తృతీయోఽధ్యాయః
ప్రథమః పాదః
ద్వితీయేఽధ్యాయే స్మృతిన్యాయవిరోధో వేదాన్తవిహితే బ్రహ్మదర్శనే పరిహృతః, పరపక్షాణాం చ అనపేక్షత్వం ప్రపఞ్చితమ్ , శ్రుతివిప్రతిషేధశ్చ పరిహృతః । తత్ర చ జీవవ్యతిరిక్తాని తత్త్వాని జీవోపకరణాని బ్రహ్మణో జాయన్త ఇత్యుక్తమ్ । అథేదానీమ్ ఉపకరణోపహితస్య జీవస్య సంసారగతిప్రకారః తదవస్థాన్తరాణి బ్రహ్మసతత్త్వం విద్యాభేదాభేదౌ గుణోపసంహారానుపసంహారౌ సమ్యగ్దర్శనాత్పురుషార్థసిద్ధిః సమ్యగ్దర్శనోపాయవిధిప్రభేదః ముక్తిఫలానియమశ్చ — ఇత్యేతదర్థజాతం తృతీయే నిరూపయిష్యతే; ప్రసఙ్గాగతం చ కిమప్యన్యత్ । తత్ర ప్రథమే తావత్పాదే పఞ్చాగ్నివిద్యామాశ్రిత్య సంసారగతిప్రభేదః ప్రదర్శ్యతే వైరాగ్యహేతోః — ‘తస్మాజ్జుగుప్సేత’ ఇతి చ అన్తే శ్రవణాత్ । జీవో ముఖ్యప్రాణసచివః సేన్ద్రియః సమనస్కోఽవిద్యాకర్మపూర్వప్రజ్ఞాపరిగ్రహః పూర్వదేహం విహాయ దేహాన్తరం ప్రతిపద్యత ఇత్యేతదవగతమ్ — ‘అథైనమేతే ప్రాణా అభిసమాయన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧) ఇత్యేవమాదేః ‘అన్యన్నవతరꣳ కల్యాణతరం రూపం కురుతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౪) ఇత్యేవమన్తాత్ సంసారప్రకరణస్థాచ్ఛబ్దాత్ , ధర్మాధర్మఫలోపభోగసమ్భవాచ్చ । స కిం దేహబీజైర్భూతసూక్ష్మైరసమ్పరిష్వక్తో గచ్ఛతి, ఆహోస్విత్సమ్పరిష్వక్తః — ఇతి చిన్త్యతే ॥
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? అసమ్పరిష్వక్త ఇతి । కుతః ? కరణోపాదానవద్భూతోపాదానస్య అశ్రుతత్వాత్ — ‘స ఎతాస్తేజోమాత్రాః సమభ్యాదదానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧) ఇతి హ్యత్ర తేజోమాత్రాశబ్దేన కరణానాముపాదానం సఙ్కీర్తయతి, వాక్యశేషే చక్షురాదిసఙ్కీర్తనాత్ । నైవం భూతమాత్రోపాదానసఙ్కీర్తనమస్తి । సులభాశ్చ సర్వత్ర భూతమాత్రాః, యత్రైవ దేహ ఆరబ్ధవ్యస్తత్రైవ సన్తి । తతశ్చ తాసాం నయనం నిష్ప్రయోజనమ్ । తస్మాదసమ్పరిష్వక్తో యాతి — ఇత్యేవం ప్రాప్తే, పఠత్యాచార్యః —
తదన్తరప్రతిపత్త్యధికరణమ్
తదన్తరప్రతిపత్తౌ రంహతి సమ్పరిష్వక్తః ప్రశ్ననిరూపణాభ్యామ్ ॥ ౧ ॥
తదన్తరప్రతిపత్తౌ రంహతి సమ్పరిష్వక్త ఇతి । తదన్తరప్రతిపత్తౌ దేహాన్తరప్రతిపత్తౌ, దేహబీజైర్భూతసూక్ష్మైః సమ్పరిష్వక్తః, రంహతి గచ్ఛతి — ఇత్యవగన్తవ్యమ్ । కుతః ? ప్రశ్ననిరూపణాభ్యామ్; తథా హి ప్రశ్నః — ‘వేత్థ యథా పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇతి । నిరూపణం చ ప్రతివచనమ్ , ద్యుపర్జన్యపృథివీపురుషయోషిత్సు పఞ్చస్వగ్నిషు శ్రద్ధాసోమవృష్ట్యన్నరేతోరూపాః పఞ్చ ఆహుతీర్దర్శయిత్వా, — ‘ఇతి తు పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౯ । ౧) ఇతి । తస్మాదద్భిః పరివేష్టితో జీవో రంహతి వ్రజతీతి గమ్యతే । నన్వన్యా శ్రుతిః జలూకావత్పూర్వదేహం న ముఞ్చతి యావన్న దేహాన్తరమాక్రమతీతి దర్శయతి — ‘తద్యథా తృణజలాయుకా’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౩) ఇతి । తత్రాప్యప్పరివేష్టితస్యైవ జీవస్య కర్మోపస్థాపితప్రతిపత్తవ్యదేహవిషయభావనాదీర్ఘీభావమాత్రం జలూకయోపమీయత ఇత్యవిరోధః । ఎవం శ్రుత్యుక్తే దేహాన్తరప్రతిపత్తిప్రకారే సతి, యాః పురుషమతిప్రభవాః కల్పనాః — వ్యాపినాం కరణానామాత్మనశ్చ దేహాన్తరప్రతిపత్తౌ కర్మవశాద్వృత్తిలాభస్తత్ర భవతి, — కేవలస్యైవాత్మనో వృత్తిలాభస్తత్ర భవతి, ఇన్ద్రియాణి తు దేహవదభినవాన్యేవ తత్ర తత్ర భోగస్థానే ఉత్పద్యన్తే, — మన ఎవ వా కేవలం భోగస్థానమభిప్రతిష్ఠతే, — జీవ ఎవ వా ఉత్ప్లుత్య దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపద్యతే, శుక ఇవ వృక్షాద్వృక్షాన్తరమ్ — ఇత్యేవమాద్యాః, తాః సర్వా ఎవ అనాదర్తవ్యాః, శ్రుతివిరోధాత్ ॥ ౧ ॥
నను ఉదాహృతాభ్యాం ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాం కేవలాభిరద్భిః సమ్పరిష్వక్తో రంహతీతి ప్రాప్నోతి, అప్శబ్దశ్రవణసామర్థ్యాత్ । తత్ర కథం సామాన్యేన ప్రతిజ్ఞాయతే — సర్వైరేవ భూతసూక్ష్మైః సమ్పరిష్వక్తో రంహతీతి ? అత ఉత్తరం పఠతి —
త్ర్యాత్మకత్వాత్తు భూయస్త్వాత్ ॥ ౨ ॥
తుశబ్దేన చోదితామాశఙ్కాముచ్ఛినత్తి । త్ర్యాత్మికా హి ఆపః, త్రివృత్కరణశ్రుతేః । తాస్వారమ్భికాస్వభ్యుపగతాస్వితరదపి భూతద్వయమవశ్యమభ్యుపగన్తవ్యం భవతి । త్ర్యాత్మకశ్చ దేహః, త్రయాణామపి తేజోబన్నానాం తస్మిన్కార్యోపలబ్ధేః । పునశ్చ త్ర్యాత్మకః, త్రిధాతుత్వాత్ — త్రిభిర్వాతపిత్తశ్లేష్మభిః । న స భూతాన్తరాణి ప్రత్యాఖ్యాయ కేవలాభిరద్భిరారబ్ధుం శక్యతే । తస్మాద్భూయస్త్వాపేక్షోఽయమ్ — ‘ఆపః పురుషవచసః’ ఇతి — ప్రశ్నప్రతివచనయోరప్శబ్దః, న కైవల్యాపేక్షః । సర్వదేహేషు హి రసలోహితాదిద్రవద్రవ్యభూయస్త్వం దృశ్యతే । నను పార్థివో ధాతుర్భూయిష్ఠో దేహేషూపలక్ష్యతే । నైష దోషః — ఇతరాపేక్షయా అపాం బాహుల్యం భవిష్యతి । దృశ్యతే చ శుక్రశోణితలక్షణేఽపి దేహబీజే ద్రవబాహుల్యమ్ । కర్మ చ నిమిత్తకారణం దేహాన్తరారమ్భే । కర్మాణి చ అగ్నిహోత్రాదీని సోమాజ్యపయఃప్రభృతిద్రవద్రవ్యవ్యపాశ్రయాణి । కర్మసమవాయిన్యశ్చ ఆపః శ్రద్ధాశబ్దోదితాః సహ కర్మభిర్ద్యులోకాఖ్యేఽగ్నౌ హూయన్త ఇతి వక్ష్యతి । తస్మాదప్యపాం బాహుల్యప్రసిద్ధిః । బాహుల్యాచ్చ అప్శబ్దేన సర్వేషామేవ దేహబీజానాం భూతసూక్ష్మాణాముపాదానమితి నిరవద్యమ్ ॥ ౨ ॥
ప్రాణగతేశ్చ ॥ ౩ ॥
ప్రాణానాం చ దేహాన్తరప్రతిపత్తౌ గతిః శ్రావ్యతే — ‘తముత్క్రామన్తం ప్రాణోఽనూత్క్రామతి ప్రాణమనూత్క్రామన్తꣳ సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభిః । సా చ ప్రాణానాం గతిర్నాశ్రయమన్తరేణ సమ్భవతీత్యతః ప్రాణగతిప్రయుక్తా తదాశ్రయభూతానామపామపి భూతాన్తరోపసృష్టానాం గతిరవగమ్యతే । న హి నిరాశ్రయాః ప్రాణాః క్వచిద్గచ్ఛన్తి తిష్ఠన్తి వా, జీవతో దర్శనాత్ ॥ ౩ ॥
అగ్న్యాదిగతిశ్రుతేరితి చేన్న భాక్తత్వాత్ ॥ ౪ ॥
