिति द्रष्टव्यम् ।
“ब्राह्मणो मनुष्याणामजः पशूनां तस्मात्ते मुख्या मुखतो ह्यसृज्यन्त” इति श्रुतिमजाप्राधान्ये प्रमाणयति –
अज इति ।
“तस्माज्जाता अजावय” इति श्रुतेरजानामवीनां च साहचर्यं हिङ्कारप्रस्तावयोश्च साहचर्यं प्रसिद्धम् ॥१॥
पशुमान्भवतीत्यस्य पूर्वेण पौनरुक्त्यं परिहरति –
पशुफलैश्चेति ॥२॥
पशुप्रसूतपयोघृतादिनिमित्तत्वात्प्राणस्थितेस्तद्दृष्ट्यनन्तरं प्राणदृष्ट्या सामोपास्तिं प्रस्तौति –
प्राणेष्विति ।
प्राणशब्दस्य मुख्यप्राणविषयत्वं व्यावर्तयति –
घ्राणमिति ।
मुक्यप्राणादुत्तरेषां वरीयस्त्वासम्भवात्तस्य सर्वश्रेष्ठतया निर्धारितत्वात्परंपरं वरीयसां वागादीनां मध्ये प्रथमभावित्वेनोक्तत्वाद्घ्राणमेवात्र प्राणशब्दमित्यर्थः ।
कथं प्राणाद्वाचो वरीयस्त्वं तत्राऽऽह –
वाचेति ।
अप्राप्तत्वं व्यवहितत्वम् ।
चक्षुषो वरीयस्त्वं साधयति –
वाच इति ।
शब्दस्येति यावत् । वाचः शब्दात्सकाशादित्यर्थः ।
उद्गीथत्वे चक्षुषो हेतुमाह –
श्रैष्ठ्यादिति ।
मनसो वरीयस्त्वे हेत्वन्तरमाह –
अतीन्द्रियेति ।
इति वरीयस्त्वमिति पूर्वेण सम्बन्धः । अप्राप्तमप्युच्यते वाचेत्यादयो यथोक्तहेतवः ॥१॥
उक्तोपसंहारविरहेऽपि वक्ष्यमाणे बुद्धिसमाधानं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
निरपेक्षो हीति ॥२॥
अधिकसंख्याज्ञानस्याल्पसंख्याज्ञानपूर्वकत्वात्पञ्चविधोपासनानन्तरं सप्तविधोपासनं प्रस्तौति –
अथेति ।
पूर्ववल्लोकेष्वितिवत्सप्तमी च नेतव्येत्यर्थः ।
वाक्शब्देन शब्दसामान्यमुच्यते तत्सप्तधाप्रविभक्तसामावयवेष्वारोप्योपासनं कर्तव्यमिति वाक्यार्थमाह –
वाग्दृष्टीति ।
यत्किञ्च वाच इति वाक्योपादानं; तस्यार्थमाह –
शब्दस्येति ॥१-३॥
वाग्दृष्टेरनन्तरमादित्यदृष्टिर्विधीयते । तस्य वाङ्मयत्वात् । नच तद्विधानं युक्तम् । पूर्वमप्यादित्यदृष्टिविशिष्टोपासनस्योपदिष्टत्वादित्याशङ्क्याऽऽह –
अवयवमात्र इति ।
तस्य सामत्वे हेतुं पृच्छति –
कथमिति ।
सर्वदेत्यादिवाक्यमुत्तरत्वेनाऽऽदत्ते –
उच्यत इति ।
उच्चैः सन्तमादित्यं गायन्तीत्यादित्यस्योद्गीथत्वे हेतुः श्रुत्योक्तः । तथा सामत्वेऽपि तस्य हेतुरुच्यत इत्यर्थः ।
तमेव प्रश्नपूर्वकं विवृणोति –
कोऽसाविति ।
नोदेता नास्तमेतेत्यादिदर्शनादित्यर्थः ।
मां प्रतीत्यादि व्याचष्टे –
मां प्रतीति ।
अन्यशब्दस्यान्यत्र वृत्तिर्नान्तरेण किञ्चिन्निमित्तमित्यादित्यस्य सामत्वे हेतुरुच्यते चेत्तद्भेदानां हिङ्कारादित्वेऽपि कुतो निमित्तं श्रुत्या नोक्तमित्याशङ्क्याऽऽह –
उद्गीथेति ।
आदित्यस्योद्गीथेन सहोर्ध्वत्वं सामान्यं श्रुत्योक्तं तदनुसारेणास्मदुक्तप्राथम्यादिसामान्यं यथा पृथिव्यादिषु हिङ्कारादित्वं गम्यते तथाऽऽदित्यप्रभेदानामपि हिङ्कारादित्वं शक्यावगममिति श्रुत्या तेषां तद्भावे नोक्त्रं कारणमित्यर्थः ।
तर्हि सामत्वेऽपि कारणोत्प्रेक्षासम्भवान्न वक्तव्यं कारणमित्याशङ्क्याऽऽह –
सामत्वे पुनरिति ।
सामत्वं तत्रनिमित्तमिति यावत् ॥१॥
समः सर्वेणेत्युक्तं व्यक्तीकरोति –
तस्मिन्निति ।
वेदनप्रकारं प्रश्नपूर्वकं प्रकटयति –
कथमित्यादिना ।
धर्मरूपं सुखकरत्वात् । धर्मकार्यात्मकं रूपमिति यावत् । तद्दृष्ट्या हिङ्कारोपासने प्राथम्यं हेतुः ।
पशवो यथोक्तमादित्यरूपमुपजीवन्तीत्यत्र किं प्रमाणं तदाह –
यस्मादिति ।
तेषां हिङ्करणं साधयति –
तस्मादित्यादि ।
तद्भक्तिभजनशीलत्वादित्यस्मात्प्रागेव तस्मादित्यस्य सम्बन्धः ॥२॥
सवितरि प्रथमोदिते सति यत्तस्य रूपं तद्दृष्ट्या प्रस्तावस्योपास्यत्वे पूर्वस्मादानन्तर्यं हेतुः । यथोदयात् प्राचीनं रूपं पशुभिरुपजीव्यते तथेत्याह –
पूर्ववदिति ।
उदयात्पराचीनमादित्यरूपं मनुष्या उपजीवन्तीत्यत्र लिङ्गमाह –
तस्मादिति ।
प्रत्यक्षपरोक्षभावेन प्रस्तुतिप्रशंसयोर्भेदः ॥३॥
गोशब्दवाच्यानां रश्मीनां जगन्मण्डलेन सङ्गमनं सम्बन्धगमनमित्यर्थः । वत्सैः सङ्गमनमिति सम्बन्धः । सङ्गमकालीनमादित्यरूपमारोप्याऽऽदिभक्तेरोङ्कारस्योपास्यत्वे द्वयोराकारसामान्यं हेतुः । पक्षिणां यथोक्तमादित्यरूपमुपजीव्यमित्यत्र हेतुमाह –
यत इति ॥४॥
ऋजुर्मध्यंदिने यदादित्यस्य रूपं तद्दृष्ट्योद्गीथोपासने श्रैष्ठ्यं हेतुः । तत्कालीनादित्यरूपस्य देवोपजीव्यत्वे हेतुमाह –
द्योतनेति ।
तथाऽपि तस्य देवैरुपजीव्यत्वं कथमिति चेत्तत्राऽऽह –
तस्मादिति ॥५॥
अथ यदूर्ध्वमिति वाक्यमादाय व्याचष्टे –
मध्यंदिनादिति ।
तद्दृष्ट्या प्रतिहारोपासने प्रतिशब्दसामान्यं हेतुः । तस्मिन्काले सवितुरस्तं गिरिं प्रति हरणात् ।
यथोक्तमादित्यरूपं गर्भैरुपजीव्यमित्यत्र गमकमाह –
अत इति ।
ऊर्ध्व योनेरुपरिष्टाज्जठरं प्रतीत्यर्थः । यतो गर्भाः पूर्वोक्तविशेषणवन्तोऽत इति यावत् । तद्द्वारं पतनद्वारम् ॥६॥
तत्र तत्कालीनादित्यदृष्ट्योपद्रवमुपासीत तस्य तदाऽस्ताचलं प्रत्युपद्रवणादित्याह –
अथेति ।
आरण्यानां पशूनां यथोक्तरूपोपजीवनमुपपादयति –
तस्मादित्यादिना ।
श्वभ्रं गर्तं गुहेति यावत् ॥७॥
तत्सवितृरूपमिति शेषः । तद्दृष्ट्या निधनोपासने समाप्तिसामान्यं हेतुः । यथोक्तमादित्यरूपं पितृभिरुपजीव्यमित्यत्र गमकमाह –
तस्मादित्यादिना ।
तत्र तत्राथशब्दस्तत्तदुपासनानन्तर्यार्थो व्याख्येयः ।
एवं खल्वित्यादिवाक्यमपेक्षितं पूरयन्व्याकरोति –
एवमिति ॥८॥
अथ खल्वात्मसंमितमित्यादेस्तात्पर्यमाह –
मृत्युरिति ।
अनन्तरमित्यस्यापेक्षितं निक्षिपति –
आदित्येति ।
स्वशब्देन सामोच्यते तस्यावयवा हिङ्कारादयस्तन्नामाक्षराणां त्रित्वेन त्रित्वेन तुल्यतया मितं ज्ञातं सामेत्यर्थः ।
यथा परमात्मावगमो मृत्योर्मोक्षणहेतुस्तथेदमुपासनमपीत्यर्थान्तरमाह –
परमात्मेति ।
कीदृगत्रोपासनं विवक्षितमित्यपेक्षायां सदृष्टान्तमुत्तरमाह –
यथेत्यादिना ।
उद्गीथ इत्युद्गीथभक्तेर्नाम तदक्षराणीति यावत् । सामत्वं तेषां नामाक्षराणामित्यध्याहार्यम् । तदुपासनं तेषामक्षराणामादित्यदृष्ट्योपासनमित्यर्थः । मृत्युगोचराक्षरसंख्यैकविंशतित्वलक्षणा । साऽस्त्येकाऽनेकेष्वक्षरेषु । तत्सामान्येन तेष्वक्षरेष्वादित्यदृष्ट्या मृत्युमादित्यमित्यर्थः । अतिक्रमणाय तत्साधनमुपासनमिति शेषः ।
अतिमृत्यु मृत्योरत्ययहेतुत्वादित्युक्तमेव स्पष्टयति –
मृत्युमिति ।
नामाक्षराणि कथ्यन्त इति शेषः ॥१॥
आद्यक्षरयोः आदिभक्तिनामाक्षरयोरिति यावत् । तेन प्रक्षेपेण तदादिभक्तिनाम प्रतिहारनाम्ना तुल्यमेवेत्यर्थः ॥२ -३॥
ननु यथोक्तया रीत्या चतुर्विंशत्यक्षराणि तत्कथं तानि ह वा एतानि द्वाविंशतिरक्षराणीति तत्राऽह –
एवमिति ॥४॥
आदित्यस्यास्माल्लोकादेकविंशत्वे श्रुत्यन्तरं प्रमाणयति –
द्वादशेति ।
हेमन्तशिशिरावेकीकृत्य पञ्चर्तव इत्युक्तम् । आदित्यस्याहोरात्राभ्यां पौनःपुन्येन मृत्युहेतुत्वमस्मिन्लोके दृश्यते । तदयं लोको मृत्युविषयत्वाद्दुःखात्मकस्तदभावाद्ब्रह्मलोकः सुखात्मक इति मत्वाऽऽह –
मृत्युविषयत्वादिति ॥५॥
पूर्वेणोत्तरस्य पौनरुक्त्यमाशङ्क्याऽऽह –
उक्तस्यैवेति ।
व्याख्यातस्यैव ग्रन्थस्य समुदायार्थः संक्षिप्य बुद्धिसौकर्यार्थमनन्तरग्रन्थेनोच्यते । तत्र पौनरुक्त्यमित्यर्थः । जयमनु परो जयो भवतीति सम्बन्धः ।
परो हास्येत्युपात्तं वाक्यं व्याकरोति –
एवंविद इति ।
फलमिति शेष इति यावत् । साप्तविध्यं सप्तविधत्वं तदुपेतसामोपासनस्य समाप्त्यर्थोऽभ्यास इत्यर्थः ॥६॥
ननु पञ्चविधस्य सप्तविधस्य च साम्नो ध्यानं व्याख्यातम् । तथा च ज्ञातविषये वक्तव्याभावादलमनन्तरग्रन्थेनेत्याशङ्क्य पूर्वोत्तरग्रन्थयोरर्थभेदमाह –
विनेत्यादिना ।
गायत्रं रथन्तरमित्यादिनामग्रहणेन विशिष्टानि विशिष्टफलानि चेत्यर्थः ।
कथं पुनर्वक्ष्यमाणेषूपासनेषु निर्देशक्रमसिद्धिस्तत्राऽऽह –
यथाक्रममिति ।
यादृशं क्रममाश्रित्य तेषां कर्मणि प्रयोगः कर्मिणामिष्टस्तेनैव क्रमेण तदुपासनोक्तिरित्यर्थः ।
तत्र प्रा(घ्रा)णस्य क्रियाज्ञानयोरसम्भवात्प्राणस्य प्रधानत्वात्तद्दृष्ट्या गायत्रोपास्तिमादौ दर्शयति –
मनो हिङ्कार इत्यादिना ।
“प्राणमेव वागप्येति” (छा. उ. ४ । ३ । ३) इत्यादिश्रुत्या स्वापकाले प्राणे वागादीनां निधनमवधेयम् । प्रोतं प्रगतं प्रतिष्ठितमिति यावत् ।
गायत्रस्य प्राणेषु प्रतिष्ठितत्वे हेतुमाह –
गायत्र्या इति ।
प्राणो वै गायत्रीति हि श्रुतिः ॥१॥
अविदुषोऽपि प्राणित्वसिद्धेर्नेदं विद्याफलमित्याशङ्क्याऽऽह –
अविकलेति ।
कथं पुनर्नानाजनीनं सर्वमायुरेको ध्याता गन्तुमलमित्याशङ्क्याऽऽह –
शतमिति ।
“शतायुर्वै पुरुष” (श.ब्रा. १३ । २ । ६ । ८) इति श्रुतेरित्युच्यते । ज्योक्शब्दो निपातः स चोज्ज्वलनार्थः । उज्ज्वलः स्वपरोपकारसमर्थं इति यावत् ॥२॥
समग्रप्राणवतो मन्थनकर्तृत्वसम्भवात्प्राणदृष्ट्यनन्तरं मन्थनादिदृष्टिमवतारयति –
अभिमन्थतीत्यादिना ।
उपशमः संशमश्चेत्यर्थभेदाभावात्पुनरुक्तिमाशङ्क्य सावशेषनिरवशेषत्वाभ्यां विशेषमाह –
उपशम इति ।
कथं पुना रथन्तरसाम्नोऽग्नौ प्रतिष्ठितत्वम् । न हि तत्र किञ्चिन्निमित्तमुपलभ्यतेऽत आह –
मन्थने हीति ।
मन्थनं निमित्तीकृत्याग्नेरुत्पत्तौ रथन्तरसाम्नो गीयमानत्वदर्शनादग्नौ तस्य प्रतिष्ठितत्वसिद्धिरित्यर्थः ॥१॥
नन्वत्र ब्रह्मचर्यसीति फलमुक्तं बृहदुपासने तु तेजस्वी भवतीति वक्ष्यते । न च ब्रह्मवर्चसतेजसोर्भेदस्तथा च बृहद्रथन्तरोपासनयोर्न फलवैषम्यमत आह –
वृत्तेति ॥२॥
उत्तराधरारणिस्थानीययोः स्त्रीपुरुषोरवाच्ये कर्मणि प्रवृत्तयोर्मन्थनसामान्यान्मन्थनादिदृष्ट्यनन्तरं मैथुनदृष्टिं विदधाति –
उपमन्त्रयत इत्यादिना ।
पुरुषो हि पशुकर्मार्थं स्त्रियं वस्त्रादिना प्रीणयति । तस्मिन्प्रारम्भसामान्यात्प्रस्तावदृष्टिरित्याह –
ज्ञपयत इति ।
कुतो वामदेव्यस्य साम्नो मिथुने प्रोतत्वं तत्राऽऽह –
वाय्वम्बु मिथुनेति ।
वायोरपां च मिथुनतया सम्बन्धाद्वामदेव्योत्पत्तेरुक्तत्वात्तस्य मिथुने प्रतिष्ठितत्वं युक्तमित्यर्थः ॥१॥
न काञ्चनेतिवाक्यमादाय व्याचष्टे –
काञ्चिदपीति ।
पराङ्गनां नोपगच्छेदिति स्मृतिविरोधमाशङ्क्याऽऽह –
वामदेव्येति ।
विधिनिषेधयोः सामान्यविशेषविषयत्वेन व्यवस्था प्रसिद्धेति भावः ।
किं च शास्त्रप्रामाण्यादत्र धर्मोऽवगम्यते न काञ्चन परिहरेदिति च शास्त्रावगतत्वादवाच्यमपि कर्म धर्मो भवितुमर्हति । तथा च श्रौतेऽर्थे दुर्बलायाः स्मृतेर्न प्रतिस्पर्धितेत्याह –
वचनेति ।
यथोक्तोपासनावतो ब्रह्मचर्यनियमाभावो व्रतत्वेन विवक्षितस्तन्न प्रतिषेधशास्त्रविरोधाशङ्केति भावः ॥२॥
आदित्यस्य प्रजाप्रसवहेतुत्वात्तद्धेतुर्मैथुनदृष्ट्यनन्तरमादित्यदृष्टिमुत्थापयति –
उद्यन्नित्यादिना ॥१॥
“आदित्याज्जायते वृष्टिः” (म.स्मृ. ३ । ७६) इति स्मृतेरादित्यकार्यत्वात्पर्जन्यस्याऽऽदित्यदृष्ट्यनन्तरं पर्जन्यदृष्टिं दर्शयति –
अभ्राणीति ।
कथं वैरूपं साम तस्मिन्प्रतिष्ठितं तत्राऽऽह –
अनेकेति ॥१॥
पर्जन्यायत्तत्वादृतुव्यवस्थायास्तद्दृषेरनन्तरमृतुदृष्टिमाचष्टे –
वसन्त इत्यादिना ॥१॥
वैराजस्य साम्नो युक्तमृतुषु प्रोतत्वं तेषां स्वधर्मैर्विराजनादित्याह –
एतदिति ।
यद्वर्तूनामन्नोत्पत्तिनिमित्तत्वाद्विराडात्मनश्चान्नत्वात्तस्य तेषु प्रतिष्ठितत्वात्तद्द्वारा वैराजमपि साम तेषु प्रोतमिति भावः ॥२॥
ऋतुषु सम्यग्वृत्तेषु लोकस्थितेः प्रसिद्धत्वादृतुदृष्ट्यनन्तरं लोकदृष्टिमाह –
पृथिवीति ।
कथं शक्वर्य इत्येकस्यैव साम्नो नामधेयं बहुवचनाद्धि बहूनि सामानि प्रतीयन्ते तत्राऽऽह –
शक्वर्य इतीति ।
नित्यबहुवचनत्वमुभयत्र तुल्यमिति द्योतनाय वक्ष्यमाणं दृष्टान्तयति –
रेवत्य इवेति ।
महानाम्नीषु ऋक्षु शक्वर्यो गीयन्ते । तासां च “आपो वै महानाम्नीः” इत्यद्भिः सम्बन्धः स्मृतः अप्सु लोकाः प्रतिष्ठिता इति च श्रुतम् । तथा चास्मात्सम्बन्धाल्लोकेष शक्वर्यः प्रतिष्ठिता इत्याह –
लोकेष्विति ॥१॥
पशूनां लोककार्यत्वाल्लोकदृष्ट्यनन्तरं पशुदृष्टिमुपन्यस्यति –
अजेति ।
रेवत्य इति सामनामधेयं पूर्ववन्नित्यबहुवचनान्तम् ।
“पशवो वै रेवतीः” (तै.सं. १ । ५ । ८) इति श्रुत्यन्तरमाश्रित्याऽऽह –
पशुष्विति ॥१॥
पशुविकारपयोदध्यादिना पुष्टिरङ्गानां दृष्टेति पशुदृष्ट्यनन्तरमङ्गदृष्टिमाह –
लोमेति ।
रसो वै यज्ञायज्ञीयमिति श्रुतेरन्नरसविकारेण लोमादीनां सम्बन्धाद्यज्ञायज्ञीयं सामाङ्गेषु प्रतिष्ठितमित्याह –
एतदिति ॥१॥
कुणिः श्मश्रुरहितः ॥२॥
अग्न्यादीनामङ्गेषु प्रतिष्ठितत्वादङ्गदृष्ट्यनन्तरमग्न्यादिदृष्टिमुत्थापयति –
अग्निरित्यादिना ।
राजनस्य साम्नो देवतासु प्रोतत्वे हेतुमाह –
देवतानामिति ॥१॥
फलविकल्पार्थं वाशब्दस्यात्रासत्त्वे कथं वाक्यं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
सलोकतां वेत्यादीति ।
कथं पुनरेकस्मिन्नुपासने फलत्रयं विकल्प्यते तत्राऽऽह –
भावनेति ।
ननु फलत्रयमत्र समुच्चितमिष्यतां किमिति वाशब्दं गृहीत्वा विकल्प्यते तत्राऽऽह –
समुच्चयेति ।
न हि मिथो विरुद्धं फलत्रयमेकत्र समुच्चेतुं शक्यमतोऽपि विकल्पसिद्धिरित्यर्थः ।
ननु देवतादृष्ट्या राजनस्य साम्नो ध्यानाद्देवता न निन्देदिति वक्तव्ये कथमन्यथोच्यते तत्राऽऽह –
एत इति ॥२॥
अग्न्यादिदृष्ट्यनन्तरं त्रयीविद्यादृष्टिविधाने कारणमाह –
अग्न्यादीति ।
यदग्न्याद्यात्मकं सामोपास्यमुक्तं तस्मादानन्तर्यमुपास्यायास्त्रयीविद्याया युज्यते । ऋग्वेदोऽग्नेर्यजुर्वेदो वायोरादित्यात्सामवेद इति श्रुतेस्त्रय्यास्तत्कार्यत्वावगमादित्यर्थः । तत्कार्यत्वात्त्रयीसाध्यकर्मफलत्वादित्यर्थः ।
कथं सर्वस्मिन्प्रोतमित्युक्तं त्रयीविद्यादौ प्रोतमिति वक्तव्यत्वादत आह –
त्रयीविद्यादीति ।
कथं पुनरत्र त्रयीविद्यादिदृष्ट्या साम्नो ध्येयत्व गम्यते तत्राऽऽह –
त्रयीति ।
न चास्यां प्रतिज्ञायां पूर्वेण सन्दर्भेण विरोधः शङ्कामर्हतीत्याह –
अतीतेष्वपीति ।
तत्र हेतुमाह –
कर्माङ्गानामिति ।
दर्शपूर्णमासाधिकारे “पत्न्यवेक्षितमाज्यं भवति” इति दृष्टिविशेषणमाज्यं संस्क्रियते । तथा सामप्रभेदानां दृष्टिविशेषणत्वाविशेषात्तेषां कर्माङ्गानां तत्तदङ्गदृष्ट्या संस्कर्तव्यत्वादित्यर्थः ॥१॥
अथ यथाश्रुतं सर्वात्मत्वमेव किं न स्यादत आह –
निरुपचरितेति ॥२॥
सर्वविषयसामविदः सर्वेश्वरत्वमित्यत्र मन्त्रं सम्वादयति –
तदेतस्मिन्निति ।
परमित्यस्यैव व्याख्यानमन्यदिति ।
वस्त्वन्तराभावे हेतुमाह –
तत्रैवेति ॥३॥
सर्वज्ञत्वं सर्वेश्वरत्वं च तच्छब्दार्थः ॥४॥
सामोपासनं समाप्तं चेत्किमुत्तरग्रन्थेनेत्याशङ्क्याऽऽह –
सामेति ।
आदिशब्देन स्वरादयो वर्णा गृह्यन्ते किमित्युद्गातुर्यथोक्तोपास्तिरुच्यते तत्राऽऽह –
फलेति ।
मृत्युपरिहारादिः फलविशेषस्तत्सम्बन्धादेषोपास्तिरनुष्ठेयेत्यर्थः । पशुभ्यो हितत्वमस्य वचनाद्गमयितव्यम् ।
वाक्यस्थमितिशब्दं व्याचष्टे –
इति कश्चिदिति ।
इत्यविशेषितः । अनेन प्रकारेणायमिति विशेषितो व्यवच्छिद्य ज्ञातो न भवतीत्यर्थः ।
तस्य प्राजापत्यत्वे हेतुमाह –
आनिरुक्त्यादिति ।
नीलपीतादिभिर्निश्चित्यावचनादित्यर्थः ॥१॥
स्वरविशेषज्ञानपूर्वकमुद्गानकाले ध्यातव्यार्थमाह –
अमृतत्वमिति ।
स्वरोष्मव्यञ्जनादिभ्य इत्यत्राऽऽदिशब्देन स्थानप्रयत्नादिसंग्रहः ॥२॥
केनाप्याक्षिप्तस्योद्गातुरुद्गानकाले प्रतीकारज्ञानाय स्वरादिदेवताज्ञानमुपन्यस्यति –
सर्वे स्वरा इति ।
शषसहादय इत्यादिशब्दस्तदवान्तरभेदाभिप्रायः यत्तव वक्तव्यमित्यस्मादूर्ध्वं त च्छब्दो द्रष्टव्यः ॥३॥
तथैव स्वरेष्विवेति यावत् ॥४॥
देवताज्ञानबलेनोद्गात्रा न प्रमत्तेन भवितव्यं स्वरादीनामन्यथोच्चारणे देवताशरीरभेदप्रसङ्गादतः स्वराद्युच्चारणे तात्पर्यं कर्तव्यमित्युद्गातार शिक्षयति –
यत इति ।
प्रयोगकाले चिन्तनीयमर्थं कथयति –
तथेऽति ।
यथोक्तरीत्या स्वराणां प्रयोगावस्थायामित्यर्थः । आदधानीति चिन्तयेदिति शेषः । तथेत्यूष्मणां प्रयोगावस्थायामिति यावत् । विवृतप्रयत्नोपेताः प्रयोक्तव्या इति शेषः ।
तत्रापि ध्यातव्यं दर्शयति –
प्रजापतेरिति ।
अतिद्रुतोच्चारणेन वर्णो वर्णान्तरे यथा निक्षिप्तो न भवति तथा प्रयुज्यमानत्वमनभिनिक्षिप्तत्वम् ।
मृत्योरात्मानमिति वाक्योपादानं तस्यार्थमाह –
बालानिवेति ।
यथा लोकः बालान्परिहरति तथा मृत्योरात्मानमहं परिहराणीति ध्यात्वास्पर्शानां प्रयोगः कर्तव्य इत्यर्थः ॥५॥
अधिकृताधिकारण्यङ्गावबद्धान्युपासनान्युक्तानि । सम्प्रति स्वतन्त्राधिकारिगोचरमोङ्कारोपासनं विधातुमारभते –
ओङ्कारेति ।
अङ्गावबद्धोपासनाधिकारे यथोक्तस्वतन्त्रोपासनविधाने कोऽभिप्रायः श्रुतेरित्याशङ्क्याऽऽह –
नैवमिति ।
न स्वतन्त्रस्य तस्योपासनादित्येवकारार्थः ।
कथं तर्हि मन्तव्यमित्यपेक्षायामाह –
किं तर्हीति ।
सनियमस्य प्राङ्मुखत्वादिनियमसहितस्य पुरुषस्येति यावत् । अभ्यासश्च स्वीकरणं विचारो जपः शिष्येभ्यो दानमावृत्तिश्चेति पञ्चविधः ।
वेद्यां यद्दीयते तस्य यज्ञाङ्गत्वात्पृथक्फलवत्त्वं नास्तीति मन्वानो विशिनष्टि –
बहिर्वेदीति ।
गृहस्थेन तदात्मनेत्यर्थः ।
कथं गृहस्थस्य प्राथम्यं ब्रह्मचारिणस्तथात्वादित्याशङ्क्याऽऽह –
एक इत्यर्थ इति ।
उक्तव्याख्याने वाक्यशेषस्य गमकत्वमाह –
द्वितीयेति ।
प्राथम्यमेव प्रथमशब्दस्य नार्थो ब्रह्मचारिप्राथम्यप्रसिद्धिविरोधादित्याह –
नाऽऽद्यार्थ इति ।
कीदृगत्र परिव्राड्गृह्यते तत्राऽऽह –
नेति ।
कुतोऽत्र ब्रह्मसंस्थो न गृह्यते तत्राऽऽह –
ब्रह्मसंस्थस्येति ।
वानप्रस्थग्रहणममुख्यस्य परिव्राजोऽपि प्रदर्शनार्थम् ।
ब्रह्मचारीत्यादिवाक्यस्य नैष्ठिकविषयत्वं विशेषणसामर्थ्याद्दर्शयति –
अत्यन्तमित्यादीति ।
अथोपकुर्वाणस्य ब्रह्मचारित्वाविशेषात्किमित्युपादानं न भवेत्तत्राऽऽह –
उपकुर्वाणस्येति ।
ननु ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्येण पुण्यलोको न श्रूयते तत्राऽऽह –
सर्व इति ।
कथमाश्रमिणां पुण्यलोकविशेषवतां तदात्मकत्वमुच्यते तत्राऽऽह –
पुण्य इति ।
आश्रमिषु प्रदर्श्यमानेषु किं परिव्राण्मुख्यो न प्रदर्श्यते तत्राऽह –
अविशिष्टस्त्विति ।
कुतो हि पुण्यलोकवैलक्षण्यममृतत्वस्येत्याशङ्क्योक्तम् –
आत्यन्तिकमिति ।
तस्यापेक्षिकत्वाभावे हेतुमाह –
पुण्यलोकादिति ।
अमृतत्वस्य पुण्यलोकात्पृथग्विभागकरणात्ततोऽन्यत्वादात्यन्तिकत्वसिद्धिरिति योजना ।
उक्तमेवार्थं व्यतिरेकमुखेन साधयति –
यदि चेत्यादिना ।
ब्रह्मशब्दस्य यथाश्रुतं मुख्यमर्थं गृहीत्वा परब्रह्मात्मना साक्षात्कारवता निरङ्कुशममृतत्वमुक्तं प्रकरणालोचनया तु प्रणवप्रतीके ब्रह्मोपासकस्य क्रमेणामतत्वं भेदबुद्धेरनपायाद्द्रष्टव्यम् ।
कर्मिणामन्तवत्फलत्वाभिधानेन तन्निन्दया ब्रह्मसंस्थतास्तुतिदर्शनात्तस्याश्च विध्यर्थत्वादमृतत्वकामो ब्रह्मसंस्थः स्यादित्येकार्थपरत्वादेकमिदं वाक्यमित्याह –
अत्र चेत्यादिना ।
स्तुतये फलविधये चेदं वाक्यं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
स्तुतये चेति ।
अर्थैकत्वादेकं वाक्यं तद्भेदे तद्भेदनियमादित्यर्थः ।
किंपरं तर्हीदं वाक्यं तत्राऽऽह –
तस्मादिति ।
स्मृतिसिद्धेति ।
श्रुतेःस्मृत्यर्थानुवादत्वे वैपरीत्यात्तदनुमितश्रुतिसिद्धेति योज्यम् ।
स्तुतिमेव दृष्टान्तावष्टम्भेन स्पष्टयति –
यथेत्यादिना ।
इतिशब्दोऽध्याहृतस्तुतय इत्यनेन सम्बध्यते ।
ननु ब्रह्मतत्त्वसेवातोऽमृतत्वं भवति न प्रणवसेवातस्तत्किमिति तस्य स्तुतिरित्याशङ्क्याऽऽह –
प्रणवश्चेति ।
तत्र प्रमाणं दर्शयन्फलितमाह –
एतद्ध्येवेति ।
स्वव्याख्यानं वर्जितदोषमुक्त्वा ब्रह्मसंस्थोऽमृतत्वमेतीत्यत्र वृत्तिकारीयं व्याख्यानमुत्थापयति -
अत्रेति ।
ये खल्वाश्रमिणश्चत्वारो झानवर्जितास्तेषां सर्वेषामप्यविशेषेण स्वाश्रमविहितधर्मानुष्ठानेन पुण्यलोकभागिता सर्व एते पुण्यलोका भवन्तीत्यत्रोक्ता । न तु पूर्वस्मिन्ग्रन्थे परिव्राडनुक्तः सन्नवशेषितोऽस्तीति योजना ।
ननु पूर्वस्मिन्ग्रन्थे वाचकपदं परिव्राजो नोपलभ्यते तथा चासाववशेषितस्तत्राऽऽह –
परिव्राजकस्यापीति ।
ज्ञानं यमा नियमाश्चोपायभूता इति यावत् ।
परिव्राडपि पूर्वत्राभिहितश्चेद्ब्रह्मसंस्थवाक्यस्य कोऽर्थः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
अत इति ।
परिव्राजकस्यानवशिष्टत्वेन चतुर्णामुपदिष्टत्वाविशेषोऽतःशब्दार्थः ।
सामान्यनिर्देशे हेतुमाह –
चतुर्णामिति ।
अप्रतिषेधाच्चेति च्छेदः ।
नन्वाश्रमान्तराणां कर्मार्थत्वात्तत्रैव व्यापृतत्वान्न ब्रह्मसंस्थतायां सामर्थ्यमस्ति परिव्राजकस्य तु निर्व्यापारस्य ब्रह्मसंस्थता सुकरेत्यत आह –
स्वकर्मेति ।
ननु परिव्राजके ब्रह्मसंस्थशब्दो रूढो गवादिशब्दवत् । तन्नासावाश्रमान्तरमास्कन्दति तत्राऽऽह –
न चेति ।
निमित्तमादाय प्रवृत्तत्वेऽपि किमिति रूढिर्न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
न हीति ।
नन्वेष शब्दो नैमित्तिकोऽपि परिव्राजकमात्रमधिकरोति ।तत्रैव निमित्तस्य सत्त्वात्तत्राऽह –
सर्वेषां चेति ।
ननु पङ्कजादिशब्दा निमित्तमस्तीत्येतावता नेन्दीवरादौ वर्तन्ते किन्तु तामरसादिमात्रं विषयीकुर्वन्ति । तथा ब्रह्मसंस्थशब्दो निमित्तवर्त्यपि गृहस्थादावनवस्थितः परिव्राजकमेव परं गोचरयेदत आह –
यत्रेति ।
ब्रह्मसंस्थशब्दं निरोद्धुमयुक्तमिति सम्बन्धः ।
रूढिपक्षे दोषान्तरमाह –
न चेति ।
धर्मसहितस्य ज्ञानस्य ज्ञानसहितस्य वा धर्मस्यामृतत्वसाधनत्वान्न ज्ञानानर्थक्यमित्याशङ्क्याऽऽद्यपक्षमनुवदति –
पारिव्राज्येति ।
पारिव्राज्यधर्मेणैवेति नायं नियमो गृहस्थादिधर्माणामप्याश्रमधर्मत्वेन तुल्यत्वात्तद्विशिष्टज्ञानममृतत्वहेतुरित्यपि वक्तुं सुकरत्वादित्याह –
नाऽऽश्रमेति ।
द्वितीयं दूषयति –
धर्मो वेति ।
यदि परिव्राजकधर्मो ज्ञानविशिष्टो मुक्तिहेतुरित्युच्यते तदैतदपि मुक्तिहेतुत्वं सर्वाश्रमधर्माणां ज्ञानविशिष्टानामविशिष्टम् । तथा च रूढिपक्षेऽपि परिव्राजकस्यैव ज्ञानान्मुक्तिरित्यर्थः ।
इतश्च परिव्राजकस्यैव मुक्तिभाक्त्वमसिद्धमित्याह –
न चेति ।
मा तर्हि कस्यचिदपि मुक्तिर्भूदिति तत्राऽऽह –
ज्ञानादिति ।
ब्रह्मसंस्थवाक्यार्थमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
परिव्राजकस्यैवामृतत्वमित्यनियमाज्ज्ञानादेव तदिति च नियमादित्यर्थः ।
ब्रह्मसंस्थः समुच्चयानुष्ठायीति वृत्तिकारमतं निराकरोति –
न कर्मेति ।
कर्मनिमित्तप्रत्ययस्य शुद्धब्रह्मात्मतासाक्षात्कारस्य च मिथो विरोधान्न समुच्चयसिद्धिरिति ।
वस्तुसंग्रहवाक्यं विवृणोति –
कर्त्रादीति ।
कर्मविधयो निषेधाश्चेति द्रष्टव्यम् ।
तथाऽपि प्रत्ययत्वाविशेषात्कारकाकारकविधिनिषेधयोर्न विरोधोऽस्तीत्याशङ्क्याऽऽह –
तच्चेति ।
प्रत्ययत्वेऽपि शास्त्रीयाशास्त्रीयतया विद्याविद्याभावेन विरोधोऽस्तीत्यर्थः ।
सति विरोधे किं स्यादत्राऽऽह –
स्वाभाविकमिति ।
विद्यारूपः प्रत्यय इति पूर्वेण सम्बन्धः ।
तत्रोक्तमेव हेतुं स्मारयति –
भेदेति ।
तत्र लोकप्रसिद्धमुदाहरणमाह –