స్యాదేతత్ — నైవ ప్రాణా దేహాన్తరప్రతిపత్తౌ సహ జీవేన గచ్ఛన్తి, అగ్న్యాదిగతిశ్రుతేః । తథా హి శ్రుతిః మరణకాలే వాగాదయః ప్రాణా అగ్న్యాదీన్దేవాన్గచ్ఛన్తీతి దర్శయతి — ‘యత్రాస్య పురుషస్య మృతస్యాగ్నిం వాగప్యేతి వాతం ప్రాణః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇత్యాదినా ఇతి చేత్ , న, భాక్తత్వాత్ । వాగాదీనామగ్న్యాదిగతిశ్రుతిర్గౌణీ, లోమసు కేశేషు చ అదర్శనాత్ — ‘ఓషధీర్లోమాని వనస్పతీన్కేశాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇతి హి తత్రామ్నాయతే, న హి లోమాని కేశాశ్చోత్ప్లుత్య ఓషధీర్వనస్పతీంశ్చ గచ్ఛన్తీతి సమ్భవతి । న చ జీవస్య ప్రాణోపాధిప్రత్యాఖ్యానే గమనమవకల్పతే । నాపి ప్రాణైర్వినా దేహాన్తరే ఉపభోగ ఉపపద్యతే । విస్పష్టం చ ప్రాణానాం సహ జీవేన గమనమన్యత్ర శ్రావితమ్ । అతో వాగాద్యధిష్ఠాత్రీణామగ్న్యాదిదేవతానాం వాగాద్యుపకారిణీనాం మరణకాలే ఉపకారనివృత్తిమాత్రమపేక్ష్య వాగాదయోఽగ్న్యాదీన్గచ్ఛన్తీత్యుపచర్యతే ॥ ౪ ॥
ప్రథమేఽశ్రవణాదితి చేన్న తా ఎవ హ్యుపపత్తేః ॥ ౫ ॥
స్యాదేతత్ — కథం పునః ‘పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇత్యేతత్ నిర్ధారయితుం పార్యతే, యావతా నైవ ప్రథమేఽగ్నావపాం శ్రవణమస్తి ? ఇహ హి ద్యులోకప్రభృతయః పఞ్చాగ్నయః పఞ్చానామాహుతీనామాధారత్వేనాధీతాః । తేషాం చ ప్రముఖే ‘అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇత్యుపన్యస్య ‘తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః శ్రద్ధాం జుహ్వతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రద్ధా హోమ్యద్రవ్యత్వేన ఆవేదితా । న తత్ర ఆపో హోమ్యద్రవ్యతయా శ్రుతాః । యది నామ పర్జన్యాదిషూత్తరేషు చతుర్ష్వగ్నిష్వపాం హోమ్యద్రవ్యతా పరికల్ప్యేత, పరికల్ప్యతాం నామ, తేషు హోతవ్యతయోపాత్తానాం సోమాదీనామబ్బహులత్వోపపత్తేః । ప్రథమే త్వగ్నౌ శ్రుతాం శ్రద్ధాం పరిత్యజ్య అశ్రుతా ఆపః పరికల్ప్యన్త ఇతి సాహసమేతత్ । శ్రద్ధా చ నామ ప్రత్యయవిశేషః, ప్రసిద్ధిసామర్థ్యాత్ । తస్మాదయుక్తః పఞ్చమ్యామాహుతావపాం పురుషభావ ఇతి చేత్ — నైష దోషః; హి యతః తత్రాపి ప్రథమేఽగ్నౌ తా ఎవాపః శ్రద్ధాశబ్దేనాభిప్రేయన్తే । కుతః ? ఉపపత్తేః । ఎవం హ్యాదిమధ్యావసానసంగానాత్ అనాకులమేతదేకవాక్యముపపద్యతే । ఇతరథా పునః, పఞ్చమ్యామాహుతౌ అపాం పురుషవచస్త్వప్రకారే పృష్టే, ప్రతివచనావసరే ప్రథమాహుతిస్థానే యద్యనపో హోమ్యద్రవ్యం శ్రద్ధాం నామావతారయేత్ — తతః అన్యథా ప్రశ్నోఽన్యథా ప్రతివచనమిత్యేకవాక్యతా న స్యాత్ । ‘ఇతి తు పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ ఇతి చ ఉపసంహరన్ ఎతదేవ దర్శయతి । శ్రద్ధాకార్యం చ సోమవృష్ట్యాది స్థూలీభవదబ్బహులం లక్ష్యతే । సా చ శ్రద్ధాయా అప్త్వే యుక్తిః । కారణానురూపం హి కార్యం భవతి । న చ శ్రద్ధాఖ్యః ప్రత్యయః, మనసో జీవస్య వా ధర్మః సన్ ధర్మిణో నిష్కృష్య హోమాయోపాదాతుం శక్యతే — పశ్వాదిభ్య ఇవ హృదయాదీని ఇతి, ఆప ఎవ శ్రద్ధాశబ్దా భవేయుః । శ్రద్ధాశబ్దశ్చాప్సూపపద్యతే, వైదికప్రయోగదర్శనాత్ — ‘శ్రద్ధా వా ఆపః’ ఇతి । తనుత్వం శ్రద్ధాసారూప్యం గచ్ఛన్త్య ఆపో దేహబీజభూతా ఇత్యతః శ్రద్ధాశబ్దాః స్యుః — యథా సింహపరాక్రమో నరః సింహశబ్దో భవతి । శ్రద్ధాపూర్వకకర్మసమవాయాచ్చ అప్సు శ్రద్ధాశబ్ద ఉపపద్యతే, మఞ్చశబ్ద ఇవ పురుషేషు । శ్రద్ధాహేతుత్వాచ్చ శ్రద్ధాశబ్దోపపత్తిః, ‘ఆపో హాస్మై శ్రద్ధాం సంనమన్తే పుణ్యాయ కర్మణే’ ఇతి శ్రుతేః ॥ ౫ ॥
అశ్రుతత్వాదితి చేన్నేష్టాదికారిణాం ప్రతీతేః ॥ ౬ ॥
అథాపి స్యాత్ — ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాం నామ ఆపః శ్రద్ధాదిక్రమేణ పఞ్చమ్యామాహుతౌ పురుషాకారం ప్రతిపద్యేరన్; న తు తత్సమ్పరిష్వక్తా జీవా రంహేయుః, అశ్రుతత్వాత్ — న హ్యత్ర అపామివ జీవానాం శ్రావయితా కశ్చిచ్ఛబ్దోఽస్తి । తస్మాత్ ‘రంహతి సమ్పరిష్వక్తః’ ఇత్యయుక్తమ్ — ఇతి చేత్ , నైష దోషః । కుతః ? ఇష్టాదికారిణాం ప్రతీతేః — ‘అథ య ఇమే గ్రామ ఇష్టాపూర్తే దత్తమిత్యుపాసతే తే ధూమమభిసమ్భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౩) ఇత్యుపక్రమ్య ఇష్టాదికారిణాం ధూమాదినా పితృయాణేన పథా చన్ద్రప్రాప్తిం కథయతి ‘ఆకాశాచ్చన్ద్రమసమేష సోమో రాజా’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౪) ఇతి । త ఎవేహాపి ప్రతీయన్తే, ‘తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః శ్రద్ధాం జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేః సోమో రాజా సమ్భవతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రుతిసామాన్యాత్ । తేషాం చ అగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదికర్మసాధనభూతా దధిపయఃప్రభృతయో ద్రవద్రవ్యభూయస్త్వాత్ప్రత్యక్షమేవ ఆపః సన్తి । తా ఆహవనీయే హుతాః సూక్ష్మా ఆహుత్యోఽపూర్వరూపాః సత్యః తానిష్టాదికారిణ ఆశ్రయన్తి — తేషాం చ శరీరం నైధనేన విధానేనాన్త్యేఽగ్నావృత్విజో జుహ్వతి — ‘అసౌ స్వర్గాయ లోకాయ స్వాహా’ ఇతి । తతస్తాః శ్రద్ధాపూర్వకకర్మసమవాయిన్య ఆహుతిమయ్య ఆపోఽపూర్వరూపాః సత్యః తానిష్టాదికారిణో జీవాన్పరివేష్ట్య అముం లోకం ఫలదానాయ నయన్తీతి యత్ , తదత్ర జుహోతినా అభిధీయతే — ‘శ్రద్ధాం జుహ్వతీతి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౯) । తథా చ అగ్నిహోత్రే షట్‍ప్రశ్నీనిర్వచనరూపేణ వాక్యశేషేణ ‘తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతః’ ఇత్యేవమాదినా అగ్నిహోత్రాహుత్యోః ఫలారమ్భాయ లోకాన్తరప్రాప్తిర్దర్శితా । తస్మాదాహుతిమయీభిరద్భిః సమ్పరిష్వక్తా జీవా రంహన్తి స్వకర్మఫలోపభోగాయేతి శ్లిష్యతే ॥ ౬ ॥
కథం పునరిదమిష్టాదికారిణాం స్వకర్మఫలోపభోగాయ రంహణం ప్రతిజ్ఞాయతే, యావతా తేషాం ధూమప్రతీకేన వర్త్మనా చన్ద్రమసమధిరూఢానామన్నభావం దర్శయతి — ‘ఎష సోమో రాజా తద్దేవానామన్నం తం దేవా భక్షయన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౪) ఇతి ? ‘తే చన్ద్రం ప్రాప్యాన్నం భవన్తి తాꣳస్తత్ర దేవా యథా సోమꣳ రాజానమాప్యాయస్వాపక్షీయస్వేత్యేవమేనాꣳస్తత్ర భక్షయన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౬) ఇతి చ సమానవిషయం శ్రుత్యన్తరమ్ । న చ వ్యాఘ్రాదిభిరివ దేవైర్భక్ష్యమాణానాముపభోగః సమ్భవతీతి । అత ఉత్తరం పఠతి —