न हीति ।
भेदाभेदप्रत्यययोर्विद्याविद्यात्मनोर्विरोधेन समुच्चयासम्भवात्तदनुष्ठायी ब्रह्मसंस्थो न भवति चेत्कस्तर्हि ब्रह्मसंस्थः स्यादत्राऽऽह –
तत्रेति ।
उक्तरीत्या समुच्चयायोगे सतीति यावत् ।
अन्यस्य गृहस्थादेर्ब्रह्मसंस्थतासम्भवमुक्तं साधयति –
अन्यो हीति ।
वाचारम्भणमात्रे विकारेऽनृते शरीरादौ ब्राह्मणोऽहमित्याद्यभिसन्धानरूपो मिथ्याभिनिवेशात्मको यः प्रत्ययस्तद्वत्त्वादिति हेत्वर्थः ।
ननु ब्रह्मविदोऽपि संस्कारवशाद्द्वैतसत्यत्वाभिनिवेशपूर्वकं कर्मप्रवृत्तिसम्भवान्न ब्रह्मसंस्थता सुप्रतिपाद्येत्यत्र आह –
न चेति ।
असत्यमिदमिति विवेकेन सत्यत्वाभनिवेशे शिथलीकृते पुनः सत्यत्वाभिनिवेशेन न प्रवृत्तिरुपपद्यते । आभासरूपा तु भेदबुद्धिर्न कर्मप्रवृत्तेहेतुरित्यर्थः ।
अद्वैतज्ञानवता निमित्तनिवृत्त्या कर्मनिवृत्तिरवश्यम्भाविनीत्युक्तम् । विपक्षे दोषमाह –
उपमर्दितेऽपीति ।
एकत्वप्रत्ययजनकं शास्त्रं न भवत्येव प्रमाणं पूर्वप्रवृत्तभेदप्रत्ययविरोधादिति मतमाशङ्क्याऽह –
अभक्ष्येति ।
यथा न कलञ्जं भक्षयेदित्यादि शास्त्रं पूर्वप्रवृत्तकलञ्जादिभक्षणप्रत्ययविरोधेऽपि प्रमाणं रागादिदोषात्तस्य प्रत्ययस्याप्रमाणत्वात्तथैव भेदप्रत्ययस्याविद्योत्थत्वात्प्रामाण्यासम्भवात्तद्विरोधेऽप्यद्वैतशास्त्रस्य युक्तमेव प्रामाण्यमित्यर्थः ।
कार्यपरत्वादद्वैते तात्पर्याभावात्कुतस्तच्छास्त्रस्य प्रामाण्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
सर्वोपनिषदामिति ।
उपक्रमोपसंहारैकरूप्यादिषड्विधतात्पर्यलिङ्गदर्शनादद्वैते तात्पर्यं तासामवसीयते तद्युक्तमद्वैतशास्रस्य स्वार्थे प्रामाण्यमित्यर्थः ।
भेदालम्बनकर्मविधिविरोधान्नाद्वैतशास्त्रं स्वार्थे मानमिति शङ्कते –
कर्मविधीनामिति ।
यथा स्वप्नप्रत्ययो गन्धर्वनगरादिप्रत्ययश्च प्राक्तत्त्वज्ञानादज्ञं पुरुषमधिकृत्य प्रमाणं तथा कर्मविधीनामप्यविदुषि पुरुषे प्रामाण्यसम्भवान्नाद्वैतशास्त्रस्य तद्विरोधोऽस्तीति परिहरति –
नानुपमर्देतेति ।
“यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः” (भ.गी. ३ । २१) इति स्मृतेस्तत्त्वदर्शिनां कर्मभ्यः सकाशादुपरमे सत्यन्येऽप्युपरस्यन्ते । तथा च कर्मविधिविरोधतादवस्थ्यमिति शङ्कते –
विवेकिनामिति ।
प्रकृतिपरवशत्वाल्लोकस्य नासौ विवेकी प्रकृतिमनुवर्तते । “प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति” (भ.गी. ३ । ३३) इति स्मृतेः ।
ततो ब्रह्मविदां नैष्कर्म्येऽपि न कर्मविधीनामप्रामाण्यप्रसक्तिरित्युत्तरमाह –
न काम्येति ।
तदेव प्रपञ्चयति –
न हीति ।
इति नोच्छिद्यन्त इति शेषः ।
अस्तु, प्रस्तुते किमायातं तदाह –
तथेति ।
अनुष्ठीयन्त एवेति तद्विधीनामनुच्छित्तिरिति वाक्यशेषः ।
अद्वैतवादिनोऽवश्यम्भाविनी कर्मनिवृत्तिरित्युक्तं दृष्टान्तेन विघटयन्नाशङ्कते –
परिव्राजकानामिति ।
अद्वैतधीस्वभावालोचनायां भिक्षाटनादिप्रवृत्तिरप्यघटमानैवेति मन्वानः समाधत्ते –
न प्रामाण्येति ।
समुच्चयस्य प्रामाणिकत्वनिरूपणायां प्रत्ययाभासमूलस्य प्रवृत्त्याभासस्य नोदाहरणत्वम् । अग्निहोत्रादिप्रवृत्तेरप्याभासत्वे प्रामाणिकसमुच्चयसिद्धान्तनिरतो नैतच्चोद्यमित्यर्थः ।
एतदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति –
न हीति ।
तद्वदविवेकिना कर्म क्रियमाणं दृष्टमिति विवेकिभिरपि तन्न क्रियते । भिक्षाटनादिप्रवृत्त्याभासस्त्वप्रामाणिकोऽग्निहोत्रादिप्रवृत्तेर्नोदाहरणमिति शेषः ।
इतश्च नेदमुदाहरणमित्याह –
न चेति ।
अग्निहोत्रादावपि प्रवर्तकमस्तीति शङ्कते –
इहापीति ।
अकरणकृतं प्रत्यवायाख्यं भयमविवेकिनो विवेकिनो वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गीकरोति –
न भेदेति ।
कर्मणि भेदबुद्धिमतोऽधिकृतत्वेऽपि तस्य तदकरणे किं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
यो हीति ।
द्वितीयं दूषयति –
न निवृत्तेति ।
विवेकिनो निवृत्ताधिकारस्य प्रत्यवायाप्राप्त्या कर्मसु प्रवर्तकाभावात्कर्मभ्यो निवृत्तिरूपं पारिव्राज्यं चेदतिप्रसङ्गस्तर्हीति शङ्कते –
एवं तर्हीति ।
कर्मसाधनं स्वयज्ञोपवीतादि त्यज्यते न वा । त्यज्यते चेन्न स्वाश्रमधर्मः । ततो यज्ञोपवीताद्यन्तरेण गार्हस्थ्यादिभावासम्भवात् । न त्यज्यते चेन्न पारिव्राज्यप्राप्तिः । साधनसंग्रहस्य साध्यार्थत्वादिति परिहरति –
न स्वस्वामित्वेति ।
इतश्चाऽऽश्रमान्तरेषु न पारिव्राज्यमित्याह –
कर्मार्थत्वादिति ।
जायापुत्रवित्तसम्पत्त्यानन्तर्यं श्रुतावथशब्दार्थः ।
गृहस्थादिषु स्वाश्रमस्थष्वेव पारिव्राज्यस्य दुर्वचत्वे फलितमाह –
तस्मादिति ।
विवेकवशाद्यज्ञोपवीतादौ स्वशब्दार्थे स्वामित्वबुद्ध्यभावादिति यावत् ।
यत्तु परिव्राजकस्य निवृत्ताधिकारस्य प्रत्यवायाप्राप्तिरिति तत्रानिष्टापत्तिमाशङ्कते –
एकत्वेति ।
तद्विषयप्रत्ययस्य विधिरुत्पादकं तत्त्वमस्यादिवाक्यं तज्जनितेनैकत्वविषयेण प्रत्ययेनेति यावत् । तथा च यथेष्टचेष्टाप्रसक्तिरिति शेषः ।
ज्ञानिनो वैधं यमादि नास्ति तत्प्रवृत्तिस्तु संस्कारवशादित्याशयेनाऽऽह –
न बुभक्षादिनेति ।
यो हि दृष्टेन दोषेण तत्त्वज्ञानात्कथञ्चित्प्रच्युतिमापादितस्तस्य संस्कारवशाद्यमनियमानुष्ठानमुपपद्यते । तस्य दोषकृततत्त्वप्रच्युतिप्रसूतानियतचेष्टानिवृत्त्यर्थत्वेनावश्यानुष्ठेयत्वात् । तथा च न यथेष्टचेष्टापत्तिरित्यर्थः ।
इतश्च विदुषो वैधप्रवृत्त्यभावेऽपि यथेष्टचेष्टा नास्तीत्याह –
न चेति ।
अविदुषोऽपि न यथेष्टचेष्टा विदुषस्तु सा कुतस्त्येति दृष्टान्तेन स्फुटयति –
न हीति ।
अन्येषां ब्रह्मसंस्थत्वासम्भवे फलितमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
परोक्तमनूद्याङ्गीकरोति –
यत्पुनरिति ।
उक्तमर्थान्तरमनुवदति –
यच्चेति ।
किं परिव्राजकस्य ज्ञानहीनस्याऽश्रममात्रनिष्ठस्य तपःशब्देनोपादानमाहो ज्ञानवतोऽपीति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गीकृत्य द्वितीयं दूषयति –
एतदसदिति ।
ज्ञानवतोऽपि तपस्वित्वात्तपःशब्देनोपादानमुचितमिति शङ्कित्वा प्रत्याह –
कस्मादित्यादिना ।
तपःशब्देन नासौ गृहीत इति शेषः ।
तस्य च ज्ञानवतोऽवशिष्टत्वं प्रागेवोपदिष्टमित्याह –
स एवेति ।
इतश्च परमहंसपरिव्राजको न तपःशब्देन परामृष्ट इत्याह –
एकत्वेति ।
तदेव स्फोरयति –
भेदेति ।
यत्तु कर्मच्छिद्रे गृहस्थादेरपि ब्रह्मसंस्थतासामर्थ्यमिति तत्प्रत्याह –
एतेनेति ।
अनिवृत्तभेदप्रत्ययस्य ब्रह्मसंस्थत्वासम्भवेनेति यावत् । सामर्थ्यं प्रयुक्तमिति सम्बन्धः ।
यत्तु चतुर्णामपि ब्रह्मसंस्थताया अप्रतिषेध इति तत्राऽऽह –
अप्रतिषेधश्चेति ।
एकत्वोपदेशेन भेदप्रत्ययनिरासादनिवृत्तभेदप्रत्ययस्यार्थाद्ब्रह्मसंस्थता प्रतिषिद्धेत्यर्थः ।
पारिव्राज्यमात्रेणामृतत्वे ज्ञानवैयर्थ्यमुक्तं परिहरति –
तथेति ।
चोद्यान्तरमनूद्योक्तं परिहारं स्मारयति –
यत्पुनरुक्तमिति ।
तत्र रूढोऽयं शब्द इति शेषं पञ्चम्या सूचयति ।
चोद्यान्तरमनूद्य दूषयति –
यत्पुनरित्यादिना ।
आदिपदेन पङ्कजादिशब्दो गृह्यते ।
उक्तं प्रपञ्चयति –
गृहस्थितीति ।
इहापीति प्रकृतवाक्योपादानम् ।
प्रकृते परमहंसे परिव्राजके ब्रह्मसंस्थपदमित्यत्र हेतुमाह –
मुख्येति ।
इतश्च पारमहंस्यमेव श्रौतमित्याह –
अतश्चेति ।
एवकारार्थं कथयति –
न, यज्ञोपवीतेति ।
इतिशब्दः संन्यासप्रकरणे तथाविधश्रुत्यभावप्रदर्शनार्थः ।
ब्रह्मसंस्थशब्दस्य परमहंसविषयत्वे श्रुत्यन्तरं सम्वादयति –
श्रुतिरिति ।
अत्याश्रमिभ्यः पूर्वाश्रमत्रयमतीत्य सर्वकर्मं त्यक्त्वा स्थितेभ्यः परमहंसपरिव्राजकेभ्य इति यावत् । परमं पवित्रं निरतिशयपरिशुद्धकारणं परमपुरुषार्थसाधनं सम्यग्ज्ञानं प्रोवाचेत्यर्थः । स्मृतिभ्यश्च यथोक्तं पारिव्राज्यं सिद्ध्यतीति शेषः । “अनाशिषमनारम्भम्” इत्यादिवाक्यसंग्रहार्थमादिपदम् । कर्मणो बन्धहेतुत्वं तच्छब्दार्थः । लिङ्गस्य धर्मकारणत्वराहित्यं तस्मादित्युक्तम् । अलिङ्गो धर्मध्वजित्वरहितः । धर्मज्ञो यथावद्धर्मानुष्ठाता । अधर्मज्ञ इति वा पाठः । धर्मविचारनिष्ठारहितस्तत्रासारत्वप्रत्ययवानित्यर्थः ।
अलिङ्ग इत्युक्तेऽनाश्रमित्वमाशङ्क्याऽऽह –
अव्यक्तेति ।
न व्यक्तं दम्भेनगृहीतं लिङ्गमाश्रमित्वमस्यास्तीत्यव्यक्तलिङ्गः । किन्त्वदम्भेन श्रुतिस्मृत्युक्तप्रकारेण तदस्यास्तीत्यर्थः । आदिपदं “त्यज धर्ममधर्मं च” (म.शां. १२ । १६१ । ४०) इत्यादि ग्रहीतुम् । अत्रापि पूर्वपदान्वयः ।
ननु कर्मनिवृत्तिमुपदिशता त्वया साङ्ख्यमतमेवाऽऽश्रितं तेनापि शरीरादिव्यापारोपरमद्वारा ध्याननिष्ठतायाः स्वीकृतत्वात्तत्राऽऽह –
यत्त्विति ।
न हि तन्मते कूटस्थात्मधीबलेन नैष्कर्म्यं युक्तम् । क्रियाकारकादिबुद्धेरविवेकस्य च सत्यत्वेन ज्ञानमात्रापनोद्यत्वायोगात् । न च सर्वव्यापारोपरमसम्भवो मनोबुद्ध्यादीनां तच्छीलत्वात् । “न हि कश्चित्क्षणमपि” (भ. गी. ३ । ५) इत्यादिस्मृतेः । अतः साङ्ख्यवचो मिथ्यैवेत्यर्थः ।
ननु बौद्धेनापि नैरात्म्यमिच्छता नैष्कर्म्यमिष्टं तथा च कर्मत्यागमुपदिशता त्वयाऽपि तन्मतमेवानुमोदितं; नेत्याह –
यच्चेति ।
तदभ्युपगन्तुरित्यत्राकर्तृत्वं तच्छब्दार्थः ।
“दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत्” (भ. गी. ८ । ८) इति स्मृतेरालस्योपहतैरज्ञैरकर्तृत्वमुपेयते भक्ताऽपि कर्म त्यजता तन्मतमादृतमित्याशङ्क्याऽऽह –
यच्चाज्ञैरिति ।
अकर्तृत्वाभ्युपगम इति च्छेदः । ते हि मोहादेव कर्म त्यजन्तो न तत्फलं लभन्ते । “स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत्” (भ. गी. ८ । ८) इति स्मृतेः । वयं तु प्रमाणवशादेव कर्म त्यजन्तो न व्यामूढपक्षमाद्रियामहे । तस्मान्नैष्कर्म्यं श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धमप्रत्याख्येयमिति भावः ।
पक्षान्तरे नैष्कर्म्योक्तेरमूलत्वे स्थिते फलितमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
यत्तु कैश्चिदैकाश्रम्यमाश्रितं तत्प्रत्यादिशति –
एतेनेति ।
एकत्वविज्ञानेन भेदप्रत्ययस्योपमर्दितत्वोपपादनेनेति यावत् । एकत्वविज्ञानं परोक्षं विवक्षितम् । अपरोक्षस्य पारिव्राज्यमन्तरेणायोगात् । तस्योपरतिशब्दितस्य शमादिवत्साधनत्वश्रुतेरिति द्रष्टव्यम् ।
गृहस्थस्य पारिव्राज्ये श्रुतिविरोधं शङ्कते –
नन्विति ।
ऐकात्म्यमेव सत्यं द्वैतमसत्यमिति विवेके जाते सत्यग्न्यादेरवस्तुत्वाध्यवसायात्तदभिनिवेशशैथिल्यान्न तत्त्यागे दोषप्राप्तिरिति दूषयति –
न वेदेनेति ।
सम्यग्ज्ञाने सत्यग्न्यादेरुत्सन्नत्वे मानमाह –
अपागादिति ।
गृहस्थस्यापि विवेकवतो वैराग्यद्वारा युक्तं पारिव्राज्यमित्याह –
अत इति ।
इतिशब्दो ब्रह्मसंस्थवाक्यव्याख्यानसमाप्त्यर्थः ॥१॥
किं तद्ब्रह्मेत्याकाङ्क्षायामाह –
यत्संस्थ इति ।
लोकानामभितो दग्धतयाऽभितापप्रतिभारां व्यवच्छिनत्ति –
ध्यानमिति ।
द्रवात्मत्वाभावे कथं प्रस्रवणं त्रय्याः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
प्रजापतेरिति ।
पूर्ववदिति ।
त्रयीविद्यासारजिघृक्षयाऽऽलोचितवानित्यर्थः ॥२॥
कथं तस्य ब्रह्मशब्दवाच्यत्वमित्याशङ्क्य महत्तरत्वादित्याह –
कीदृशमित्यादिना ।
तत्र ब्रह्मशब्दप्रवृत्तौ हेत्वन्तरं सूचयति –
परमात्मन इति ।
ओङ्कारावयवस्याकारस्यापि सर्ववाग्व्याप्तिरस्ति किमु वक्तव्यमोङ्कारस्येति मन्वानः श्रुत्यन्तरमुदाहरति –
अकार इति ।
ओमितीदं सर्वमित्यादिवाक्यमादिपदार्थः ।
ओङ्कारव्याप्तत्वेऽपि वाग्जातस्य न तस्य सर्वात्मत्वमाकाशादिपरमात्मविकारस्य पृथगेव विद्यमानत्वादित्याशङ्क्याऽऽह –
परमात्मेति ।
सकलमपि जगत्परमात्मविकारत्वात्तदतिरेकेण नास्ति । स च प्रकृतादोङ्कारान्नातिरिच्यते । “एतद्वै सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोङ्कारः” (प्र.उ. ५ । २) इति श्रुतेः । तस्माद्युक्तमोङ्कारस्य सर्वात्मत्वमित्यर्थः । ओङ्कारं सर्वात्मकं ब्रह्मरूपमुपासीतेतिविधिसमाप्त्यर्थः इतिशब्दः ।
किमित्योङ्कारस्य लोकादिद्वारा निष्पत्तिरुच्यते तत्राऽह –
लोकादीति ।
स्तुतिश्चोपास्त्यर्था । यत्स्तूयते तद्विधीयत इति स्थितेः । तथा च सिद्धमोङ्कारोपासनममृतत्वफलमिति वक्तुमितिशब्दः ॥३॥
प्रासङ्गिकं हित्वा प्रकृतमनुसंधते –
सामेति ।
पञ्चविधं सप्तविधं च यज्ञाङ्गीभूतं साम तस्योपासनवचनादोङ्कारस्य तद्गुणस्य सुतरामेव कर्मगुणत्वे प्राप्ते ततस्तं व्यावर्त्यं ब्रह्मप्रतीकत्वात्कैवल्यहेतुत्वेन तमेव महीकृत्य प्रस्तुतयज्ञाङ्गभूतसामादिविज्ञानविधानार्थमुत्तरवाक्यमित्यर्थः ।
सामहोममन्त्रोत्थानं सामादिज्ञानविधित्सया, तदपरिज्ञाने दोषमाह –
ब्रह्मेत्यादिना ।
तेषां प्रातःसवनेशानत्वेऽपि यजमानस्य का हानिरित्याशङ्क्याऽऽह –
तैश्चेति ।
यथा पृथिवीलोको वसुभिस्तथेति यावत् । अन्तरिक्षलोको वशीकृत इति पूर्वेण सम्बन्धः । तृतीयो लोको द्युलोकाख्यः ।
अस्तु तत्तद्देवानां तत्तल्लोकवशीकारस्तथाऽपि यजमानस्य लोकित्वे किमयातमित्याशङ्क्याऽऽह –
इति यजमानस्येति ॥१॥
परिशिष्टलोकाभावोऽतःशब्दार्थः । तर्हि देहपातादूर्ध्वमित्येतत् । लोकापेक्षां विनाऽपि विधिवशाद्यागो भविष्यतीत्याशङ्क्याऽऽह –
लोकायेति ।
लोकत्रयस्य वस्वाद्यधीनतया यजमानानधीनत्वे तस्य तदधीनत्वार्थं यज्ञाद्यनुष्ठानमित्याशङ्क्याऽऽह –
लोकाभावे चेति ।
अज्ञो यज्ञं स्वर्गादिसाधनीभूतं कथं कुर्यादित्याक्षेपादविद्वत्कर्मानुष्ठाननिन्दापरं वाक्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
सामादीति ।
अथेतीदं वाक्यं स्तुत्यर्थे निषेधार्थे च भविष्यति नेत्याह –
स्तुतये चेति ।
इतश्चाविद्वत्कर्तृत्वं निषेद्धुमशक्यमित्याह –
आद्ये चेति ।
मटचीहतेष्वित्यादौ विदुषः सन्निधाने तदनुज्ञामन्तरेणाविदुषः कर्म कर्तुमयुक्तम् । प्रत्यवायप्रसङ्गात् । तदसन्निधौ तु तेनापि क्रियमाणं कर्म न दुष्यतीत्युपपादितमित्यर्थः । अथशब्दो हेत्वर्थः । सामाद्यविज्ञाने यस्माद्यज्ञाद्यकरणमेव प्राप्तं तस्मादित्यर्थः ॥२॥
ज्ञातव्यं सामादि प्रश्नपूर्वकं विवृणोति –
किं तदित्यादिना ।
अप्रगीतमृग्जातं शस्त्रं यत्प्रातःकाले शस्यते प्रातरनुवाकः तस्येति यावत् ।
उपाकरणादित्यस्यार्थमाह –
प्रारम्भादिति ।
जघनेनेत्येतद्व्याचष्टे –
पश्चादिति ।
स गार्हपत्यस्य पृष्ठत उद्भागे स्थित्वा वसुदेवताकं सामगानं कृतवानित्यर्थः । स वासवमित्यत्र सशब्दो यजमानविषयः ॥३॥
राज्याय त्वद्दर्शनेन त्वदनुज्ञया पृथिवीप्रयुक्तभोगायेत्यर्थः ॥४॥
पृथिव्यां क्षियति वसतीति पृथिवीक्षित्तस्मै पृथिवीक्षिते । पृथिवीलोके मया लब्धे तव किं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
एष वै मम यजमानस्येति ॥५॥
स्वाहाशब्दो मन्त्रसमाप्त्यर्थो होमद्योतकः । सर्वेषु मन्त्रेष्वेतैः सामहोममन्त्रोत्थानैरित्यर्थः ॥६॥
यथा पृथिवीलोकजयोपायो दर्शितस्तथाऽन्तरिक्षलोकजयोपायोऽपि प्रदर्श्यत इत्याह –
तथेति ॥७ – ८॥
अन्तरिक्षे क्षियतीत्यन्तरिक्षक्षिद्वायुस्तस्मै वायवे ॥९ – १० ॥
यथा पृथिव्यन्तरिक्षयोराप्त्युपायस्तथा द्युलोकाप्त्युपायोऽप्युच्यत इत्याह –
तथेति ।
स्वाराज्यमन्तरिक्षे स्वातन्त्र्यम् । आदित्यानामिव स्वातन्त्र्यमिह विवक्षितम् ॥११ – १२ – १३॥
किमिदं सामाद्यार्त्विज्यमाहो याजमानिकमिति वीक्षायामाह –
याजमानं त्विति ।
आदिपदेन लोकं मे यजमानायेति निर्देशो गृह्यते ॥१४ – १५॥
सामादिविज्ञानफलं कथयति –
एष हेति ।
य एवं वेदेत्यस्य व्याख्या –
यथोक्तस्येति ।
यथोक्तं सामादीत्येतत् । एवमित्युक्तप्रकारोक्तिः । तस्य यज्ञयाथात्म्यविदस्तदनुविदस्तदनुष्ठानद्वारा तत्फलं सम्भवतीत्यर्थः ॥१६॥
कर्माङ्गबद्धं विज्ञानं परिसमाप्य कर्मफलस्याऽऽदित्यस्य स्वतन्त्रोपास्तिविध्यर्थमध्यायान्तरमारभमाणः सम्बन्धं प्रतिजानीते –
असाविति ।
पूर्वोत्तरग्रन्थयोः सम्बन्धं प्रतिज्ञातं प्रकटयितुं वृत्तं कीर्तयति –
अतीतेति ।
विशिष्टफलं पृथिव्यादिलोकत्रयम् ।
समनन्तरसंदर्भस्य तात्पर्यं वक्तुं पातनिकां करोति –
सर्वेति ।
तस्य प्रेप्सितत्वं सूचयति –
महत्येति ।
कथं पुनरादित्यस्य सर्वप्राणिकर्मफलभूतत्वमित्याशङ्क्य सर्वैरुपजीव्यत्वोपलम्भादित्याह –
स एष इति ।
पातनिकां कृत्वोत्तरग्रन्थमुत्थापयति –
अत इति ।
आदित्यस्य कर्मफलत्वादिति यावत् ।
तदुपदेशे हेत्वन्तरमाह –
सर्वपुरुषार्थेभ्य इति ।
श्रेष्ठतमं फलं क्रमेण मुक्तिलक्षणमस्यास्तीति तथोक्तम् ।
आदित्ये कर्मफलशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमुक्तं व्यक्तीकर्तुमाह –
वस्वादीनां चेति ।
चकारो विद्वत्संग्रहार्थः । वक्ष्यत्यादित्यस्येति सम्बन्धः । तस्य सर्वेषां यज्ञानां फलरूपत्वादिति हेतुः । वस्वादयश्च कर्मफलभोक्तारस्तत्फलमादित्यं दृष्ट्वा तृप्यन्तीति उक्तमित्यर्थः ।
आदित्यं मधुदृष्ट्योपासीतेत्युक्तं तत्र प्रसिद्धमधुसाम्यमादित्यस्य श्रुत्युक्तमाकाङ्क्षापूर्वकं दर्शयति –
कथमित्यादिना ।
दिवि तिरश्चीनवंशदृष्टौ निमित्तमाह –
तिर्यग्गतेति ।
अन्तरिक्षनिवासिभिरुपरि विसारितनयनैरिति शेषः ।
अन्तरिक्षे मध्वपूपदृष्टिं कथयति –
अन्तरिक्षमिति ।
मधुन इत्युभयत्र सम्बन्धः ।
मरीचयः पुत्रा इति वाक्यं व्याचष्टे –
मरीचय इति ।
आपो भूमेराकृष्टा रश्मिस्थाः सन्तीत्यत्र प्रमाणमाह –
एता इति ।
स्वराजः स्वतो भासमानस्य सवितुरिति यावत् ।
तासां पुत्रत्वं प्रकटयति –
ता इति ।
लोके हि भ्रमरबीजभूताः पुत्रा मध्वपूपच्छिद्रस्था दृश्यन्ते । एताश्चाऽऽपोऽन्तरिक्षलक्षणमध्वपूपान्तर्गतरश्मिस्था भवन्ति । ततश्चैतास्वप्सु भ्रमरबीजदृष्टिः कर्तव्येत्यर्थः ॥१॥
प्राचीदिग्गतेष्वादित्यरश्मिषु प्राचीनमधुनाडीदृष्टिर्विधेयेत्याह –
तस्येति ।
मध्वाश्रयस्य लोहितादिरूपं मधुवक्ष्यमाणं तदाधारस्येत्यर्थः ।
ऋक्षु मन्त्ररूपासु भ्रमरदृष्टिमारोपयति –
तत्रेति ।
प्रकृतं मधु सप्तम्यर्थः ।
तासां मधुकृत्त्वं साधयति –
लोहितेति ।
ऋग्वेदविहिते कर्मणि पुष्पदृष्टिं सम्पादयति –
यत इति ।
ऋचो मधुकृत इति मन्त्राणां पृथक्कृतत्वादृग्वेदः पुष्पमित्यृग्वेदशब्देन ब्राह्मणसमुदायस्य वक्तव्यत्वात्कथञ्चिदृग्वेदविहिते कर्मणि तच्छब्देन लक्षिते पुष्पदृष्ट्यध्यासेऽपि कुतस्ततो मधुनिष्पत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह –
ततो हीति ।
तदेवोपपादयति –
मधुकरैरिति ।
लोके तावदपः पुष्पाश्रयाः समादाय मधुकरैर्मधु निर्वर्त्यते तथेहापि मधुकरस्थानीयैरृङ्मन्त्रैस्तद्वेदविहितात्पुष्पस्थानीयात्कर्मणः सकाशादपो गृहीत्वा मधु निष्पाद्यते । तस्मात्कर्मणः स्वफलभूतमधुनिष्पत्तेरुपपत्तेस्तस्मिन्पुष्पदृष्टिरित्यर्थः ।
ता अमृता आप इति वाक्यं प्रश्नपूर्वकं व्याचष्टे –
कास्ता इत्यादिना ।
कर्मणि प्रयुक्तत्वमभिनयति –
अग्नाविति ।
अग्निपाकाभिर्निवृत्तत्वमपूर्वात्मत्वं परम्परया मुक्त्यर्थत्वममृतार्थत्वम् । यद्वा रोहितरूपामृतनिर्वर्तकत्वं तदर्थत्त्वम् । उत्कृष्टफलवत्त्वमत्यन्तरसवत्त्वम् ।
ता वा एता इत्यादि व्याचष्टे –
तद्रसानिति ।
यथा हि पुष्पेभ्यो भ्रमरा रसानाददानास्तान्यभितपन्ति तथैते मन्त्रास्तस्मिन्कर्मणि स्थितानम्मयान्रसानादाय मधु निर्वर्तयन्तो यथोक्तं कर्माभिमतं समालोचयन्ति स्मेत्यर्थः ॥२॥
कथं पुनर्मन्त्राणां भ्रमरस्थानीयानां पुष्पस्थानीयमृग्वेदविहितं कर्माभितप्तवतां फलवत्त्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
एता ऋच इति ।
तासां कर्मणि प्रयुक्तत्वेऽपि किमायातं तदाह –
ऋग्भिरिति ।
अभितप्तस्य रसोऽजायतेति सम्बन्धः ।
तं प्रश्नपूर्वकं विशदयति –
कोऽसाविति ॥३॥
तच्छब्दार्थमाह –
यशादीति ।
अथानुष्ठितकर्मजनितं फलं कथमादित्यमाश्रयतीत्याशङ्क्याऽऽह –
अमुष्मिन्निति ।
दृष्टान्ते भोक्ष्यामहे व्रीह्यादिजनितं फलमित्यभिप्रायेण व्रीह्यादिप्राप्त्यर्थमिति शेषः ।
किं तत्कर्मफलं यदादित्यमाश्रित्य तिष्ठतीत्याशङ्क्याऽऽह –
तत्प्रत्यक्षमिति ।
कर्मफले प्रत्यक्षे तत्साधने कर्माणि कर्मिणां श्रद्धासिद्ध्यर्थमिति यावत् ।
तदेव फलं प्रश्नपूर्वकं विशदयति –
किमित्यादिना ॥४॥
मध्वन्तरं दर्शयति –
अथेति ।
वक्तव्यविशेषं कथयति –
यजूंषीति ।
कथं तेषां मधुकृत्त्वं तदाह –
पूर्ववदिति ।
ऋङ्मन्त्राणामृग्वेदविहिते कर्मणि प्रयुक्तानां यथा पूर्वं मधुकरत्वमुक्तं तथा यजुषामपीत्यर्थः ।
यजुर्वेदविहिते कर्मणि पुष्पदृष्टिमाचष्टे –
यजुर्वेदेति ।
ता अमृता आप इत्यस्य पूर्ववद्व्याख्यानमित्याह –
ता एवेति ॥१॥
यजुषामादित्यसम्बन्धि मधु प्रत्यक्षं दर्शयति –
एतदिति ॥२ – ३॥
तृतीयं मधु कथयति –
अथेति ।
ऋचां यजुषां च मधु यथा कथितं तथेति यावत् ।
तस्य शास्त्रप्रत्यक्षत्वं दर्शयति –
एतदिति ॥१ -३॥
चतुर्थं मधु निदर्शयति –
अथेति ।
किं तत्कर्मेत्याशङ्क्याऽऽह –
इतिहासेति ।
तद्ध्याथर्वणानामाङ्गिरसानां च प्रसिद्धं ब्राह्मणं तद्विहितं कर्म पुष्पं पुष्पस्थानीयमित्यर्थः ।
यदा प्रसिद्धयोरितिहासपुराणयोरुपादानं तदाऽपि न दूषणमित्याह –
तयोश्चेति ।
अश्वमेधकर्मणि जामितापरिहारार्थं पारिप्लवो नानाविधोपाख्यानसमुदायो यत्र तत्पारिप्लवमाचक्षीतेतिविधिवशात्प्रयुज्यते । तासु रात्रिषु तस्यैव कर्मणोङ्गत्वेन मनुर्वैवस्वतो राजेत्येवंप्रकारयोर्विनियोगस्य पूर्वतन्त्रे पारिप्लवार्थाधिकरणेनैव सिद्धत्वात्तत्तत्सम्बन्धि कर्म पुष्पमित्यर्थः ।
अस्यापि मधुनः शास्त्रप्रत्यक्षतामाह –
मध्वेतदिति ॥१ –३॥
पञ्चमं मधु दर्शयति –
अथेति ।
लोकद्वारीयादिविधयो लोकद्वारमपावृणु पश्येम त्वा वयमित्यादयः ।
ब्रह्मशब्दार्थमाह –
शब्दाधिकारादिति ।
ऋगादिशब्दानां प्रकृतत्वादित्यर्थः ।
अस्यापि मधुनः शास्त्रवशात्प्रत्यक्षतामाह –
मध्वेतदिति ।
समाहितदृष्टेः शास्त्रार्थे समाहितचित्तस्येत्यर्थः ॥१-३॥
पञ्च मधूनि व्याख्याय तेषां सर्वेषां ध्येयत्वसिद्ध्यर्थं स्तुतिं प्रकुरुते –
ते वा एत इति ।
तस्मात्तेषामिति सम्बन्धः । कर्मणि विनियुक्तत्वेन तदङ्गत्वात्तद्भावापत्तिः । वेदानां कार्यत्वेऽपि प्रयत्नपूर्वकत्वाभावान्नित्यत्वम् ।
या मधुनि स्तुतिः सा कर्मस्तुतिरित्याह –
रसानामिति ।
कर्मस्तुतिमभिनयति –
यस्यैवमिति ।
रसानां रसा अमृतानाममृतानीत्येवंविशिष्टान्यमृतानि यस्य फलं कर्मणस्तस्य महाभाग्यं किं वक्तव्यमिति स्तूयते कर्मेत्यर्थः ॥४॥
अमृतानि ध्येयान्युक्त्वा तदुपजीविनो देवतागणाननुचिन्तनीयानुपदिशति –
तत्तत्रेति ।
कबलग्राहं कबलं गृहीत्वा यथा लोकोऽश्नाति तद्वदित्येतत् ।
नन्वशनपानाभावे न युक्तमुपजीवनवचनमित्याशङ्क्य परिहरति –
कथमित्यादिना ।
चक्षुषेति वक्तव्ये कथं सर्वकरणैरित्यधिकमुच्यते तत्राऽऽह –
दृशेरिति ।
चक्षुषैव रूपग्रहणमिति नियममाश्रित्य शङ्कते –
नन्विति ।
कर्मफलभूतस्य रसस्य लोहितामृतात्मकस्य नास्ति चक्षुर्मात्रग्राह्यत्वमिति परिहरति –
नेत्यादिना ।
किमेतावता रसस्याऽऽयातं तदाह –