భాక్తం వానాత్మవిత్త్వాత్తథాహి దర్శయతి ॥ ౭ ॥
వాశబ్దశ్చోదితదోషవ్యావర్తనార్థః । భాక్తమేషామన్నత్వమ్ , న ముఖ్యమ్ । ముఖ్యే హ్యన్నత్వే ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యేవంజాతీయకాధికారశ్రుతిరుపరుధ్యేత । చన్ద్రమణ్డలే చేదిష్టాదికారిణాముపభోగో న స్యాత్ , కిమర్థమధికారిణ ఇష్టాది ఆయాసబహులం కర్మ కుర్యుః । అన్నశబ్దశ్చోపభోగహేతుత్వసామాన్యాత్ అనన్నేఽప్యుపచర్యమాణో దృశ్యతే, యథా — విశోఽన్నం రాజ్ఞాం పశవోఽన్నం విశామితి । తస్మాదిష్టస్త్రీపుత్రమిత్రభృత్యాదిభిరివ గుణభావోపగతైరిష్టాదికారిభిర్యత్సుఖవిహరణం దేవానామ్ , తదేవైషాం భక్షణమభిప్రేతమ్ , న మోదకాదివచ్చర్వణం నిగరణం వా । ‘న హ వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్త్యేతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యన్తి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి చ దేవానాం చర్వణాదివ్యాపారం వారయతి । తేషాం చ ఇష్టాదికారిణాం దేవాన్ప్రతి గుణభావోపగతానామప్యుపభోగ ఉపపద్యతే, రాజోపజీవినామివ పరిజనానామ్ । అనాత్మవిత్త్వాచ్చ ఇష్టాదికారిణాం దేవోపభోగ్యభావ ఉపపద్యతే । తథా హి శ్రుతిరనాత్మవిదాం దేవోపభోగ్యతాం దర్శయతి — ‘అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవꣳ స దేవానామ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి । స చాస్మిన్నపి లోకే ఇష్టాదిభిః కర్మభిః ప్రీణయన్పశువద్దేవానాముపకరోతి, అముష్మిన్నపి లోకే తదుపజీవీ తదాదిష్టం ఫలముపభుఞ్జానః పశువదేవ దేవానాముపకరోతీతి గమ్యతే ॥
అనాత్మవిత్త్వాత్ తథా హి దర్శయతి ఇత్యస్య అపరా వ్యాఖ్యా — అనాత్మవిదో హ్యేతే కేవలకర్మిణ ఇష్టాదికారిణః, న జ్ఞానకర్మసముచ్చయానుష్ఠాయినః । పఞ్చాగ్నివిద్యామిహ ఆత్మవిద్యేత్యుపచరన్తి, ప్రకరణాత్ । పఞ్చాగ్నివిద్యావిహీనత్వాచ్చేదమిష్టాదికారిణాం గుణవాదేనాన్నత్వముద్భావ్యతే పఞ్చాగ్నివిజ్ఞానప్రశంసాయై । పఞ్చాగ్నివిద్యా హీహ విధిత్సితా, వాక్యతాత్పర్యావగమాత్ । తథా హి శ్రుత్యన్తరం చన్ద్రమణ్డలే భోగసద్భావం దర్శయతి — ‘స సోమలోకే విభూతిమనుభూయ పునరావర్తతే’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౪) ఇతి । తథా అన్యదపి శ్రుత్యన్తరమ్ ‘అథ యే శతం పితౄణాం జితలోకానామానన్దాః … స ఎకః కర్మదేవానామానన్దో యే కర్మణా దేవత్వమభిసమ్పద్యన్తే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౩) ఇతి ఇష్టాదికారిణాం దేవైః సహ సంవసతాం భోగప్రాప్తిం దర్శయతి । ఎవం భాక్తత్వాదన్నభావవచనస్య, ఇష్టాదికారిణోఽత్ర జీవా రంహన్తీతి ప్రతీయతే । తస్మాత్ ‘రంహతి సమ్పరిష్వక్తః’ ఇతి యుక్తమేవోక్తమ్ ॥ ౭ ॥
కృతాత్యయాధికరణమ్
కృతాత్యయేఽనుశయవాన్దృష్టస్మృతిభ్యాం యథేతమనేవం చ ॥ ౮ ॥
ఇష్టాదికారిణాం ధూమాదినా వర్త్మనా చన్ద్రమణ్డలమధిరూఢానాం భుక్తభోగానాం తతః ప్రత్యవరోహ ఆమ్నాయతే — ‘తస్మిన్యావత్సమ్పాతముషిత్వాథైతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే యథేతమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) ఇత్యారభ్య, — యావత్ — రమణీయచరణా బ్రాహ్మణాదియోనిమాపద్యన్తే కపూయచరణాః శ్వాదియోనిమితి । తత్రేదం విచార్యతే — కిం నిరనుశయా భుక్తకృత్స్నకర్మాణోఽవరోహన్తి, ఆహోస్విత్సానుశయా ఇతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? నిరనుశయా ఇతి । కుతః ? ‘యావత్సమ్పాతమ్’ ఇతి విశేషణాత్ — సమ్పాతశబ్దేనాత్ర కర్మాశయ ఉచ్యతే, సమ్పతన్తి అనేన అస్మాల్లోకాత్ అముం లోకం ఫలోపభోగాయేతి । ‘యావత్సమ్పాతముషిత్వా’ ఇతి చ కృత్స్నస్య తస్య కృతస్య తత్రైవ భుక్తతాం దర్శయతి । ‘తేషాం యదా తత్పర్యవైతి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౬) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరేణైష ఎవార్థః ప్రదర్శ్యతే । స్యాదేతత్ — యావదముష్మిఀల్లోకే ఉపభోక్తవ్యం కర్మ తావదుపభుఙ్క్త ఇతి కల్పయిష్యామీతి । నైవం కల్పయితుం శక్యతే, ‘యత్కిఞ్చ’ ఇత్యన్యత్ర పరామర్శాత్ — ‘ప్రాప్యాన్తం కర్మణస్తస్య యత్కిఞ్చేహ కరోత్యయమ్ । తస్మాల్లోకాత్పునరైత్యస్మై లోకాయ కర్మణే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి హి అపరా శ్రుతిః ‘యత్కిఞ్చ’ ఇత్యవిశేషపరామర్శేన కృత్స్నస్యేహ కృతస్య కర్మణః తత్ర క్షయితతాం దర్శయతి । అపి చ ప్రాయణమనారబ్ధఫలస్య కర్మణోఽభివ్యఞ్జకమ్; ప్రాక్ప్రాయణాత్ ఆరబ్ధఫలేన కర్మణా ప్రతిబద్ధస్యాభివ్యక్త్యనుపపత్తేః । తచ్చ అవిశేషాద్యావత్కిఞ్చిదనారబ్ధఫలం తస్య సర్వస్యాభివ్యఞ్జకమ్ । న హి సాధారణే నిమిత్తే నైమిత్తికమసాధారణం భవితుమర్హతి । న హ్యవిశిష్టే ప్రదీపసన్నిధౌ, ఘటోఽభివ్యజ్యతే న పట ఇత్యుపపద్యతే । తస్మాన్నిరనుశయా అవరోహన్తీత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
కృతాత్యయేఽనుశయవానితి । యేన కర్మబృన్దేన చన్ద్రమసమారూఢాః ఫలోపభోగాయ, తస్మిన్నుపభోగేన క్షయితే, తేషాం యదమ్మయం శరీరం చన్ద్రమస్యుపభోగాయారబ్ధమ్ , తత్ ఉపభోగక్షయదర్శనశోకాగ్నిసమ్పర్కాత్ప్రవిలీయతే — సవితృకిరణసమ్పర్కాదివ హిమకరకాః, హుతభుగర్చిఃసమ్పర్కాదివ చ ఘృతకాఠిన్యమ్ । తతః కృతాత్యయే కృతస్యేష్టాదేః కర్మణః ఫలోపభోగేనోపక్షయే సతి, సానుశయా ఎవేమమవరోహన్తి । కేన హేతునా ? దృష్టస్మృతిభ్యామిత్యాహ । తథా హి ప్రత్యక్షా శ్రుతిః సానుశయానామవరోహం దర్శయతి — ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణా అభ్యాశో హ యత్తే రమణీయాం యోనిమాపద్యేరన్బ్రాహ్మణయోనిం వా క్షత్రియయోనిం వా వైశ్యయోనిం వాథ య ఇహ కపూయచరణా అభ్యాశో హ యత్తే కపూయాం యోనిమాపద్యేరఞ్శ్వయోనిం వా సూకరయోనిం వా చణ్డాలయోనిం వా’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ఇతి । చరణశబ్దేనాత్రానుశయః సూచ్యత ఇతి వర్ణయిష్యతి । దృష్టశ్చాయం జన్మనైవ ప్రతిప్రాణ్యుచ్చావచరూప ఉపభోగః ప్రవిభజ్యమాన ఆకస్మికత్వాసమ్భవాదనుశయసద్భావం సూచయతి, అభ్యుదయప్రత్యవాయయోః సుకృతదుష్కృతహేతుత్వస్య సామాన్యతః శాస్త్రేణావగమితత్వాత్ । స్మృతిరపి — ‘వర్ణా ఆశ్రమాశ్చ స్వకర్మనిష్ఠాః ప్రేత్య కర్మఫలమనుభూయ తతః శేషేణ విశిష్టదేశజాతికులరూపాయుఃశ్రుతవృత్తవిత్తసుఖమేధసో జన్మ ప్రతిపద్యన్తే’ (గౌ. ధ. సూ. ౨ । ౨ । ౨౯) ఇతి సానుశయానామేవావరోహం దర్శయతి ॥