रसो हीति ।
इति तस्यापि श्रोत्रादिग्राह्यतेति शेषः ।
एतदेवेत्यादिवाक्यमुपसंहरति –
देवा इति ।
किं तेषां स्वतन्त्राणां तृप्तिर्नेत्याह –
आदित्येति ।
वैगन्ध्यं दौर्गन्ध्यम् । आदिपदेन सम्भाविताः सर्वेऽपि देहकरणदोषा गृह्यन्ते ॥१॥
एतस्माद्रूपादिति व्याख्यातस्यानुवादमात्रम् । उत्साहवतां देवानां यथोक्तामृतोपजीवित्वमित्यत्र लोकप्रसिद्धिमनुकूलयति –
न हीति ॥२॥
पाठक्रमेणोक्तं ध्येयस्वरूपमनूद्य साधिकारं ध्यानविधिं दर्शयति –
स य इति ।
वसुदेवभोग्यतां वसुभिर्देवैरुपजीव्यत्वमिति यावत् । एतदित्यस्माकं मधु निदर्शयति ।
एवंशब्दार्थं विशदयति –
यथोदितमिति ।
तथैव श्रुत्युक्तक्रमेणैवेत्यर्थः ॥३॥
भोगकालपरिमाणं प्रश्नपूर्वकं निर्धारयति –
कियन्तमिति ।
आधिपत्यं स्वाराज्यमिति विशेषणयोस्तात्पर्यमाह –
न यथेति ॥४॥
प्रथमममृतमधिकृत्य चिन्तनीयमुक्त्वा द्वितीयममृतमाश्रित्य तद्दर्शयति –
अथेति ॥१-३॥
विद्याफलं कथयति –
स यावदिति ।
यावद्वसूनां भोगकालस्ततो द्विगुणो रुद्राणां भोगकालः । यथा प्रथमामृतध्यायिनां वसुभिस्तुल्यो भोगकालस्तथा द्वितीयामृतध्यायिनामपि रुद्रैस्तुल्यो भोगकाल इत्यर्थः ॥४॥
इतरामृतध्यायिनां फलानि निर्दिशति –
तथेति ।
विपर्ययेण पुरस्ताद्दक्षिणतोऽधस्ताच्चेत्यर्थः । यथा पुरस्तादुदेता पश्चाच्चास्तमेता ततो दक्षिणतो द्विगुणेन कालेनोदेतोत्तरतश्चास्तमेतेत्युक्तम् । तथा ततो द्विगुणेन कालेन पश्चादुदेता पुरस्ताच्चास्तमेता तावानादित्यानां भोगकालः । तृतीयामृतध्यायिनामपि तावानेव भोगकालः । ततो द्विगुणेन कालेन यावदादित्य उत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता तावान्मरुतां भोगकालः । चतुर्थामृतध्यायिनामपि तावानेव भोगकालः । ततो द्विगुणेन कालेनोर्ध्वमुदेताऽधस्तादस्तमेता तावान्साध्यानां भोगकालः पञ्चमामृतचिन्तकानामपि तावानेवेत्यर्थः ।
यत्पूर्वपूर्वोदयास्तमयकालापेक्षया द्विगुणेन कालेनोत्तरोदयास्तमयावित्युक्तं तत्पुराणविरुद्धमिति शङ्कते –
पूर्वस्मात्पूर्वस्मादिति ।
कथं श्रुत्युक्तस्यार्थस्य पुराणविरुद्धतेत्याशङ्क्याऽऽह –
सवितुरिति ।
उक्तमेव संक्षिपति –
मानसोत्तरस्येति ।
महागिरेर्मेरोः प्राकारवत्परितः स्थितस्य मूर्धनि संलग्नरथचक्रस्य सवितुर्मेरोः प्रदक्षिणावृत्तेस्तुल्यत्वात्कालाधिक्ये कारणाभावाच्च चतसृष्वपि पुरीषूदयास्तमयकालस्य तुल्यत्वम् । उक्तं हि विष्णुपुराणे - “शक्रादीनां पुरे तिष्ठन्स्पृशत्येष पुरत्रयम् । विकर्णौ द्वौ विकर्णस्थस्त्रीन्कोणान्द्वे पुरे तथा ॥” (वि.पु. २ । ८ । १६) इति लैङ्गे चोक्तम् – “मानसोपरि माहेन्द्री प्राच्यां मेरोः स्थिता पुरी । दक्षिणे भानुपुत्रस्य वरुणस्य तु वारुणी ॥ सौम्ये सोमस्य विपुला तासु दिग्देवताः स्थिताः । अमरावती संयमिनी सुखा चैव विभा क्रमात् ॥ लोकपालोपरिष्टात्तु सर्वतो दक्षिणायने । काष्ठां गतस्य सूर्यस्य गतिर्या तां निबोधत ॥ दक्षिणां प्रक्रमेद्भानुः क्षिप्तेषुरिव धावति । पुरान्तगो यदा भानुः शक्रस्य भवति प्रभुः ॥ सर्वैः सायमनैः सौरो ह्युदयो दृश्यते द्विजाः । स एवं सुखवत्यां तु निशान्तस्तत्प्रदृश्यते ॥ अस्तमेति यदा सूर्यो विभायां विश्वदृग्विभुः । मया प्रोक्तोऽमरावत्यां यथाऽसौ वारितस्करः ॥ तथा संयमिनीं प्राप्य सुखां चैव विभां खगः । यदाऽपराह्णस्त्वाग्नेय्यां पूर्वाह्णो नैर्ऋते द्विजाः ॥ तदा स्वपररात्रश्च वायुभागे सुदारुणः । ऐशान्यां पूर्वरात्रस्तु गतिरेषाऽस्य सर्वतः ॥” (लिं.पु. ५४ । २-१० ) इति तथा चोपरिष्टादमरावत्यास्तिष्ठन्मध्याह्नं तत्रेशकोणस्थानां तृतीययाममाग्नेयकोणस्थानामाद्ययामं संयमिन्यामुदयं च करोति सविता । एवं यदा याम्ये मध्याह्ने तिष्ठति तदैन्द्रेऽस्तमयः । आग्नेये तृतीययामः । निरृतिकोणे प्रथमो यामः । वारुण उदयः । यदा च वारुणे मध्याह्नस्तदा याम्येऽस्तमयः । निरृतिकोणे तृतीयो यामः । वायव्ये प्रथमयामः । सौम्य उदयः । यदा च सौम्ये मध्याह्नस्तदा वारुणेऽस्तमयः । वायव्ये तृतीययामः । ईशानकोणे प्रथमो यामः । ऐन्द्र उदयः । तथाऽऽग्नेये कोणे वर्तमानस्तत्रत्यानां मध्यन्दिनं यमेन्द्रपुर्योराद्यतृतीययामौ निरृतीशानकोणयोरुदयास्तमयौ च करोति । एवं सर्वासु दिक्षु विदिक्षु चेति पौराणिके दर्शने तद्विरुद्धमिदं श्रुत्योक्तमित्यर्थः ।
यद्यपि श्रुतिविरोधे स्मृतिरप्रमाणं तथाऽपि यथाकथञ्चिद्विरोधपरिहारं द्रविडाचार्योक्तमुपपादयति –
अत्रेति ।
यदाऽमरावती शून्या स्यात्तदा हि तां प्रति पुरस्तादुदेतीतिप्रयोगशून्यत्वाद्वसूनां भोगान्तः । एवमुत्तरासां पुरीणां विनाशे द्विगुणकालेन रुद्रादीनां भोगच्युतिः ।
अत इमां वचनव्यक्तिमाश्रित्य तमेव परिहारमाह –
अमरावत्यादीनामिति ।
तथाऽपि कथं विरोधसमाधिस्तत्राऽऽह –
उदयश्चेति ।
तदुक्तम् - “यैर्यत्र दृश्यते भास्वन्स तेषामुदयः स्मृतः । तिरोभावं च यत्रैति तदेवास्तमनं रवेः । नैवास्तमनमर्कस्य नोदयः सर्वदा सतः । उदयास्तमने नाम दर्शनादर्शने रवेः ॥” इति अमरावत्यादिपुरीषु पूर्वपूर्वापेक्षयोत्तरोत्तरोद्वासकालद्वैगुण्यमस्तु । स्तां च दर्शनादर्शने सवितुरुदयास्तमयौ ।
स वा एष न कदाचनास्तमेति नोदेतीति श्रुतेर्वस्तुतो नोदयास्तमयौ स्तस्तथा च पुरीषु तुल्यत्वेन गच्छतः सवितुरुदयास्तमयकालवैषम्यमयुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह –
तन्निवासिनां चेति ।
भोगकालद्वैगुण्यं न सवितृगतेराधिक्यापेक्षया श्रुत्योच्यते येन पुराणविरोधः किं त्वमरावत्यादीनां पुरीणां दैत्योपहतानां पूर्वपूर्वापेक्षयोत्तरोत्तरपुरीणां द्विगुणेन कालेनोद्वासात्तदपेक्षयोत्तरोत्तरस्थानेषु भोगकाले द्वैगुण्यं श्रुत्योक्तमिति भावः ।
अथोद्वासकालाधिक्याद्भोगच्युतिकालाधिक्यं न भोगकालाधिक्यमत आह –
तथेति ।
यथोद्वासकालद्वैगुण्यमुक्तं तद्वदिति यावत् । अमरावतीनिवासिप्राणिवर्गापेक्षया संयमिनीनिवासिनः प्राणिनः प्रति द्विगुणेन कालेन सवितुरुदयास्तमयाविति युक्तं च वक्तुम् । दर्शनादर्शनयोर्द्विगुणकालभावित्वात् । न च तन्निवासिदृष्ट्यपेक्षया दक्षिणोत्तरयोरुदयास्तमयौ । तत्तद्दृष्ट्या पूर्वपश्चिमयोरेव तद्भावात् । अस्मद्बुद्धिमपेक्ष्य तु दक्षिणत उदेत्युत्तरतश्चास्तमेतीत्युच्यते । इवशब्दस्तयोस्तन्निवासिजनापेक्षया दक्षिणोत्तरस्थयोरसत्वं द्योतयतीत्यर्थः ।
यथाऽमरावत्यपेक्षया संयमिन्यामुद्वासकालाधिक्यमुक्तं तथा तदपेक्षया वारुण्यां तदपेक्षया वारुण्यां तदपेक्षया च विभायां तत्कालाधिक्यमवधेयमित्याह –
तथेति ।
संयमिनीं चान्तर्भाव्य बहुवचनम् ।
इतश्चास्मद्बुद्धिमपेक्ष्य दक्षिणगत्यादिनाऽस्तमनमित्याह –
सर्वेषां चेति ।
उद्यन्तमादित्यं पुरतोऽवलोकयतां वामभागे स्थितत्वान्मेरुः सर्वेषामेवोत्तरतो भवति । तथाचोदयास्तमयाभ्यां पूर्वापरदिग्विभागान्न तत्पुरवासिदृष्ट्यपेक्षया दक्षिणत इत्यादिवचनं किन्त्वस्मद्दृष्ट्यपेक्षयैवेत्यर्थः । उद्वासकालद्वैगुण्यापेक्षया भोगकालद्वैगुण्यमित्युक्तम् ।
संप्रति सवितृगत्याधिक्यापेक्षयैव भोगकालाधिक्यं किं न स्यादित्याशङ्क्य पुराणविरोधसमाधानासम्भवान्मैवमित्याह –
यदेत्यादिना ।
यथा संयमिन्यां मध्याह्नगो वारुण्यामुद्यन्भवति तथा तस्यां मध्याह्नगो विभायामुद्यन्दृश्यत इत्याह –
तथेति ।
उक्तं च वायुप्रोक्ते - “मध्यगतस्त्वमरावत्यां यावद्भवति भास्करः । वैवस्वते संयमन उदयंस्तत्र दृश्यते ॥ सुखायामर्धरात्रश्च विभायामस्तमेति च ॥” इति कथं पुनः स यावदादित्य उत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता द्विस्तावदूर्ध्वं उदेताऽर्वाङस्तमेतेत्युच्यते ।
न हि तत्रोद्वासकालस्य वाऽधिकत्वमस्ति येनोदयास्तमयकालाधिक्याद्भोगकालाधिक्यं स्यादत आह –
इलावृतेति ।
नेरोश्चतुर्दिशभिलावृतं नाम वर्षं प्रसिद्धम् । तन्निवासिनां प्राणिनामुभयतः पर्वताभ्यां मानसोत्तरसुमेरुभ्यां प्राकारस्थानीयाभ्यामुभयोर्ध्वस्थितमहाक्षेण विनिवारितादित्यरश्मीनामूर्ध्वमुदेताऽर्वाङ्स्तमेता च सविता दृश्यते । इवशब्दस्तूदयास्तमययोर्वस्तुतोऽसत्त्वद्योतनार्थ इत्यर्थः ।
कथं सवितोर्ध्वः सन्नुदेत्यर्वाङस्तमेति तत्राऽऽह –
पर्वतेति ।
सर्वावृतप्रकाशस्य पर्वतयोरुपरितने छिद्रे प्रवेशादधोवर्तिनां प्राणिनामुपरिप्रसारितनेत्राणां सावित्रं प्रकाशं पश्यतां तत्रोद्यन्निव सवितोपलभ्यते प्रदेशान्तरे च दृश्यमानोऽधस्तादिवास्तमेति । यथोपरिष्टादत्रत्यैरुपलभ्यमानो मेघस्ततो दूराद्दृशो भूतललग्नश्चेत्येवावसीयते तथेहापीत्यर्थः ।
भोगकालस्याविरोधेनाऽऽधिक्यमापाद्य तेनैव लिङ्गेनातिशयवत्त्वममृतादेरपि कथयति –
तथेति ।
भोगकालाधिक्ये सतीति यावत् । अनुमीयते कल्प्यते ।
यत्तु भोगकालमाकलय्योद्यमनं तदभावं ज्ञात्वोपरमणमग्न्यादिमुखत्वं दृष्टिमात्रेण तृप्तिमत्त्वं तत्सर्वं विदुषोऽपि कल्प्यते देवैः सममित्याह –
उद्यमनेति ॥१-४॥
पञ्चभिः पर्यायैर्मधुविद्या यथावदुक्ता । क्रमेण मुक्तिफलपर्यवसायित्वं तस्या दर्शयितुमनन्तरवाक्यमवरुध्याऽऽह –
कृत्वेत्यादिना ।
तस्मात्प्राण्यनुग्रहकालादनन्तरमिति तच्छब्दार्थः । ऊर्ध्वः सन्ब्रह्मीभूतो वर्तमान इति यावत् । आत्मन्युदेत्य स्वमहिम्नि प्रकाशं लब्ध्वेत्येतत् । स्थातेतिप्रयोगात्क्रममुक्तिरत्र विवक्षिता ।
तत्र विद्वदनुभवं प्रमाणयति –
तत्रेति ।
क्रममुक्तिः सप्तम्यर्थः । यथोक्तक्रमेणा”सौ वा आदित्यो देवमध्वि”त्यादिना पञ्चामृतत्वेन स्थितमित्यर्थः । स्वमात्मानं वेद्यतया विद्वदात्मसम्भूतमित्यर्थः । आत्मत्वेनोपेत्याहंग्रहेण गृहीत्वेत्येतत् ।
कथं प्रश्न इत्याकाङ्क्षायामाह –
यत इति ।
लब्धब्रह्मोपदेशो ब्रह्मविद्युक्तावस्थायां ब्रह्मणि स्थितः वियुक्तावस्थायां केनचित्पृष्टः प्रत्युवाचेत्यर्थः ।
कथं प्रत्युक्तिरिति तत्राऽऽह –
तत्तत्रेति ॥१॥
श्लोकमुपादाय व्याकरोति –
न वै तत्रेत्यादिना ।
निमुम्लोचेत्यस्मिन्नर्थे निम्लोचेति च्छन्दसः प्रयोगः । इतिशब्दः पूर्वार्धव्याख्यासमाप्त्यर्थः ।
उत्तरार्धमुत्थापयति –
उअदयास्तमयेति ।
लोकत्वाविशेषादितरलोकवद्ब्रह्मलोकोऽपि नोदयास्तमयवर्जित इत्युक्तो विद्वानुत्तरार्धेन शपथं कुर्वन्परिहरतीत्यर्थः ॥२॥
एवं मन्त्रदृक्शपथद्वारा निर्णीतेऽर्थे न हेत्याद्या किमर्था श्रुतिरित्याशङ्क्याऽऽह –
सत्यमिति ।
न हेत्याद्यां श्रुतिमादाय व्याचष्टे –
यथोक्तेति ।
ब्रह्मोपनिषदमित्यस्यार्थमाह –
वेदगुह्यमिति ।
एवंशब्दमादाय व्याकरोति –
एवमित्यादिना ।
वंशादित्रयं तिरश्चीनवंशो मध्वपूपो मधुनाड्यश्चेत्येवंरूपमित्यर्थः । प्रत्यमृतसम्बन्धं च लोहिताद्यमृतेष्वेकैकवस्वादीनां सम्बन्धमित्यर्थः । अन्यदित्युद्यमनसंवेशनादि गृह्यते ।
उक्तविद्याफलमुपसंहरति –
विद्वानिति ॥३॥
ननु विद्या सफला चेदुक्ता तर्हि किमुत्तरग्रन्थेनेत्याशङ्क्याऽऽह –
तद्धैतदिति ।
स्तुतिमेवाभिनयति –
ब्रह्मादीति ।
“तद्धैतदुद्दालकाय” (छा.उ. ३ । ११ । ४) इत्यादिना विद्यायां योग्यं पात्रं प्रदर्श्यते ।
तद्व्याचष्टे –
किंचेति ।
इतश्च स्तुत्यर्हमेतद्विज्ञानमित्यर्थः ।
मधुविज्ञानं व्याकरोति –
ब्रह्मविज्ञानमिति ॥४॥
तस्य परोक्षत्वं व्यावर्तयति –
इदं वावेति ।
अथ ज्येष्ठाय पुत्राय ब्रह्म वक्तव्यमिति पूर्वेषामयं नियमो नेदानींतनानामित्यत आह –
अन्योऽपीति ।
पात्रान्तरमनुजानति –
प्रणाय्यायेति ॥५॥
पुत्रशिष्याभ्यां पात्रान्तरं प्रत्याचष्टे –
नेति ।
तीर्थद्वयं विद्याप्रदानेऽधिकारिद्वयमित्यर्थः । निर्धारणे षष्ठी । आचार्यो विद्यादाता । आदिपदाद्धनदायी श्रोत्रियो मेधावी च गृह्यते ।
सर्वेषामर्थिनामत्राधिकारमाशङ्क्य दूषयति –
कस्मादित्यादिना ।
आचार्यायेति पुनरुपादानं क्रियापदेन तस्यान्वयद्योतनार्थं विद्यायामादरो वा मुख्यमधिकारकारणं फलतीति भावः ॥६॥
गतेन ग्रन्थेनोत्तरग्रन्थस्य गतार्थत्वं परिहरति –
यत इति ।
सवितृद्वारकब्रह्मविद्यानन्तरं तद्देवताकगायत्रीद्वारेण तद्विद्योपदिश्यत इत्यर्थः ।
ब्रह्मविद्याया विवक्षितत्वे ब्रह्मैवोपदिश्यतां किं गायत्र्युपदेशेनेत्याशङ्क्याऽऽह –
गायत्रीति ।
तथाऽपि च्छन्दोन्तराणि विहाय किमिति गायत्रीद्वारैव ब्रह्मोपदिश्यते तत्राऽऽह –
सत्स्विति ।
ब्रह्मज्ञानद्वारतया तदुपायतयेत्यर्थः ।
प्राधान्ये हेतुमाह –
सोमाहरणादिति ।
सोमस्याऽऽहरणमानयनम् । तत्र साधनत्वं गायत्रीछन्दस्कानामृचां याजकैरिष्यते । तद्युक्तं तस्या यज्ञे प्राधान्यमित्यर्थः । यद्वा देवैः सोमाहरणमिच्छद्भिःछन्दसां गायत्रीत्रिष्टुब्जगतीनां तादर्थ्येन नियोगे जगतीत्रिष्टुभोर्मध्येमार्गमशक्त्या निवृत्तौ गायत्री सोमं प्राप्य रक्षिणस्तस्य विजित्य तं देवेभ्यः समाहरदित्यैतरेयकब्राह्मणे “सोमो वै राजाऽमुष्मिंल्लक आसीद्” इत्यत्र प्रसिद्धमतस्तत्प्राधान्यमित्यर्थः ।
तत्रैव हेत्वन्तरमाह –
इतरेति ।
उष्णिगनुष्टुप्प्रभृतीनीतराणि च्छन्दांसि तेषां पादशोऽक्षराणि सप्ताष्टादिसंख्याकानि तेषामाहरणमापादनं गायत्र्यक्षरैः पादशः षड्भिः क्रियतेऽधिकसंख्याया न्यूनसंख्यामन्तरेणासंभवात्तस्मादितरेषु च्छन्दःसु गायत्र्या व्याप्तेश्च प्राधान्यमित्यर्थः । अथवा गायत्रीव्यतिरिक्तयोस्त्रिष्टुब्जगतीछन्दसोः सोमाहरणोद्यतयोरशक्तयोर्मार्गमन्ये जगत्या त्यक्तानि त्रीण्यक्षराणि त्रिष्टुभा त्वेकमक्षरम् । ततश्चाष्टाचत्वारिंशदक्षरा जगती पञ्चचत्वारिंशदक्षरा संवृत्ता । चतुश्चत्वारिंशदक्षरा त्रिष्टुप्च त्रिचत्वारिंशदक्षरा संवृत्ता । तत्र गायत्री सोममाहरन्ती त्यक्तानामक्षराणामाहरणेन पूर्णतां तयोरापाद्य ते व्याप्य स्थिता तेन तत्प्राधान्यमित्यर्थः ।
तत्रैव हेत्वन्तरमाह –
सर्वसवनेति ।
सर्वाणि प्रातःसवनं माध्यन्दिनं सवनं तृतीयसवनमित्येतानि तेषु गायत्र्या व्यापकत्वं मिश्रणं गायत्रं प्रातःसवनं त्रैष्टुभं माध्यन्दिनं जागतं तृतीयसवनमिति स्थितेऽपि त्रिष्टुब्जगत्योर्गायत्रीव्याप्तेरुक्तत्वात्तस्याश्च पादाभ्यां मुखेन च सोमाहरणद्वारेण सवनत्रयसम्बन्धादतश्च तस्या अस्ति यज्ञे प्राधान्यमित्यर्थः ।
कर्मणि तत्प्राधान्येऽपि कुतो ब्रह्मविद्यायां तत्प्राधान्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
गायत्रीति ।
ब्रह्मविद्यायां तत्प्राधान्यमिति शेषः ।
गायत्रीमेवाऽऽलम्बनत्वेन प्रतिपद्यते ब्रह्मेत्यत्र लोकप्रसिद्धिमनुकूलयति –
तस्यामिति ।
गायत्र्या ब्रह्मज्ञानद्वारत्वेनोपादानमुक्तहेतुभ्यः सिद्धमित्युपसंहरति –
अत इति ।
तथा “चेतोर्पणनिगदात्” (ब्र.सू. १ । १ । २५) इति न्यायेन गायत्र्युपाधिकं ब्रह्मोपास्यमिति प्रतिजानीते –
गायत्रीति ।
निपातमादाय व्याचष्टे –
वा इति ।
अवधारणरूपमेवार्थं स्फुटयन्निदमित्यादि व्याकरोति –
इदमिति ।
तदिदं सर्वं गयत्र्येवेति योजना ।
गायत्र्याः सर्वात्मकत्वाद्ब्रह्म दृष्ट्योपास्तिर्युक्तेत्युक्तं तत्रानुपपत्तिमाशङ्क्यानन्तरवाक्येनो(णो)त्तरमाह –
तस्या इति ।
कथं वाचो गायत्रीत्वमित्याशङ्क्य तस्याः सर्वभूतसम्बन्धं दर्शयति –
वागिति ।
कुतो गायत्रीत्वं तत्राऽऽह –
यस्मादिति ।
भवत्वेवं वाचः स्वरूपं गायत्र्यास्तु किमायातं तदाह –
यद्वागिति ।
गायत्रीनामनिर्वचनादपि वाच्युक्तं रूपं गायत्र्यामेव द्रष्टव्यमित्याह –
गानादिति ॥१॥
अस्ति हि वाचः सर्वभूतात्मकत्वं तद्वाचकत्वाद्वाच्यस्य च वाचकातिरेकेणानिरूपणात्तथा च वाग्भूता गायत्री सर्वभूतात्मिकेत्युक्तमिदानीं तस्या विधानान्तरमाह –
या वै सेति ।
एवंलक्षणत्वं व्याचष्टे –
सर्वेति ।
गायत्रीमनूद्य पृथिवीत्वं तस्य विहितं प्रश्नपूर्वकमुपपादयति –
कथं पुनरपि ।
गायत्र्याः सर्वभूतसम्बन्धस्योक्तत्वात्पृथिव्यास्तत्सम्बन्धं चोद्यपूर्वकं व्युत्पासयति –
कथमिति ।
सर्वस्य पृथिव्यां प्रतिष्ठितत्वं साधयति –
एतामेवेति ।
तथाऽपि कथं पृथिव्या गायत्रीत्वं तदाह –
यथेति ॥२॥
सम्प्रति गायत्र्याः शरीररूपत्वं निरूपयति –
या वा इति ।
गायत्र्यात्मिकां पृथिवीमनूद्य तस्या गायत्रीशरीरयोरभेदे हेतुमाह –
पार्थिवत्वादिति ।
इदानीं गायत्रीशरीरयोरेकत्वं प्रश्नपूर्वकं कथयति –
कथमित्यादिना ।
प्राणानां शरीरे प्रतिष्ठितत्वं प्रकटयति –
एतदेवेति ॥३॥
अथ गायत्र्या हृदयत्वमावेदयति –
यद्वै तदिति ।
गायत्र्याश्चैकत्वं प्रश्नपूर्वकं विवृणोति –
एतदित्यादिना ।
हृदये प्राणानां प्रतिष्ठितत्वं प्रकटयति –
एतदेवेति ।
प्राणानां भूतशब्दवाच्यत्वे तत्सम्बन्धे सति भूतसम्बन्धाद्गायत्र्याः शरीरादिभावः सम्भवति तेषां भूतशब्दवाच्यत्वे तु किं मानमित्याशङ्क्याऽऽह –
प्राणो हेति ।
अहिंसावाक्येऽपि प्राणपरं मारणं प्रतिषिध्यते तथाच भूतशब्दः (तत्र) प्रतीतिगोचरो भवत्येवेत्याह –
भूतेति ॥४॥
आध्यानशेषत्वेन गायत्र्याश्चतुष्पात्त्वं दर्शयति –
सैषेति ।
लक्षयित्वा तस्याः षड्विधत्वमनूद्य साधयति –
षड्विधेति ।
गायत्रीहृदययोः सर्वभूतसम्बन्धसिद्ध्यर्थमुपदिष्टयोर्वाक्प्राणयोर्गायत्रीप्रभेदत्वेन कथं व्याख्यानमित्याशङ्क्याऽऽह –
वाक्प्राणयोरिति ।
विधिपक्षे वाक्यशेषयोगात्तयोरपि गायत्रीभेदत्वमित्यर्थः । तदेतस्मिन्नर्थे वाग्भूतपृथिवीशरीरहृदयप्राणभेदात्षड्विधां गायत्रीमनुचिन्त्याजहल्लक्षणया तदवच्छिन्नब्रह्मत्वं तदनुचिन्तयेदिति तच्छेषत्वेनैव पूर्वोक्ते स्थिते सतीत्यर्थः । समस्तस्य पादविभागविशिष्टस्येति यावत् ॥५॥
विस्तारमेव विवृणोति –
यावानिति ।
“वाचारम्भणं विकारो नामधेयम्” (छा. उ. ६ । १ । ४) इति वाक्यशेषमाश्रित्य विशिनष्टि –
वाचारम्भणमात्रादिति ।
परमार्थसत्यत्वे हेतुमाह –
अविकार इति ।
तावानस्येत्यादि स्पष्टयति –
तस्येति ।
आदिपदेन वायुराकाशश्चेत्युभयमुक्तम् ।
ततो ज्यायानित्यादि स्फुटयति –
त्रिपादिति ।
समस्तस्य प्रपञ्चात्मकस्येत्यर्थः । श्रुतावितिशब्दो मन्त्रसमाप्त्यर्थः ॥६॥
यद्ब्रह्म गायत्र्यवच्छिन्नमुपास्यमुक्तं हृदयाकाशे तद्ध्येयमिति वक्तुं क्रमेण हृदयाकाशमवतारयति –
यद्वै तदित्यादिना ॥७॥
एकस्याऽऽकाशस्य कथं त्रैविध्यमुक्तमिति शङ्कते –
कथमिति ।
औपाधिकत्रैविध्यमविरुद्धमिति परिहरति –
उच्यत इति ।
बाह्येन्द्रियविषयत्वं तद्विषयशब्दाद्याश्रयत्वं स्वप्नस्थानभूते नभसीति सम्बन्धः । “न कञ्चन” (बृ.उ. ४ । ३ । १९) इत्यादिना निषेधद्वयेन पूर्वप्रकारमवस्थाद्वयं निषिध्यते ।
निषेधफलमाह –
अत इति ।
सर्वदुःखं स्थूलं वासनामयं च तन्निवृत्त्या निरूप्यमाणं हृदयाकाशमित्यर्थः ।
औपाधिकत्रैविध्यमुपसंहरति –
अत इति ।
तथाऽपि किमित्यनेन क्रमेणाऽऽकाशस्य सङ्कोचो हृदये क्रियते तत्राऽऽह –
बहिर्धेति ।
स्थानस्तुतिमुदाहरणेन स्फुटयति –
यथेति ।
अत्र कुरुक्षेत्रमर्धतोऽर्धस्थानीयं पृथूदकमपि तथेति द्विदलयुगलमिव तदुभयं लोकत्रयापेक्षया विशिष्टतरमित्यर्थः ।
हृदयाकाशे चेतः समाधीयते चेत्ततश्चात्र परिच्छिन्नं ब्रह्म प्राप्तमित्याशङ्क्याऽऽह –
तदेतदिति ।
पूर्णत्वेन जन्मनाशशून्यत्वं सिध्यतीत्याह –
अप्रवर्तीति ।
प्रधानफलत्वं व्यावर्तयति –
गुणफलमिति ।
दृष्टफलवते स्वर्गाप्तिरिति दृष्टमित्युक्तम् ।
ज्ञानमेव विशिनष्टि –
इहैवेति ।
वर्तमानो देहः सप्तम्यर्थः । यो विद्वानेवं स तथोक्तं फलं लभत इति सम्बन्धः ॥९॥
वक्ष्यमाणज्ञानस्य स्वातन्त्र्यं परिहृत्य प्रकरणभेदं व्यावर्तयितुमुत्तरग्रन्थस्य तात्पर्यमाह –
तस्येति ।
द्वारपालादीत्यादिपदेन तद्गतो विशेषो गृह्यते ।
ब्रह्मण्युपासनेनाप्रसिद्धितो द्वारपालोपास्तिरयुक्तेत्याशङ्क्याऽऽह –
यथेति ।
इति तदुपास्तिरर्थवतीति शेषः ।
स्वर्गलोकशब्दः परमात्मविषयः “स्वर्गं लोकमिता ऊर्ध्वं विमुक्ता” इति श्रुत्यन्तरात् देवसुषित्वं साधयति –
देवैरिति ।
स्वर्गलोकस्य परमात्मनो भवनमायतनं तस्येति यावत् ।
प्राक्त्वेऽनवस्थामाशङ्क्योक्तं पूर्वाभिमुखस्येति –
तत्स्थस्तेनेति ।
तच्छब्दो हृदयविषयः –
तेनैवेति ।
प्राणविषयस्तच्छब्दः । तदव्यतिरिक्तत्वं स्वातन्त्र्येण चक्षुषोऽकिञ्चित्करत्वम् ।
न हि चक्षुषा प्राणस्य सम्बन्धो न हि बाह्यस्य तत्सम्बन्धे निबन्धनमस्ति तत्राऽह –
चक्षुरिति ।
अधिष्ठातृत्वेनाऽदित्यश्चक्षुषि प्रतिष्ठितश्चक्षुश्च ग्राहकतया रूपे प्रतिष्ठितं रूपदर्शने करणं भवति । तथैव प्राणस्य चक्षुष्ट्वमित्यर्थः ।
प्राणादित्ययोरैक्ये प्रमाणमाह –
आदित्यो हेति ।
कथं यथोक्तस्याऽऽदित्यस्य हृदयसुषिद्वारस्थानत्वं? वासनात्मना हृदये रूपाणि प्रतिष्ठितानि तदनेन क्रमेण आदित्यो हृदये प्रतितिष्ठतीत्यर्थः ।
तत्र श्रुत्यन्तरं प्रमाणयति –
स आदित्य इति ।
एकदेवताऽभिन्नत्वादपि प्राणभेदेन चक्षुरादित्ययोराध्यानं युक्तमित्याह –
प्राणेति ।
आश्रयशब्देन रूपाणि हृदयं चोच्यते द्युलोको वा ।
आदित्यश्चक्षुषोर्देवस्तदधिष्ठितस्य सर्वस्य प्राणात्मत्वे वाक्यशेषमनुकूलयति –
वक्ष्यति चेति ।
न हि प्राणे तृप्यति सर्वस्य तृप्तिस्तादात्म्यमन्तरेण सम्भवतीति भावः । तदेतत्प्राणारूपं ब्रह्म स्वर्गलोकं प्रतिपित्सुः सन्पुरुषस्तेजोऽऽन्नाद्यमित्याभ्यां गुणाभ्यां विशिष्टमुपासीतेति सम्बन्धः ।
किमिति यथोक्तोऽधिकारी प्राणोपासने नियुज्यते तत्राऽऽह –
स्वर्गेति ।
तथाऽपि कथं यथोक्तगुणद्वयवैशिष्ट्यं प्राणाख्यस्य ब्रह्मणः सिद्ध्यति तत्र तेजःशब्दं व्याकुर्वन्नाह –
तेजस्वीति ।
एतत्प्राणाख्यं ब्रह्मोभयरूपेण तेजस्वी । तथाच तेजोगुणविशिष्टतया तदुपासनामर्हति । सवितुश्चान्नदत्वं वृष्टिद्वारेण “आदित्याज्जायते वृष्टिः” (म.स्मृ. ३ । ७६) इत्यादौ दृष्टम् । अतश्चान्नं च तदाद्यं चेति गुणान्तरविशिष्टत्वेनापि सवितृरूपं प्राणाख्यं ब्रह्म ध्यानार्हमित्यर्थः ।
किं तर्हि मुख्यं फलमिति तदाह –
उपासनेनेति ॥१॥
हृदयस्य पूर्वदिगवस्थितच्छिद्रसम्बन्धित्वेन प्राणमुक्त्वा व्यानःश्रोत्रं चन्द्रमाश्चेति त्रितयमितरसम्बन्धमुपास्यमित्याह –
अथेति ।
वीर्यवत्कर्म कुर्वन्ननितीति सम्बन्धः । प्राणापानौ विगृह्य विरुध्य वाऽयमनितीति पक्षान्तरं नानास्कन्धसन्धिमर्मसु विविधमनिति चेष्टत इति विकल्पान्तरं तेन व्यानेन सम्बन्धः श्रोत्रस्य श्रुत्युक्तत्वाद्ध्यानार्थो मन्तव्यः ।
यथा श्रोत्रस्य व्यानेन सम्बन्धस्तथा चन्द्रमसोऽपि तेन सम्बन्धस्य श्रुत्युक्तत्वादेव ध्यानार्थतया ग्राह्य इत्याह –
तथेति ।
श्रोत्रचन्द्रमसोः सम्बन्धे श्रुत्यन्तरमनुकूलयति –
श्रोत्रेणेति ।
यद्विराजः श्रोत्रं तदात्मना दिशश्चन्द्रमाश्चेत्येते सृष्टा इति श्रुतेरित्यर्थः । मिथः सम्बन्धेऽपि कथमनयोर्व्यानात्मत्वं ? व्याने तृप्यतीत्यादिवाक्यशेषादवधेयमित्यर्थः । तदेतद्व्यानाख्यं ब्रह्म श्रीश्च यशश्चेत्याभ्यां गुणाभ्यामुपासीतेति सम्बन्धः ।
कथं तस्य गुणद्वयवतो ध्यानमित्याशङ्क्य श्रोत्रस्य ज्ञानहेतुत्वाच्चन्द्रमसोऽन्नहेतुत्वात्तयोराश्रयत्वेन तदात्मनो व्यानस्यापि तद्गुणत्वोपपत्तिरित्याह –
श्रोत्रेति ।
व्यानाख्ये ब्रह्मणि गुणान्तरं साधयति –
ज्ञानेति ।
उक्तस्य ब्रह्मणो गुणद्वयसम्भवोऽतःशब्दार्थः । श्रीमानित्यादिफलवाक्यमादिशब्दार्थः । समानं तेजस्वीत्यादिवाक्येनेति शेषः ॥२॥
हृदयस्य पश्चिमदिगवस्थितसुषिसम्बन्धत्वेनापानो वागग्निश्चेति त्रितयमन्योन्यसम्बन्धं ध्येयमित्याह –
अथ योऽस्येति ।
सोऽपान इत्यस्यार्थमाह –
तत्स्थ इति ।
सोऽपान इति सम्बन्धः ।
अपानशब्दं वायुविशेषे व्युत्पादयति –
मूत्रेति ।
आदिशब्देन शुक्रादि गृह्यते ।
यथा चक्षुषः श्रोत्रस्य प्राणत्वं व्यानत्वं चोक्तं तथा वागपानो भवत्यपाने तृप्यतीत्यादिश्रुतेरित्याह –
सा तथेति ।
यथा चक्षुरादिद्वारेणाऽऽदित्यादेः प्राणादिरूपत्वमुक्तं तथा वाचोऽधिष्ठातृत्वेन सम्बन्धादग्निस्तद्द्वारेणापानो भवतीत्याह –
तत्सम्बन्धादिति ।
तदेतदपानाख्यं ब्रह्मवर्चसमन्नाद्यमित्याभ्यां गुणाभ्यां विशिष्टमुपासीतेति सम्बन्धः ।
ब्रह्मवर्चसं व्याचष्टे –
वृत्तेति ।
कथमपानाख्ये ब्रह्मणि यथोक्तो गुणः सिध्यतीत्याशङ्क्याग्निद्वारेत्याह –
अग्निसम्बन्धादिति ।
तथाऽपि कथमन्नाद्यत्वमित्याशङ्क्यापानद्वारेणेत्याह –
अन्नेति ।
ब्रह्मवर्चसीत्यादिफलवाक्यं श्रीमानित्यादिना तुल्यार्थत्वान्न व्याख्यानापेक्षमित्याह –
समानमिति ॥३॥
हृदयस्योत्तरसुषिसम्बन्धत्वेन समानो मनः पर्जन्यश्चेति त्रितयं परस्परसम्बद्धमुपास्यमित्याह –
अथेति ।
समान इति सम्बन्धः ।
समानशब्दं वायुविशेषे व्युत्पादयति –
अशितेति ।
मनसः समानेन सम्बन्धः समाने तृप्यतीत्यादिश्रुतेर्ग्राह्य इत्याह –
तत्सम्बद्धमिति ।
मनसि तृप्यति पर्जन्यस्तृप्यतीति वाक्यशेषमाश्रित्य तयोः सम्बन्धमाह –
पर्जन्य इति ।
श्रुत्यन्तरादपि तयोः सम्बन्धं वक्तुं पातनिकामाह –
पर्जन्येति ।
शेषः प्रसिद्धिपरामर्शार्थः ।
तथाऽपि कथं पर्जन्यमनसोः सम्बन्धसिद्धिरित्याशङ्क्य वायोरपि कारणत्वेनाद्भिः सम्बन्धात्तद्द्वारा मिथोऽपि तत्सिद्धिरित्याह –
मनसेति ।
तदेतत्समानाख्यं ब्रह्म कीर्तिश्च व्युष्टिश्चेत्याभ्यां गुणाभ्यामुपासीतेति सम्बन्धः ।
तस्मिन्ब्रह्मणि कीर्तिरूपगुणं साधयति –
मनस इति ।
व्युष्टेरर्थान्तरत्वं कीर्तेर्दर्शयति –
आत्मेति ।
ततो व्युष्टेराचष्टे –
स्वकरणेति ।
तामेवानुभवारूढतया कथयति –
कान्तिरिति ।
कथं पुनर्देहगतस्य लावण्यस्य कीर्तितास्तवः शक्यते तत्राऽऽह –
ततश्चेति ।
लावण्यं पञ्चम्यर्थः । इत्यसङ्कीर्णगुणद्वयविशिष्टमुपासनं सिद्धमित्यर्थः ।
कीर्तिमानित्यादिफलवाक्यस्य ब्रह्मवर्चसीत्यादिना तुल्यार्थत्वादव्याख्येयत्वमाह –
समानमिति ॥४॥
हृदयस्योर्ध्वच्छिद्रवैशिष्ट्येनोदानो वायुराकाशश्चेति त्रितयमन्योन्यसम्बन्धमुपास्यमित्याह –
अथ योऽस्येति ।
उत्क्रमणादुदान इति सम्बन्धः ।
उदाने तृप्यति वायुस्तृप्यतीति वाक्यशेषमाश्रित्याऽऽह –
स वायुरिति ।
वायोराकाशत्वमाधाराधेयसम्बन्धाद्वायौ तृप्यत्याकाशस्तृप्यतीति श्रुतेश्चेत्याह –
तदाधारश्चेति ।
तदेतदुदानाख्यं ब्रह्मपूर्ववदोजो महश्चेत्याभ्यां विशिष्टमुपासीतेति सम्बन्धः ।
उक्तगुणद्वयं निर्दिशति –
वाय्वाकाशयोरिति ।
ओजस्वीत्यादिवाक्यस्य कीर्तिमानित्यादिना तुल्यार्थत्वमाह –
समानमिति ॥५॥
तस्य ह वा एतस्येत्यादिनोक्तमनुवदति –
ते वा इति ।
कथं ब्रह्मपुरुषास्तत्राऽऽह –
राजपुरुषा इति ।
व्यपदिश्यन्त इत्यर्थः ।
तेषां द्वारपालत्वं प्रपञ्चयति –
एतैरिति ।
तत्र स्वानुभवं प्रमाणयति –
प्रत्यक्षं हीति ।
विवेकवैराग्याभ्यां वशीकृतश्रोत्रादिकरणग्रामोपेतत्वाभावात्परोक्षब्दादिविषय आसङ्गरूपानृताक्रान्तत्वादित्यर्थः ।
एतैरेव विषयविमुखैर्ब्रह्मप्राप्तिद्वाराणि समाध्यादिना विवृतानीत्यभिप्रेत्योपसंहरति –
तस्मादिति ।
ब्रह्मपुरुषानुक्ताननूद्य सफलमुपासनं दर्शयति –
अत इति ।
अनियतानां चक्षुरादीनां ब्रह्मप्राप्तिप्रतिबन्धकत्वं नियतानां तु तत्प्राप्तिहेतुत्वमित्यतःशब्दार्थः । यथोक्तगुणविशिष्टत्वं चक्षुरादीनामादित्याद्यात्मकत्वम् ।
अदृष्टं फलमुक्त्वा दृष्टं फलमाह –
किञ्चेति ।
यथोक्तपुत्रोत्पत्तिर्विवक्षितब्रह्मप्राप्तावनुपयुक्तेत्याशङ्क्याऽऽह –
तस्य चेति ।
पुत्रस्य ध्यनानुसारित्वं हेतुत्वं ततः शब्दार्थः पारम्पर्येणोपासानाद्वारीणेति यावत् ।
पुत्रस्य ध्यानद्वारा ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वे फलितमाह –
इति स्वर्गेति ॥६॥
गायत्र्युपाधिकं ब्रह्मोपास्यं तादर्थ्येन द्वारपालोपास्तिश्च कर्तव्या । ततश्चाङ्गेषु श्रुतानि फलानि समुच्चित्य प्रधानोपासनादेव ब्रह्मप्राप्तिरित्युक्तम् । इदानीं विद्यान्तरं प्रस्तौति –
अथेति ।
परस्ताद्दिवो दीप्यमानं ब्रह्म कौक्षेये ज्योतिषि प्रतीकेऽध्यस्य दृष्टत्वश्रुतत्वाभ्यामुपासितव्यमिति श्रौतमर्थं सिद्धवत्कृत्वाऽऽर्थिकमर्थमादाय तात्पर्यमाह –
यदसौ विद्वानिति ।
वीराणां वीर्यवतामादित्यादीनां पुरुषाणां सेवनादाध्यानादिति यावत् ।
लिङ्गेन स्पर्शविशेषेण श्रवणविशेषेण चेत्यर्थः –
चक्षुःश्रोत्रेन्द्रियगोचरमिति ।
मन्ददृष्टिं प्रति दृष्टं श्रुतं च मयेत्यापादयितव्यम् । अन्यथा दृष्टत्वश्रुतत्वाभ्यां ब्रह्मणि ध्यानासिद्धेरित्यर्थः ।
परस्याप्रतिपत्तौ लिङ्गेन प्रत्यायने दृष्टान्तमाह –
यथेति ।
विप्रतिपन्नं प्रति धूमादिलिङ्गेनाग्न्यादि प्रत्याय्यते तथा स्पर्शादिलिङ्गेन दृष्टत्वादिविशिष्टमिदं प्रत्येतव्यमित्यर्थः ।
यथोक्तस्य ज्योतिषो लिङ्गेन प्रत्यायनं किमिति क्रियते तत्राऽऽह –
तथा हीति ।
लिङ्गद्वारा तस्य प्रत्यायते सति गुणद्वयविशिष्टमेवेदं ज्योतिर्नान्यथेत्येवं यथोक्ते परस्मिन्नुपास्यज्योतिषि दृढा धीः स्यात् । तदभावात्तद्गुणस्य ज्योतिषोऽध्यानादित्यर्थः ।
मा भूत्परस्य ज्योतिषो यथोक्तगुणस्याशेषोपासनमित्याशङ्क्याऽऽह –
अनन्यत्वेनेति ।
कौक्षेयस्य ज्योतिषः सन्निकर्षाज्जीवाभेदं परिकल्प्य जाठरं ज्योतिर्ब्रह्मेत्यनन्यत्वेन ध्याने जीवब्रह्मणोरेकतया निश्चयश्चार्थात्सिद्ध्यति । अतो यथोक्तोपास्तिरर्थवतीत्यर्थः ।
अथशब्दस्य विद्यान्तरारम्भार्थत्वमभ्युपेत्यानन्तरग्रन्थस्य तात्पर्यमुक्त्वाऽवशिष्टान्यक्षराण्यवतार्य व्याकरोरि –
अत आहेत्यादिना ।
यदित्युपक्रम्य ज्योतिरित्युपसंहारात्पर इति पुंलिङ्गप्रयोगमाशङ्क्याऽऽह –
परमिति ।
कादाचित्कप्रकाशत्वाभावात्कथं दीप्यत इति प्रयोगस्तत्राऽऽह –
स्वयंप्रभमिति ।
कस्मादिवेति प्रयुज्यते मुख्यमेव दीप्यमानत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
अन्न्यादीति ।
हेतोरुभयत्र सम्बन्धः ।
सर्वशब्दस्यासङ्कुचितवर्तित्वादात्मनोऽपि तेन संगृहीतत्वात्कथं तस्मादूर्ध्वं ब्रह्मेत्युपपन्नमित्याशङ्क्याऽऽह –
संसारादिति ।
तस्यैव सर्वशब्दवाच्यत्वमुपपादयति –
संसार एव हीति ।
तस्यानेकत्वेन सर्वशब्दार्हत्वादित्यर्थः ।
आत्मनि सर्वशब्दानुपपत्तिमाह –
असंसारिण इति ।
सर्वशब्दस्यानेकार्थवाचित्वादात्मनि चैकत्वात्प्रकारभेदस्य च नित्यमुक्ते तस्मिन्नसम्भवान्न तस्य सर्वशब्दात्प्रतीतिरित्यर्थः ।
उत्तमा न भवन्तीत्युनुत्तमास्तेष्विति तत्पुरुषाशङ्कायां तन्निवृत्तिद्वारा बहुव्रीहिसिद्ध्यर्थं विशेषणमित्याह –
तत्पुरुषेति ।
किमिति तेषु परब्रह्म निर्दिश्यते तस्य सर्वगतत्वादित्याशङ्क्याऽऽह –
हिरण्यगर्भादीति ।
तत्कार्यात्मना स्थितं परं ब्रह्मोत्तमेषु लोकेष्वित्युच्यते । तस्य सर्वत्र सतोऽपि सत्यलाकादिषु हिरण्यगर्भाद्यात्मनाऽतिशयेन नित्याभिव्यक्तत्वादित्यर्थः । यदिति सर्वानाम्ना प्रकृतं ब्रह्म परामृश्यते तस्योपास्यत्वार्थं संसारादुपरिष्टादवस्थानमुक्तम् ।
इदानीं कौक्षेये ज्योतिषि तदारोपयति –
इदमिति ।
कौक्षेये ज्योतिषि प्रतीके प्रमाणं दर्शयति –
चक्षुरिति ।
चक्षुष्यो भवतीतिफलवचनानुसारेण स्पर्शरूपैक्यमाध्यासिकमादायोष्णिम्नश्चाक्षुषत्वं द्रष्टव्यम् ।
रूपस्पर्शयोरैक्याध्यासं स्फुटयति –
यत्त्वचेति ।
यदुष्णं तेजो द्रव्यात्मकं त्वगिन्द्रियेण स्पर्शरूपेण गृह्यते तच्चक्षुषैव गृह्यते तत्र हेतुमाह –
दृढेति ।
त्वचो दृढायां प्रतीतौ हेतुत्वाच्चक्षुषा तादात्म्यारोपादित्यर्थः ।
यद्रूपवद्भवति तत्स्पर्शवदिति नियमाच्च रूपस्पर्शयोस्तादात्म्याध्यासात्तस्य चाक्षुषत्वसिद्धिरित्याह –
अविनाभूतत्वाच्चेति ।
शब्दो यस्य ज्योतिषो लिङ्गमौष्ण्यं तस्य त्वगिन्द्रियग्राह्यस्य चाक्षुषत्वमुपपादयितुं पृच्छति –
कथमिति ।
तस्यैषा दृष्टिरित्यादिवाक्येनोत्तरं दर्शयन्यन्नेत्यादि व्याकरोति –
आहेत्यादिना ।
यथेतद्विज्ञानं स्यात्तथेति विज्ञानक्रियायां विशेषणमेतदिति पदमित्यर्थः ।
संस्पर्शेनोष्णिमानं विजानाति चेत्कथं तर्हि तस्य चाक्षुषत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
रूपसहभाविनमिति ।
भवत्वौपचारिकमौष्ण्यस्य चाक्षुषत्वं तथाऽपि कथं तस्य लिङ्गत्वमित्याशङ्क्य जीवनप्रत्यायनद्वारा कौक्षेयज्योतिषि तस्य लिङ्गत्वं साधयति –
स हीति ।
जीवात्मना तस्याव्यभिचारं स्फोरयति –
न हीति ।
तत्रैव श्रुतिं संवादयति –
उष्ण एवेति ।
यदा जीवस्य लिङ्गमौष्ण्यं तदा परस्यापि ज्योतिषस्तल्लिङ्गं भवति, जीवपरयोरेकत्वावगमादित्याह –
मरणकाले चेति ।
वागादि मनसि मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तदध्यक्षलक्षणपरस्यां देवतायां परमात्माख्यायां सम्पद्यत इति श्रुत्या जीवस्य परेण तदर्थात्मना सहाभिन्नत्वस्योपगमाज्जीवस्य लिङ्गं तद्भवति परस्य लिङ्गमित्यर्थः ।
यदा हि जीवस्य परस्य च यथोक्तलिङ्गादवगतिस्तदा तत्र कौक्षेयज्योतिषस्तदधिकरणस्य सुतरामवगतिरस्तीत्याह –
अत इति ।
उष्णस्य जाठरे ज्योतिषि प्रतीके लिङ्गत्वे सति तल्लिङ्गमाह –
तस्येति ।
विष्णोरिव प्रतिमायां जाठरेण ज्योतिषा परस्य ज्योतिषस्तादात्म्यादित्यर्थः ।
प्रतीकद्वारा दृष्ट्युपायवत्तस्य श्रवणोपायं लिङ्गन्तरं दर्शयति –
तथेति ।
अपिगृह्य श्रुणोतीति सम्बन्धः । यथा श्रवणमेतद्भवति तथा श्रुणोतीति श्रवणक्रियाया विशेषणमेतच्छब्द इति योजना । पौर्णुत्य पिधायेति यावत् । श्रूयमाणशब्दस्य वाच्यार्थभावस्फुटीकरणार्थमनेकदृष्टान्तोपादानम् ।
कौक्षेयज्योतिष्यारोपितस्य ज्योतिषो ध्येयस्य ध्यानोपायाङ्गत्वेन गुणद्वयमुपदिशति –
तदेतदिति ।
दृष्टमित्युपासने फलमाचष्टे –
तथेति ।
श्रुतमित्युपासने फलमाह –
श्रुत इति ।
कथं पुनः स्पर्शगुणोपासने स्पर्श्यो भवतीति वक्तव्ये चक्षुष्यो भवतीत्युच्यते तत्राऽह –
यत्स्पर्शेति ।
सम्पादने निमित्तमाह –
रूपस्पर्शयोरिति ।
इतश्च चक्षुष्यो भवतीति फलवचनमुचितमित्याह –
इष्टत्वाच्चेति ।
फलवचनमपि सम्पादयति न कल्पकमित्याह –
एवं चेति ।
यदा स्पर्शगुणोपासननिमित्तं फलं रूपे सम्पाद्यते तदा विद्यायाः श्रुतं फलमुपपन्नमिति फलश्रुतिरनुकूलिता स्यात् । रूपविशेषवति चक्षुष्यशब्दस्य प्रसिद्धत्वादित्यर्थः ।
यदि पुनर्मृदुत्वादिस्पर्शगुणस्योपासननिमित्तं फलं कल्प्यते तदा चक्षुष्यो भवतीति श्रुतं फलं नैवोपपन्नं स्यात्ततश्च फलश्रुतिरपबाधिता भवेदित्याह –
न त्विति ।
कस्येदं फलमित्यपेक्षायामाह –
य एवमिति ।
ननु परस्य ज्योतिषो जाठरे ज्योतिष्यारोपितस्य यथोक्तगुणवतो ध्यानात्कथमिदमत्यल्पं फलमननुरूपमुपदिश्यते तत्राऽऽह –
स्वर्गलोकेति ।
फलवत्यां विद्यायामादरो विवक्षितः ॥७॥
प्रतीकद्वारा ब्रह्मोपासनमुक्त्वा प्रतीकं हित्वा सगुणब्रह्मोपासनमुपन्यस्यति –
पुनरित्यादिना ।
तस्य निरुपाधिकत्वं व्यावर्तयति –
अनन्तेति ।
कथमेकस्यानन्तगुणत्वं तत्राऽह –
अनन्तशक्तेरिति ।
ननु पूर्वमेवास्योपासनान्यतिवृत्तानि तथा च वक्तव्यशेषो नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह –
अनेकेति ।
अनेकेषु भेदेषु गायत्र्याद्युपाधिषूपास्यस्यापि ब्रह्मणो मनोमयत्वादिविशिष्टगुणत्वेन विशिष्टशक्तिमत्त्वेन चोपासनान्तरविधानार्थमुत्तरवाक्यमित्यर्थः ।
तस्येदमा परामर्शे हेतुमाह –
प्रत्यक्षादीति ।
ब्रह्मशब्दस्य निरुपाधिकार्थविषयत्वं व्यावर्तयति –
कारणमिति ।
कथं तस्य ब्रह्मत्वं तत्राऽऽह –
वृद्धतमत्वादिति ।
निरतिशयमहत्त्वादित्यर्थः ।
सर्वमनूद्य तस्य ब्रह्मत्वविधाने युक्तिं प्रश्नपूर्वकमाह –
कथमित्यादिना ।
तज्जं च तल्लं च तदनं च तज्जलान् । अवयवलोपश्छान्दसः ।
तत्र तज्जत्वं जगतो व्युत्पादयति –
तस्मादिति ।
तल्लत्वमुपपादयति –
तथेति ।
विपर्ययेण तु क्रमोऽत इति न्यायात्प्रतिलोमतया जननव्युत्क्रमेण तस्मिन्नेव ब्रह्मणि लीयते जगदिति कृत्वा यथा तज्जं तथेति योजना ।
तत्र लयो नाम जगतः शून्यतेति शङ्कां व्यावर्तयति –
तदात्मतयेति ।
तदनत्वं प्रतिपादयति –
तथेति ।
यथा तज्जं तल्लं च तथा तदनं च जगदित्यर्थः । इति तदनमिति शेषः ।
युक्तिसिद्धमर्थं निगमयति –
एवमिति ।
ब्रह्मव्यतिरेकेण त्रिष्वपि कालेषु जगतोऽग्रहणात्तदात्मत्वेनाविशिष्टं जगत्तदेव स्यादिति योजना । युक्तिसिद्धमपि जगतो ब्रह्मत्वं प्रत्यक्षादिविरुद्धं नाङ्गीकारमर्हति ।
न हि सद्वितीयमद्वितीयं युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह –
यथा चेति ।
सर्वस्य ब्रह्मत्वे फलितमाह –
यस्माच्चेति ।
कियन्तं कालं प्रत्ययमावर्तयेदित्याकाङ्क्षापूर्वकं तत्त्वनिश्चयपर्यन्तमिति दर्शयितुं व्यवहितं वाक्यमवतार्य व्याचष्टे –
कथमित्या दिना ।
उपासीतेत्यस्य क्रतु कुर्वीतेत्यनेन व्यवहितेन सम्बन्ध इति योजना ।
क्रत्वनुष्ठानस्य फलं पृच्छति –
किं पुनरिति ।
तत्र क्रतुकरणं च केन प्रकारेणेति प्रश्नान्तरं दर्शयति –
कथं वेति ।
ब्रह्मभावसाधनत्वात्क्रतुकरणस्य फलप्रश्नो नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह –
क्रतुकरणं चेति ।
न हि जीवस्य स्थितस्य नष्टस्य वा सद्भावः संभवतीति भावः ।
क्रतुकरणस्येदं प्रयोजनं स च क्रतुरेवं क्रियते तत्करणं वाऽनया रीत्या ब्रह्मसद्भावं साधयतीत्यस्यार्थजातस्य प्रतिपादनार्थमाखण्डसमाप्तेरथेत्यादिरुत्तरो ग्रन्थ इत्याह –
इत्यस्यार्थस्येति ।
अथ खल्वित्यत्र पूर्ववत्खलृशब्दोऽथशब्दस्तु हेत्वर्थ इत्यत्र हेतुरूपमर्थं विवृणोति –
यस्मादिति ।
यद्वाऽथेत्यारभ्य पुरुष इत्यन्तो ग्रन्थो हेत्वर्थ इत्युक्त्वा तमेव हेतुरूपमर्थं दर्शयति –
यस्मादिति ।
यथाक्रतुरित्यस्मादधस्तात्तस्माच्छब्दो द्रष्टव्यः ।
अस्मिंल्लोक इति श्रुतिमादाय व्याचष्टे –
जीवन्निहेति ।
इह वर्तमाने देहे जीवन्सन्निति यावत् ।
क्रतुकरणेन किं कर्तव्यं फलमिति प्रश्नं व्याचष्टे –
तथेति ।
क्रत्वनुरूपफलात्मकत्वे पुरुषस्य स्मृतिं सम्वादयति –
एवं हीति ।
शास्त्रमेवोदाहरति –
यं यमिति ।
कथं वा क्रतुः कर्तव्य इति प्रश्नं प्रत्याह –
यत इति ।
क्रत्वनुरूपफलात्मकः पुरुषो भवतीत्येवंरूपा व्यवस्थेति यावत् । एवं जानन्क्रत्वनुरूपं फलमिति शास्त्रतः पश्यन्नित्यर्थः ।
कोऽसौ क्रतुरित्याशङ्क्याऽऽह –
यादृशमिति ।
स क्रतुं कुर्वीतेत्यस्यार्थं निगमयति –
यत एवमिति ॥१॥
क्रतुकरणप्रकारमेव प्रश्नपूर्वकं प्रकटयति –
कथमित्यादिना ।
कथमिदं मनःप्रायत्वमित्यपेक्षायां मनःशब्दार्थप्रदर्शनपूर्वकं तत्प्रायत्वं व्युत्पादयति –
मनुत इति ।
मनोद्वारा तदुपाधिः पुरुषो विषयप्रवणो भवतीत्यर्थः ।
तत्प्रायत्व फलमाह –
तथेति ।
पुरुषो हि तत्प्रायः सन्मनसि प्रवर्तमाने स्वयमपि तद्वदेव प्रवृत्त इव लक्ष्यते । तथा निवर्तमाने मनसि निवृत्त इव चावगम्यते । वस्तुतस्तु पुरुषो न प्रवृत्तो निवृत्तो वा ध्यायतीवेत्यादिश्रुतेरित्यर्थः । अत एव मनोमयत्वादेवेति यावत् । संमूर्छितत्वं संपिण्डितत्वम् ।
विज्ञानशक्तेः क्रियाशक्तेश्चैकस्मिन्नेव लिङ्गात्मनि संपिण्डितत्वे श्रुत्यन्तरं प्रमाणयति –
यो वा इति ।
आथर्वणीं श्रुतिं यथोक्ते विशेषणद्वये प्रमाणयति –
मनोमयः प्राणेति ।
मनोवृत्तिभिर्विभाव्यमानत्वादात्मा मनोमयः प्राण एव प्रत्यगात्मनः सूक्ष्मं शरीरं तस्य चासौ स्थूलाद्देहाद्देहान्तरं प्रति नेतेत्याथर्वणश्रुतेरात्मनि विशेषणद्वयसिद्धिः । एतच्च विशेषणद्वयं जीवगतमपि तदभेदविवक्षया ब्रह्मणि द्रष्टव्यमित्यर्थः ।
सत्यसङ्कल्प इत्यत्र विशेषणेन ध्वनितमर्थं दर्शयति –
न यथेति ।
इवशब्दस्तथार्थः ।
कथं संसारिसङ्कल्पस्यानैकान्तिकफलत्वं तत्राऽह –
अनृतेनेति ।
सङ्कल्पस्यानृतेन संसारिणि प्रत्यूढत्वे वाक्यशेषं प्रमाणयति –
वक्ष्यतीति ।
जडाजडयोराकाशेतरयोर्न तुल्यतेत्याशङ्क्याऽऽह –
सर्वगतत्वमिति ।
सर्वकर्मेति सर्वक्रियाश्रयत्वमीश्वरस्योच्यते तदयुक्तं निष्क्रियत्वश्रुतेरित्याशङ्क्य व्याचष्टे –
सर्वमिति ।
संसारिभ्यो विशेषसिद्ध्यर्थं विशिनष्टि –
दोषरहिता इति ।
उदाहृतां स्मृतिमाश्रित्योक्तमाक्षिपति –
नन्विति ।
कामसामानाधिकरण्ये बाधकोपलम्भाद्बहुव्रीहिरेवेति परिहरति –
न कामस्येति ।
तस्य कार्यत्वात्तदैक्ये ब्रह्मणोऽनादित्वं बाध्यते चेतनशेषत्वाच्च कामस्य तदैक्ये ब्रह्मणः स्वातन्त्र्यं हीयते । तथा च कर्मधारयासम्भवाद्बहुव्रीहिरेवेत्यर्थः ।
कथं तर्हि कामोऽस्मीति तादात्म्यस्मृतिरित्याशङ्क्याऽऽह –
तस्मादिति ।
कामेश्वरयोः सामानाधिकरण्यासम्भवात्प्रकृतश्रुतौ बहुव्रीहिर्यथेष्टस्तथा स्मृतावपि ब्रह्मपारतन्त्र्यमात्रं कामस्य विवक्षितम्, श्रुत्यनुसारेण स्मृतेर्नेतव्यत्वादित्यर्थः ।
सर्वशब्दाद्दुर्गन्धानामपि ब्रह्मणि प्राप्तौ विशिनष्टि –
सुखकरा इति ।
सर्वशब्दसङ्कोचे कारणमाह –
पुण्य इति ।
यथा सर्वगन्ध इत्यत्र सुखकरा गन्धा ब्रह्मसम्बन्धिनो दर्शितास्तथा सर्वरस इत्यत्रापि सुखकरा एव रसास्तत्सम्बन्धिनो ग्राह्या इत्याह –
तथेति ।
अत्रापि सर्वशब्दसङ्कोचे कारणमाह –
अपुण्येति ।
न तद्ग्रहणं परस्मिन्निति शेषः ।
तच्छब्दार्थमेवोपपादयति –
पाप्मना हीति ।
एष इति घ्राणप्राणोक्तिः ।
भवतु पाप्मसंसर्गकृतमपुण्यगन्धादिग्रहणं तथाऽपि कथं तदीश्वरे सर्वज्ञे नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह –
न चेति ।
निमित्ताभावादीश्वरस्य न स्वसम्बन्धित्वेनापुण्यगन्धादिग्रहणमित्यर्थः ।
तस्य पाप्मासंसर्गे हेतुमाह –
अविद्यादीति ।
आदिपदेनास्मितारागद्वेषाभिनिवेशादयो गृह्यन्ते ।
अभ्यात्त इति रूपं तदर्थं च दर्शयन्कर्मणि निष्ठां व्यावर्तयति –
अततेरिति ।
वाक्शब्दस्य निष्पत्तिप्रकारं रचयति –
वचेरिति ।
अत्रेति श्रुतेरीश्वरस्य चोक्तिः । उपलक्षणार्थो घ्राणादिप्रतिषेधस्येति शेषः ।
अथेश्वरे घ्राणादिप्राप्तेरभावात्तत्प्रतिषेधो नोपलक्ष्येतात आह –
गन्धेति ।
आदिशब्देन कामादिरुक्तः ।
युक्तं चान्योपलक्षणं साक्षादेवान्यत्र प्रतिषेधश्रवणादित्याह –
अपाणीति ।
आदिपदेन स वेत्ति वेद्यमित्यादि गृह्यते ।
ईश्वरस्य संभ्रमाभावं प्रतिपादयति –
अप्राप्तप्राप्तौ हीति ॥२॥
यथोक्तस्य परस्य प्रत्यगात्माभेदं दर्शयति –
एष इति ।
व्रीह्याद्यनेकोपादानस्योपयोगमाह –
अत्यन्तेति ।
अणीयस्त्वज्यायस्त्वव्यपदेशयोर्मिथो विरोधमाशङ्क्य परिहरति –
श्यामाकेति ।
पृथिव्यन्तरिक्षादिवदीश्वरस्य सातिशयं महत्त्वं विवक्षितमिति शङ्कां वारयति –
ज्यायःपरिमाणाच्चेति ।
पुनरुक्तेरुपयोगमाह –
मनोमय इत्यादिनेति ॥३॥
यस्तैर्लक्ष्यते स एवेश्वरः केवल इति यावत् । ईश्वरो यथोक्तगुणो ध्येय इत्युक्ते गुणानामपि ध्यानकर्मत्वं दुर्वारमित्याशङ्क्याऽह –
यथेति ।
पुनरुक्तिफलमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
सगुणस्येश्वरस्य ध्येयत्वे गमकान्तरमाह –
अत एवेति ।
स्वरूपवाचकस्याऽऽत्मनः श्रुत्यनुपपत्तेर्न तद्बलादद्वैतवाक्यार्थसिद्धिरित्यर्थः ।
भेदलिङ्गाच्चेदिह भेदो विवक्षितस्तर्हि षष्ठेऽपि तल्लिङ्गदर्शनान्नाखण्डवाक्यार्थसिद्धिरिति शङ्कते –
नन्विति ।
नात्र भेदो विवक्षितः ।
आरब्धः संस्कारः सुखादिर्येन कर्मणा तच्छेषस्थितौ तात्पर्यादिति परिहरति –
नाऽऽरब्धेति ।
सत्सम्पत्तौ कालान्तरितत्वमेवात्र विवक्षितं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
नेति ।
कालान्तरभावित्वे स्मपत्तेरिष्टे तत्त्वमसीति ब्रह्मभावस्य वर्तमानोपदेशानुपपत्तेरिति हेतुमाह –
अन्यथेति ।
ननु प्रकरणानुगृहीताभ्यामात्मब्रह्मशब्दाभ्यामत्रापि ब्रह्मात्मैक्यमेव विवक्षितमित्यत आह –
यद्यपीति ।
लिङ्गानुगृहीतषष्ठीश्रुतिवशात्प्रकरणानुगृहीते श्रुती कथञ्चिन्नेतव्ये प्रकरणश्रुतिभ्यां लिङ्गश्रुत्योर्बलवत्त्वादात्मश्रुतेश्चान्यथोपपत्तेरुक्तत्वादिति भावः । सगुणब्रह्मोपासकस्य सकृत्तत्त्वधीमात्रान्नादृष्टं फलं सिध्यति ।
किन्तु देहपातकालेऽपि साक्षात्कारानुवृत्त्या भवितव्यमित्यभिप्रेत्याऽऽह –
यथाक्रतुरूपस्येति ।
अध्यवसायानुरूपस्य सगुणस्य परमात्मनोऽहं प्रतिपत्ताऽस्मीत्येवं विदो यस्याद्धा स्यान्निश्चयः प्रेत्याहमेष स्यामेव न तु न स्यामिति क्रतुफलसम्न्धे संशयोऽस्ति । स क्रत्वनुसारेणैव परमात्मभावं प्राप्नोति । तथा चाद्धेति वाक्यान्मरणकालेऽपि साक्षात्कारेण भवितव्यमिति प्रतिभातीत्यर्थः ।
यथोक्तस्यार्थस्य साम्प्रदायिकत्वं कथयति –
इत्येतदिति ।
आदरः क्रतुफलसम्बन्धविषयः ॥४॥
शाण्डिल्यविद्यया समनन्तरग्रन्थस्य सम्बन्धो नास्तीत्याशङ्क्य व्यवहितेन सम्बन्धं दर्शयितुमनुवदति –
अस्येति ।
सम्प्रत्युत्तरग्रन्थस्य तात्पर्यं वक्तुं भूमिकां करोति –
न वीरेति ।
तत्र बृहदारण्यकश्रुतिं प्रमाणयति –
तस्मादिति ।
पुत्रस्य लोक्यत्वादिति यावत् । अनुशासनेन विषयीकृतस्य पुत्रस्य लोकप्राप्तिसाधनत्वात् । अनुशासनं वेदाध्ययनम् ।
पुत्रजन्मोक्त्यनन्तरमेव किमित्येतद्विज्ञानं नोपदिष्टमित्याशङ्क्याऽऽह –
अभ्यर्हितेति ।
गायत्र्युपाधिकब्रह्मोपासनस्य कौक्षेये ज्योतिष्यारोप्य परब्रह्मोपासनमभ्यर्हितं तस्य च मनोमयत्वादिगुणकब्रह्मोपासनमन्तरङ्गम् । तथा च तद्वचनेन वैयग्र्यादनन्तरमेव कोशविज्ञानं नोक्तमिति । निवृत्ते तु व्यासङ्गे तद्दृष्टिरिदानीं यथोक्तफलसिद्ध्यर्थमुच्यत इत्यर्थः । कोशशब्देन हिरण्यादिनिक्षेपाधारा मञ्जूषोच्यते ।
कथं त्रैलोक्यात्मनः कोशत्वं तत्राऽऽह –
कोश इवेति ।
अनेकधर्मसादृश्यं विशदयति –
स चेति ।
तथाऽपि कथमविनाशित्वं तत्राऽऽह –
सहस्रेति ।
त्रैलोक्यात्मनि कोशदृष्टिस्तत्रापि भूमौ बुध्नदृष्टिरित्युक्तम् । कोशस्य च सापेक्षमविनाशित्वं ध्येयत्वेन दर्शितम् ।
सम्प्रति दिक्षु कोशकोणदृष्टिः कर्तव्येत्याह –
दिशो हीति ।
दिवि कोशस्योर्ध्वबिलत्वबुद्धिं दर्शयति –
द्यौरिति ।
यथोक्ते कोशे वसुधानत्वदृष्टिं दर्शयति –
यथोक्तेति ।
तदेव समर्थयते –
तस्मिन्निति ॥१॥
कोशकोणत्वेनोक्तासु दिक्ष्ववान्तरविभागमाह –
तस्येत्यादिना ।
दिशां विशिष्टनामवतीनामनुचिन्तनीयत्वमुक्त्वा तत्सम्बन्धिनं वायुं तद्वत्सममरणधर्माणं चिन्तयेदित्याह –
तासामित्या दिना ।
पुरोवातादीत्यादिशब्दस्तथाविधलौकिकवैदिकप्रयोगसंग्रहार्थः ।
यथोक्तस्य विज्ञानस्य फलवत्त्वमिदानीं दर्शयति –
स य इति ।
यथोक्तगुणमित्यस्य प्रकटीकरणममृतमिति ।
सफलमुपासनमुपदिष्टमुपसंहरति –
यत इति ॥२॥
दीर्घायुष्ट्वं पुत्रस्य कामयमानस्त्रैलोक्यात्मानं कोशाकारं परिकल्प्य तस्य चतस्रो दिशो विशिष्टनामवतीस्तासां स्त्रीत्वं तत्सम्बन्धेन वायुं तद्वत्सममरणधर्माणं चिन्तयेदिति प्रधानोपास्तिरुक्ता । सम्प्रति तदङ्गं जपं दर्शयति –