కః పునరనుశయో నామేతి ? కేచిత్తావదాహుః — స్వర్గార్థస్య కర్మణో భుక్తఫలస్యావశేషః కశ్చిదనుశయో నామ, భాణ్డానుసారిస్నేహవత్ — యథా హి స్నేహభాణ్డం రిచ్యమానం న సర్వాత్మనా రిచ్యతే, భాణ్డానుసార్యేవ కశ్చిత్స్నేహశేషోఽవతిష్ఠతే, తథా అనుశయోఽపీతి । నను కార్యవిరోధిత్వాదదృష్టస్య న భుక్తఫలస్యావశేషావస్థానం న్యాయ్యమ్; నాయం దోషః । న హి సర్వాత్మనా భుక్తఫలత్వం కర్మణః ప్రతిజానీమహే । నను నిరవశేషకర్మఫలోపభోగాయ చన్ద్రమణ్డలమారూఢాః; బాఢమ్ — తథాపి స్వల్పకర్మావశేషమాత్రేణ తత్రావస్థాతుం న లభ్యతే । యథా కిల కశ్చిత్సేవకః సకలైః సేవోపకరణైః రాజకులముపసృప్తశ్చిరప్రవాసాత్పరిక్షీణబహూపకరణశ్ఛత్రపాదుకాదిమాత్రావశేషో న రాజకులేఽవస్థాతుం శక్నోతి, ఎవమనుశయమాత్రపరిగ్రహో న చన్ద్రమణ్డలేఽవస్థాతుం శక్నోతీతి ॥
న చైతద్యుక్తమివ । న హి స్వర్గార్థస్య కర్మణో భుక్తఫలస్యావశేషానువృత్తిరుపపద్యతే, కార్యవిరోధిత్వాత్ — ఇత్యుక్తమ్ । నన్వేతదప్యుక్తమ్ — న స్వర్గఫలస్య కర్మణో నిఖిలస్య భుక్తఫలత్వం భవిష్యతీతి; తదేతదపేశలమ్ — స్వర్గార్థం కిల కర్మ స్వర్గస్థస్యైవ స్వర్గఫలం నిఖిలం న జనయతి, స్వర్గచ్యుతస్యాపి కఞ్చిత్ఫలలేశం జనయతీతి । న శబ్దప్రమాణకానామీదృశీ కల్పనా అవకల్పతే । స్నేహభాణ్డే తు స్నేహలేశానువృత్తిర్దృష్టత్వాదుపపద్యతే । తథా సేవకస్యోపకరణలేశానువృత్తిశ్చ దృశ్యతే । న త్విహ తథా స్వర్గఫలస్య కర్మణో లేశానువృత్తిర్దృశ్యతే । నాపి కల్పయితుం శక్యతే, స్వర్గఫలత్వశాస్త్రవిరోధాత్ । అవశ్యం చైతదేవం విజ్ఞేయమ్ — న స్వర్గఫలస్యేష్టాదేః కర్మణో భాణ్డానుసారిస్నేహవదేకదేశోఽనువర్తమానోఽనుశయ ఇతి । యది హి యేన సుకృతేన కర్మణా ఇష్టాదినా స్వర్గమన్వభూవన్ , తస్యైవ కశ్చిదేకదేశోఽనుశయః కల్ప్యేత, తతో రమణీయ ఎవైకోఽనుశయః స్యాత్ , న విపరీతః । తత్రేయమనుశయవిభాగశ్రుతిరుపరుధ్యేత — ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణాః … అథ య ఇహ కపూయచరణాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ఇతి । తస్మాదాముష్మికఫలే కర్మజాతే ఉపభుక్తేఽవశిష్టమైహికఫలం కర్మాన్తరజాతమనుశయః, తద్వన్తోఽవరోహన్తీతి ॥
యదుక్తమ్ — ‘యత్కిఞ్చ’ ఇత్యవిశేషపరామర్శాత్సర్వస్యేహ కృతస్య కర్మణః ఫలోపభోగేనాన్తం ప్రాప్య నిరనుశయా అవరోహన్తీతి, నైతదేవమ్ । అనుశయసద్భావస్యావగమితత్వాత్ , యత్కిఞ్చిదిహ కృతమాముష్మికఫలం కర్మ ఆరబ్ధభోగమ్ , తత్సర్వం ఫలోపభోగేన క్షపయిత్వా — ఇతి గమ్యతే । యదప్యుక్తమ్ — ప్రాయణమ్ అవిశేషాదనారబ్ధఫలం కృత్స్నమేవ కర్మాభివ్యనక్తి । తత్ర కేనచిత్కర్మణాముష్మిఀల్లోకే ఫలమారభ్యతే, కేనచిదస్మిన్ ఇత్యయం విభాగో న సమ్భవతీతి — తదప్యనుశయసద్భావప్రతిపాదనేనైవ ప్రత్యుక్తమ్ । అపి చ కేన హేతునా ప్రాయణమనారబ్ధఫలస్య కర్మణోఽభివ్యఞ్జకం ప్రతిజ్ఞాయత ఇతి వక్తవ్యమ్ । ఆరబ్ధఫలేన కర్మణా ప్రతిబద్ధస్యేతరస్య వృత్త్యుద్భవానుపపత్తేః, తదుపశమాత్ ప్రాయణకాలే వృత్త్యుద్భవో భవతీతి యద్యుచ్యేత — తతో వక్తవ్యమ్ — యథైవ తర్హి ప్రాక్ప్రాయణాత్ ఆరబ్ధఫలేన కర్మణా ప్రతిబద్ధస్య ఇతరస్య వృత్త్యుద్భవానుపపత్తిః, ఎవం ప్రాయణకాలేఽపి విరుద్ధఫలస్యానేకస్య కర్మణో యుగపత్ఫలారమ్భాసమ్భవాత్ బలవతా ప్రతిబద్ధస్య దుర్బలస్య వృత్త్యుద్భవానుపపత్తిరితి । న హి అనారబ్ధఫలత్వసామాన్యేన జాత్యన్తరోపభోగ్యఫలమప్యనేకం కర్మ ఎకస్మిన్ప్రాయణే యుగపదభివ్యక్తం సత్ ఎకాం జాతిమారభత ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , ప్రతినియతఫలత్వవిరోధాత్ । నాపి కస్యచిత్కర్మణః ప్రాయణేఽభివ్యక్తిః కస్యచిదుచ్ఛేద ఇతి శక్యతే వక్తుమ్ , ఐకాన్తికఫలత్వవిరోధాత్ । న హి ప్రాయశ్చిత్తాదిభిర్హేతుభిర్వినా కర్మణాముచ్ఛేదః సమ్భావ్యతే । స్మృతిరపి విరుద్ధఫలేన కర్మణా ప్రతిబద్ధస్య కర్మాన్తరస్య చిరమవస్థానం దర్శయతి — ‘కదాచిత్సుకృతం కర్మ కూటస్థమిహ తిష్ఠతి । మజ్జమానస్య సంసారే యావద్దుఃఖాద్విముచ్యతే’ (మ. భా. ౧౨ । ౨౯౦ । ౧౮) ఇత్యేవంజాతీయకా । యది చ కృత్స్నమనారబ్ధఫలం కర్మ ఎకస్మిన్ప్రాయణేఽభివ్యక్తం సత్ ఎకాం జాతిమారభేత, తతః స్వర్గనరకతిర్యగ్యోనిష్వధికారానవగమాత్ ధర్మాధర్మానుత్పత్తౌ నిమిత్తాభావాత్ నోత్తరా జాతిరుపపద్యేత, బ్రహ్మహత్యాదీనాం చ ఎకైకస్య కర్మణోఽనేకజన్మనిమిత్తత్వం స్మర్యమాణముపరుధ్యేత । న చ ధర్మాధర్మయోః స్వరూపఫలసాధనాదిసమధిగమే శాస్త్రాదతిరిక్తం కారణం శక్యం సమ్భావయితుమ్ । న చ దృష్టఫలస్య కర్మణః కారీర్యాదేః ప్రాయణమభివ్యఞ్జకం సమ్భవతీతి, అవ్యాపికాపీయం ప్రాయణస్యాభివ్యఞ్జకత్వకల్పనా । ప్రదీపోపన్యాసోఽపి కర్మబలాబలప్రదర్శనేనైవ ప్రతినీతః । స్థూలసూక్ష్మరూపాభివ్యక్త్యనభివ్యక్తివచ్చేదం ద్రష్టవ్యమ్ — యథా హి ప్రదీపః సమానేఽపి సన్నిధానే స్థూలం రూపమభివ్యనక్తి, న సూక్ష్మమ్ — ఎవం ప్రాయణం సమానేఽప్యనారబ్ధఫలస్య కర్మజాతస్య ప్రాప్తావసరత్వే బలవతః కర్మణో వృత్తిముద్భావయతి, న దుర్బలస్యేతి । తస్మాచ్ఛ్రుతిస్మృతిన్యాయవిరోధాదశ్లిష్టోఽయమశేషకర్మాభివ్యక్త్యభ్యుపగమః । శేషకర్మసద్భావేఽనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఇత్యయమప్యస్థానే సమ్భ్రమః, సమ్యగ్దర్శనాదశేషకర్మక్షయశ్రుతేః । తస్మాత్ స్థితమేతదేవ — అనుశయవన్తోఽవరోహన్తీతి । తే చ అవరోహన్తో యథేతమనేవం చ అవరోహన్తి । యథేతమితి యథాగతమిత్యర్థః । అనేవమితి తద్విపర్యయేణేత్యర్థః । ధూమాకాశయోః పితృయాణేఽధ్వన్యుపాత్తయోరవరోహే సఙ్కీర్తనాత్ యథేతంశబ్దాచ్చ యథాగతమితి ప్రతీయతే । రాత్ర్యాద్యసఙ్కీర్తనాదభ్రాద్యుపసంఖ్యానాచ్చ విపర్యయోఽపి ప్రతీయతే ॥ ౮ ॥
చరణాదితి చేన్నోపలక్షణార్థేతి కార్ష్ణాజినిః ॥ ౯ ॥