अरिष्टमित्या दिना ।
अमुना तेन पुत्रेण निमित्तीभूतेन दीर्घायुष्ट्वं निमित्तीकृत्येत्यर्थः । सर्वत्र सर्वेषु प्रपद्य इति क्रियापदमुपायं दर्शयितुं पुनरुपात्तं निमित्तनिवेदनार्थं च पुनः पुनर्मन्त्रेषु पुत्रस्य त्रिर्नाम गृह्णातीति योजना ॥३॥
अरिष्टमित्यादिमन्त्रस्य प्रागेव व्याख्यातत्वात्प्राणमित्यादिमन्त्रमादाय व्याचष्टे –
स यदिति ।
सशब्दो वक्तृविषयः ।
प्राणस्य सर्वात्मत्वे वाक्यशेषानुगुण्यं दर्शयति –
यथेति ।
तत्सार्वात्म्यमतःशब्दार्थः ॥४ - ५- ६॥
कदा पुनरेषां मन्त्राणां जप इत्यपेक्षायां पूर्वोक्तप्रधानविद्यानन्तरमित्याह –
उपरिष्टादिति ।
ध्यात्वोपरिष्टादिति सम्बन्धः यथोक्ते विज्ञाने जपे वाऽऽदरः ॥७॥
वृत्तमनूद्य पुरुषो वावेत्यादिखण्डान्तरमवतारयति –
पुत्रायुष इति ।
किमित्यात्मनो दीर्घजीवनं समर्थ्यते तत्राऽऽह –
जीवन्निति ।
यथोक्तफलहेतुभूतं विद्यामुत्थापयति –
इत्यत आत्मनमिति ।
कथंभूतस्याऽऽत्मनो यज्ञत्वं सम्पाद्यते तत्राऽऽह –
पुरुष इति ।
अवधारणार्थं समर्थयते –
तथा हीति ।
यज्ञावयवसादृश्यात्पुरुषे यज्ञदृष्टिः कर्तव्येत्युक्तम् ।
कथं सादृश्याद्यज्ञसम्पादनमिति पृच्छति –
कथमिति ।
तत्र षोडशाधिकं वर्षशतं पुरुषस्याऽऽयुः फलभूतं तत्त्रेधा प्रविभज्य चतुर्विंशतिवर्षायुषि प्रातःसवनदृष्टिः कर्तव्येत्याह –
तस्येति ।
गायत्र्याश्छन्धसश्चतुर्विंशत्यक्षरत्वेऽपि कथं शब्दोक्ता प्रातःसवनदृष्टिरित्याशङ्क्याऽऽह –
गायत्रीति ।
विधितोऽनुष्ठीयमानस्य बाह्ययज्ञस्य प्रातःकालोपलक्षितं कर्म प्रातःसवनं तत्र स्तोत्रादि गायत्रच्छन्दस्कं “गायत्रं प्रातःसवनम्” (छा.उ. ३ । १६ । १) इति च श्रुतिरित्यर्थः ।
यथोक्ते पुरुषायुषि प्रातःसवने चतुर्विंशत्यक्षराणि फलितमाह –
अत इति ।
तथाऽपि कथं पुरुषायुषस्य यज्ञत्वं तदाह –
अत इति ।
अतःशब्दस्यैवार्थो विधियज्ञसादृश्यादिति । विधिनाऽनुष्ठीयमानो यज्ञो विधियज्ञस्तेन सादृश्यं पुरुषस्य प्रातःसवनसम्बन्धस्तस्मात्पुरुषो यज्ञ इत्यर्थः ।
यथा यथोक्ते पुरुषायुषि प्रातःसवनसम्पत्तिस्तथा वक्ष्यमाणयोरपि पुरुषायुषोर्माध्यन्दिनं सवनं तृतीयसवनमिति सवनद्वयसम्पत्तिर्द्रष्टव्येत्याह –
तथेति ।
चतुर्विंशतिवर्षमितपुरुषायुषिं प्रातःसवनमतः संख्यासामान्याद्वक्ष्यमाणपुरुषायुषोः सवनद्वयसम्पत्तौ किं कारणमित्याशङ्क्याऽऽह –
त्रिष्टुबिति ।
चतुश्चत्वारिंशदक्षरा त्रिष्टुप्प्रसिद्धा । त्रैष्टुभं च माध्यन्दिनं सवनम् । अष्टाचत्वारिंशदक्षरा जगती । जागतं च तृतीयसवनम् । अतः संख्यासामान्यादुत्तरयोः पुरुषायुषोः सवनद्वयसम्पत्तिर्युक्तेत्यर्थः ।
पुरुषस्य यज्ञत्वे विधियज्ञेन सह सादृश्यान्तरमाह –
किंचेति ।
प्रातःसवने वसूनां तद्देवतात्वेनान्वयात्तत्त्वमेव संक्षिपति –
सवनदेवतात्वेन स्वामिन इत्यर्थ इति ।
वसूनां सवनस्वामित्वमुभयत्र तुल्यमित्युक्ते प्रसिद्धान्वसून्पुरुषयज्ञेऽपि प्राप्तान्प्रत्युदस्यति –
पुरुषयज्ञेऽपीति ।
तेषु वसुशब्दप्रवृत्तिं साधयति –
ते हीति ।
निमित्तान्तरमाह –
प्राणेषु हीति ।
प्राणानां वसुत्वमुपपादितमुपसंहरति –
इत्यत इति ॥१॥
सम्प्रति पुरुषयज्ञविद्याङ्गभूतमाशीर्वादप्रयोगं दर्शयति –
तं चेदिति ।
अनुसन्तनुतेत्यत्रानुपदमेकीभावे । मन्त्रजपस्य सानुबन्धित्वं विधियज्ञेन ॥२॥ समानं तस्य यानि चतुर्विंशतिवर्षाणीत्यादिनेति शेषः ।
प्राणेषु रुद्रशब्दप्रवृत्तौ निमित्तमाह –
रुदन्तीति ।
यदुक्तं रोदयन्तीति रुद्रा इति तदुपपादयति –
क्रूरा हीति ॥३॥
यथा प्राणा वसवो रुद्राश्चोक्तास्तथेति यावत् ।
तेष्वादित्यशब्दप्रवृत्तौ निमित्तमाह –
ते हीति ।
तं चेदित्यादिना पूर्वेण ग्रन्थेन तं चेदेतस्मिन्नित्यादिवक्ष्यमाणग्रन्थस्य तुल्यार्थत्वान्न व्याख्यानापेक्षेत्याह –
समानमन्यदिति ॥४ - ६॥
महिदासोदाहरणस्य तात्पर्यमाह –
निश्चिता हीति ।
तदेतद्यज्ञदर्शनं विद्वानाह स्मेति सम्बन्धः । ह वा इति निपातयोः किलेत्यर्थः । उक्तस्य वोदाहरणस्य प्रसिद्धिविषयः । हे रोग कस्मान्मां त्वमुपतपसीति सम्बन्धः ।
कस्मादित्याक्षेपे हेतुमाह –
योऽहमिति ।
यो यज्ञः सोऽहमनेनेति योजना ।
इतिशब्दस्यान्वयमाचष्टे –
इत्येवमिति ।
निश्चिताया विद्याया ध्यानं प्रति फलं कथयति –
स एवमिति ।
यद्यपि महिदासस्य यथोक्तनिश्चयवतो यथोक्तं तथाऽपीदानींतनस्य किमायातमित्याशङ्क्याऽऽह –
अन्योऽपीति ।
प्रजीवतीति जीवनस्य प्रकर्षो रोगाद्युपतापराहित्यं प्रशब्देनोच्यते ।
एवंनिश्चय इत्युक्तं पुरुषं विशदयति –
य एवमिति ॥७॥
ननु पूर्वेणाऽऽशीर्वादप्रयोगेणोदाहरणेनैव समनन्तरग्रन्थस्य सम्बन्धो नोपलभ्यते तत्राऽऽह –
स यदिति ।
पूर्वेण तस्य यानि चनुविंशतिवर्षाणीत्यादिना सादृश्यनिर्देशेनेत्यर्थः । एवंजातीयकमशनायादिकृतमिति यावत् ।
अशिशिषादिषु दीक्षादृष्टौ हेतुमाह –
दुःखेति ॥१॥
दीक्षावचनसादृश्यात्पुरुषस्य यज्ञत्वमुक्तमिदानीमुपसदुपेतत्वसादृश्यादपि तस्य यज्ञत्वं विज्ञेयमित्याह –
अथेति ।
अशनादिषु कथमुपसद्दृष्टिस्तत्राऽऽह –
उपसदां चेति ।
पयोव्रतत्वं पयोभक्षणयुक्तत्वम् । यज्ञे यान्यहाल्पभोजनीयानि प्रसिद्धानि तानि चोपसत्सु क्रियमाणान्याश्वासन्नानीति तासु प्रश्वासः स्वास्थ्यविशेषः । अशनादिषु च सोऽस्तीति प्रसिद्धमिति भावः । सुखनिमित्तत्वं क्लेशनिवृत्तिहेतुत्वं च सामान्यम् ॥२॥
स्तुतशस्त्रवैशिष्ट्यसाम्यादपि पुरुषस्य यज्ञत्वमित्याह –
अथ यदिति ।
हासादिषु स्तुतशस्त्रदृष्टौ हेतुमाह –
शब्दवत्त्वेति ॥३॥
दक्षिणावत्त्वसाम्यादपि पुरुषस्य यज्ञत्वमवधेयमित्याह –
अथेति ।
तपोदानादिषु दक्षिणादृष्टौ हेतुमाह –
धर्मेति ॥४॥
प्रकारान्तरेण पुरुषस्य यज्ञत्वं साधयति –
यस्माच्चेति । “षूङ् प्राणिप्रसवे” “षुञ् अभिषवे” इति धातुद्वयदर्शनात्प्रसवे कण्डने च साधारणः सवनशब्दस्ततः सवनशब्दवत्त्वसामान्याद्वा पुरुषे यज्ञदृष्टिः कर्तव्येत्यर्थः ।
पुरुषगतं शब्दसामान्यं विशदयति –
पुनरिति ।
यत्पुनरस्य पुरुषाख्यस्य विधियज्ञस्येव सोष्यतीत्यादिशब्दसम्बन्धित्वं तदुत्पादनमेव तदिति योजना ।
अवभृथसम्बन्धित्वादपि पुरुषस्य यज्ञत्वमस्तीत्याह –
किंचेति ॥५॥
पुरुषे यज्ञदृष्टिरुक्ता सम्प्रति विशिष्टपुरुषसम्बन्धेन विद्यां स्तोतुं विद्याङ्गं च जपं विधातुमुपक्रमते –
तद्धैतदिति ।
देवकीपुत्रस्यैतद्दर्शनश्रवणफलमाह –
स चेति ।
किमर्थेयं गुरुशिष्याख्यायिकेत्याह –
इत्थं चेति ।
अक्षितमसीति कीदृशीं देवतां प्रत्युच्यते तत्राऽऽह –
सामर्थ्यादिति ।
निकृष्टस्य स्तुतिसम्बन्धायोगात्पुरुषयज्ञे सवनदेवतान्तरानुपपत्तेश्च प्राणानामेवाऽऽधिदैविकं रूपमादित्याख्यं जप्यमन्त्रार्थत्वेन सम्बध्यत इत्यर्थः ।
द्वितीयमन्त्रस्यार्थान्तरं वारयति –
तथेति ।
प्रथममन्त्रवदित्यर्थः । न च द्वयोरेकार्थत्वे सत्यन्यतरस्य वैयर्थ्यं द्वयोरपि जप्यत्वेनोपयुक्तत्वादिति द्रष्टव्यम् ।
मन्त्रत्रयप्रतिपाद्यं सावित्रं तत्त्वमृग्भ्यामपि प्रतिपादितमिति प्रत्ययदार्ढ्यार्थमाह –
तत्रेति ।
किमिति विद्यास्तुतिपरत्वमनयोरिष्यते जपार्थत्वमेव किं न स्यात्तत्राऽऽह –
नेत्यादिना ।
अनयोर्जपार्थत्वेऽपि त्रित्वसंख्यायाःसत्त्वान्न सा बाध्येत्याशङ्क्याऽऽह –
पञ्चेति ।
अनयोर्जप्यत्वे पञ्चकं प्रतिपद्येतेति पञ्चसंख्याया वक्तव्यत्वात्त्रित्वं बाधितं स्यादित्यर्थः ॥६॥
“आदित्प्रत्नस्य रेतसो ज्योतिः पश्यन्ति वासरम् । परो यदिध्यते दिवि” इति मन्त्रस्य प्रतीकग्रहणमादित्प्रत्नस्य रेतस इति, तत्पदच्छेदपूर्वकं व्याचष्टे –
आदित्यादिना ।
इच्छब्दश्चानर्थक इति पूर्वेण सम्बन्धः ।
किं तत्कारणमित्यपेक्षायां सदेव सोम्येदमित्यादिश्रुतिसिद्धं ब्रह्मेत्याह –
सदाख्यस्येति ।
आनन्दं ब्रह्मणो विद्वानितिवत्प्रत्नस्य ज्योतिरिति सम्बन्धो द्रष्टव्यः । उत्सृष्टानुबन्धो ध्वस्ततकारः स इति यावत् ।
ननु ब्रह्मस्वरूपभूतमेतज्ज्योतिर्नैव सर्वे पश्यन्तो दृश्यन्ते तत्राऽऽह –
निवृत्तचक्षुष इति ।
निवृत्तानि विमुखीकृतानि विषयेभ्यश्चक्षूंषि करणानि येषां ते तथा । अत एव ब्रह्मविदः, “कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्षदावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन्” (क.उ. २ । ४ । १) इति श्रुत्यन्तरम् ।
तत्रैवोपायान्तरं सूचयति –
ब्रह्मचर्यादीति ।
“स्मरणं कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गृह्यभाषणम् । सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिवृत्तिरेव च ॥ एतन्मैथुनमष्टाङ्गं प्रवदन्ति मनीषिणः । विपरीतं ब्रह्मचर्यमेतदेवाष्टलक्षणम् ॥” (अ.पु. ३७२) [इत्युक्तं] ब्रह्मचर्यम् । आदिपदेनाहिंसाऽस्तेयादयो गृह्यन्ते । एतैर्निवृत्तिप्रधानैः साधनैः शुद्धमुद्दीपितमन्तःकरणं येषां ते तथा ।
व्यत्यये हेतुमाह –
ज्योतिष्परत्वादिति ।
यत्स्वमहिमप्रतिष्ठितं दीप्यते तत्परं ज्योतिरिति सम्बन्धः ।
दीप्यमानत्वं विवृणोति –
येनेति ।
मन्त्रान्तरमवतारयति –
किञ्चेति ।
इतश्च विद्यास्तुत्यर्थेति यावत् ।
किमाहेत्यपेक्षायां द्वितीयं मन्त्रमादत्ते –
उद्वयमिति ।
तं व्याकरोति –
तमस इत्यादिना ।
तस्यैव ज्योतिषः प्रभाने ज्योतिर्नान्यदस्तीत्यर्थः ।
देवत्वेन प्रत्यगात्मत्वमाह –
स्वरिति ।
तयोरेकत्वं “स यश्चायम्” (तै.उ. २ । ८ । ५) इत्यादिषु श्रुत्यन्तरसिद्धं दर्शयति –
आदित्यस्थमिति ।
तत्पदार्थं त्वंपदार्थं चोक्त्वा तयोरैक्यमुक्तमिदानीमेकीभूतं ज्योतिर्विशिनष्टि –
यदुत्तरमिति ।
एकत्वधीफलं कथयति –
पश्यन्त इति ।
फलमेव प्रश्नपूर्वकं विवृणोति –
किमित्यादिना ।
फलविषयं स्वानुभवं दर्शयति –
अहो इति ।
मन्त्राणां मन्त्रयोश्चैकवाक्यत्वमुपसंहरति –
इदं तदिति ॥७॥
ननु यज्ञविज्ञानेन वक्ष्यमाणविज्ञानस्य न सङ्गतिरस्तीति कथं पौर्वापर्यमित्याशङ्क्यानन्तरखण्डस्य व्यवहितेन सम्बन्धमाह –
मनोमय इति ।
इति चेश्वर उक्त इति पूर्वेण सम्बन्धः ।
तत्र ब्रह्मणो गुणयोरेकदेशत्वेन मन आकाशश्चोक्त इत्याह –
ब्रह्मण इति ।
यथोक्तगुणकब्रह्मदृष्ट्यसमर्थस्य तयोरेव सम्पूर्णब्रह्मदृष्टिकथनार्थमुत्तरग्रन्थमवतारयति –
अथेति ।
एवमुभयमुपदिष्टं भवतीति सम्बन्धः ।
तदेवोभयं विभजते –
अध्यात्ममिति ।
कथं मनोदृष्टिविषयत्वेनाध्यात्मं मनो ब्रह्मेत्युपासनं विधित्स्यते तत्राऽऽह –
मनसेति ।
तथाऽपि कथं ब्रह्मदृष्टेराकाशं विषयी भवति न हि तेनोपलभ्यते ब्रह्मेत्याशङ्क्याऽऽह –
आकाशश्चेति ।
ब्रह्मदृष्टेर्योग्यमिति पूर्वेण सम्बन्धः ॥१॥
अध्यात्ममधिदैवतं च विहितस्योपासनस्याङ्गानुचिन्तनं दर्शयति –
तदेतदिति ।
मनसश्चतुष्पात्त्वं प्रश्नपूर्वकं व्युत्पादयति –
कथमित्यादिना ।
आधिदैविकस्याऽऽकाशस्य चतुष्पात्त्वं प्रकटयति –
अथेत्यादिना ।
मन अकाशयोरुक्तं चतुष्पात्त्वं निगमयति –
एवमिति ॥२॥
आध्यात्मिकान्पादान्प्रपञ्चयति –
तत्रेति ।
पादत्वं वाचो व्युत्पादयति –
वाचा हीति ।
यथा गवादिगन्तव्यं पादेनैव प्राप्नोति देवदत्तोऽपि वाचैव पादेन वक्तव्यं विषयं प्रतिलभते । तेन तस्या युक्तं पादत्वमित्यर्थः ।
प्राणस्य वाच इव पादत्वं दर्शयति –
तेनापीति ।
आधिदैविकान्पादान्विवृणोति –
अथेति ।
यथा गोरुदरे पादा लग्ना लक्ष्यन्ते तथाऽऽकाशस्योदर इवाग्न्यादयो लग्ना दृश्यन्ते । तस्मात्तस्य ते पादा इव भवन्तीत्यर्थः ।
द्विविधपादविवरणमुपसंहरति –
एवमिति ।
सम्प्रत्याध्यात्मिकपादानामाधिदैविकपादैरधिष्ठेयतया सम्बन्धोऽनुचिन्तनीय इति दर्शयितुमुपक्रमते –
तत्रेति ।
सोऽग्निनेत्यादेरर्थान्तरमाह –
अथवेति ।
कीर्तियशसोः प्रत्यक्षत्वपरोक्षत्वाभ्यां भेदः ॥३॥
सर्वत्रेत्युभयतः सम्बध्यते ॥४ - ५ - ६ ॥
खण्डान्तरस्य सङ्गतिमाह –
आदित्य इति ।
तस्येत्यादित्यो गृह्यते ।
अनभिव्यक्तनामरूपत्वाभिप्रायेणासच्छब्दो गौणो व्याख्यातस्तत्रैवकारावष्टम्भेन शङ्कते –
नन्विहेति ।
कथमसतः सज्जायेतेत्यसत्कारणत्वस्य षष्ठे निराकरिष्यमाणत्वात्तत्र सत्कारणं भवतु प्रकृते तु सावधारणादसच्छब्दादसदेव कारणं विवक्षितमित्युदितानुदितहोमवद्विकल्प इत्यर्थः । क्रियायाः कर्तृतन्त्रत्वात्तदिच्छया तत्र विकल्पात्, वस्तुनस्तु सिद्धस्य तदिच्छाननुविधायित्वान्नविकल्पः सम्भवति ।
न हि स्थाणुरेव कस्यचिदपेक्षया पुरुषो भवतीति परिहरति –
न क्रियास्विवेति ।
विकल्पासम्भवे वाक्यस्य गतिर्वक्तव्येति पृच्छति –
कथमिति ।
असच्छब्दस्य वा गतिरवधारणस्य वा पृच्छ्यते ? तत्राऽऽद्यं प्रत्याह –
नन्विति ।
द्वितीयं शङ्कते –
नन्वेवशब्द इति ।
तस्य का गतिरिति शेषः ।
पूर्वकालीनसत्त्वाभिधायका सीच्छब्दस्य वाक्यशेषे श्रवणान्नोपक्रमेऽपि सत्त्वाभावावधारणं विवक्षितं किन्त्वभिव्यक्त्यभावावधारणमादित्यस्तुत्यर्थमिति समाधत्ते –
सत्यमेवमिति ।
क्व पुनरियमादित्यस्तुतिरुपयुज्यते तत्राऽऽह –
ब्रह्मदृष्टीति ।
जगतो नामरूपव्याकरणमादित्यायत्तमिति तदुपपादयति –
आदित्येति ।
तथाऽपि कथमादित्यस्तुतिरित्याशङ्क्य दृष्टान्तेन दर्शयति –
यथेति ।
किञ्चोपक्रमोपसंहारैकरूप्येणऽऽदित्ये ब्रह्मदृष्टिविधिपरमिदं वाक्यं न तस्य कारणासत्त्वे तात्पर्यं कल्पयितुं शक्यमनन्यथासिद्धकल्पकाभावादित्याह –
न चेति ।
तत्परत्वं कथमवगतिमित्याशङ्क्योपसंहारस्योपक्रमानुसारित्वादित्याह –
उपसंहरिष्यतीति ।
कथं तस्यासच्छब्दवाच्यत्वं तदाह –
स्तिमितमिति ।
सत्त्वं तर्हि कथमिति तदाह –
कार्येति ।
बीजस्योच्छूनतावत्कारणस्य सिसृक्षावस्थां दर्शयति –
ईषदिति ।
लब्धपरिस्पन्दं प्राप्तपरिणामं सद्भूतसूक्ष्माकारेणाभवदित्यर्थः ।
सूक्ष्मभूतोत्पत्त्यनन्तरं स्थूलभूतोत्पत्तिमाह –
ततोऽपीति ।
भूतसूक्ष्माकारप्राप्तेरनन्तरं पञ्चीकरणप्रक्रिययाऽन्योन्यावयवानुप्रवेशेन स्थूलभूतावस्थमासीत्यर्थः ।
स्थूलेभ्यश्च भूतेभ्योऽण्डनिर्वृत्तिं प्रतिजानीते –
अद्भ्य इति ।
अप्सहितेभ्यो भूतेभ्य इत्यर्थः ॥१॥
अवश्यायशब्देन हिममुच्यते ॥२॥
उलूलव इत्युत्सवकालीनाः शब्दविशेषा देशविशेषे प्रसिद्धाः । स्त्रीवस्त्रान्नादय उदतिष्ठन्निति पूर्वेण सम्बन्धः । किमत्र प्रमाणमित्याशङ्क्याऽऽह –
प्रसिद्धं हीति ।
एतदिति भूताद्युत्थानम् ॥३॥
अदृष्टफलमाहत्योक्त्वा दृष्टफलमाचष्टे –
किञ्चेति ।
तद्विदो दृष्टफलमिति सम्बन्धः –
क्रियाविशेषणमिति ।
एवंविदं साधवो घोषा आगच्छेयुरिति यत्तत्क्षिप्रमप्रतिबन्धेनैवेत्यर्थः । आदित्ये ब्रह्मदृष्टिरादरस्य विषयः ॥४॥
आदित्यस्य सूत्रावच्छेदभेदत्वात्तदुपासनानन्तरं सूत्रोपासनमुपन्यस्ते । नन्वध्यात्ममधिदैवतं च वायुप्राणयोः सूत्रात्मभूतयोरुपासनं पूर्वाध्यायेऽपि व्याख्यातं तथा च कोऽत्र विशेषो येन तदुपासनं पुनरारभ्यतेऽत आह –
वायुप्राणयोरिति ।
साक्षात्पादकल्पनं विनेति यावत् । ब्रह्मत्वेन ब्रह्मकार्यरूपेणेत्यर्थः ।
विद्येति ।
“धर्मार्थौ यत्र न स्यातां शुश्रूषा वाऽपि तद्विधा । तत्र विद्या न वक्तव्या शुभं बीजमिवोषरे ॥” (म.स्मृ. २ । ११२) इति स्मृतिमनुसंधाय पुष्कलधनमादाय रैक्वो राज्ञे विद्यां प्रादाज्जानश्रुतिश्च शास्त्रार्थं ज्ञात्वा पुष्कलधनं दत्त्वैव श्रद्धादिसंपन्नस्ततो विद्यामाददौ । तथाऽन्योऽपि दाता ग्रहीता वा स्यादिति तद्दानग्रहणयोर्विधिप्रदर्शनार्था चाऽऽख्यायिकेत्यर्थः ।
ननु षट्शतानि गवामित्यादिदर्शनाद्धनदानमेव विद्याग्रहणे साधनमिह प्रतीयते न तु श्रद्धादीत्याशङ्क्याऽऽह –
श्रद्धेति ।
आदिपदेन तात्पर्यप्रणिपातादयो गृह्यन्ते । आख्यायिकया तदु ह पुनरेवेत्यादिलक्षणयेति यावत् ।
जनश्रुतस्य पुत्रो यस्तस्य पौत्रः पौत्रायणः स च प्रकृतो जानश्रुतिरेवेत्याह –
पुत्रस्येति ।
श्रद्धया देयस्याल्पत्वशङ्कां वारयति –
बहुदायीति ।
बहुपाकस्य फलमाह –
भोजनेति ।
उक्तस्य राज्ञो वर्तमानत्वाभावादसत्त्वमाशङ्क्योक्तमेवमिति ।
स्वसमीपं प्राप्तेभ्य एवार्थिभ्योऽसावन्नं ददातीत्याशङ्क्याऽऽह –
स हेति ॥१॥
विशिष्टान्नदानफलं दर्शयितुमारभते –
तत्रेति ।
वाक्यार्थं दर्शयति –
ऋषय इति ।
संबोधनाभ्यासस्य विषयमाह –
आदरं दर्शयन्निति ।
तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति –
यथेति ।
भल्लाक्षशब्दार्थमाह –
भल्लेति ।
भल्लाक्षशब्दो भद्राक्षविषयः सन्विरुद्धलक्षणया मन्ददृष्टित्वसूचकः ।
भल्लाक्षशब्दस्य विषयान्तरमाह –
अथवेति ।
तस्य पृष्ठगामिनो हंसस्य महात्मा नातिक्रमणीयो विजानतेति सम्यग्दर्शनाभिमानशालित्वात्तेनाग्रगामी हंसो जानश्रुतिमतिचिक्रमिषुममर्षितया पीड्यमानः सन्न त्वं धर्मं जानासि ज्ञानाभिमानं तु वहसीत्युपालब्धस्तत्र भल्लाक्षेत्युपालम्भस्वरूपं सूचयतीत्यर्थः ।
पृष्ठगामी हंसो निन्दापूर्वकमग्रगामिनं(णं) हंसं संबोध्य किमूचिवानित्यपेक्षायामाह –
जानश्रुतेरिति ।
मा प्रधाक्षीरिति पाठे कथं मा प्रधाक्षीदित्युच्यते तत्राऽऽह –
पुरुषव्यत्ययेनेति ।
मध्यमपुरुषं प्रथमपुरुषं कृत्वा व्याख्यानमित्यर्थः ॥२॥
एवं सन्तमेनं प्राणिमात्रं राजानमधिकृत्य सबहुमानमेतद्वचनमात्थेति कुत्सयतीति सम्बन्धः । तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तमाह –
रैक्वमिवेति ।
युगं वहतीति युग्यो बलीवर्दोऽश्वो वाऽस्यामस्तीति युग्वा शकटी तया सह वर्तत इति सयुग्वा रैक्वः । वकारो मत्वर्थीयः त्वं रैक्वं ज्ञानमाहात्म्ययुक्तमधिकृत्य यथा प्रशंसावचनं तथा कर्मिणमेनं राजानमधिकृत्य कथमेवमात्थेत्यर्थः ।
उक्तं वाक्यार्थं संकलयति –
अननुरूपमिति ।
अस्मिन्वराके राजनि धर्ममात्रनिष्ठेनेदमनुरूपं वचनं रैक्वे पुनर्विज्ञानवति यथोक्तं वचो युक्तमेवेति । इतरः पृष्ठगामी हंसः । यः सयुग्वा रैक्वस्त्वयोच्यते स कथं नु स्यादित्यन्वयः ॥३॥
स रैक्वो येन प्रकारेण स्यात्तं प्रकारं शृण्विति प्रतिज्ञाय प्रकारप्रदिदर्शयिषया दृष्टान्तमाह –
यथेति ।
द्यूतस्य समयः संकेतस्तदनुष्ठानकालो (वा) येन द्यूतविद्यायामेजति सोऽक्षस्तस्य कश्चिद्भागोऽथशब्दवाच्यस्तत्र यश्चतुरङ्को भागश्चत्वारोऽङ्काश्चिह्नान्यस्मिन्निति व्युत्पत्तेः कृतनामव्यवहृतेन[तेन] यदा द्यूते प्रवृत्तानां मध्ये स कोऽपि जयति तदा तस्मै कृतनामवते विजितायाधरेऽयाः संयन्तीति सम्बन्धः ।
तदर्थं व्याचष्टे –
तदर्थमिति ।
अधरेयान् व्याकरोति –
अधरेया इति ।
तानेव विशिनष्टि –
त्रेतेति ।
अक्षस्य यस्मिन्भागे त्रयोऽङ्काः स त्रेता नामायो भवति । यत्र तु द्वावङ्कौ स द्वापरनामकः । यत्रैकोऽङ्कः स कलिसंज्ञ इति विभागः ।
तादर्थ्येनेतराङ्काना(णा)मन्तर्भावमुक्तं व्यक्तीकरोति –
चतुरङ्क इति ।
तदन्तर्भवन्ति तस्मिन्कृते त्रेतादयस्तेऽन्तर्भवन्तीति यावत् । महासंख्यायामवान्तरसंख्यान्तर्भावः प्रसिद्ध एवेत्यर्थः ।
दृष्टान्तमनूद्य दार्ष्टान्तिकमाह –
यथेति ।
रैक्वमभिव्याप्य सर्वं समेतीत्यस्यार्थं संक्षिपति –
अन्तर्भवतीति ।
रैक्वे सर्वस्यान्तर्भावं प्रश्नपूर्वकं प्रकटयति –
किं तदित्यादिना ।
तद्धर्मस्य महत्त्वादन्येषां च धर्मजातस्याल्पत्वात्तस्येतरस्मिन्नन्तर्भावः संभवतीत्यर्थः ।
किं च सर्वेषां प्राणिनां धर्मफलमल्पीयस्त्वान्महत्तरे रैक्वस्य धर्मफलेऽन्तर्भवतीत्याह –
तस्य चेति ।
न केवलं रैक्वस्यैतन्माहात्म्यं किन्त्वन्यस्यापि ज्ञानवतोऽस्तीति जानश्रुतेरनुग्रहार्थमाह –
तथेति ॥४॥
प्रतिपन्नहंसवचनखेदित इतरो राजा रात्रिशेषमतिवाह्य शयनं जहदात्मनः समीपस्थं स्तुतिकर्तारं क्षत्तारमङ्गारे हेत्यादिवाक्यमुक्तवान् । तस्याभिप्रायमाह –
स एवेति ।
कथमिवशब्दो द्वितीये घटते । तत्राऽऽह –
तदेति ।
अवधारणस्यापि नोपयोगोऽस्तीति चेत्तत्राऽऽह –
अनर्थको वेति ।
प्रश्नवाक्यं व्याचष्टे –
राज्ञेति ।
यो नु कथमित्यादि पूर्ववद्व्याख्येयम् ॥५ – ६ ॥
तस्येति कर्मणि षष्ठी ॥७॥
मया हि गार्हस्थ्यं चिकीर्ष्यते तदर्थं च धनमर्थ्यते न चायं तादर्थ्येन किंचिदुपकर्तुमित्याशयेनानादरं विज्ञातवानस्मि यदुक्तलक्षणं रैक्वं तस्य च गार्हस्थ्याभिप्रायं धनार्थित्वं चेति शेषः ॥८॥
क्षत्तृवचने श्रुते सतीति सप्तम्यर्थः । धनार्थितां च बुद्ध्वेति पूर्वेण सम्बन्धः । उहशब्दस्य पूर्ववदत्राप्येवकारोऽर्थः ॥१॥
अत्रापि विनिग्रहार्थत्वसम्भवे किमित्यानर्थक्यमित्याशङ्क्य तवैवेत्येवकारादेव विनिग्रहसिद्धिरित्याह –
एवशब्दस्येति ।
गार्हस्थ्यार्थिनस्तव कर्मानुष्ठानार्थमिदं धनं तिष्ठतादिति चेन्नेत्याह –
न ममेति ।
शूद्रशब्देन जानश्रुतेः संबोधनमनुचितमिति चोदयति –
नन्विति ।
तस्याशूद्रत्वे हेत्वन्तरमाह –
विद्याग्रहणायेति ।
तस्य श्रुतिद्वारा विद्याधिकारो नास्तीत्यपशूद्राधिकरणे निर्धारितमित्याशयेनाऽऽह –
शूद्रस्य चेति ।
जानश्रुतेः सति क्षत्रियत्वे शूद्रसम्बोधनमयोग्यमित्युपसंहरति –
कथमिति ।
न जातिशूद्रो जानश्रुतिः किंतु क्षत्रियोऽस्मिन्गौणः शूद्रशब्द इत्येकीयमतोपन्यासेन परिहरति –
तत्रेति ।
तेन शुगाविष्टत्वेनासौ जानश्रुतिः शुचा हेतुना रैक्वमाद्रवतीति शूद्रः श्रुत्वा वा हंसवाक्यं रैक्वमाद्रवतीति नैमित्तिकं तत्र शूद्रपदमित्यर्थः ।
तथाऽपि किमिति शूद्रपदेन राजानमृषिः संबोधयतीत्याशङ्क्याऽऽह –
ऋषिरिति ।
उक्तप्रकारद्वयसमाप्तावितिशब्दः ।
प्रकारान्तरेण जानश्रुतेः शूद्रत्वं गौणं व्युत्पादयति –
शूद्रवद्वेति ।
न च शुश्रूषया तेन शूद्र इति शेषः ।
मुख्यं शूद्रत्वं क्षत्तृसंबन्धेन व्यावर्तयति –
न त्विति ।
क्षत्रिये जानश्रुतौ शूद्रशब्दप्रवृत्तौ निमित्तान्तरमाह –
अपरे पुनरिति ।
तत्र गमकं दर्शयति –
लिङ्गञ्चेति ।
यदृषेर्मतमधिकधनार्थित्वमिति यावत् । अधिकं षट्शतेभ्यः सकाशादिति शेषः ॥३॥
विद्यादाने तस्या द्वारत्वं तद्दातुश्च वरज्ञानदानतीर्थतां जानन्नुवाचेति सम्बन्धः । धनदातुर्विद्यादानतीर्थत्वे प्रमाणमाह –
ब्रह्मचारीति ।
तस्या द्वारतां विद्यादाने तद्दातुस्तीर्थतां च जानन्नुवाचेत्युक्तमनुवदति –
एवं जानन्निति ।
किमुक्तमित्यपेक्षायामाह –
आजहारेति ।
तत्र वैधर्म्यदृष्टान्तमाह –
पूर्ववदिति ।
अल्पधनहरणानिच्छायां कारणापेक्षायां शूद्रेति सम्बोधनवदित्यर्थः ।
रैक्वेण ग्रामादिकं गृहीत्वा विद्या जानश्रुतये दत्तेत्यस्मान्प्रति श्रुतिर्ज्ञापयति –
ते हैत इति ।
महावृषेषु महापुण्येष्विति यावत् ॥४ -५॥
कथं विद्यामुक्तवानित्याशङ्क्याधिदैवतं तदुक्तिप्रकारं दर्शयति –
वायुरित्यादिना ।
प्राणो वाव संवर्ग इति वक्ष्यमाणेनापुनरुक्ततायै वायुं व्याचष्टे –
वायुर्बाह्य इति ।
संवर्जनादित्यस्य व्याख्या संग्रहणादिति ।
संग्रहणपक्षं समर्थयते –
वक्ष्यमाणा इति ।
किमिति संवर्गत्वं वायोरुपदिश्यते तत्र दृष्टान्तश्रुतिं प्रमाणयति –
कृतायेति ।
संग्रसनाद्वेत्युक्तं पक्षमाकाङ्क्षापूर्वकं व्युत्पादयति –
कथमित्यादिना ।
सूर्याचन्द्रमसोर्वायावपिगमनमाक्षिपति –
नन्विति ।
आप्रलयात्तयोरधिकारपदे स्थित्यङ्गीकारात्स्वरूपावस्थितत्वं द्रष्टव्यम् ।
सूर्यादेः स्वरूपावस्थानेऽपि वायावप्ययः सम्भवतीति समाधत्ते –
नैष दोष इति ।
अस्तमने सति सूर्यादेरदर्शनप्राप्तेर्वाय्वधीनत्वं व्युत्पादयति –
वायुना हीति ।