అథాపి స్యాత్ — యా శ్రుతిరనుశయసద్భావప్రతిపాదనాయోదాహృతా — ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ఇతి, సా ఖలు చరణాత్ యోన్యాపత్తిం దర్శయతి, నానుశయాత్ । అన్యచ్చరణమ్ , అన్యోఽనుశయః — చరణం చారిత్రమ్ ఆచారః శీలమిత్యనర్థాన్తరమ్ , అనుశయస్తు భుక్తఫలాత్కర్మణోఽతిరిక్తం కర్మ అభిప్రేతమ్ । శ్రుతిశ్చ కర్మచరణే భేదేన వ్యపదిశతి — ‘యథాకారీ యథాచారీ తథా భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ఇతి, ‘యాన్యనవద్యాని కర్మాణి తాని సేవితవ్యాని । నో ఇతరాణి । యాన్యస్మాకꣳ సుచరితాని తాని త్వయోపాస్యాని’ (తై. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౨) ఇతి చ । తస్మాత్ చరణాద్యోన్యాపత్తిశ్రుతేః నానుశయసిద్ధిః ఇతి చేత్ , నైష దోషః — యతోఽనుశయోపలక్షణార్థైవ ఎషా చరణశ్రుతిరితి కార్ష్ణాజినిరాచార్యో మన్యతే ॥ ౯ ॥
ఆనర్థక్యమితి చేన్న తదపేక్షత్వాత్ ॥ ౧౦ ॥
స్యాదేతత్ — కస్మాత్పునశ్చరణశబ్దేన శ్రౌతం శీలం విహాయ లాక్షణికః అనుశయః ప్రత్యాయ్యతే ? నను శీలస్యైవ శ్రౌతస్య విహితప్రతిషిద్ధస్య సాధ్వసాధురూపస్య శుభాశుభయోన్యాపత్తిః ఫలం భవిష్యతి; అవశ్యం చ శీలస్యాపి కిఞ్చిత్ఫలమభ్యుపగన్తవ్యమ్ , అన్యథా హ్యానర్థక్యమేవ శీలస్య ప్రసజ్యేత — ఇతి చేత్ , నైష దోషః । కుతః ? తదపేక్షత్వాత్ । ఇష్టాది హి కర్మజాతం చరణాపేక్షమ్ । న హి సదాచారహీనః కశ్చిదధికృతః స్యాత్ — ‘ఆచారహీనం న పునన్తి వేదాః’ ఇత్యాదిస్మృతిభ్యః । పురుషార్థత్వేఽప్యాచారస్య న ఆనర్థక్యమ్ । ఇష్టాదౌ హి కర్మజాతే ఫలమారభమాణే తదపేక్ష ఎవాచారస్తత్రైవ కఞ్చిదతిశయమారప్స్యతే । కర్మ చ సర్వార్థకారి — ఇతి శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధిః । తస్మాత్కర్మైవ శీలోపలక్షితమనుశయభూతం యోన్యాపత్తౌ కారణమితి కార్ష్ణాజినేర్మతమ్ । న హి కర్మణి సమ్భవతి శీలాత్ యోన్యాపత్తిర్యుక్తా । న హి పద్భ్యాం పలాయితుం పారయమాణో జానుభ్యాం రంహితుమర్హతి — ఇతి ॥ ౧౦ ॥
సుకృతదుష్కృతే ఎవేతి తు బాదరిః ॥ ౧౧ ॥
బాదరిస్త్వాచార్యః సుకృతదుష్కృతే ఎవ చరణశబ్దేన ప్రత్యాయ్యేతే ఇతి మన్యతే । చరణమ్ అనుష్ఠానం కర్మేత్యనర్థాన్తరమ్ । తథా హి అవిశేషేణ కర్మమాత్రే చరతిః ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే — యో హి ఇష్టాదిలక్షణం పుణ్యం కర్మ కరోతి, తం లౌకికా ఆచక్షతే — ధర్మం చరత్యేష మహాత్మేతి । ఆచారోఽపి చ ధర్మవిశేష ఎవ । భేదవ్యపదేశస్తు కర్మచరణయోర్బ్రాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయేనాప్యుపపద్యతే । తస్మాత్ రమణీయచరణాః ప్రశస్తకర్మాణః, కపూయచరణా నిన్దితకర్మాణః ఇతి నిర్ణయః ॥ ౧౧ ॥
అనిష్టాదికార్యధికరణమ్
అనిష్టాదికారిణామపి చ శ్రుతమ్ ॥ ౧౨ ॥
ఇష్టాదికారిణశ్చన్ద్రమసం గచ్ఛన్తీత్యుక్తమ్ । యే త్వితరేఽనిష్టాదికారిణః, తేఽపి కిం చన్ద్రమసం గచ్ఛన్తి, ఉత న గచ్ఛన్తీతి చిన్త్యతే । తత్ర తావదాహుః — ఇష్టాదికారిణ ఎవ చన్ద్రమసం గచ్ఛన్తీత్యేతత్ న । కస్మాత్ ? యతోఽనిష్టాదికారిణామపి చన్ద్రమణ్డలం గన్తవ్యత్వేన శ్రుతమ్ । తథా హి అవిశేషేణ కౌషీతకినః సమామనన్తి — ‘యే వై కే చాస్మాల్లోకాత్ప్రయన్తి చన్ద్రమసమేవ తే సర్వే గచ్ఛన్తి’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౨) ఇతి । దేహారమ్భోఽపి చ పునర్జాయమానానాం న అన్తరేణ చన్ద్రప్రాప్తిమ్ అవకల్పతే, ‘పఞ్చమ్యామాహుతౌ’ ఇత్యాహుతిసంఖ్యానియమాత్ । తస్మాత్సర్వ ఎవ చన్ద్రమసమాసీదేయుః । ఇష్టాదికారిణామితరేషాం చ సమానగతిత్వం న యుక్తమితి చేత్ , న, ఇతరేషాం చన్ద్రమణ్డలే భోగాభావాత్ ॥ ౧౨ ॥
సంయమనే త్వనుభూయేతరేషామారోహావరోహౌ తద్గతిదర్శనాత్ ॥ ౧౩ ॥
తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । నైతదస్తి — సర్వే చన్ద్రమసం గచ్ఛన్తీతి । కస్మాత్ ? భోగాయైవ హి చన్ద్రారోహణమ్ , న నిష్ప్రయోజనమ్ । నాపి ప్రత్యవరోహాయైవ, — యథా కశ్చిద్వృక్షమారోహతి పుష్పఫలోపాదానాయైవ, న నిష్ప్రయోజనమ్ , నాపి పతనాయైవ । భోగశ్చ అనిష్టాదికారిణాం చన్ద్రమసి నాస్తీత్యుక్తమ్ । తస్మాదిష్టాదికారిణ ఎవ చన్ద్రమసమారోహన్తి, నేతరే । తే తు సంయమనం యమాలయమవగాహ్య స్వదుష్కృతానురూపా యామీర్యాతనా అనుభూయ పునరేవ ఇమం లోకం ప్రత్యవరోహన్తి । ఎవంభూతౌ తేషామారోహావరోహౌ భవతః । కుతః ? తద్గతిదర్శనాత్ । తథా హి యమవచనసరూపా శ్రుతిః ప్రయతామ్ అనిష్టాదికారిణాం యమవశ్యతాం దర్శయతి — ‘న సామ్పరాయః ప్రతిభాతి బాలం ప్రమాద్యన్తం విత్తమోహేన మూఢమ్ । అయం లోకో నాస్తి పర ఇతి మానీ పునః పునర్వశమాపద్యతే మే’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౬) ఇతి । ‘వైవస్వతం సఙ్గమనం జనానామ్’ ఇత్యేవంజాతీయకం చ బహ్వేవ యమవశ్యతాప్రాప్తిలిఙ్గం భవతి ॥ ౧౩ ॥
స్మరన్తి చ ॥ ౧౪ ॥
అపి చ మనువ్యాసప్రభృతయః శిష్టాః సంయమనే పురే యమాయత్తం కపూయకర్మవిపాకం స్మరన్తి నాచికేతోపాఖ్యానాదిషు ॥ ౧౪ ॥
అపి చ సప్త ॥ ౧౫ ॥
అపి చ సప్త నరకా రౌరవప్రముఖా దుష్కృతఫలోపభోగభూమిత్వేన స్మర్యన్తే పౌరాణికైః । తాననిష్టాదికారిణః ప్రాప్నువన్తి । కుతస్తే చన్ద్రం ప్రాప్నుయుః ఇత్యభిప్రాయః ॥ ౧౫ ॥
నను విరుద్ధమిదమ్ — యమాయత్తా యాతనాః పాపకర్మాణోఽనుభవన్తీతి, యావతా తేషు రౌరవాదిషు అన్యే చిత్రగుప్తాదయో నానాధిష్ఠాతారః స్మర్యన్త ఇతి; నేత్యాహ —
తత్రాపి చ తద్వ్యాపారాదవిరోధః ॥ ౧౬ ॥
తేష్వపి సప్తసు నరకేషు తస్యైవ యమస్యాధిష్ఠాతృత్వవ్యాపారాభ్యుపగమాదవిరోధః । యమప్రయుక్తా ఎవ హి తే చిత్రగుప్తాదయోఽధిష్ఠాతారః స్మర్యన్తే ॥ ౧౬ ॥
విద్యాకర్మణోరితి తు ప్రకృతత్వాత్ ॥ ౧౭ ॥