सूर्यग्रहणं चन्द्रमसोऽप्युपलक्षणम् ।
गौणस्तर्हि वायावप्ययः सूर्यादेरित्याशङ्क्य पक्षान्तरमाह –
अथवेति ।
सङ्गतिसमये हि संहरति वेत्यर्थः ॥१ – २॥
कथं प्राणस्य संवर्गत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
स पुरुष इति ।
तस्मात्संवर्ग इत्यध्यात्ममिति शेषः ॥३॥
वायुप्राणावधिदैवताध्यात्मभेदेन संवर्गगुणावुक्तावुपसंहरति –
ताविति ॥४॥
अथ हेत्याद्यनन्तरवाक्यं व्याचष्टे –
अथैतयोरिति ।
ब्रह्मविच्छौण्डो ब्रह्मविदां मध्ये शूरमात्मानं मन्यमान इति यावत् । बुद्ध्वा लिङ्गविशेषेणेति शेषः ।
जिज्ञासमानावित्युक्तमेव व्यनक्ति –
किमयमिति ॥५॥
चतुर इति द्वितीयाबहुवचनदर्शनान्महात्मन इति तादृगेवेत्याह –
द्वितीयेति ।
यद्वा महात्मन इत्यस्य पञ्चम्यादौ चतुर इत्यस्य च समीचीने प्रयोगदर्शनादिह तथा मा भूदिति मत्वाऽऽह –
महात्मन इति ।
अतो हि जगारेति सम्बन्धः ।
कः शब्दः प्रजापतिविषयो व्याख्यातः । सम्प्रति पक्षान्तरमाह –
कः स इति ।
यस्ताञ्जगार स कः स्यादिति प्रश्नमेके वदन्तीत्यर्थः ।
अत्तारं प्राणमात्मानं चैकत्वेन पश्यन्ब्रह्मचारी मह्यं भिक्षां यन्न ददतुर्भवन्तौ तत्तस्मै देवायैव न ददतुरित्यज्ञत्वमेव तयोर्दर्शयन्नाह –
यस्मा इति ॥६॥
दर्शनमेव प्रश्नद्वारा विशदयति –
कथमित्यादिना ।
अधिदैवतमग्न्यादीनां वायुरूपेण जनितेति सम्बन्धः ।
तस्य प्राथमिकं [कत्वं] कृत्वा दर्शयति –
आत्मनीति ।
अग्न्यादीन्प्रलयकाले देवः स्वात्मनि वायुरूपेण ग्रसित्वा पुनरुत्पत्त्यवस्थायामुत्पादयितेति योजना ।
अध्यात्मं वागादीनपि स्वापावस्थायां स्वात्मनि प्राणरूपे संहृत्य पुनः प्रबोधावस्थायां तेषामुत्पादयिता देवः प्राणरूपेणेत्याह –
अध्यात्मं चेति ।
देवानामग्न्यादीनां प्रजानां वागादीनां च जनितेत्युक्तं सम्प्रति व्याख्यान्तरमाह –
अथ वेति ।
अभग्नदंष्ट्रः सर्वसंहर्तुरपि च काचन ग्लानिर्भवतीत्यर्थः ।
प्रजापतेर्महिम्नोऽतिप्रमाणत्वं प्रकटयति –
यस्मादिति ।
इतिशब्दात्परस्ताद्यच्छब्दस्य सम्बन्धः तदर्थश्च यस्मादित्युक्तस्तस्मात्प्रजापतेर्महिमानमतिप्रमाणमाहुरिति पूर्वेण सम्बन्धः ।
वै वयमित्यादिभागं पदच्छेदपूर्वकमादाय व्याचष्टे –
वयमित्यादिना ।
क्रियापदेन वयमित्यस्य सम्बन्धमुक्तमुपपादयति –
वयमिति ।
ब्रह्मचारिन्निदं वयमा समन्तादुपास्महे ब्रह्मेत्युक्त्वा प्रकारान्तरेण पदच्छेदपूर्वकं व्याख्यानान्तरमाह –
अन्ये नेति ।
शौनकस्याभिप्रतारिणश्च ज्ञानातिशयं दर्शयित्वा यतिश्च ब्रह्मचारी चेत्यादिस्मृतिमनुसृत्याऽऽह –
दत्तेति ॥७॥
आख्यायिकाद्वारा प्रकृतायां संवर्गविद्यायामात्मा देवनामित्यादिगुणजातमुपदिश्य गुणान्तरमुपदेष्टुमनन्तरवाक्यमवतारयति –
ते वा इति ।
तद्व्याचष्टे –
ये ग्रस्यन्त इति ।
त एते वागादिभ्यः सकाशादन्ये पञ्चेति सम्बन्धः ।
अधिदैवतमग्न्यादीन्वायुसहितान्पञ्चोक्त्वा तेनैव प्रकारेणाध्यात्ममपि तेभ्यः सकाशादन्ये प्राणसहिता वागादयः पञ्च सन्तीत्याह –
तथेति ।
अवान्तरसंख्याविनिवेशमुक्त्वा तत्रैव महासंख्यानिवेशं दर्शयति –
ते सर्व इति ।
दशसंख्यासम्बन्धात्तेषां संख्ययेति ।
कृतायोपलक्षितं द्यूतं कृतमित्युच्यते । तत्र दशसंख्यावत्त्वस्य वक्तव्यत्वादिति द्रष्टव्यम् । यदुक्तमग्न्यादयो वागादयश्च दश सन्तस्तत्कृतं भवतीति तदुपपादयति –
चतुरङ्क इत्यादिना ।
एकस्तावदयो द्यूते चतुरङ्को दृश्यते तद्वदग्न्यादयो वागादयश्च ग्रस्यमानाश्चत्वारो भवन्ति । यथा च द्यूते त्रेतानामकोऽयस्त्र्यङ्को गृह्यते तथाऽग्न्यादयो वागादयश्चैकैकन्यूनास्त्रयः । तथा च द्वापरनामायो द्व्यङ्को जायते तद्वद्वागादिष्वग्न्यादिषु च द्वौ द्वौ वर्जयित्वा द्वौ द्वौ भवतः । तथा च तत्र कलिसंज्ञायो भवत्येकाङ्कः योऽग्न्यादीनां ग्रसिता वायुर्वागादीनां ग्रसिता प्राणश्चैकस्तेभ्यो ग्रस्यमानेभ्योऽन्य इत्येवं ग्रसितृत्वेन ग्रस्यमानत्वेन च दश सन्तस्ते पूर्वोक्तं कृतं भवतीत्यर्थः ।
द्यूतस्य सर्वान्नात्तृत्वप्रसिद्ध्या दशसंख्यावतां देवानां कृतत्वसम्पादनेनात्तृत्वं सम्पादितम् । इदानीं दशसंख्यावत्त्वेनैव विराट्त्वसम्पादनेन तेषामन्नत्वं सम्पादयति –
यत इति ।
अग्न्यादिषु वागादिषु च मिलितेषु दशसंख्यावत्त्वेऽपि कथमनेन तद्वत्त्वं तथा च कथं संख्यासामान्यं तेषामन्नसंख्यासामान्यसम्पादनमित्याशङ्क्याऽऽह –
दशाक्षरेति ।
विराड्दशसंख्यावती प्रसिद्धा सा चान्नमिति श्रूयते, तथा च यथोक्तेष्वग्न्यादिषु वागादिषु च समुदितेषु संख्यासामान्याद्विराट्त्वं सम्पाद्यान्नत्वसम्पादनं सुशकमित्याह –
अत इति ।
तेषु कृतत्वेनान्न(त्तृ?)त्वं सम्पादितमुपसंहरति –
तत एवेति ।
द्यूतस्यायचतुष्टयविशिष्टत्वेन कृतोपलक्षितेन तत्र दशसंख्यायाः सत्त्वात्तत एव संख्यासामान्यादग्न्यादयश्च कृतं भवति ततश्च तेषामत्तृत्वमित्युक्तमित्यर्थः ।
सम्प्रति प्रकृतेष्वग्न्यादिषु विराट्त्वमन्नत्वमिति त्रयमुपसंहरति –
सैषेति ।
विराजो विधेयत्वात्तस्याश्च स्त्रीलिङ्गतया सैषेति विधेयलिङ्गभजनम् । त एते प्रकृता देवा विराडित्यवगन्तव्याः । सा च दशदेवतात्मिका दशसंख्यावती भवत्यन्नमिति देवतानामन्नत्वसिद्धिः । अन्नादीत्यस्य विराजा सम्बन्धादन्नादिनीति व्याख्यानम् । ततश्च देवतात्मिका विराट्कृतत्वेनान्नादिनीति तदात्मकानामग्न्यादीनामप्यत्तृत्वसिद्धिरित्यर्थः ।
विराट्त्वेनान्नत्वं कृतत्वेनात्तृत्वं चेति सम्पत्तिद्वयमग्न्यादौ दर्शितमुपसंहरति –
कृते हीति ।
कृतोपलक्षिते द्यूते दशसंख्याऽन्तर्भूता प्रसिद्धा । सा चाग्न्यादौ दर्शिता । तथा च संख्यासामान्याद्द्यूतगतमत्तृत्वमग्न्यादिषु सम्पाद्यते तेनेदं दशकमन्नादीत्युच्यते विराड् वेदे दशसंख्यावतीत्युक्तम् । सा चान्नं , विराडन्नमित्युक्तत्वात् । ततश्च विराट्सम्पत्त्या भवति प्रकृतं दशकमन्नमित्यर्थः ।
सगुणं संवर्गदर्शनमुक्त्वा तत्फलं वक्तुं विद्वत्स्वरूपं सङ्गिरते –
तथेति ।
यथाऽग्न्यादीनां विराट्त्वेनान्नत्वं कृतत्वेन चान्नादत्वं तथा वायुमग्न्याद्यात्मकं प्राणं च वागाद्यात्मकमेकीकृत्याऽऽत्मत्वेन विद्वान्दशदेवतास्वरूपभूतः सन्दशसंख्याया विराट्त्वेनान्नं कृतशब्दितयुगं तद्गतदशसंख्यावच्छिन्नतया कृतत्वेनान्नादी भवतीत्यर्थः ।
फलोक्त्युपयोगित्वेनार्थान्तरमाह –
तयेति ।
कृतोपलक्षितद्यूतस्थसंख्यावच्छिन्नत्वेनावस्थितयाऽऽन्नत्वेनान्नादित्वेन व्यवस्थितया सर्वमिदं जगद्दशसु दिक्षु संस्थितं दृष्टमुपलब्धं भवति । न हि देवतादशकं हित्वा जगन्नाम किञ्चिदस्ति । तथा च दृष्टे देवतादशके दृष्टमेव सर्वं जगद्भवेदित्यर्थः ।
भूमिकामेवं कृत्वा फलं दर्शयति –
एवंविद इति ।
वायुं प्राणमत्तारमात्मत्वेन पश्यतः कृतसंख्यावच्छिन्नतया स्थितस्य दशदेवताभूतस्य सर्वं जगद्दृष्टं भवति । दृष्टदेवतातिरिक्तस्य जगतोऽभावादित्यर्थः । यो यथोक्तदर्शी प्राणो भूत्वा सर्वत्रान्नादश्च भवतीति फलान्तरम् ॥८॥
पूर्वेण सम्बन्धं दर्शयितुमुत्तरस्य तात्पर्यमाह –
सर्वमिति ।
एकीकृत्य कारणरूपेणैक्यमादायेत्यर्थः ।
तर्हि तस्मिन्ब्रह्मदृष्टिरेव विधीयतां किमित्याख्यायिका प्रणीयते तत्राऽऽह –
श्रद्धातपसोरिति ।
ब्रह्मचर्यवासस्योद्देश्यं फलं दर्शयति –
स्वाध्यायेति ।
आचार्यो हि माणवकमुपनयते विज्ञातकुलगोत्रमेवेति मन्वानः पृच्छति –
किङ्गोत्रोऽहमिति ॥१॥
अतिथ्यभ्यागताद्यधिकृत्य परिचर्याजातं बहु चरन्ती भर्तृगृहे यतोऽहं स्थिता तेन परिचरन्ती सती परिचरणचित्ततया गोत्रादीन्नापृच्छम् । तथा च तत्स्मरणे मनो मम नाऽऽसीदिति । गोत्रादिप्रश्नाभावे हेत्वन्तरमाह –
यौवन इति ।
यद्यपि तस्यामवस्थायां लज्जया गोत्रादि नाप्राक्षीस्तथाऽपि कालान्तरे किमिति पितरं न पृष्टवतीत्याशङ्क्याऽऽह –
तदैवेति ।
तथाऽपि किमित्यन्यमभिज्ञं नाप्राक्षीरित्याशङ्क्याऽऽह –
अत इति ।
प्रथमं लज्जया पितरं प्रति न प्रश्नः पुनश्च तस्योपरतत्वात्पश्चान्न दुःखबाहुल्यादन्यं प्रति प्रश्न इति स्थिते प्रश्नाभाव फलमाह –
साऽहमिति ।
किं तर्हि तव ज्ञानमस्ति तदाह –
जबाला त्विति ।
एवं स्थिते किमाचार्यं प्रति मया वक्तव्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
स त्वमिति ।
नापृष्टः कस्यचिद्ब्रूयादिति न्यायं सूचयति –
यदीति ॥२॥
मातृवचनश्रवणानन्तरं किं कृतवानित्यपेक्षायामाह –
स हेति ।
आचार्यसमीपे ब्रह्मचर्यवासः शिष्यभावादृते न सिद्ध्यतीत्यभिमन्वानायोक्तम् –
अत इति ।
किमनया काकदन्तपरीक्षया भवता त्वहमुपनेतव्योऽस्मीत्याशङ्क्याऽऽह –
विज्ञातेति ।
मातरं पृष्ट्वा विज्ञायाऽऽगम्यतामित्याशङ्क्याऽऽह –
किं त्वित्यादिना ॥३ – ४॥
ब्राह्मणस्य वाऽनृतं विना कथमार्जसंयुक्तवचनमित्याशङ्क्याऽऽह –
ऋजवो हीति ।
क्षत्रियादीनामपि केषाञ्चिदार्जवमस्तीत्याशङ्क्याऽऽह –
नेतर इति ।
ऋजुवचनत्वेन ब्राह्मणत्वं प्रतिजानीते –
यस्मादिति ।
उपनीयाध्याप्य चेति शेषः ।
तस्यानुग्रहार्थं शुश्रूषामादिष्टवानित्याह –
कृशानामिति ।
आचार्यनियोगश्च शिष्येण सफलीकर्तव्य इत्याशयेनाऽऽह –
इत्युक्त इति ।
सम्पन्ना बभूवुस्तदैनमृषभोऽभ्युक्तवानिति सम्बन्धः ॥५॥
कथमृषभः सत्यकामं प्रति वक्तुमलं न हि लोके बलीवर्दस्य मनुष्यं प्रति वचनं दृष्टमत आह –
तमेतमिति ।
सत्यकामं श्रद्धादिसम्पन्नमेनमथ तस्यामवस्थायामृषभोऽनुग्रहायाभ्युवादेति सम्बन्धः ।
ऋषभस्य स्वरूपमाह –
वायुदेवतेति ।
अरण्ये तत्र तत्र गाश्चारयतः श्रद्धापूर्वकं तपश्चरतो वायुदेवता कथं तुष्टेत्याशङ्क्याऽऽह –
दिक्सम्बन्धिनीति ॥१॥
वाक्यान्तरं च मदीयं श्रूयतामित्याह –
किञ्चेति ।
वायुदेवता दिक्सम्बन्धिनीत्युक्तत्वाद्दिग्गोचरमेव दर्शनमुवाचेत्याह –
प्राचीति ।
ब्रह्मणः पादस्येति व्यधिकरणे षष्ठ्यौ । एकपादेव ब्रह्मेति विभ्रमं व्युदस्यति –
तथेति ॥२॥
प्रथमपादोपासकस्य दृष्टमदृष्टं च फलमाह –
स य इत्यादिना ।
कस्येदं फलमित्युक्ते पूर्वोक्तमेवोपासकमनुवदति –
य एतमिति ॥३॥
अवशिष्टं पादत्रयं कथं द्रष्टव्यमिति बुभुत्समानं सत्यकामं प्रत्याह –
सोऽग्निरिति ।
अविदुषो विद्याभिमाननिमित्तकर्मत्यागो न युक्त इति मत्वाऽऽह –
सत्यकाम इति ।
अभि सायं बभूवुः सायंकालं प्राप्ता इति यावत् ।
तस्य ब्रह्मचर्यमव्यावृत्तमिति सूचयति –
तत्रेति ।
उपोपविवेश तत्रोपशब्दाभ्यां गवामग्नेश्च सामीप्ये निवेशनमस्योच्यते ।
अर्थिने विद्या वक्तव्येति सूचयति –
ऋषभेति ॥१॥
आत्मगोचरमग्नेश्चास्य विद्यमानमित्यर्थः । यद्वा पृथिव्यादिरूपेणाग्नेरवस्थानादग्निविषयमित्यर्थः । यथोक्तपादे गुणविशेषं निर्दिशति –
एष वा इति ॥३॥
द्वितीयपादोपासकस्य द्विविधं फलं दर्शयति –
स य इति ।
यथोक्तं चतुष्कलमिति यावत् । तथैवोपास्यगुणानुरोधेनेत्यर्थः । तद्गुणस्तेन गुणेन गुणवाननन्तवानविच्छिन्नसन्तानो भवतीत्यर्थः । अनन्तवतो लोकानक्षयानित्येतत् ॥४॥
अवशिष्टपादद्वयं कथं ज्ञातव्यमिति जिज्ञासमानं प्रत्याह –
सोऽग्निरिति ।
पक्षिविशेषविषयत्वं हंसशब्दस्य व्यावर्तयति –
आदित्य इति ।
कथं तत्र हंसशब्दस्य प्रवृत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह –
शौक्ल्यादिति ॥१ – २॥
आदित्योऽपि स्वविषयमेव दर्शनमुक्तवानित्याह –
अग्निरिति ।
तृतीये पादेऽपि गुणविशेषमुपदिशति –
एष वा इति ।
यतो हेतोर्ज्योतिर्विषयमेव दर्शनमुक्तवानत एव तस्याऽऽदित्यत्वं प्रतिभातीत्यादित्यत्वे हंसस्य गमकान्तरमाह –
ज्योतिर्विषयमेवेति ।
य एतमेवं विद्वानित्याद्युत्तरम् ॥३- ४॥
अवशिष्टं पादान्तरं तर्हि कथं ज्ञायतामित्याशङ्क्याऽऽह –
हंसोऽपीति ।
मद्गुशब्दस्य वाच्यमर्थमन्वाचष्टे -
मद्गुरिति ।
तस्य कथं सत्यकामं प्रत्युपदेष्टृत्वमत आह –
स चेति ॥१॥
तं मद्गुरुपनिपत्येत्यत्र मद्गुशब्दार्थं पूर्वोक्तमेव स्मारयति –
मद्गुः प्राण इति ।
प्राणः कलेत्याद्यायतनवानित्येवमिति यथोक्तगुणं समर्थयते –
आयतनमित्यादिना ।
तद्यस्मिन्पादे वर्तते सोऽयमायतनवान्नाम पाद इति द्रष्टव्यमिति योजना ॥२-३॥
द्विविधं विद्याफलमभिधत्ते –
तं पादमिति ।
तथैवाऽऽयतनवत्त्वगुणाक्रान्तत्वेनैवेत्यर्थः ॥४॥
ब्रह्मविदिव भासीत्युक्ते कीदृशी ब्रह्मविदित्यपेक्षायामाह –
प्रसन्नेन्द्रिय इति ।
सत्यकामस्यापि तल्लक्षणवत्त्वमतःशब्दार्थः ।
मां त्वदाचार्यमवज्ञाय मच्छिष्यं त्वां कोऽन्यो मनुष्यो मच्छापादभीतः शिष्यत्वेनाऽऽदायानुशासनं कृतवान्यदनुशासनात्ते ब्रह्मविद्या जातेति साक्षेपं पृच्छति –
कस्त्वामिति ।
मनुष्येभ्य सकाशादन्ये मामनुशिष्टवन्त इति सामान्यप्रतिज्ञां विभजते –
देवता इति ।
देवतानामेवोपदेष्टृत्वं व्यतिरेकद्वारा विशदयति –
कोऽन्य इति ।
प्रतिज्ञां निगमयति –
अत इति ।
मया तर्हीदानीं न किञ्चिदस्ति तव कर्तव्यमित्याशङ्कां वारयति –
भगवानिति ॥२॥
इतश्च भगवानेव ब्रवीतु मे विद्यामित्याह –
किञ्चेति ।
तदेव कारणं दर्शयति –
श्रुतमिति ।
अस्मिन्नर्थं आचार्यादेव विद्या श्रौतव्यैवेत्येवंलक्षणे ।
श्रुतमेव विशदयति –
आचार्यादिति ।
विदिता प्राप्तेति यावत् । आचार्याधीना धीरेव फलवतीत्यतःशब्दार्थः । विद्यान्तरमाचार्येणोक्तमिति शङ्कामेवकारेण वारयति ।
दैवतैराचार्येण च सत्यकामायोक्तां विद्यामस्मान्प्रति श्रुतिर्ज्ञापयति –
अत्रेति ।
न विगतं किन्तु पूर्वेण विद्या वाय्वादिभिराचार्येण चोपदिष्टेति शेषः । तत्रापि पादचतुष्टयानुध्यानसमुच्चितमेकमेव विज्ञानं तत्फलं च संहृत्यैकविज्ञानफलत्वेन परिणेयमेकैकपादोपासनस्य कृतार्थत्वाहेतुत्वादित्याचार्योपदेशस्यैव सार्थकत्वमिति द्रष्टव्यम् ॥३॥
सप्रपञ्चब्रह्मोपासनमुक्त्वा कार्यब्रह्मोपासनमुच्चितं कारणब्रह्मोपासनं वक्तुं खण्डान्तरमवतारयति –
पुनरिति ।
न केवलं ब्रह्मविद्याशेषत्वादित्यर्थः ।
पूर्ववदिति ।
यथा पूर्वस्मिन्खण्डे श्रद्धातपसोर्ब्रह्मोपासनाङ्गत्वप्रदर्शनायाऽऽख्यायिकेत्युक्तं तद्वदित्यर्थः ॥१॥
तप्त इति ।
भवदपेक्षितां शुश्रूषां विदधानो बहुकायक्लेशं कृतवानित्यर्थः ।
विवक्षितशुश्रूषाकरणमेव विशदयति –
कुशलमिति ।
किमिति भवत्या मां ब्रूहीदमिदानीमुच्यते न हि मत्तोऽन्यत्र त्वदनुरागो युक्तिमानित्याशङ्क्य भगवति स्नेहादित्याह –
भगवानिति ।
अग्नीन्परिचरमाणब्रह्मचारिणोऽसमावर्तनमतःशब्दार्थः । गर्हापरिहारो द्वितीयेनातःशब्देन परामृश्यते ।
आचार्यशुश्रूषापरं शिष्यं देवतैवानुगृह्णातीति ज्ञापयितुमारभते –
तस्मा इति ॥२॥
आचार्यभिप्रायमजानतः शिष्यस्य दुःखप्राप्तिं दर्शयति –
स हेति ।
अतिगमनं वस्तुस्वरूपमतीत्य विषयेषु प्रवेश इति यावत् । नानात्यया इति कामानां विशेषणम् ।
कथं तेन व्याधयो विशेष्यन्ते तत्राऽऽह –
कर्तव्येति ।
कामा एव व्याधय इत्यर्थः ॥३॥
आचार्यप्रवासात्तज्जायाया ब्रह्मचारिण्यनुग्रहात्तस्य चानशनाध्यवसायादनन्तरमित्यथशब्दार्थः । हन्तेति यद्यर्थः, अस्मद्भक्तं ब्रह्मचारिणमुपेक्ष्य देशान्तरं गतस्तर्हीति यावत् । अथ पुनरेत्याऽऽचार्यो ब्रह्मविद्यामस्मै विवक्षितां च वक्ष्यति किं त्वरयेत्याशङ्क्याऽऽह –
दुःखितायेति ।
ब्रह्मविद्यासाधनसम्पत्तिमस्य दर्शयति –
तपस्विन इति ॥४॥
प्राणो ब्रह्मेति भवद्भिरुक्तं तदहं विजानामीति सम्बन्धः । तत्र हेतुमाह –
प्रसिद्धेति ।
प्राणपदस्य प्रसिद्धार्थत्वमेव समर्थयते –
यस्मिन्निति ।
एवंभूतः प्राणशब्द इति शेषः ।
प्राणशब्दस्य प्रसिद्धार्थत्वेऽपि कुतो ब्रह्मत्वं तस्मिन्प्रसिद्धमित्याशङ्क्याऽऽह –
अत इति ।
कार्यकरणसंघाते नष्टेऽग्रहणादित्यतःशब्दार्थः । स्वकीयज्ञानसमुच्चयार्थश्चकारः ।
विजानाम्यहमित्युक्तमुपसंहरति –
तेनेति ।
स्वेनाज्ञातं ब्रह्मचारी दर्शयति –
कं चेति ।
तस्याज्ञानमाक्षिपति –
नन्विति ।
प्राणशब्दस्य वायुविशेषविषयत्वेन प्रसिद्धार्थत्ववदित्यपेरर्थः ।
ब्रह्मचारिणोऽभिप्रायं दर्शयन्नुत्तरमाह –
नूनमिति ।
ननु विरुद्धार्थत्वादग्नीनां वाक्यं भवत्वप्रमाणमित्याशङ्क्याऽऽह –
कथं चेति ।
विरुद्धार्थत्वप्रतीतेराप्तवाक्यस्य चाप्रामाण्यायोगाद्युक्तं ब्रह्मचारिणोऽज्ञानमिति निगमयति –
अत इति ।
स्वस्य विशेषणत्वं कस्य च विशेष्यत्वमित्यङ्गीकारे फलं कथयति –
इत्येवमिति ।
कस्य विशेषणत्वं स्वस्य विशेष्यत्वमित्येवमपि विशेषणविशेष्यत्वमवगन्तव्यमित्याह –
यदेवेति ।
यथोक्तविशेषणविशेष्यभावे फलमाह –
एवं चेति ।
यद्वावेत्यादिवाक्यार्थमुक्तमेव प्रतिपत्तिसौकर्यार्थं संक्षिपति –
सुखमिति ।
इतरेतरविशेषणविशेष्यत्वमाक्षिपति –
नन्विति ।
अन्यतरदेवेत्यत्र यदेव खमित्येतदुच्यते यद्वाव कं तदेव खमित्यत्र यद्वाव कमितीतरद्विशेषणमतिरिक्तमधिकमकिंचित्करमिति योजना । यदि तु यदेव खं तदेव कमिति खेन कं विशेष्यते, तदा यदेव खमित्येतदेव विशेषणमस्तु ।
यद्वाव कमिति पूर्वविशेषणमकिंचित्करमित्याह –
यदेवेति ।
वाशब्दोऽतिरिक्तमित्येतदनुकर्षणार्थः ।
विशेषणयोरर्थवत्त्वं पूर्वोक्तं सिद्धान्ती स्मारयति –
नन्विति ।
तथा च सुखस्य लौकिकसुखाद्व्यावृत्त्यर्थं यदेव खमिति विशेषणमाकाशस्य च लौकिकाकाशाद्व्यावृत्त्यर्थं यद्वाव कमिति विशेषणमर्थवदिति शेषः ।
अन्यतरविशेषणवशादपि यथोक्तव्यावृत्तिसिद्धेरकिंचित्करं विशेषणद्वयमिति शङ्कते –
सुखेनेति ।
यदा सुखेनाऽऽकाशं विशेष्यते तदा भूताकाशादाकाशं व्यावर्तितं भवति सुखस्य तद्विशेषणत्वायोगात् । सुखमपि लौकिकसुखाद्व्यवच्छिद्यते । लौकिकसुखस्याऽऽकाशविशेषणत्वानुपपत्तेः । अतः सुखेनाऽऽकाशस्याऽऽकाशेन सुखस्य वा विशेषितत्वसामर्थ्यात्प्राप्तैव सुखाकाशयोर्लौकिकसुखाकाशाभ्यां व्यावृत्तिरित्यन्यतरदेव विशेषणमर्थवदित्यर्थः ।
किमन्यतरस्यैव विशेषणस्य व्यावर्तकत्वमित्यापाद्यते किं वा तस्यैवार्थवत्त्वमिति तत्राऽऽद्यमङ्गीकरोति –
सत्यमेवमिति ।
द्वितीयं दूषयति –
न त्वित्यादिना ।
विशिष्टस्यैव ध्येयत्वे विशेषणस्यापि ध्येयत्वं सिद्ध्यतीति चेन्नैवं दण्डी प्रैषानन्वाहेतिवद्विशेषणस्यान्यथासिद्धत्वादित्याह –
विशेषणेति ।
द्वयोरपि विशेषणयोरर्थवत्त्वं निगमयति –
अत इति ।
विधान्तरेण ध्येयत्वासम्भवादित्यतःशब्दार्थः । खमिव सुखेनेत्यपेरर्थः ।
इतश्च सुखाकाशयोरितरेतरविशेषणविशेष्यत्वमेषितव्यमित्याह –
कुतश्चेति ।
कुतःशब्दोपात्तमितःशब्दार्थं स्फुटयति –
कंशब्दस्येति ।
खं ब्रह्मेति खंशब्दस्य ब्रह्मशब्दसम्बन्धवदित्यपेरर्थः ।
गुणगुणिनोरुभयोरपि ध्येयत्वसिद्ध्यर्थमितरेतरविशेषणविशेष्यत्वं कंशब्दस्य खंशब्दस्य च प्रत्येकं ब्रह्मशब्दसम्बन्धादपि स्वीकर्तव्यमित्युक्तं व्यतिरेकद्वारा साधयति –
यदि हीति ।
उक्तरीत्या द्वयोरपि ध्येयत्वमतःशब्दार्थः । ब्रह्मचारिणो मोहो नामान्योन्यविशेषणविशेष्यत्वाग्रहणादाकाशस्यैव गुणिनो ध्येयत्वं न तु सुखस्य गुणस्येति विभ्रमः ।
प्राणं चेत्यादि वाक्यं नाग्नीनां न ब्रह्मचारिणः । तथा च कथमुपाख्यायिकायामिदं निर्वहतीत्याशङ्क्याऽऽह –
तदेतदिति ।
आकाशस्य प्राणसम्बन्धित्वं कया विधयेत्यपेक्षायामाह –
आश्रयत्वेनेति ।
कार्यब्रह्मोपासनसमुच्चितं कारणब्रह्मोपासनमुपसंहर्तुमितिशब्दः ॥५॥
प्रधानविद्यामुपदिश्याङ्गविद्याविधानायोपक्रमते –
संभूयेति ।
अनन्तरं प्रधानविद्योपदेशादिति शेषः । अग्निविद्यां वक्तुमारब्धानामग्नीनां मध्ये प्रथममिति श्रुतावथशब्दार्थः ।
पृथिव्यादिचतुष्टयमनूद्याग्न्यादित्ययोरवान्तरभेदं दर्शयति –
तत्रेति ।
एवमग्न्यादित्ययोस्तादात्म्यमितीतिशब्दार्थः ।
य एष आदित्ये पुरुषो दृश्यते सोऽहमस्मीत्येतावतैव तयोस्तादात्म्यसिद्धेः स एवाहमस्मीति पुनरुक्तिरनर्थिकेत्याशङ्क्याऽऽह –
पुनरिति ।
भोज्यत्वं लक्षणं स्वभावो ययोस्तयोर्गार्हपत्येन यथा सम्बन्धस्तथा गार्हपत्यादित्ययोर्न सम्बन्धः किन्तु तादात्म्यलक्षण एवेत्यत्र हेतुमाह –
अत्तृत्वेति ।
पृथिव्यादावपि तादात्म्यं किं न स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
पृथिवीति ।
आभ्यामग्न्यादित्याभ्यामिति यावत् । स एवाहमस्मीति परावृत्त्या पुनर्वचनं यथोक्तार्थविशेषसिद्ध्यर्थमिति भावः ॥१॥
उक्ताया विद्याया गार्हपत्यविषयाया द्विविधं फलं दर्शयति –
स यः कश्चिदित्यादिना ।
कस्यैतत्फलमित्यपेक्षायामुक्तमेव संक्षिपति –
य एतमेवमिति ॥२॥
गार्हपत्योपदेशानन्तर्यमथशब्दार्थः । अबादिचतुष्टयमनूद्य दक्षिणाग्नौ चन्द्रे च विशेषं दर्शयति –
तत्रेति ।
अन्वाहार्यपचनचन्द्रमसोस्तादात्म्येनाबन्नेन नक्षत्राणां च ताभ्यां भोज्यत्वेन सम्बन्ध इति वक्तुं पुनर्वचनमित्याह –
स एवेति ।
कथं पुनरन्वाहार्यपचनचन्द्रमसोस्तादात्म्यं तत्राऽऽह –
अन्नसम्बन्धादिति ।
प्रसिद्धं हि दर्शपूर्णमासयोरन्वाहार्यपचने हविः श्रवणम् । ते चन्द्रं प्राप्यान्नं भवन्तीत्यादौ चन्द्रमसि प्रसिद्धोऽन्नसम्बन्धः । तस्मात्तयोस्तादात्म्यमित्यर्थः ।
तयोरेकत्वे हेत्वन्तरमाह –
ज्योतिष्ट्वेति ।
तत्रैव हेत्वन्तरमाह –
दक्षिणेति ।
अन्वाहार्यपचनो हि दक्षिणाग्निरुच्यते । चन्द्रमाश्च दक्षिणेन पथा प्राप्यमाणो दक्षिणस्यां दिशि भवतीति गम्यते । उत्तरदिगधिष्ठातुरपि तस्य तत्सम्बन्धानिवारणात्तद्युक्तं तयोरैक्यमित्यर्थः ।
अपां नक्षत्राणां च चन्द्रवदन्वाहार्यपचनेन तादात्म्यमाशङ्क्याऽऽह –
अपामिति ।
पूर्ववत्पृथिव्यन्नयोस्तयोर्गार्हपत्यादित्याभ्यामन्नत्वेन सम्बन्धवदिति यावत् । सम्बन्धोऽन्वाहार्यपचनचन्द्रमोभ्यामिति शेषः ।
कथं नक्षत्राणामन्नत्वं तत्राऽऽह –
नक्षत्राणामिति ।
कथं पुनरपामन्नत्वं तदाह –
अपामिति ।
दक्षिणाग्नेर्दक्षिणाग्निं प्रतीति यावत् । पृथिव्या गार्हपत्याग्निं प्रत्यन्नत्ववदित्युदाहरणार्थः । स य एतमेवं विद्वानित्याद्यन्यदित्युक्तम् ॥१ -२॥
गार्हपत्यस्य दक्षिणाग्नेश्चोपासनानन्तर्यमथशब्दार्थः । तत्रावान्तरभेदं दर्शयति –
य एष इति ।
सोऽहमस्मीत्याद्यन्यत्समानमिति सम्बन्धः ।
यथा पूर्वं ज्योतिष्ट्वाविशेषाद् गार्हपत्यादित्ययोरन्वाहार्यपचनचन्द्रमसोश्च साम्यमुक्तं तथा ज्योतिष्ट्वसामान्याद्विद्युदाहवनीययोस्तादात्म्यमेष्टव्यमित्याह –
पूर्ववदिति ।
कथं तर्हि ताभ्यां दिवाकाशयोः सम्बन्धस्तत्राऽऽह –
दिवा(द्व्या)काशयोस्त्विति ।
आहवनीयस्य फलत्वाद्दिवो विषयत्वं तत्र होमादिद्वारा निष्पन्नापूर्वस्य द्युलोकफलत्वाभ्युपगमद्विद्युतस्त्वाकाशाश्रयत्वं प्रसिद्धमतो विद्युदाहवनीययोर्भोग्यत्वेनैव दिवा(द्व्या)काशयोः सम्बन्ध इत्यर्थः । स य एतमेवमित्याद्यन्यदित्युक्तम् ॥१-२॥
अग्नीनां मिथो विसंवादं व्यावर्तयति –
ते पुनरिति ।
तथाऽप्यात्मविद्या श्रोतव्येत्याशङ्क्याऽऽह –
आत्मविद्येति ।
कथमाचार्योपदेशमन्तरेण भगवदुपदेशवशादेव मे विद्या फलवत्याचार्याद्धैव विद्या विदिता साधिष्ठमित्यादि हि प्रागुक्तमत आह –
आचार्यस्त्विति ॥१॥
अपनिहनुत इवेत्यत्रेवशब्दतात्पर्यं दर्शयति –
न चेति ।
उक्तमभिप्रायमाकाङ्क्षापूर्वकं विवृणोति –
कथमित्यादिना ।
काक्वा स्वरभङ्गेन भीतः सन्नुक्तवानस्फुटमिति यावत् ।
भीतिं शिष्यस्यापनयन्नाचार्यो ब्रूते –
किं नु सोम्येति ।
आचार्यवाक्यस्थमितिशब्दमनूद्य व्याचष्टे –
इत्येवमिति ।