పఞ్చాగ్నివిద్యాయామ్ ‘వేత్థ యథాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనావసరే శ్రూయతే — ‘అథైతయోః పథోర్న కతరేణచన తానీమాని క్షుద్రాణ్యసకృదావర్తీని భూతాని భవన్తి జాయస్య మ్రియస్త్వేత్యేతత్తృతీయꣳ స్థానం తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి । తత్ర ఎతయోః పథోరితి విద్యాకర్మణోరిత్యేతత్ । కస్మాత్ ? ప్రకృతత్వాత్ । విద్యాకర్మణీ హి దేవయానపితృయాణయోః పథోః ప్రతిపత్తౌ ప్రకృతే — ‘తద్య ఇత్థం విదుః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి విద్యా, తయా ప్రతిపత్తవ్యో దేవయానః పన్థాః ప్రకీర్తితః । ‘ఇష్టాపూర్తే దత్తమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౩) ఇతి కర్మ, తేన ప్రతిపత్తవ్యః పితృయాణః పన్థాః ప్రకీర్తితః — తత్ప్రక్రియాయామ్ ‘అథైతయోః పథోర్న కతరేణచన’ ఇతి శ్రుతమ్ । ఎతదుక్తం భవతి — యే న విద్యాసాధనేన దేవయానే పథ్యధికృతాః, నాపి కర్మణా పితృయాణే, తేషామేష క్షుద్రజన్తులక్షణోఽసకృదావర్తీ తృతీయః పన్థా భవతీతి । తస్మాదపి న అనిష్టాదికారిభిశ్చన్ద్రమాః ప్రాప్యతే । స్యాదేతత్ — తేఽపి చన్ద్రబిమ్బమారుహ్య తతోఽవరుహ్య క్షుద్రజన్తుత్వం ప్రతిపత్స్యన్త ఇతి । తదపి నాస్తి, ఆరోహానర్థక్యాత్ । అపి చ సర్వేషు ప్రయత్సు చన్ద్రలోకం ప్రాప్నువత్సు అసౌ లోకః ప్రయద్భిః సమ్పూర్యేత — ఇత్యతః ప్రశ్నవిరుద్ధం ప్రతివచనం ప్రసజ్యేత; తథా హి ప్రతివచనం దాతవ్యమ్ , యథా అసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే । అవరోహాభ్యుపగమాదసమ్పూరణోపపత్తిరితి చేత్ , న, అశ్రుతత్వాత్ । సత్యమ్ అవరోహాదప్యసమ్పూరణముపపద్యతే । శ్రుతిస్తు తృతీయస్థానసఙ్కీర్తనేన అసమ్పూరణం దర్శయతి — ‘ఎతత్తృతీయం స్థానꣳ తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి । తేన అనారోహాదేవ అసమ్పూరణమితి యుక్తమ్ । అవరోహస్యేష్టాదికారిష్వప్యవిశిష్టత్వే సతి తృతీయస్థానోక్త్యానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । తుశబ్దస్తు శాఖాన్తరీయవాక్యప్రభవామశేషగమనాశఙ్కాముచ్ఛినత్తి । ఎవం సతి అధికృతాపేక్షః శాఖాన్తరీయే వాక్యే సర్వశబ్దోఽవతిష్ఠతే — యే వై కేచిదధికృతా అస్మాల్లోకాత్ప్రయన్తి చన్ద్రమసమేవ తే సర్వే గచ్ఛన్తీతి ॥ ౧౭ ॥
యత్పునరుక్తమ్ — దేహలాభోపపత్తయే సర్వే చన్ద్రమసం గన్తుమర్హన్తి, ‘పఞ్చమ్యామాహుతౌ’ ఇత్యాహుతిసంఖ్యానియమాదితి, తత్ప్రత్యుచ్యతే —
న తృతీయే తథోపలబ్ధేః ॥ ౧౮ ॥
న తృతీయే స్థానే దేహలాభాయ పఞ్చసంఖ్యానియమ ఆహుతీనామాదర్తవ్యః । కుతః ? తథోపలబ్ధేః । తథా హి అన్తరేణైవాహుతిసంఖ్యానియమం వర్ణితేన ప్రకారేణ తృతీయస్థానప్రాప్తిరుపలభ్యతే — ‘జాయస్వ మ్రియస్వేత్యేతత్తృతీయꣳ స్థానమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి । అపి చ ‘పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇతి మనుష్యశరీరహేతుత్వేన ఆహుతిసంఖ్యా సఙ్కీర్త్యతే, న కీటపతఙ్గాదిశరీరహేతుత్వేన, పురుషశబ్దస్య మనుష్యజాతివచనత్వాత్ । అపి చ పఞ్చమ్యామాహుతావపాం పురుషవచస్త్వముపదిశ్యతే, న అపఞ్చమ్యామాహుతౌ పురుషవచస్త్వం ప్రతిషిధ్యతే, వాక్యస్య ద్వ్యర్థతాదోషాత్ । తత్ర యేషామారోహావరోహౌ సమ్భవతః, తేషాం పఞ్చమ్యామాహుతౌ దేహ ఉద్భవిష్యతి । అన్యేషాం తు వినైవాహుతిసంఖ్యయా భూతాన్తరోపసృష్టాభిరద్భిర్దేహ ఆరప్స్యతే ॥ ౧౮ ॥
స్మర్యతేఽపి చ లోకే ॥ ౧౯ ॥
అపి చ స్మర్యతే లోకే, ద్రోణధృష్టద్యుమ్నప్రభృతీనాం సీతాద్రౌపదీప్రభృతీనాం చ అయోనిజత్వమ్ । తత్ర ద్రోణాదీనాం యోషిద్విషయా ఎకా ఆహుతిర్నాస్తి । ధృష్టద్యుమ్నాదీనాం తు యోషిత్పురుషవిషయే ద్వే అప్యాహుతీ న స్తః । యథా చ తత్ర ఆహుతిసంఖ్యానియమానాదరో భవతి, ఎవమన్యత్రాపి భవిష్యతి । బలాకాపి అన్తరేణైవ రేతఃసేకం గర్భం ధత్త ఇతి లోకరూఢిః ॥ ౧౯ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౨౦ ॥
అపి చ చతుర్విధే భూతగ్రామే జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జలక్షణే స్వేదజోద్భిజ్జయోః అన్తరేణైవ గ్రామ్యధర్మమ్ ఉత్పత్తిదర్శనాత్ ఆహుతిసంఖ్యానాదరో భవతి । ఎవమన్యత్రాపి భవిష్యతి ॥ ౨౦ ॥
నను తేషాం ఖల్వేషాం భూతానాం త్రీణ్యేవ బీజాని భవన్తి ‘ఆణ్డజం జీవజముద్భిజ్జమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర త్రివిధ ఎవ భూతగ్రామః శ్రూయతే । కథం చతుర్విధత్వం భూతగ్రామస్య ప్రతిజ్ఞాతమితి, అత్రోచ్యతే —
తృతీయశబ్దావరోధః సంశోకజస్య ॥ ౨౧ ॥
‘ఆణ్డజం జీవజముద్భిజ్జమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర తృతీయేనోద్భిజ్జశబ్దేనైవ స్వేదజోపసఙ్గ్రహః కృతః ప్రత్యేతవ్యః, ఉభయోరపి స్వేదజోద్భిజ్జయోః భూమ్యుదకోద్భేదప్రభవత్వస్య తుల్యత్వాత్ । స్థావరోద్భేదాత్తు విలక్షణో జఙ్గమోద్భేద ఇత్యన్యత్ర స్వేదజోద్భిజ్జయోర్భేదవాద ఇత్యవిరోధః ॥ ౨౧ ॥
సాభావ్యాపత్త్యధికరణమ్
సాభావ్యాపత్తిరుపపత్తేః ॥ ౨౨ ॥
ఇష్టాదికారిణశ్చన్ద్రమసమారుహ్య తస్మిన్యావత్సమ్పాతముషిత్వా తతః సానుశయా అవరోహన్తీత్యుక్తమ్; అథావరోహప్రకారః పరీక్ష్యతే । తత్రేయమవరోహశ్రుతిర్భవతి — ‘అథైతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే యథేతమాకాశమాకాశాద్వాయుం వాయుర్భూత్వా ధూమో భవతి ధూమో’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) ‘భూత్వాభ్రం భవత్యభ్రం భూత్వా మేఘో భవతి మేఘో భూత్వా ప్రవర్షతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమాకాశాదిస్వరూపమేవావరోహన్తః ప్రతిపద్యన్తే, కిం వా ఆకాశాదిసామ్యమితి । తత్ర ప్రాప్తం తావత్ — ఆకాశాదిస్వరూపమేవ ప్రతిపద్యన్త ఇతి । కుతః ? ఎవం హి శ్రుతిర్భవతి । ఇతరథా లక్షణా స్యాత్ । శ్రుతిలక్షణావిశయే చ శ్రుతిర్న్యాయ్యా, న లక్షణా । తథా చ ‘వాయుర్భూత్వా ధూమో భవతి’ ఇత్యేవమాదీన్యక్షరాణి తత్తత్స్వరూపోపపత్తౌ ఆఞ్జస్యేన అవకల్పన్తే । తస్మాదాకాశాదిస్వరూపప్రతిపత్తిరితి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — ఆకాశాదిసామ్యం ప్రతిపద్యన్త ఇతి । చన్ద్రమణ్డలే యత్ అమ్మయం శరీరముపభోగార్థమారబ్ధమ్ , తత్ ఉపభోగక్షయే సతి ప్రవిలీయమానం సూక్ష్మమాకాశసమం భవతి । తతో వాయోర్వశమేతి । తతో ధూమాదిభిః సమ్పృచ్యత ఇతి । తదేతదుచ్యతే — ‘యథేతమాకాశమాకాశాద్వాయుమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) ఇత్యేవమాదినా । కుత ఎతత్ ? ఉపపత్తేః । ఎవం హి ఎతదుపపద్యతే । న హి అన్యస్యాన్యభావో ముఖ్య ఉపపద్యతే । ఆకాశస్వరూపప్రతిపత్తౌ చ వాయ్వాదిక్రమేణావరోహో నోపపద్యతే । విభుత్వాచ్చ ఆకాశేన నిత్యసమ్బద్ధత్వాత్ న తత్సాదృశ్యాపత్తేరన్యః తత్సమ్బన్ధో ఘటతే । శ్రుత్యసమ్భవే చ లక్షణాశ్రయణం న్యాయ్యమేవ । అత ఆకాశాదితుల్యతాపత్తిరేవ అత్ర ఆకాశాదిభావ ఇత్యుపచర్యతే ॥ ౨౨ ॥