पृष्टः सन्निति पूर्वेण सम्बन्धः ।
यस्मादग्निभिरुक्तमाचार्याय प्रतीकद्वारा शिष्यो निवेदितवांस्तस्मादाचार्यः प्राप्तः सावकाशमित्याह –
यत इति ।
कं ब्रह्म खं ब्रह्मेत्यादिना ब्रह्मापि तैरुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह –
न ब्रह्मेति ।
कथं तर्हि साकल्येन ब्रह्म ज्ञातव्यमित्यत आह –
अहं त्विति ।
ब्रह्मज्ञाने किं स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
शृण्विति ॥२ – ३॥
कथमुपसन्नायाऽचार्यो ब्रह्मचारिणे ब्रह्मविद्यामुक्तवानित्यत आह –
य एष इति ।
अक्षिस्थाने तदुपलक्षितो द्रष्टा य एष पुरुषो दृश्यत इति सम्बन्धः ।
नासौ सर्वेषां छायात्मातिरिक्तो दृष्टिगोचरतामाचरतीत्याशङ्क्याधिकारिणो विशिनष्टि –
निवृत्तेति ।
निवृत्तानि विषयेभ्यो विमुखानि चक्षूंषि बाह्यानि करणानि येषां तैरिति यावत् ।
बाह्यकरणानां स्ववशत्वाधीनं विशेषणान्तरमाधत्ते –
ब्रह्मचर्यादीति ।
मनसो विषयपारवश्यराहित्ये विशेषणान्तरमाह –
शान्तैरिति ।
तेषां निवृत्तचक्षुष्ट्वं हेतुमाह –
विवेकिभिरिति ।
पुरुषोऽक्षिणि द्रष्टेत्यत्र बृहदारण्यकश्रुतिं प्रमाणयति –
चक्षुष इति ।
आचार्येणापूर्वविद्योपदेशादग्नीनामुक्तिर्मिथ्या प्राप्तेति शङ्कते –
नन्विति ।
अग्निवचनस्य गत्यन्तरमाह –
भविष्यदिति ।
नाग्नीनामुक्तिर्मृषा नापि तेषां भविष्यद्विषयाज्ञानमिति दूषयति –
नैष दोष इति ।
यत्सुखगुणकमाकाशमुपास्यमग्निभिरुपदिष्टं तस्यैव कारणब्रह्मणो द्रष्टृरूपस्याक्षिणि दृश्यत इत्यनुवादो गतिव्याख्यानायाऽऽचार्येण क्रियते तन्नास्ति दोषद्वयमित्यर्थः ।
अक्षिणि दृश्यत इति प्रयोगादाचार्येण च्छायात्मा विवक्षित इत्याशङ्क्याऽऽह –
एष इति ।
इतश्च नायं पुरुषश्छायात्मेत्यनन्तरवाक्यमवतार्य व्याकरोति –
एतदित्यादिना ।
इतिशब्दो यथोक्तगुणैरुपास्यः पुरुषो न च्छायात्मा भवितुमर्हतीत्यर्थः ।
असङ्गत्वाच्च नायं छायात्मेत्याह –
किञ्चेति ।
माहात्म्यं स्थानद्वारेणोच्यत इति शेषः ।
किमेतावता पुरुषस्याऽऽयातमित्याशङ्क्याऽऽह –
स्थानस्यापीति ॥१॥
तस्यैवोपास्यत्वार्थं गुणान्तरं दर्शयति –
एतमिति ।
पुरुषस्य संयद्वामत्वं ब्रह्मविदुक्त्या सिद्धमपि नावयवार्थमन्तरेण व्यक्तीभवतीति शङ्कते –
कस्मादिति ।
अवयवार्थोपन्यासेन परिहरति –
यस्मादिति ।
गुणोपास्तिफलमाह –
तथेति ।
उपास्यगुणानुसारेणेत्यर्थः एवंविदं संयद्वामगुणविशिष्टपुरुषोऽस्मीति वेदितारमित्येतत् ॥२॥
गुणान्तरमुपास्यत्वाय दर्शयति –
एष इति ।
तद्व्युत्पादयति –
एष इति ॥३॥
गुणान्तरं ध्यानायोक्त्वा व्युत्पादयति –
एष इत्यादिना ।
आदित्यादिरूपेणास्यैव दीप्यमानत्वे श्रुत्यन्तरमनुकूलयति –
तस्येति ।
गुणोपास्तिफलमाह –
य एवमिति ॥४॥
गतिं वक्तुं पूर्वोक्तब्रह्मविद्यायामधिकगुणानेवाऽऽचार्योऽन्ववादीदिदानीं तामेव गतिमवतारयति –
अथेति ।
तां वक्तुं पातनिकां करोति –
यद्यदीति ।
करणाकरणाभ्यां विदुषो न वृद्धिर्नापि हानिरित्यत्र श्रुत्यन्तरं प्रमाणयति –
न कर्मणेति ।
अथ यदु चैवेत्यादिवाक्यस्य तात्पर्यं दर्शयति –
शवकर्मणीति ।
तात्पर्यान्तरं दर्शयति –
न पुनरिति ।
यदि विदुषोऽपि शवकर्म कर्तव्यं कस्तर्हि तस्य विशेषस्तत्राऽऽह –
अक्रियमाणे हीति ।
अन्यत्रेत्यविद्यावानुच्यते –
इहेति ।
प्रस्तुतवाक्यस्य विद्यावतो वोक्तिरिति शवकर्मण्यनादरपूर्वकमिति शेषः । विद्यावतः शवकर्मभावाभावयोरप्रतिबन्धः फलं सिद्ध्यति । अविद्यावतस्तु शवकर्माकरणे कर्माणि न फलदानीति विद्यास्तुतिरिहाभिप्रेतेति भावः ।
तेऽर्चिषमेवेत्यत्र तच्छब्दार्थं व्याचष्टे –
ये सुखाकाशमिति ।
सत्यलोकस्थमितिदेशव्यवच्छेदेन किमिति व्याख्यायते मुख्यमेव ब्रह्मशब्दलम्बनं किं नोच्यते तत्राऽऽह –
गन्तृगन्तव्येति ।
एतेभ्यो हेतुभ्यः सत्यलोकस्थं ब्रह्म न मुख्यमिति सम्बन्धः ।
मुख्यब्रह्मप्राप्तावपि यथोक्तव्यपदेशा भविष्यन्तीत्याशङ्क्याऽऽह –
सन्मात्रेति ।
तदनुपपत्तर्न तादृग्ब्रह्म ब्रह्मशब्दमिति शेषः ।
अनुपपत्तिमेव स्फोरयति –
ब्रह्मैवेति ।
तत्रेति मुख्यप्राप्तिरुच्यते ।
कस्यचिदपि सन्मात्रब्रह्मप्राप्तिरत्र नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह –
सर्वभेदेति ।
वक्ष्यति षष्ठेऽध्याये श्रुतिरिति शेषः ।
जीवस्य सन्मात्रं ब्रह्म पारमार्थिकं रूपं चेदुपासकस्यापि न गतिरुचिता तस्यापि ब्रह्मातिरिक्तस्वरूपाभावादित्याशङ्क्याऽऽह –
न चेति ।
एकत्वलक्षणो मार्गो न दृष्टश्चेदगमनाय नोपतिष्ठते । न हि ध्याननिष्ठस्यादृष्टमेकत्वं गमनं वारयितुं पारयत्यज्ञानप्रतिबन्धात् । तस्य गमनभ्रान्तिसम्भवादित्यर्थः । यद्वैकत्वलक्षणो मार्गो नावगतो न गमनाय मोक्षायोपस्थितो भवतीत्यर्थः ।
तत्र प्रमाणमाह -
स एनमिति ।
स परमात्मा प्रत्यक्त्वेनाज्ञातः सन्नेनमधिकारिणं मुक्तिप्रदानेन न पालयतीत्यर्थः ।
प्रकृतां गतिमुपसंहरति –
एष इति ।
गतिफलं निगमयति –
एतेनेति ।
इममितिविशेषणादनावृत्तिरस्मिन्कल्पे । कल्पान्तरे त्वावृत्तिरिति सूच्यते ।
आवर्तशब्दं व्याकरोति –
आवर्तन्त इति ।
सफलाया यथोक्तेन गतिपूर्वकेण फलेन सहिताया इति यावत् । कार्यब्रह्मोपासनमुच्चिता कारणब्रह्मोपासना यथोक्ता न विद्यासहिताऽविद्याऽत्र विवक्षिता तस्या इत्यर्थः ॥५॥
पूर्वोत्तरग्रन्थयोरसङ्गतिमाशङ्क्य प्रासङ्गिकीं सङ्गतिमाह –
रहस्यप्रकरण इति ।
रहस्यमुपासनं तत्प्रकरणे विदुषां फलप्राप्तये मार्गोपदेशप्रसङ्गेन यज्ञस्य समाप्तिगमनायानन्तरग्रन्थेन मार्गोपदेशादस्ति सङ्गतिरित्यर्थः ।
किञ्च पूर्वोत्तरग्रन्थयोरारण्यकत्वेन समानत्वादपि सङ्गतिरस्तीत्याह –
आरण्यकत्वेति ।
किञ्चाग्निविषया विद्या प्रकृता यज्ञे च सिद्धेऽग्निसम्बन्धे यदि किमपि क्षतमुत्पद्यते तदा प्रायश्चित्तार्था व्याहृतयो विधातव्या इत्यनन्तरग्रन्थप्रवृत्तिरिति सङ्गत्यन्तरमाह –
यज्ञ इति ।
प्रकृतायामुपासनायां मौनमङ्गीक्रियते वाग्व्यापारे विक्षिप्तचित्ततया ध्यानानुष्ठानासिद्धेः ।
ऋत्विग्विशेषस्य च प्रायश्चित्ताभिज्ञस्य मौनमत्र विधीयते तेनास्ति मिथः सङ्गतिरित्याह –
तदभिज्ञस्येति ।
यज्ञस्य देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मकत्वात्क्रियायाश्च क्षणभङ्गिन्या गतिमत्त्वायोगान्मार्गोपदेशासम्भवात्कथमाद्या सङ्गतिरित्याशङ्क्य गतिमत्त्वं सम्पादयितुं यज्ञस्य वायुरूपत्वमाह –
एष इत्यादिना ।
यज्ञो वाय्वात्मक इति श्रौती प्रसिद्धिस्तामेव प्रकटयति –
वायुप्रतिष्ठ इति ।
श्रुतीरुदाहरति –
स्वाहेति ।
स्वाहाकारमुच्चार्य वाते वायौ धीयते क्षिप्यत इति वातेधा यज्ञः ।
श्रुत्यन्तरमाह –
अयमिति ।
आदिशब्देन “वाताद्यज्ञः प्रयुज्यताम्” (तै.ब्रा. ३ । ७ । ४ । २४) इति श्रुतिर्गृह्यते ।
आदर्शितश्रुतीनामर्थं संगृह्णाति –
वात इति ।
यो यज्ञः क्रियासमवायी तत्समुदायात्मकः स वायुरेव । द्वयोश्चलनात्मकत्वाविशेषात् । तस्माद्वायुप्रतिष्ठस्तदात्मको यज्ञ इत्यर्थः ।
वायुप्रतिष्ठो यज्ञ इत्यत्र श्रुत्यन्तरमाह –
वात एवेति ।
पवनत्वश्रुत्याऽपि वायुयज्ञयोरेकत्वमाह –
एष ह यन्निति ।
विनाऽपि वायुं शुद्धिः सिद्ध्यतीत्याशङ्क्याऽऽह –
न हीति ।
अचलतो विहितक्रियामननुतिष्ठत इति यावत् । शुद्धिर्नाम दोषनिरासः । स च निषिद्धं परित्यक्तुं यतमानस्य सिद्ध्यति । न तु निषिद्धक्रियात्यागोदासीनस्य दोषनिरासात्मिका शुद्धिः सम्भवति ।
चलनं च वायुः । तस्माद्वायुरेव चलनद्वारा सर्वं जगत्पुनातीत्याह –
दोषेति ।
वायोरस्तु पावनत्वं प्रकृते किमायातमित्याशङ्क्याऽऽह –
यद्यस्मादिति ।
वाय्वात्मना गतिविशिष्टस्य यज्ञस्य मार्गद्वयमुपदिशति –
तस्येति ।
एवं विशिष्टस्य पावनस्य वायुरूपस्येति यावत् ।
यज्ञस्योक्तमार्गद्वयवैशिष्ट्ये सोपस्कारमैतरेयवाक्यमुदाहरति –
प्राणेति ।
प्राणापानाभ्यामुच्छ्वासनिश्वासाभ्यां परिचलनं विद्यते यस्यास्तस्या वाचश्चित्तस्य च पूर्वापरभावक्रमेण यज्ञः सम्पाद्यते । मनसा हि ध्यायन्वाचमभिव्याहरन्पूर्वापरीभावेन यज्ञं सम्पदयतीत्यर्थः ।
यज्ञस्य मार्गद्वयविशिष्टत्वमुपसंहरति –
अत इति ॥१॥
तयोरन्योन्यमुपकार्योपकारकभावं दर्शयति –
तयोरिति ।
वाचा सम्यक्प्रयुक्तयेति शेषः ।
संस्कृतायां च वाग्वर्तन्यां तयैव यज्ञो निष्पन्नो भवतीत्याह –
वाचैवेति ।
किं तर्हि मनोवर्तन्या संस्क्रियत इत्याशङ्क्याऽऽह –
तत्रेति ।
यज्ञस्य द्वाभ्यां मार्गाभ्यां नीयमानत्वे पूर्वोक्तरीत्या स्थिते सतीति यावत् ।
मनोवर्तन्याः संस्काराभावे प्रत्यवायं दर्शयति –
अथेत्यादिना ।
मनोवर्तनी ब्रह्मणा वाग्वर्तनी च होतृप्रभृतिभिः संस्कार्येति व्यवस्थान्तरमित्यर्थः ।
स ब्रह्मेत्यन्वयं सूचयति –
ब्रह्मेति ।
पुनरुक्तिस्तस्य क्रियापदेन सम्बन्धद्योतनार्था । एतस्मिन्नन्तरे काले प्रातरनुवाकशस्त्रमारभ्य तत्परिसमाप्तेरन्तरावस्थायामित्यर्थः ।
वाचो होत्रादिभिः संस्कार्यत्वमस्तु, मनसश्च ब्रह्मसंस्कार्यत्वं मा भूदेतावता यज्ञस्य किमायातमित्याशङ्क्याऽऽह –
स यज्ञ इति ।
यज्ञभ्रंशमेवाऽऽकाङ्क्षाद्वारा व्युत्पादयति –
कथमित्यादिना ।
नाशेऽपि यज्ञस्य यजमानस्य किमायातमित्याशङ्क्याऽऽह –
यज्ञप्राणो हीति ।
वाग्वर्तनीसंस्काराभावेऽपि तुल्यो दोषः ॥२ -३॥
मौनगुणं दर्शयति –
अथ पुनरिति ।
तथैव सम्यगनुष्ठातार इति यावत् ।
तथा ब्रह्मा चान्ये चर्त्विजो द्वे वर्तन्यौ संस्कुर्वन्त्येवेत्याह –
नेति ।
वर्तनीद्वयसंस्कारे किं स्यादित्यपेक्षायामाह –
एवमिति ॥४ -५॥
नित्यानुष्ठानमुक्त्वा नैमित्तिकप्रायश्चित्तविधानार्थमुपक्रमते –
अत्रेति ।
तद्वेषे ब्रह्मणो मौनभ्रंशे सतीति यावत् ।
रसान्विशेषतो ज्ञातुं पृच्छति –
कानिति ॥१॥
एवं यथा लोकानभ्यतपत्तथेति यावत् । जग्राहेति सम्बन्धः ॥२॥
तदेव विवृणोति –
भूरिति व्याहृतिमित्यादिना ।
प्रथमोऽतःशब्दो यत इत्यस्मिन्नर्थे ।
यद्दृक्त इति ।
ऋक्शब्दस्तस्मिन् ।
उक्तप्रायश्चित्तमेवाऽऽकाङ्क्षापूर्वकं विवृणोति –
कथमित्यादिना ।
क्रियाविशेषणमिति ।
यज्ञस्य क्षतं सन्दधातीति यत्तदृचामेव रसने सन्दधातीत्यर्थः । ओजसा सन्दधातीति सम्बन्धः ॥३ -४॥
तथा च यथोक्ते साधने सतीत्यर्थः । यथा पूर्वस्मिन्प्रायश्चित्ते यज्ञस्य क्षतमिव रसने होता सन्दधाति तथा द्वितीयतृतीयप्रायश्चित्तयोरपि यजुषां साम्नां च रसेनाध्वर्युरुद्गाता च तत्क्षतं संधत्त इत्याह –
पूर्ववदिति ।
होत्राद्यपराधाधीनयज्ञभ्रंशे प्रायश्चित्तमुक्त्वा ब्रह्मापराधकृते यज्ञनशे किं प्रायश्चित्तमित्याशङ्क्याऽऽह –
ब्रह्मेति ।
यथा यथोक्तप्रायश्चित्ते लिङ्गं दर्शयति –
त्रय्या हीति ।
ब्रह्मणस्त्रयीसारत्वे प्रमाणमाह –
अथ केनेति ।
साधारणकार्यस्य साधारणसामग्रीजन्यत्वनियमाद्वेदत्रयसाधारणे ब्रह्मत्वे वेदत्रयसाधारणमेव प्रायश्चित्तं वाच्यमित्येको न्यायो दर्शितः ।
संप्रत्यस्यैव वेदैकत्वप्रसिद्धेर्ब्रह्मणः सर्ववेदार्थाभिज्ञस्य ज्ञानमाहात्म्येनैव दोषनिरासान्नान्यत्प्रायश्चित्तं विधेयमिति न्यायान्तरमाह –
न्यायान्तरं वेति ॥५ -६॥
वस्तुस्वभाववैचित्र्यादुत्पन्नस्यापि क्षतस्य केनचित्सन्धानं भवतीत्यत्र दृष्टान्तानाह –
तद्यथेत्यादिना ।
किं तत्र साधनमिति तद्दर्शयति –
क्षारेणेति ।
खरे सुवर्णे वह्निसंयुक्ते द्रवीभूते क्षारप्रक्षेपेण ट्ङ्कणादिना मृदुकरणं मिथोऽवयवसंयोजनं सन्धानं प्रसिद्धमित्यर्थः ।
रजतं सुवर्णेन स्वरसतस्तावदशक्यसन्धानं तथाऽपि वह्निसंयोगपूर्वक पूर्ववदेव तत्रापि प्रसिद्धं सन्धानमित्याह –
सुवर्णेनेति ।
रजतेनेत्यादावपि यथोक्तं द्रष्टव्यम् । सन्दधाति ब्रह्मेति शेषः । भेषजेनेव कृतः संस्कृत इति यावत् ।
तदेव स्फुटयति –
रोगार्त इति ।
भवति संस्कृत इति शेषः ॥७ -८॥
इतश्चैवंविदा ब्रह्मणा भवितव्यमित्याह –
किञ्चेति ।
गाथाशब्दो गायत्र्यादिच्छन्दोव्यतिरिक्तच्छन्दोविषयः ।
यतो यतः प्रदेशात्कर्माऽऽवर्तत इत्युक्तं विवृणोति –
ऋत्विजामिति ।
यत्र यत्र प्रदेशे यज्ञस्य क्षतिरध्वर्युप्रभृतीनामभवत्तत्र तत्र यज्ञस्य क्षतरूपं प्रायश्चित्तेन प्रतिसन्दधानो ब्रह्मा कर्तॄन्परिपालयतीति सम्बन्धः ॥९॥
ऋत्विजि ब्रह्मणि मानवशब्दप्रवृत्तौ निमित्तमाह –
मौनेति ।
ज्ञानातिशयस्तच्छब्दार्थः । कर्तॄनभिरक्षतीति सम्बन्धः ।
उक्तमर्थं दृष्टान्तेन प्रकटयति –
योद्धॄनित्यादिना ।
प्रकरणार्थमुपसंहरति –
एवमिति ॥१०॥
वृत्तमनूद्य वर्तिष्यमाणाध्यायस्य सङ्गतिं सङ्गिरते –
सगुणेति ।
विद्यान्तरं पञ्चाग्निविद्यातिरिक्ता सगुणविद्या । तच्छीलिनां तन्निष्ठानामिति यावत् । तामेव गतिमर्चिरादिलक्षणामित्यर्थः । ततो गतिद्वयात्तृतीया च विद्याकर्मरहितानामिति शेषः ।
अथ क्रमेण मुक्तिसम्भवादुत्तरा गतिरुच्यतां किमिति दक्षिणा तृतीया च संसाररूपा गतिरतिनिकृष्टा व्यपदिश्यते तत्राऽऽह –
कष्टतरेति ।
सगुणब्रह्मविद्यावतामर्चिराद्यां गतिमुक्त्वा समुच्चितानामसमुच्चितानां कर्मणां संसारगतिप्रभेदरूपं फलं वक्तुमयमारम्भ इत्यर्थः ।
कर्मविधिश्च धनसम्पत्तौ सत्यां भवति । तत्सम्पत्तिश्च ब्राह्मणस्य श्रैष्ठ्ये सत्येव सम्भवतीति श्रैष्ठ्यसिद्धये प्राणोपासनं पूर्वत्रानुक्तं वक्तव्यमित्यन्तरग्रन्थसङ्गतिं वदन्प्रसङ्गं करोति –
प्राणः श्रेष्ठ इत्यादिना ।
प्राणो ब्रह्मेत्यादिवाक्यमादिशब्दार्थः । उदाहृतानुदाहृतश्रुत्यन्तरसमुच्चयार्थश्चकारः ।
प्राणस्य वागादिभ्यः श्रैष्ठ्यमुक्तमाक्षिपति –
स कथमिति ।
सर्वैर्वागादिभिः संहत्य प्राणस्य कार्यकरत्वे सम्प्रतिपन्ने स एव कथं श्रेष्ठो निर्धार्यते तेषामन्यतमस्यैव श्रैष्ठ्यं किं न स्यादित्यर्थः ।
तस्यैवोपास्यतया श्रैष्ठ्यमाशङ्क्य वागादीनामन्यतमस्योपास्यत्वमपास्य प्राणस्यैव नोपास्यत्वं हेत्वभावादित्याक्षेपान्तरमाह –
कथं चेति ।
प्राणस्य श्रेष्ठत्वं ज्येष्ठत्वमित्यादिगुणविधानार्थमेव तावत्प्रथममारभ्यते –
यो ह वै ज्येष्ठं चेति ।
आद्यं चोद्यं परिहरति –
प्रथममिति ।
प्राणस्यैवोपासनं न वागादीनामित्येतदनन्तरमारभ्यतेऽथ ह प्राण उच्चिक्रमिषन्नित्यादिनेति द्वितीयं चोद्यमुद्धरति –
इदमनन्तरमिति ।
कोऽसौ ज्येष्ठत्वश्रेष्ठत्वगुणो वेदितव्य इत्यत आह –
फलेनेति ।
कुतो वागादिभ्यो ज्यैष्ठ्यं प्राणस्य प्रतीतं सर्वे हि वागादयः सप्राणाः सहैव गर्भस्थे स्वतो वृत्तिभागिनो भवन्ति तत्राऽऽह –
गर्भस्थे हीति ।
तत्र गर्भविवृद्धिदर्शनं प्रमाणयति –
ययेते ।
कदा तर्हि वागादीनां वृत्तिलाभस्तत्राऽऽह –
चक्षुरादीति ।
प्राणस्य ज्यैष्ठ्यं प्रतिपादितं निगमयति –
इति प्राण इति ।
गुणद्वयमुपास्यत्वाय दर्शितं निगमयति –
अत इति ॥१॥
तदर्थत्वेनैव गुणान्तरं दर्शयति –
यो ह वा इति ।
वसुमत्तमं धनवत्त्वादन्येषां निवासकारणमित्यर्थः । तथैवेत्युपासनानुसारेणेति यावत् । वसिष्ठो ह भवतीति वासयिता वेत्यर्थः ।
वाचो वसिष्ठत्वं समर्थयते –
वाग्मिनो हीति ।
वसुमत्तमाश्च तेनान्यान्निवासयन्तीति शेषः ॥२॥
गुणान्तरमाध्यानायोपदिशति –
यो हेति ।
प्रतिष्ठात्वं चक्षुषो विशदयति –
चक्षुषा हीति ॥३॥
गुणान्तरमाह –
यो ह वा इति ।
दैवाः कामाः स्वर्गादयो (वा) मानुषाः पश्वादयः ।
श्रोत्रस्य सम्पत्त्वं साधयति –
यस्मादिति ।
इत्येवं यस्मात्तस्मादिति योजना ॥४॥
संप्रति गुणान्तरमाह –
यो हीति ।
कथं पुनरायतनत्वं मनसः सिद्धमित्यत आह –
इन्द्रियोपहृतानामिति ॥५॥
यथोक्ता गुणा मुख्यप्राणगामिनो न प्रत्येकं वागादिषु भवन्तीति वक्तुमाख्यायिकां प्रमाणयति –
अथेति ॥६॥
कञ्चिद्विराजं कश्यपादीनामन्यतमं वेत्यर्थः । शरीरस्य पापिष्ठत्वं पापकार्यप्रधानत्वम् । इवशब्दोऽवधारणार्थः । उक्तमेवार्थं संक्षिप्याऽऽह –
कुणपमिति ।
त्यक्तप्राणं शवरूपमिति यावत् ।
ननु प्रजापतिः सर्वज्ञो मुख्यमेव प्राणं किमिति श्रेष्ठं नाभिवदति तत्राऽऽह –
काक्वेति ।
अयं श्रेष्ठ इत्युक्ते यत्तेषां वागादीनां दुःखं तत्परिहर्तुमिच्चन्प्रजापतिः स्वरभङ्गोपायविशेषेण श्रेष्ठमुक्तवान्न स्फुटमित्यर्थः ॥७॥
अन्यदित्यस्य विषयमाह –
चक्षुरिति ।
बालानामपि बहिरन्तरिन्द्रियवत्वाविशेषात्कथममनस इति विशेषणमत आह –
अप्ररूढेति ॥८-९-१०-११॥
परीक्षितेषु श्रेष्ठतारहितेषु निरूप्य निश्चितेष्वित्येतत् । पदनसीलाः पादास्तेषां संहतिः पड्विस्तस्या ईशा नियामकाः शङ्कवोवर्णविकारश्छान्दसः । तान्यथोक्तानश्वो युगपदुत्पाटयेद्यथेति दृष्टान्तमुक्त्वा दार्ष्टान्तिकमाह – एवमिति ॥१२॥
मयि श्रेष्ठत्वधीर्युष्माकमस्तीति कथं ज्ञातुं शक्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
अथेति ।
वचनं प्रश्नपूर्वकं प्रकटयति –
कथमित्यादिना ।
क्रियाविशेषणत्वमेव विशदयति –
यद्वसिष्ठत्वेति ।
वसिष्ठत्वेन गुणेनाहं गुणवानस्मीति यत्तत्त्वमेवेति योजना ।
अनन्तरं वाक्यमादाय व्याचष्टे –
त्वमित्यादिना ।
तद्वसिष्ठ इति समस्तपदमिति गृहीत्वा व्याख्याय पक्षान्तरमाह –
अथ वेति ।
यच्छब्दवदित्यपेरर्थः ।
अहं वसिष्ठत्त्वगुणोऽस्मीति यत्तत्त्वमेव वसिष्ठत्वगुणोऽसीति कथमिदानीमुच्यते । अन्यथा हि पूर्वमभिधानं तवाऽऽसीदित्याशङ्क्याऽऽह –
त्वत्कृत इति ।
वाचि दर्शितं न्यायं चक्षुरादावतिदिशति –
तथेति ॥१३-१४॥
वागादिवचनादुत्थाय प्राणाधीनतां वागादेः श्रुतिरेव कथयतीत्युत्तरस्य “न वै वाच” (छा.उ. ५ । १ । १५) इत्यादेस्तात्पर्यमाह –
श्रुतेरिति ।
तदेव च सोपस्कारं व्याकरोति –
युक्तमित्यादिना ।
यदि सर्वाण्येव करणानि वाक्तन्त्राणि स्युस्तर्हि वाच इत्येव तानि ब्रूयुः । यदि चक्षुस्तन्त्राणि स्युस्तदा सर्वाण्येव चक्षूंषीति वदेयुः । न चैवं वदन्ति, प्राणा इति तु तानि कथयन्ति । तस्मात्प्राणपारतन्त्र्यं करणानां सिद्धमित्यर्थः । वागादिभिरुक्तं त्वं तद्वसिष्ठोऽसीत्यादि प्राणस्यैव यथोक्तगुणवतो ध्येयत्वं प्रकरणार्थः । साक्षादुपसंहारादर्शनादुपसञ्जिहीर्षतीत्युक्तम् ।
आख्यायिकाया यथाश्रुतमर्थमाक्षिपति –
नन्विति ।
यथा पुरुषाश्चेतनावन्तो विवदमानाः स्पर्धन्ते तथा वागादयोऽचेतनाः स्वकीयश्रेष्ठत्वसिद्ध्यर्थं विप्रतिपन्ना मिथः स्पर्धेरन्निति नैव युक्तमचेतनेषु स्पर्धादेरदर्शनादित्यर्थः ।
किं च वाग्व्यतिरिक्तानामन्योन्यं वचनमेवनुचितं वचनस्य वाग्व्यापारत्वादित्याह –
न हीति ।
किञ्च वागादीनां देहादपसर्पणाद्ययुक्तमचेतनत्वादित्याह –
तथेति ।
वाशब्दो न हीत्यस्यानुकर्षणार्थः ।
अग्न्यादयश्चेतनावत्यो देवतास्ताभिरधिष्ठितत्वात्तादात्म्याभिप्रायेण वागादीनां चेतनावत्त्वसम्भवाद्वदनादि व्यवहारः सम्भवतीत्यग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशदित्यादिश्रुतिमनुसृत्योत्तरमाह –
तत्रेति ।
एकस्मिन्देहेऽनेकचेतनावतां प्रसह्य विरुद्धानेकाभिप्रायानुविधायित्वेन देहस्योन्मथनप्रसङ्गादक्रियत्वप्रसङ्गाद्वा नानेकचेतनाधिष्ठितत्वमेकस्य देहस्य सम्भवतीति शङ्कते –
तार्किकेति ।
किमेकशरीरमनेकचेतनाधिष्ठितं न भवति किं वा तैर्निर्णीतकर्तृ भोक्त्रधिष्ठितमिति विकल्प्याऽद्यं दूषयति –
नेति ।
अस्ति हि परमते शरीरस्य जीवाधिष्ठितस्यैवेश्वराधिष्ठितत्वं तथाचकशरीरमनेकचेतनाधिष्ठितं न भवतीति नास्ति सेश्वरवादिनां शङ्केत्यर्थः ।
संग्रहवाक्यं विवृणोति –
ये तावदिति ।
अचेतनानां चेतनाधिष्ठितानामेव प्रवृत्तिरित्यत्र दृष्टान्तमाह –
रथादिवदिति ।
द्वितीयं प्रत्याह –
न चेति ।
[यदि] कार्यकरणानामधिष्ठातृदेवता तर्हि तत्कार्यकरणानां किमधिष्ठातृदेवतान्तरमिति पृच्छति –
किं तर्हीति ।
देवताकार्यकरणानामधिष्ठातृदेवतान्तरमिष्टं चेदनवस्था स्यादिति मन्वानं प्रत्याह –
कार्यकरणवतीनामिति ।
शाकल्यब्राह्मणमनुसृत्याऽऽह –
प्राणेति ।
ननु भूयस्यो देवताः कथं तासां प्राणलक्षणैकदेवताप्रभेदत्वमत आह –
अध्यात्मेति ।
अध्यात्माधिभूताधिदैवानां भेदकोटिर्विकल्पो यासामिति विग्रहः ।
नियन्तृत्वप्रयुक्तव्यापारवत्त्वं वारयितुं विशिनष्टि –
अध्यक्षतामात्रेणेति ।
अथेश्वरस्यापि नियन्तृत्वात्कार्यकरणवत्त्वं देवतानामिव स्यादिति चेन्नेत्याह –
स हीति ।
अकरणत्वमकार्यत्वस्योपलक्षणम् ।
तत्र श्रुतिं प्रमाणयति –
अपाणीति ।
आदिपदेन च “न तस्य कार्यं करणं च विद्यत” (श्वे.उ. ६ । ८) इत्यादिम्नत्रवर्णो गृहीतः ।
सूत्रात्मा हिरण्यगर्भः सा चैका समष्टिरूपा देवता तदवस्थाभेदानां देवतानामीश्वरो नियन्तेत्युक्तं तत्र प्रमाणमाह –
हिरण्यगर्भमिति ।
आदिपदेन “हिरण्यगर्भः समवर्तत” इत्यादि गृह्यते ।
देवानामीश्वरस्य चास्मिन्देहे भोक्तृत्वाभावे कस्य भोक्तृत्वमित्यत आह –
भोक्तेति ।
तद्विलक्षणो देवतेश्वराभ्यां व्यावृत्त इति यावत् ।
वागादिशब्दवाच्याश्चेतनावत्यो देवता इति स्वीकृत्याऽऽख्यायिकायाः स्वार्थनिर्वृत्त्यर्थमुक्तमिदानीं तस्यास्तात्पर्यमाह –
वागादीनां चेति ।
कल्पनाप्रयोजनमाह –
विदुष इति ।
यथोक्तां कल्पनां दृष्टान्तेन स्पष्टयति –
यथेत्यादि ।
तेनोक्ता इत्युक्तमेव व्यनक्ति –
एकैकश्येनेति ।
विदुष इत्यादिनोक्तं प्रयोजनं प्रकटयति –
कथं नामेति ।
विद्वान्प्राणश्रेष्ठतां कथं नाम प्रतिपद्येतेति सम्बन्धः ।
प्रतिपत्तिप्रकारं संक्षिपति –
वागादीनामिति ।
फलवती कल्पनेति शेषः ।
दृष्टेऽप्यर्थे श्रुतिमनुग्राहकत्वेन दर्शयति –
तथा चेति ॥१५॥
वागादीनां स्वामी श्रैष्ठ्यादिगुणः प्राणोऽस्मीति विद्यादिति प्रधानविद्यामुपदिश्य तद्दर्शनाङ्गभूतान्नवासोदृष्टिविधानार्थे प्रक्रमे प्रथममन्नदृष्टिं विधातुं प्रसङ्गं प्रकुरुते –
स होवाचेति ।
मुख्यस्य प्राणस्य प्रष्टृत्वं वागादीनां प्रतिवक्तृत्वं च काल्पनिकमित्याह –
मुख्यमिति ।
यदिदमित्युक्तमेव च यत्पदं वाक्यार्थकल्पनार्थं यदन्नमित्यत्रानूद्यते ।
तद्वा एतदित्याद्युत्तरवाक्यस्य पूर्ववाक्यादर्थभेदाभावमाशङ्क्याऽऽह –
प्राणस्येति ।
प्राणशब्दं विहायानशब्दप्रयोगे तात्पर्यमाह –
सर्वप्रकारेति ।
अन चेष्टायामितिधातुजस्यानशब्दस्योपादानं सर्वप्रकारचेष्टया प्राणस्य व्याप्तिगुणप्रदर्शनार्थम् । तथा च यः कोऽपि दहति शोषयति प्लावयति वा स सर्वोऽपि प्राण एवेति युक्तं प्राणस्यान इति नामेत्यर्थः । प्रत्यक्षं पूर्वोक्तधातुजन्म नामेति यावत् ।
उक्तमेवार्थं समर्थयते –
प्रादीति ।
अनशब्दस्येति शेषः । न प्राणस्य सर्वचेष्टाप्तिरित्येवकारार्थः । तथा च प्राणादिशब्दोपादाने विशेषव्याप्तिरेवेति स्थिते सतीत्यर्थः । अन इति प्रत्यक्षमिदं नाम सर्वान्नानामत्तुर्नामग्रहणमिति सम्बन्धः ।
तदेव व्याचष्टे –
सर्वान्नानामिति ।
ततश्च प्राणशब्दस्य प्राणविदः सर्वमन्नं चेत्तद्विदुषो भक्ष्याभक्ष्यविभागासिद्धौ तद्विषयं शास्त्रं विरुध्येतेत्याशङ्क्याऽऽध्यात्मिकं रूपं हित्वाऽऽधिदैविकेन रूपेण तस्य सर्वान्नत्वे विभागशास्त्रमाध्यात्मिकपरिच्छेदविषयत्वेनाविरुद्धमित्याह –
प्राणभूतत्वादिति ।
प्राणभूतो विद्वानित्यत्र श्रुत्यन्तरं संवादयति –
प्राणादिति ॥१॥
प्राणविद्याङ्गत्वेनान्नदृष्टिरुपदिष्टा । संप्रति तदङ्गत्वेन वासोदृष्टिं प्रस्तौति –
स होवाचेति ।
अत्रापि प्राणस्य प्रष्टृत्वं वागादीनां प्रतिवक्तृत्वं च कल्पितमेवेत्याह –