నాతిచిరాధికరణమ్
నాతిచిరేణ విశేషాత్ ॥ ౨౩ ॥
తత్ర ఆకాశాదిప్రతిపత్తౌ ప్రాగ్వ్రీహ్యాదిప్రతిపత్తేః భవతి విశయః — కిం దీర్ఘం దీర్ఘం కాలం పూర్వపూర్వసాదృశ్యేనావస్థాయోత్తరోత్తరసాదృశ్యం గచ్ఛన్తి, ఉతాల్పమల్పమితి । తత్రానియమః, నియమకారిణః శాస్త్రస్యాభావాదిత్యేవం ప్రాప్తే, ఇదమాహ — నాతిచిరేణేతి । అల్పమల్పం కాలమాకాశాదిభావేనావస్థాయ వర్షధారాభిః సహ ఇమాం భువమాపతన్తి । కుత ఎతత్ ? విశేషదర్శనాత్; తథా హి వ్రీహ్యాదిభావాపత్తేరనన్తరం విశినష్టి — ‘అతో వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి । తకార ఎకశ్ఛాన్దస్యాం ప్రక్రియాయాం లుప్తో మన్తవ్యః । దుర్నిష్ప్రపతతరం దుర్నిష్క్రమతరమ్ — దుఃఖతరమస్మాద్వ్రీహ్యాదిభావాన్నిఃసరణం భవతీత్యర్థః । తత్ అత్ర దుఃఖం నిష్ప్రపతనం ప్రదర్శయన్ పూర్వేషు సుఖం నిష్ప్రపతనం దర్శయతి । సుఖదుఃఖతావిశేషశ్చాయం నిష్ప్రపతనస్య కాలాల్పత్వదీర్ఘత్వనిమిత్తః, తస్మిన్నవధౌ శరీరానిష్పత్తేరుపభోగాసమ్భవాత్ । తస్మాద్వ్రీహ్యాదిభావాపత్తేః ప్రాక్ అల్పేనైవ కాలేనావరోహః స్యాదితి ॥ ౨౩ ॥
అన్యాధిష్ఠితాధికరణమ్
అన్యాధిష్ఠితేషు పూర్వవదభిలాపాత్ ॥ ౨౪ ॥
తస్మిన్నేవావరోహే ప్రవర్షణానన్తరం పఠ్యతే — ‘త ఇహ వ్రీహియవా ఓషధివనస్పతయస్తిలమాషా ఇతి జాయన్తే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమస్మిన్నవధౌ స్థావరజాత్యాపన్నాః స్థావరసుఖదుఃఖభాజోఽనుశయినో భవన్తి, ఆహోస్విత్క్షేత్రజ్ఞాన్తరాధిష్ఠితేషు స్థావరశరీరేషు సంశ్లేషమాత్రం గచ్ఛన్తీతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? స్థావరజాత్యాపన్నాస్తత్సుఖదుఃఖభాజోఽనుశయినో భవన్తీతి । కుత ఎతత్ ? జనేర్ముఖ్యార్థత్వోపపత్తేః, స్థావరభావస్య చ శ్రుతిస్మృత్యోరుపభోగస్థానత్వప్రసిద్ధేః, పశుహింసాదియోగాచ్చ ఇష్టాదేః కర్మజాతస్యానిష్టఫలత్వోపపత్తేః । తస్మాన్ముఖ్యమేవేదమనుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మ, శ్వాదిజన్మవత్ — యథా ‘శ్వయోనిం వా సూకరయోనిం వా చణ్డాలయోనిం వా’ ఇతి ముఖ్యమేవానుశయినాం శ్వాదిజన్మ తత్సుఖదుఃఖాన్వితం భవతి, ఎవం వ్రీహ్యాదిజన్మాపీతి । ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
అన్యైర్జీవైరధిష్ఠితేషు వ్రీహ్యాదిషు సంసర్గమాత్రమనుశయినః ప్రతిపద్యన్తే, న తత్సుఖదుఃఖ భాజో భవన్తి, పూర్వవత్ — యథా వాయుధూమాదిభావోఽనుశయినాం తత్సంశ్లేషమాత్రమ్ , ఎవం వ్రీహ్యాదిభావోఽపి జాతిస్థావరైః సంశ్లేషమాత్రమ్ । కుత ఎతత్ ? తద్వదేవేహాప్యభిలాపాత్ । కోఽభిలాపస్య తద్వద్భావః ? కర్మవ్యాపారమన్తరేణ సఙ్కీర్తనమ్ — యథా ఆకాశాదిషు ప్రవర్షణాన్తేషు న కఞ్చిత్కర్మవ్యాపారం పరామృశతి, ఎవం వ్రీహ్యాదిజన్మన్యపి । తస్మాన్నాస్త్యత్ర సుఖదుఃఖభాక్త్వమనుశయినామ్ । యత్ర తు సుఖదుఃఖభాక్త్వమభిప్రైతి, పరామృశతి తత్ర కర్మవ్యాపారమ్ — ‘రమణీయచరణాః’ ‘కపూయచరణాః’ ఇతి । అపి చ ముఖ్యేఽనుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మని, వ్రీహ్యాదిషు లూయమానేషు కణ్డ్యమానేషు పచ్యమానేషు భక్ష్యమాణేషు చ తదభిమానినోఽనుశయినః ప్రవసేయుః । యో హి జీవో యచ్ఛరీరమభిమన్యతే, స తస్మిన్పీడ్యమానే ప్రవసతి — ఇతి ప్రసిద్ధమ్ । తత్ర వ్రీహ్యాదిభావాద్రేతఃసిగ్భావోఽనుశయినాం నాభిలప్యేత । అతః సంసర్గమాత్రమనుశయినామన్యాధిష్ఠితేషు వ్రీహ్యాదిషు భవతి । ఎతేన జనేర్ముఖ్యార్థత్వం ప్రతిబ్రూయాత్ , ఉపభోగస్థానత్వం చ స్థావరభావస్య । న చ వయముపభోగస్థానత్వం స్థావరభావస్యావజానీమహే । భవత్వన్యేషాం జన్తూనామపుణ్యసామర్థ్యేన స్థావరభావముపగతానామ్ ఎతత్ ఉపభోగస్థానమ్ । చన్ద్రమసస్తు అవరోహన్తోఽనుశయినో న స్థావరభావముపభుఞ్జత ఇత్యాచక్ష్మహే ॥ ౨౪ ॥
అశుద్ధమితి చేన్న శబ్దాత్ ॥ ౨౫ ॥
యత్పునరుక్తమ్ — పశుహింసాదియోగాదశుద్ధమాధ్వరికం కర్మ, తస్యానిష్టమపి ఫలమవకల్పత ఇత్యతో ముఖ్యమేవానుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మ అస్తు । తత్ర గౌణీ కల్పనా అనర్థికేతి — తత్పరిహ్రియతే — న, శాస్త్రహేతుత్వాద్ధర్మాధర్మవిజ్ఞానస్య । అయం ధర్మః అయమధర్మ ఇతి శాస్త్రమేవ విజ్ఞానే కారణమ్ , అతీన్ద్రియత్వాత్తయోః । అనియతదేశకాలనిమిత్తత్వాచ్చ — యస్మిన్దేశే కాలే నిమిత్తే చ యో ధర్మోఽనుష్ఠీయతే, స ఎవ దేశకాలనిమిత్తాన్తరేష్వధర్మో భవతి । తేన న శాస్త్రాదృతే ధర్మాధర్మవిషయం విజ్ఞానం కస్యచిదస్తి । శాస్త్రాచ్చ హింసానుగ్రహాద్యాత్మకో జ్యోతిష్టోమో ధర్మ ఇత్యవధారితః, స కథమశుద్ధ ఇతి శక్యతే వక్తుమ్ । నను ‘న హింస్యాత్సర్వా భూతాని’ ఇతి శాస్త్రమేవ భూతవిషయాం హింసామ్ అధర్మ ఇత్యవగమయతి । బాఢమ్ — ఉత్సర్గస్తు సః । అపవాదః ‘అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత’ ఇతి । ఉత్సర్గాపవాదయోశ్చ వ్యవస్థితవిషయత్వమ్ । తస్మాద్విశుద్ధం కర్మ వైదికమ్; శిష్టైరనుష్ఠీయమానత్వాత్ అనిన్ద్యమానత్వాచ్చ । తేన న తస్య ప్రతిరూపం ఫలమ్ జాతిస్థావరత్వమ్ । న చ శ్వాదిజన్మవదపి వ్రీహ్యాదిజన్మ భవితుమర్హతి । తద్ధి కపూయచరణానధికృత్య ఉచ్యతే । నైవమిహ వైశేషికః కశ్చిదధికారోఽస్తి । అతశ్చన్ద్రమణ్డలస్ఖలితానామనుశయినాం వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషమాత్రం తద్భావ ఇత్యుపచర్యతే ॥ ౨౫ ॥
రేతఃసిగ్యోగోఽథ ॥ ౨౬ ॥
ఇతశ్చ వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషమాత్రం తద్భావః, యత్కారణం వ్రీహ్యాదిభావస్యానన్తరమనుశయినాం రేతఃసిగ్భావ ఆమ్నాయతే — ‘యో యో హ్యన్నమత్తి యో రేతః సిఞ్చతి తద్భూయ ఎవ భవతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి । న చాత్ర ముఖ్యో రేతఃసిగ్భావః సమ్భవతి । చిరజాతో హి ప్రాప్తయౌవనో రేతఃసిగ్భవతి । కథమివ అనుపచరితం తద్భావమ్ అద్యమానాన్నానుగతోఽనుశయీ ప్రతిపద్యేత ? తత్ర తావదవశ్యం రేతఃసిగ్యోగ ఎవ రేతఃసిగ్భావోఽభ్యుపగన్తవ్యః । తద్వత్ వ్రీహ్యాదిభావోఽపి వ్రీహ్యాదియోగ ఎవేత్యవిరోధః ॥ ౨౬ ॥
యోనేః శరీరమ్ ॥ ౨౭ ॥