पूर्ववदिति ।
अपां प्राणं प्रति वासोरूपत्वे गमकमाह –
यस्मादिति ।
वासोदृष्टिफलमाचष्टे –
लम्भुक इति ।
अनग्नो ह भवतीत्यस्य पौनरुक्त्यमाशङ्क्यार्थविशेषमाह –
वासस इति ।
आचमनान्तरं प्राणविदो विधीयत एवंविदशिष्यन्नाचामेदिति श्रुतेरित्याशङ्क्याऽऽह –
भोक्ष्यमाणस्येति ।
आदिपदेन प्रतिवचने गृह्येते ।
सर्वप्राणिभोग्येऽन्ने तस्यान्नमितिदृष्टिवदाचमनीयास्वप्सु तस्य विधीयते वासोदृष्टिरित्युक्तं व्यतिरेकद्वारा विवृणोति –
यदीति ।
तादर्थ्येनानग्नतार्थत्वेनेति यावत् ।
अथ पूर्वमन्नदृष्टिरेव विधीयते सर्वान्नभक्षणस्य प्रमाणविरुद्धत्वादिह त्वपूर्वमाचमनमविरोधाद्विधीयतामित्याशङ्क्याऽऽह –
तुल्ययोरिति ।
एकस्याऽऽचमनस्य शुद्ध्यर्थत्वमनग्नतार्थत्वं च वक्तुमशक्यं विरोधादित्याशङ्क्याऽऽह –
यत्त्विति ।
विरोधो यथा स्यात्तथेति यावत् ।
तर्हि कीदृगाचमनं विवक्षितमित्याह –
किं तर्हीति ।
प्रयतस्य भावः प्रायत्यं तदर्था याऽऽचमनक्रिया तत्साधनभूतास्वप्सु वासःसङ्कल्पनं क्रियान्तरमत्र विधित्सितमित्याह –
प्रायत्येति ।
क्रियाभेदे फलितमाह –
तत्रेति ।
अन्यार्थास्वप्स्वन्यार्थत्वचिन्तने प्रमाणविरोधाद्विधियोगेन वासोर्थमाचमनान्तरमेव विधेयं तत्र चानग्नतार्थत्वचिन्तनमुचितमिति शङ्कार्थः ।
वासोर्थापूर्वाचमनविधाने तत्रानग्नतार्थत्वदृष्टिविधाने च वाक्यभेदप्रसङ्गात्प्रसिद्धाचमनसाधनभूतास्वप्सु वासोदृष्टिपरमेव च वाक्यमित्युत्तरमाह –
नेत्यादिना ।
वासोर्थत्वमन्यार्थत्वं दृष्ट्यर्थत्वमित्युक्ते प्रमाणस्यैकस्य वाक्यस्याप्रमाणत्वप्रसङ्गादिति यावत् ॥२॥
तद्धैतदित्यादिवाक्यं न विधानार्थं नापि फलवचनं तथा च व्यर्थमित्याशङ्क्याऽऽह –
तदेतदिति ।
स्तुतिमेव प्रश्नपूर्वकं विवृणोति –
कथमिति ।
जीवते पुरुषाय प्राणविद्याविदे तद्दर्शनं ब्रूयात्तदाऽस्मिन्महाफलं भवतीति किमु वक्तव्यमिति योजना ॥३॥
गोदोहनवदधिकृताधिकारमिदं कर्म प्राणविदोऽस्मिन्नधिकारोऽस्तीत्याह –
यथोक्तेति ।
अनन्तरं प्राणविद्यानिष्पत्तेरिति शेषः ।
वाक्यशेषं पूरयति –
तस्येति ।
महत्त्वद्वारा विषयोपभोगकामुकस्य कर्मविधायि शास्त्रं श्येनादिशास्त्रवदनर्थफलमेवेत्याशङ्क्याऽऽह –
महत्त्वे हीति ।
तस्येति प्रकृतमन्थाख्यकर्मोक्तिः । कालादीत्यादिशब्दो द्रव्यादिसंग्रहार्थः । दैक्षं दीक्षायां भवं मौञ्ज्यभ्यञ्जनादि न सर्वमेवायमनुतिष्ठति । प्रकृतिधर्मा हि विकृतावनुवर्तन्ते । प्रकृतिवद्विकृतिः कर्तव्येति न्यायात् । न चेदं कर्म कस्यचिद्विकृतिरतो यथोक्तधर्मवत्त्वमेवात्र विवक्षितमित्यर्थः ।
दीक्षित्वेत्यनेन विवक्षितं धर्मान्तरमाह –
उपसदिति ।
उपसदो नामेष्टयः प्रवर्ग्याहस्सु प्रसिद्धाः । तासु व्रतं पयोमात्रभक्षणं तदुपेतो भूत्वा मन्थं सम्पाद्य जुहोतीति वाजसनेयके समानप्रकरणे श्रवणादिति यावत् । पिष्टं कृत्वा तदाममपक्वमेव दधिमधुनोः सम्बन्धिपात्रे प्रक्षिप्येति सम्बन्धः । औदुम्बरत्वे नियमः । पात्रस्याऽऽकारे तु विकल्पः ।
कथमश्रुतं पात्रमत्र कल्प्यते तत्राऽऽह –
श्रुत्यन्तरादिति ।
औदुम्बरे केशाकारे कंसे चमसे वेति वाजसनेये श्रवणात्सर्वशाखाप्रत्ययन्यायेनापेक्षितं पात्रमत्र गृहीतमित्यर्थः । आवसथसम्बन्धी लौकिकोऽग्निरावसथ्यो विविक्षितो यस्मिनौपासनाख्यं कर्म क्रियते । आज्यस्य हुत्वेति सम्बन्धः । आवापस्थानमाहुतिप्रक्षेपप्रदेशो गृह्योक्तः ॥४॥
वसिष्ठाय स्वाहेत्यादिवाक्यं पूर्ववाक्येन तुल्यार्थमित्याह –
समानमिति ।
तुल्यत्वमेव स्पष्टयति –
वसिष्ठायेति ।
स्वाहेति मन्त्रं समुच्चार्य हुत्वेति सम्बन्धः । तथैव प्रथमहोमानन्तरमित्यर्थः ॥५॥
आहुत्यानन्तर्यमथशब्दार्थः । भवतु प्राणस्येदं नाम मन्थस्य तु कथं मन्त्रार्थत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
अन्नेन हीति ।
प्रतिज्ञातेऽर्थे प्रश्नपूर्वकं हेतुमाह –
कुत इति ।
अतश्चामो नामासीति पूर्वेण सम्बन्धः ।
हेतुं व्याचष्टे –
यस्मादिति ॥६॥
अनन्तरं जपकर्मणः सकाशादिति शेषः । तदेव स्पष्टयति –
मन्त्रस्येति ।
मन्त्रस्यैकैकेन पादेन मन्थस्यैकैकं ग्रासं भक्षयतीति योजना । भोजनं मन्थरूपमिति सम्बन्धः ।
तत्कथं सवितुः स्यात्प्राणस्य हि मन्थद्रव्यमन्नमित्युक्तं तत्राऽऽह –
प्राणमिति ।
उच्यते सवितुर्भोजनमिति शेषः ।
प्राणादित्ययोरेकत्वे फलितं वाक्यार्थमाह –
आदित्यस्येति ।
मन्थरूपं तद्भोजनमिति पूर्वेण सम्बन्धः ।
प्रार्थनाविषयं भोजनमेव विशिनष्टि –
येनेति ।
तस्यैव विशेषणान्तरं श्रेष्ठमित्यादि ।
स्थितिकारणत्वमुक्त्वा जनकत्वं पक्षान्तरमाह –
अतिशयेनेति ।
जगद्व्याप्तौ फलदाने ध्यातुः शैघ्र्यम् ।
किमिति भोजने कथ्यमाने ध्यानमुच्यते तत्राऽऽह –
विशिष्टेति ।
शुद्धधीत्वं ध्यानकारणमुक्त्वा प्रकृतकर्मवत्प्रेप्सितमहत्त्वे हेतुत्वादपि ध्यानमनुष्ठेयमित्याह –
अथवेति ।
सावित्रं रूपमुक्तम् । नियमेनौदुम्बरं वैकल्पिकाकारे विशेषः । पात्रं प्रक्षाल्य पिबतीति सम्बन्धः ।
मन्थलेपं पात्रं प्रक्षाल्य पीत्वाऽऽचमनपूर्वकमग्नेः पश्चिमभागे कृष्णाजिनव्यवहितायां केवलायां वा भूमौ प्राक्शिरा भूत्वा शयीतेत्याह –
पीत्वेति ।
शयानस्य कर्तव्यं दर्शयति –
वाचंयम इति ।
तस्य स्वप्ने कथञ्चिदुत्तमस्त्रीदर्शने शुभागमः सूच्यत इत्याह –
स एवंभूत इति ॥७-८॥
प्राणविद्या तदङ्गकर्म चेत्युभयमुक्तमिदानीमग्निविद्यामाख्यातुकामस्तावदाख्यायिकातात्पर्यमाह –
ब्रह्मादीति ।
तासां च वक्तव्यत्वे हेतुमाह –
वैराग्यहेतोरिति ।
राजा कुमारेति सम्बोधयन्नभिमानं श्वेतकेतोरपनिनीषति ॥१॥
यथेत्यस्यार्थमाह –
येनेति ।
विद्वदविदुषोस्तुल्यमार्गयोः सतोर्द्वा मार्गौ तयोर्मध्ये देवयानस्येत्यादि योज्यम् ।
उक्तं वाक्यार्थं संक्षिपति –
इतरेतरेति ।
विदुषां च कर्मिणां च मार्गद्वयमधिकृत्य सह प्रस्थितानां यत्र मिथो वियोगो भवति तत्किं वेत्थेत्यर्थः ॥२॥
पितृलोकसम्बन्धिनं लोकमेव व्याकरोति –
यं प्राप्येति ।
आहुतिनिर्वृत्ता इत्यस्य व्याख्यानमाहुतिसाधनाश्चेति । अपूर्वरूपाणामपां भूतान्तरसमुच्चयार्थश्चकारः । अथवा पयोघृतादिरूपेणाऽऽहुतिं साधयन्तीति चाऽऽहुत्या पुनरपूर्वात्मना निष्पन्ना इत्यर्थः ।
क्रमेणेति ।
श्रद्धासोमवृष्ट्यन्नरेतसां हवनद्वारेणेति यावत् । षष्ठाहुतिभूतानामन्त्येष्टिविधानेन शरीराहुतिद्वारा सूक्ष्मतां गतानामित्यर्थः ॥३॥
त्वत्पृष्टार्थजातातिरिक्तविषयमनुशासनं ममास्तीत्यनुशिष्टोऽस्मीत्युक्तमित्याशङ्क्याऽऽह –
यो हीति ॥४॥
अननुशिष्य त्वामन्वशिषमिति कथमुक्तवानस्मीत्याशङ्क्याऽऽह –
यत इति ।
नैकञ्चनेत्युक्तमेव नञ्पदं नाशकमिति सम्बन्धं दर्शयितुं पुनरुपात्तम् । अतो मां प्रति तव मिथ्यावादिता सिद्धेति शेषः ।
पिता स्वकीयमिथ्यावादित्वशङ्कां परिहरति –
स होवाचेति ।
यथा मा त्वमित्यादिवाक्यं पूरयित्वा व्याख्यायानन्तरवाक्यमाकाङ्क्षापूर्वकमुत्थापयति –
कथमित्यादिना ।
तद्व्याचष्टे -
यथेति ।
अज्ञानाविशेषोऽतःशब्दार्थः । अन्यथाभावो ज्ञातेऽपि विषये तावनुक्तिरिति यावत् ।
त्वदीयमज्ञानं कुतो हेतोर्मया ज्ञातव्यमित्याशङ्कामुद्भाव्यानन्तरवाक्येनोत्तरमाह –
कुत इत्यादिना ।
अतस्तव पात्रभूतस्यानुपदेशान्मदीयमज्ञानं ज्ञातव्यमिति शेषः । अर्हणां योग्यां पूजामित्यर्थः । सभागपदं सप्तम्यन्तं राजविषयं प्रथमान्तं गौतमविषयमिति भेदः ।
गौतममागतं योगक्षेमार्थिनं बुद्ध्वा राजा प्रसन्नः सन्नुक्तवानित्याह –
तं होवाचेति ।
तर्हि कृतकृत्यस्य तव किमित्यागमनमित्याशङ्क्याऽऽह –
यामेवेति ।
कृच्छ्रीभावमभिनयति –
कथमिति ॥५ -६॥
गौतमस्य वचनं[यदि]राज्ञो दुःखीभावकारणं तर्हि प्रत्याख्यायतामित्याशङ्क्याऽऽह –
स हेति ।
किमिति तर्हि चिरं वसेत्युक्तवानित्यत आह –
न्यायेनेति ।
संवत्सरं वसेति यावत् । वक्तव्या विद्येति शेषः ।
कथं राज्ञो ब्राह्मणं प्रत्याज्ञां कुर्वतो न प्रत्यवायः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
यत्पूर्वमिति ।
प्रत्याख्यानादिविषयं हेतुवचनम् । न केवलं विद्यावशादेव श्रैष्ठ्यं किन्तु जातितोऽपीत्यपेरर्थः ।
तर्हि ब्रूहि तां वाचमित्याशङ्क्याऽऽह –
तत्रेति ।
विद्याप्रवचने प्रस्तुते सतीति यावत् ।
यथेत्यस्यापेक्षितं पूरयति –
तथेति ।
प्रसिद्धमेव स्फोरयति –
तस्मादिति ।
ब्राह्मणानामनया विद्यया प्रशास्तृत्वस्य प्रागभावादिति यावत् ।
इतिशब्दोपात्तमर्थं कथयति –
क्षत्त्रियेति ।
उक्तप्रत्याख्यानादिकारणमतःशब्दार्थः ॥७॥
ननु यथाप्रश्नमेव प्रतिवचनमुचितं पञ्चमं तु प्रश्नं प्राथम्येन प्रतिवदता क्रमो निराकृतस्तत्र किं कारणमत आह –
पञ्चम्यामिति ।
अर्थक्रममनुसृत्य पाठक्रमोऽभिधातव्य इत्यर्थः ।
ननु वाजसनेयकेऽग्निहोत्रप्रकरणेऽग्निहोत्राहुत्यपूर्वपरिणामं जगदित्युक्तं तदेवेहापि विवक्ष्यत इति चेत्किमनेन पिष्टपेषणन्यायेनेत्याशङ्क्यार्थभेदं वक्तुमग्निहोत्रप्रकरणस्थितमर्थमनुवदति –
अग्निहोत्राहुत्योरिति ।
उक्तप्रकारमेव प्रदर्शयन्प्रथमं याज्ञवल्क्यस्य जनकं प्रति पट्प्रश्नानुत्थापयति –
तं प्रतीति ।
कार्यारम्भस्तच्छब्दार्थः । अग्निहोत्राहुत्यन्नापूर्वपरिणामो जगदिष्यते । तत्राग्निहोत्रे सायं प्रातश्च हुतयोराहुत्योरस्माल्लोकादुत्क्रान्तिः । उत्क्रान्तयोः परलोकं प्रति गतिः । गतयोस्तत्र प्रतिष्ठा । प्रतिष्ठितयोः स्वाश्रये सम्पाद्यमाना तृप्तिः । तृप्तिमापाद्यावस्थितयोः पुनरिमं लोकं प्रत्यावृत्तिः । आवृत्तयोराश्रयः पुमान्कथममुं लोकं प्रत्युत्थानशीलो भवतीति कार्यारम्भमधिकृत्य पट्प्रश्नाः प्रवृत्ता इत्यर्थः ।
तत्रैव वाजसनेयके याज्ञवल्क्यं प्रति जनकस्य प्रतिवचनं दर्शयति –
तेषां चेति ।
अपूर्वरूपे खल्वाहुती यजमानमुत्क्रामन्तं परिवेष्ट्योत्क्रामतः । ते च धूमादिना यजमानेऽन्तरिक्षमाविशति तदाश्रितत्वात्तदाविशतः । ते पुनरन्तरिक्षस्थयजमानानुकूलतया स्थिते स्वयमन्तरिक्षाधिकरणे तदाहवनीयमिव कुर्वाते । आहुत्यधिकरणस्याऽऽहवनीयत्वात् तत्र वायुं समिधमिव कुरुतः । वायुनाऽऽन्तरिक्षस्य समिध्यमानत्वात् । शुक्लां शुद्धामाहुतिमिव मरीचीरेवाऽऽदधाते । मरीचीनामन्तरिक्षे व्याप्तत्वात् । ते चान्तरिक्षस्थे तन्निष्ठं यजमानं फलोन्मुखमादधाते । ते पुनरन्तरिक्षादुत्क्रामति यजमाने सहोत्क्रामतः । यजमाने च द्युलोकमाविशति सहाऽऽविशतः । तमाविश्य तमेवाऽऽहवनीयं कुर्वाते आदित्यं समिधमित्याद्यन्तरिक्षवदेवोक्तम् । यथा वाऽऽहुती पूर्वमन्तरिक्षं तर्पयत इत्युक्तं तथैव द्युलोकस्थयजमानं फलदानेन सुखिनमातन्वाते । ते चाऽऽरब्धक्षये ततो द्युलोकाद्यजमाने पृथिवीगाविशत्यब्भूते सहाऽऽवर्तेते । पृथिवीं चाऽऽविश्य व्रीह्यादिना स्वाश्रयं श्लेपयित्वा रेतःसिघ्मं पुरुषमाश्रयद्वारेणाऽऽविशतः । पुरुषाच्च रेतोद्वारा द्वितीयां प्रकृतिमाविश्य गर्भीभूतं कर्मानुष्ठानयोग्यं देहभागिनमापादयतः । ततोऽसौ पारलौकिकं कर्मानुष्ठायान्ते लोकं प्रत्युत्थानशीलो भवति । इति सर्वं जनकेनोक्तमित्यर्थः ।
तथाऽपि कथमर्थभेदसिद्धिरित्याशङ्क्योक्तमेव संक्षिप्याऽऽह –
तत्रेति ।
वाजसनेयकं सप्तम्यर्थः ।
प्रकृतश्रुतेरर्थविशेषं दर्शयति –
इह त्विति ।
पञ्चधा द्युपर्जन्यपृथिवीपुरुषयोषित्प्रकारैरिति यावत् ।
पञ्चाग्निसम्बन्धमवतार्य प्रथमपर्यायस्य तात्पर्यमाह –
इहेति ।
अयं लोको भूलोकस्तस्मिन्नित्यर्थः ।
आहुत्योरप्समवायित्वसिद्ध्यर्थं विशिनष्टि –
पय आदीति ।
तयोः श्रद्धात्वसिद्ध्यर्थं श्रद्धापुरःसरे इत्युक्तम् । तयोरधिकरणोऽग्निरित्यादिकल्पनोपयोगित्वेन विशेषणान्तरमादत्ते –
आहवनीयेति ।
तयोः स्वातन्त्र्यं परिहरति –
कर्त्रादीति ।
अधिकरणशब्दो भावप्रधानो धर्मिपरः । काल्पनिको द्युलोकाख्योऽग्निस्तत्सम्बन्धमिति तच्छब्दोऽग्निविषयः ।
अन्यच्चेत्युक्तं स्पष्टयति –
समिदादीति ।
आदिशब्दो धूमार्चिरङ्गारादिविषयः ।
पर्यायतात्पर्यमुक्त्वाऽऽक्षराणि व्याकरोति –
असावित्यादिना ।
इहेत्येतल्लोकनिर्देशः पूर्वेण सम्बध्यते । तदुत्थानादित्यत्र तच्छब्देनाऽऽदित्यो गृहीतः ॥१॥
अध्यात्माधिदैवविभागेन देवान्विशदयति –
यजमानेति ।
प्रत्ययविशेषत्वेन श्रद्धाया होम्यत्वानुपपत्तिरित्याशङ्क्य श्रद्धां व्याकरोति –
अग्निहोत्रेति ।
किञ्च प्रश्नप्रतिवचनयोरेकार्थत्वात्प्रश्ने चापां होम्यतया श्रुतत्वात्प्रतिवचनेऽपि ताः श्रद्धाशब्दिता होम्यतया विवक्षिता इत्याह –
पञ्चम्यामिति ।
अप्सु श्रद्धाशब्दस्य वृद्धव्यवहारप्रयोगाभावान्नैवमित्याशङ्क्याऽऽह –
श्रद्धेति ।
कथमापः श्रद्धाशब्देन प्रसिद्धवदुच्यन्ते तत्राऽऽह –
श्रद्धामिति ।
श्रद्धापूर्वकहोममुद्दिश्य पयःसोमाज्यादिसाधनं संपाद्य जुहोतीति तैत्तिरीयकाः पठन्ति । तथा चाप्सु श्रद्धाशब्दः सम्भवतीत्यर्थः ।
उक्तमर्थं दृष्टान्तेन स्पष्टयति –
यथेत्यादिना ।
उक्तं मधुविद्यायामिति शेषः । चान्द्रं कार्यं चन्द्रसमीपस्थं तत्सदृशं शरीरमित्यर्थः ।
तथाऽपि यजमानानां कथं फलवत्वमत आह –
यजमानाश्चेति ।
आहुती तच्छब्दवाच्ये प्राधान्यं मयडर्थः ।
तदेव स्पष्टयति –
आहुतिभावनाभाविता इति ।
तत्संस्तुतास्तदनुसारिणस्तदाश्रया इत्यर्थः ।
तद्भावितत्वफलमाह –
आहुतिरूपेणेति ।
तेनाऽऽकृष्टत्वं वशीकृतत्वम् ।
आहुतिभाविता इत्युक्तं स्पष्टयति –
श्रद्धेति ।
तत्पूर्वकं पयःसोमादिसाध्यं यत्कर्म तदाश्रया इत्यर्थः । सोमभूतास्तत्समीपस्थं शरीरं प्राप्य तत्स्वरूपा इत्यर्थः ।
कथं सोमसारूप्यं कर्मिणां फलमित्याशङ्क्याऽऽह –
तदर्थमिति ।
यजमानानां सोमभावो गतिमन्तरेण न सिध्यति । तथा च वक्तव्या गतिरित्याशङ्क्याऽऽह –
अत्रेति ।
आहवनीयोऽग्निः सप्तम्यर्थः ।
सा तर्हि कुत्रोच्यते न हि तदुक्तिमन्तरेण यथोक्तं फलं सिध्यत्यत आह –
तां त्विति ॥२॥
द्वितीयहोमसम्बन्धी द्वितीयः पर्यायस्तस्यार्थं निर्ज्ञातुं तमेव पर्यायमादत्ते श्रुतिरित्यर्थः । पुरोवातादीत्यादिशब्देन वर्षहेतुर्वायुभेदो गृह्यते । उक्तं चाभ्राणां धूमकार्यत्वं पौराणिकैः –
“यज्ञधूमोद्भवं त्वभ्रं द्विजानां च हितं सदा । दावाग्निधूमसम्भूतमभ्रं वनहितं स्मृतम् ॥
मृतधूमोद्भवं त्वभ्रमशुभाय भविष्यति । अभिचाराग्निधूमोत्थं भूतनाशाय वै द्विजाः ॥” इति ॥१॥
अध्यात्मं यजमानस्य प्राणा, इन्द्रादयस्त्वधिदैवतं देवा इत्याह –
पूर्ववदिति ।
सोमं राजानमित्यादि व्याचष्टे –
श्रद्धाख्या इति ॥२॥
तस्या आहुतेर्गर्भः सम्भवतीत्युक्तं व्यक्तीकरोति –
एवमिति ।
यथोक्तया रीत्या श्रद्धादीनां रेतोन्तानां यानि द्युलोकादिषु योषिदन्तेष्वग्निषु हवनानि तेषामेकैकस्मिन्पर्याये यः क्रमो व्याख्यातस्तेनेति यावत् ।
कथं पुनरापो गर्भीभवन्ति भूतान्तराणामपि तुल्यो गर्भीभावस्तस्य पाञ्चभौतिकत्वादत आह –
तत्रेति ।
भूतानां मध्ये ।
किमित्यपां प्राधान्यविवक्षयैष निर्देशस्तासामेव केवलानां कार्यारम्भकत्वविवक्षा किं न स्यात्तत्राऽऽह –
न त्विति ।
भूतान्तरासहकृतानां केवलानामपामारम्भकत्वे यदारब्धं कार्य न तद्भोगायतनं तस्य जलबुद्बुदवदत्यन्तचञ्चलत्वादित्यर्थः ।
केवलानामप्त्वमुपेत्योक्तमिदानीं तदेव नास्तीत्याह –
न चेति ।
इतिशब्दस्तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकामकरोदिति श्रुतेरिति हेत्वर्थः ।
सर्वस्य त्रिवृत्कृतत्वे कथं दृष्टो विशेषव्यपदेशो युज्येतेत्याशङ्क्याऽऽह –
त्रिवृत्कृतत्वेऽपीति ।
अपां प्राधान्यविवक्षया प्रश्नप्रतिवचनयोरप्शब्द इत्युक्तमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
केवलानामपामसत्त्वादिति यावत् ।
कथमारम्भकेषु भूतेष्वपां बाहुल्यमवगतमित्याशङ्क्य कार्यद्वारा तदधिगतिरित्याह –
दृश्यते चेति ।
सोमादीनामब्बाहुल्येऽपि कथं पार्थिवशरीरस्य तद्बाहुल्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
बहुद्रवं चेति ।
पञ्चमप्रश्ननिर्णयमुपसंहर्तुं पातनिकां करोति –
तत्रेति ।
योषाग्नाविति यावत् । गर्भीभूताः पुरुषवचसो भवन्तीति सम्बन्धः ॥१ -२॥
उक्तार्थे वाक्यं योजयति –
इति त्विति ।
अपां गर्भीभावोक्तिमात्रेण पुरुषवचस्त्वस्य निर्णीतत्वादलमुत्तरग्रन्थेनेत्याशङ्क्य तस्य तात्पर्यमाह –
यत्त्विति ।
आहुत्योः सम्बन्धीति शेषः । प्रासङ्गिकं गर्भीभावोक्तिप्रसङ्गादागतमिति यावत् । इहेति प्रकृतश्रुत्युक्तिः ।
प्रासङ्गिकीं सङ्गतिं त्यक्त्वा साक्षादेव पूर्वोत्तरग्रन्थयोरस्ति सङ्गतिरिति तात्पर्यान्तरमाह –
इह चेति ।
प्रजानामूर्ध्वगमनमुत्तरत्र निरूपयिष्यते । तादर्थ्येन तासामुत्पत्तिरादावुच्यत इत्यर्थः ।
द्विधा सङ्गतिमुक्त्वा वाक्याक्षराणि योजयति –
स गर्भ इति ।
सोमवृष्ठ्यन्नरेतांस्यपेक्ष्य पञ्चमत्वं गर्भाख्यस्य परिणामस्य द्रष्टव्यम् । अपां प्रकृतत्वद्योतनार्थमाहुतीत्यादिविशेषणद्वयम् । अथवा पूर्वोक्तात्कालान्न्यू[ने]नाधिकेन वा कालेन यावता जन्तुः समग्राङ्गो जायते तावता कालेन कुक्षौ शयित्वेति सम्बन्धः । अनन्तरं योनितो निर्गमनकारणीभूतकर्माभिव्यक्तेरिति शेषः ।
उल्बावृतत्वं कुक्षौ चिरं शयनं योनितो निःसरणमित्येतदशेषमतिप्रसिद्धं किमिति श्रुत्या व्यपदिश्यते तत्राऽऽह –
उल्बावृत इत्यादीति ।
वैराग्यार्थत्वमस्य स्पुटयति –
कष्ट हीति ।
श्लेष्मादीत्यादिशब्देनासृक्पूयस्नायुमज्जादीनि गृह्यन्ते । तदनुलिप्तस्येति तच्छब्दो मूत्रपुरीषादिविषयः । शक्तिर्बुद्धिसामर्थ्यम् । बलं देहसामर्थ्यम् । वीर्यमिन्द्रियसामर्थ्यम् । तेजः शरीरगता कान्तिः । प्रज्ञा चेतना जीवधर्मः । चेष्टा प्राणधर्मः । ता निरुद्धा यस्य तस्येति विग्रहः ।
मातुरुदरे शयानस्य कष्टत्वेऽपि तदुदराद्योनिद्वारा निःसरणं सुखकरमिति चेन्नेत्याह –
तत इति ।
तद्ग्राहकत्वप्रकारमेवाभिनयति –
मुहूर्तमपीति ।
यन्मातुरन्तःशयनं मुहूर्तमपि दुःसहं तत्कथं दीर्घकालं शयितुं शक्यम् । कथं च दश वा नव वा मासानन्तः शयित्वा पुनर्योनिद्वारा दुष्करं निःसरणं दुःसह्यं स्यादिति वैराग्यं ग्राहयति –
श्रुतिरित्यर्थः ॥१॥
जातस्य पुनरनर्थो नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह –
स एवमिति ।
यावदायुषमित्येतद्व्याचष्टे –
पुनरिति ।
घटीयन्त्रवदूर्ध्वगमनार्थं वा निषिद्धं कर्म पौनःपुन्येनाऽऽचरन्यावत्कर्मणाऽर्जितमायुस्तावदस्मिन्देहे जीवति ततो म्रियते । तथा च जातस्य मृत्युध्रौव्यान्नास्ति सम्यग्ज्ञानं विना स्वस्तिप्राप्तिरित्यर्थः ।
अस्तु तर्हि मृतस्य कृतकृत्यतेत्याशङ्क्याऽऽह –
तमेतमिति ।
सर्वस्य तर्हि मृतस्य परलोकित्वं स्यादिति चेन्नेत्याह –
यदीति ।
तदा परलोकं प्रति कर्मणा निर्दिष्टमिति पूर्वेण सम्बन्धः युक्तं च तन्मृतस्याग्न्यर्थं नयनमित्याह –
यत इति ॥२॥
स उल्बावृत इत्यादिनोक्तमनुवदति –
वेत्थेति ।
प्रत्युपस्थितः प्रजोत्पत्तिप्रदर्शनेन प्रसङ्गत इति यावत् ।
तद्य इत्थं विदुरित्येतद्व्याचष्टे –
तत्तत्रेत्यादिना ।
सप्तम्यर्थमेव स्फोरयति –
लोकमिति ।
निर्धारणार्था षष्ठी ।
वेदनप्रकारमनुवदति –
द्युलोकादीति ।
तेऽर्चिषमभिसम्भवन्तीत्युत्तरत्र सम्बन्धः ।
साधारणोक्तेर्विशेषे सङ्कोचो हेतुं विना न सिद्ध्यतीति शङ्कते –
कथमिति ।
पारिशेष्यं सङ्कोचमिति परिहरति –
गृहस्थानामिति ।
षष्ठी निर्धारणे । अतश्च केवलकर्मिणो गृहस्था न विदुरिति ग्रहणमर्हन्तीति शेषः ।
परिव्राजका वानप्रस्थाश्च गृह्यन्तामिति चेन्नेत्याह –
ये चेति ।
केषां तर्हीति ग्रहणमत आह –
पारिशेष्यादिति ।
गृहस्थ एव हेत्वन्तरमाह –
अग्निहोत्रेति ।
तदाहुत्यपूर्वपरिणामात्मकं जगदत्र पञ्चधा प्रविभज्याग्नित्वेन दर्शनमुत्तरमार्गप्राप्तिसाधनं चोद्यते । अतो विद्यायास्तत्सम्बन्धाद्गृहस्थानामपि तत्सम्बन्धस्य प्राप्तत्वात्तेषामेवेह ग्रहणमुचितमित्यर्थः ।
पारिशेष्यमाक्षिपति –
नन्विति ।
ग्रामः सपत्नीको वासः । न च ब्रह्मचारिणां पत्नीसम्बन्धः । तन्न ग्रामहुत्या ब्रह्मचारिणो गृहीताः । गुरुकुलवासित्वाच्च नारण्यश्रुत्योपलक्षिताः । ततस्तेषामिह ग्रहणसम्भवान्न पारिशेष्यमित्यर्थः ।
किं नैष्ठिकब्रह्मचारिणोऽत्रेत्थं विदुरिति गृह्येरन्किं वोपकुर्वाणा इति विकल्पाऽऽद्यं दूषयति –
नैष दोष इति ।
“अष्टाशीतिसहस्राणि यतीनामूर्ध्वरेतसाम् । स्मृतं स्थानं तु यत्तेषां तदेव गुरुवासिनाम् ॥” इत्यादिपुराणस्मृतेः श्रुतिमूलत्वेन प्रामाण्यान्नैष्ठिकब्रह्मचारिणामूर्ध्वरेतसामादित्यसम्बन्धेनोत्तरायणेनोपलक्षितो देवयानाख्यो मार्गो यावता प्रसिद्धस्तस्मात्तेषामरण्यवासिभिः सहाखण्डितब्रह्मचर्येणैवार्चिरादिगतिलाभान्न पञ्चाग्निवित्त्वेन प्रयोजनमिति पारिशेष्यसिद्धिरित्यर्थः ।
द्वितीयं प्रत्याह –
उपकुर्वाणकास्त्विति ।
ते हि स्वाध्यायग्रहणार्थास्तस्मिन्गृहीते स्वेच्छावशादाश्रमान्तरं गृह्णन्तस्तत्फलेनैव फलवन्तो भवन्तीति न गृहस्थादिभ्यो विभज्येत्थं विदुरिति निर्देशमर्हन्तीत्यर्थः । किं नैष्ठिकानां ब्रह्मचारिणामुत्तरमार्गप्राप्तिसम्भवादनर्थकमित्थंवित्त्वं प्राप्तमिति श्रुतिविरोधाद्द्वितीये तु पारिशेष्यासिद्धितादवस्थ्यमिति शङ्कार्थः ।
किमित्थंवित्त्वं नैष्ठिकान्प्रत्यनर्थकमित्युच्यते किं वा सर्वानेव प्रतीति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गीकृत्य द्वितीयं दूषयति –
न गृहस्थानिति ।
तान्प्रत्यर्थवत्त्वमेवेत्थंवित्त्वस्य विभज्य समर्थयते –
ये गृहस्था इति ।
स्वभावतस्तदनुष्ठितेष्टापूर्तबलादित्यर्थः । तेषामेव गृहस्थानां मध्ये ये केचिदुक्तेन प्रकारेणेत्थं पञ्चाग्निदर्शनं विदुरग्निभ्योऽन्यद्वा सगुणं ब्रह्म विदुस्ते देवयानेनोत्तरेण पथा गच्छन्तीति सम्बन्धः ।
न केवलं गृहस्थानां पञ्चाग्निवित्त्वमेव किन्तु सगुणब्रह्मवित्त्वमपि तेषामस्तीति प्रमाणमाह –
अथेति ।
अन्त्येष्टिकरणाकरणयोरविशेषेण ब्रह्मविदामर्चिरादिगतिश्रवणादस्ति गृहस्थानामपि ब्रह्मवित्त्वमिति गम्यते । परिव्राजकादिष्वन्त्येष्ट्यसम्भवेन विद्यास्तुतेरपि दुर्वचनत्वादित्यर्थः ।
विहितत्वाविशेषादाश्रमाणां तुल्यत्वमाश्रित्य शङ्कते –
नन्विति ।
साम्यमुक्त्वा गृहस्थेषु विशेषं दर्शयति –
अग्निहोत्रादीति ।
वैदिकानि कर्माणि भूयांसि सन्ति । तेषां च बाहुल्ये सत्यविदुषामूर्ध्वरेतसामेव देवयानेन पथा गमनं न गृहस्थानामित्ययुक्तं साधनभूयस्त्वे फलभूयस्त्वन्यायविरोधादित्यर्थः ।
आश्रमित्वाविशेषेऽपि धर्मविशेषाद्विशुद्धितारतम्यसम्भवान्नैकरूप्यमिति परिहरति –
नैष दोष इति ।
कथं गृहस्थानामग्निहोत्रादिभूयोधर्मवतां विद्याहीनानामप्यपूतत्वं तत्राऽऽह –
शतृमित्रेति ।
अब्रह्मचर्यादीत्यादिपदेन परिग्रहित्वादि गृह्यते | अशुद्धिबाहुल्यकारणमतःशब्दार्थः ।
तुल्यमूर्ध्वरेतसामप्यशुद्धिहेतुबाहुल्यादपूतत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
हिंसेति ।
ऊर्ध्वरेतसां पूतत्वे सिद्धे फलितमाह –
तेषामिति ।
ऊर्ध्वरेतसां देवयाने पथ्यनुप्रवेशे प्रमाणमाह –
तथाचेति ।
पौराणिका आहुरिति सम्बन्धः ।
आश्रमधर्ममात्रमार्गद्वारेणामृतत्वमूर्ध्वरेतसामुक्तमाक्षिपति –
इत्थंविदामि