అథ రేతఃసిగ్భావస్యానన్తరం యోనౌ నిషిక్తే రేతసి, యోనేరధి శరీరమ్ అనుశయినామ్ అనుశయఫలోపభోగాయ జాయత ఇత్యాహ శాస్త్రమ్ — ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ఇత్యాది । తస్మాదప్యవగమ్యతే — నావరోహే వ్రీహ్యాదిభావావసరే తచ్ఛరీరమేవ సుఖదుఃఖాన్వితం భవతీతి । తస్మాత్ వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషమాత్రమనుశయినాం తజ్జన్మేతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౭ ॥
ద్వితీయః పాదః
అతిక్రాన్తే పాదే పఞ్చాగ్నివిద్యాముదాహృత్య జీవస్య సంసారగతిప్రభేదః ప్రపఞ్చితః । ఇదానీం తస్యైవావస్థాభేదః ప్రపఞ్చ్యతే । ఇదమామనన్తి — ‘స యత్ర ప్రస్వపితి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౯) ఇత్యుపక్రమ్య ‘న తత్ర రథా న రథయోగా న పన్థానో భవన్త్యథ రథారథయోగాన్పథః సృజతే’ ఇత్యాది । తత్ర సంశయః — కిం ప్రబోధే ఇవ స్వప్నేఽపి పారమార్థికీ సృష్టిః, ఆహోస్విన్మాయామయీతి । తత్ర తావత్ప్రతిపాద్యతే —
సన్ధ్యాధికరణమ్
సన్ధ్యే సృష్టిరాహ హి ॥ ౧ ॥
సన్ధ్యే తథ్యరూపా సృష్టిరితి । సన్ధ్యమితి స్వప్నస్థానమాచష్టే, వేదే ప్రయోగదర్శనాత్ — ‘సన్ధ్యం తృతీయꣳ స్వప్నస్థానమ్’ ఇతి; ద్వయోర్లోకస్థానయోః ప్రబోధసమ్ప్రసాదస్థానయోర్వా సన్ధౌ భవతీతి సన్ధ్యమ్ । తస్మిన్సన్ధ్యే స్థానే తథ్యరూపైవ సృష్టిర్భవితుమర్హతి — కుతః ? యతః ప్రమాణభూతా శ్రుతిరేవమాహ — ‘అథ రథారథయోగాన్పథః సృజతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యాది । ‘స హి కర్తా’ ఇతి చ ఉపసంహారాత్ ఎవమేవావగమ్యతే ॥ ౧ ॥
నిర్మాతారం చైకే పుత్రాదయశ్చ ॥ ౨ ॥
అపి చ ఎకే శాఖినః అస్మిన్నేవ సన్ధ్యే స్థానే కామానాం నిర్మాతారమాత్మానమామనన్తి — ‘య ఎష సుప్తేషు జాగర్తి కామం కామం పురుషో నిర్మిమాణః’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౮) ఇతి; పుత్రాదయశ్చ తత్ర కామా అభిప్రేయన్తే — కామ్యన్త ఇతి । నను కామశబ్దేనేచ్ఛావిశేషా ఎవోచ్యేరన్ । న, ‘శతాయుషః పుత్రపౌత్రాన్వృణీష్వ’ (క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౩) ఇతి ప్రకృత్య అన్తే ‘కామానాం త్వా కామభాజం కరోమి’ (క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౪) ఇతి ప్రకృతేషు తత్ర పుత్రాదిషు కామశబ్దస్య ప్రయుక్తత్వాత్ । ప్రాజ్ఞం చైనం నిర్మాతారం ప్రకరణవాక్యశేషాభ్యాం ప్రతీమః । ప్రాజ్ఞస్య హీదం ప్రకరణమ్ — ‘అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాది । తద్విషయ ఎవ చ వాక్యశేషోఽపి — ‘తదేవ శుక్రం తద్బ్రహ్మ తదేవామృతముచ్యతే । తస్మిఀల్లోకాః శ్రితాః సర్వే తదు నాత్యేతి కశ్చన’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౮) ఇతి । ప్రాజ్ఞకర్తృకా చ సృష్టిస్తథ్యరూపా సమధిగతా జాగరితాశ్రయా। తథా స్వప్నాశ్రయాపి సృష్టిర్భవితుమర్హతి । తథా చ శ్రుతిః — ‘అథో ఖల్వాహుర్జాగరితదేశ ఎవాస్యైష ఇతి యాని హ్యేవ జాగ్రత్పశ్యతి తాని సుప్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౪) ఇతి స్వప్నజాగరితయోః సమానన్యాయతాం శ్రావయతి । తస్మాత్తథ్యరూపైవ సన్ధ్యే సృష్టిరితి ॥ ౨ ॥
ఎవం ప్రాప్తే, ప్రత్యాహ —
మాయామాత్రం తు కార్త్స్న్యేనానభివ్యక్తస్వరూపత్వాత్ ॥ ౩ ॥
తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । నైతదస్తి — యదుక్తం సన్ధ్యే సృష్టిః పారమార్థికీతి । మాయైవ సన్ధ్యే సృష్టిః, న పరమార్థగన్ధోఽప్యస్తి । కుతః ? కార్త్స్న్యేనానభివ్యక్తస్వరూపత్వాత్ — న హి కార్త్స్న్యేన పరమార్థవస్తుధర్మేణ అభివ్యక్తస్వరూపః స్వప్నః । కిం పునరత్ర కార్త్స్న్యమభిప్రేతమ్ ? దేశకాలనిమిత్తసమ్పత్తిః అబాధశ్చ । న హి పరమార్థవస్తువిషయాణి దేశకాలనిమిత్తాని అబాధశ్చ స్వప్నే సమ్భావ్యన్తే । న తావత్స్వప్నే రథాదీనాముచితో దేశః సమ్భవతి । న హి సంవృతే దేహదేశే రథాదయోఽవకాశం లభేరన్ । స్యాదేతత్ — బహిర్దేహాత్ స్వప్నం ద్రక్ష్యతి, దేశాన్తరితద్రవ్యగ్రహణాత్ । దర్శయతి చ శ్రుతిః బహిర్దేహాత్స్వప్నమ్ — ‘బహిష్కులాయాదమృతశ్చరిత్వా । స ఈయతేఽమృతో యత్ర కామమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౨) ఇతి । స్థితిగతిప్రత్యయభేదశ్చ న అనిష్క్రాన్తే జన్తౌ సామఞ్జస్యమశ్నువీత — ఇతి । నేత్యుచ్యతే — న హి సుప్తస్య జన్తోః క్షణమాత్రేణ యోజనశతాన్తరితం దేశం పర్యేతుం విపర్యేతుం చ తతః సామర్థ్యం సమ్భావ్యతే । క్వచిచ్చ ప్రత్యాగమనవర్జితం స్వప్నం శ్రావయతి — కురుష్వహమద్య శయానో నిద్రయాభిప్లుతః, స్వప్నే పఞ్చాలానభిగతశ్చ అస్మిన్ప్రతిబుద్ధశ్చ — ఇతి । దేహాచ్చేదపేయాత్ , పఞ్చాలేష్వేవ ప్రతిబుధ్యేత , తానసావభిగత ఇతి । కురుష్వేవ తు ప్రతిబుధ్యతే । యేన చ అయం దేహేన దేశాన్తరమశ్నువానో మన్యతే, తమన్యే పార్శ్వస్థాః శయనదేశ ఎవ పశ్యన్తి । యథాభూతాని చ అయం దేశాన్తరాణి స్వప్నే పశ్యతి, న తాని తథాభూతాన్యేవ భవన్తి । పరిధావంశ్చేత్పశ్యేత్ , జాగ్రద్వత్ వస్తుభూతమర్థమాకలయేత్ । దర్శయతి చ శ్రుతిరన్తరేవ దేహే స్వప్నమ్ — ‘స యత్రైతత్స్వప్న్యయా చరతి’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘స్వే శరీరే యథాకామం పరివర్తతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౮) ఇతి । అతశ్చ శ్రుత్యుపపత్తివిరోధాద్బహిష్కులాయశ్రుతిః గౌణీ వ్యాఖ్యాతవ్యా — బహిరివ కులాయాత్ అమృతశ్చరిత్వేతి; యో హి వసన్నపి శరీరే న తేన ప్రయోజనం కరోతి, స బహిరివ శరీరాద్భవతి — ఇతి । స్థితిగతిప్రత్యయభేదోఽప్యేవం సతి విప్రలమ్భ ఎవాభ్యుపగన్తవ్యః ॥
కాలవిసంవాదోఽపి చ స్వప్నే భవతి — రజన్యాం సుప్తో వాసరం భారతే వర్షే మన్యతే; తథా ముహూర్తమాత్రవర్తిని స్వప్నే కదాచిత్ బహూన్ వర్షపూగాన్ అతివాహయతి । నిమిత్తాన్యపి చ స్వప్నే న బుద్ధయే కర్మణే వా ఉచితాని విద్యన్తే । కరణోపసంహారాద్ధి నాస్య రథాదిగ్రహణాయ చక్షురాదీని సన్తి । రథాదినిర్వర్తనేఽపి కుతోఽస్య నిమేషమాత్రేణ సామర్థ్యం దారూణి వా । బాధ్యన్తే చైతే రథాదయః స్వప్నదృష్టాః ప్రబోధే । స్వప్న ఎవ చ ఎతే సులభబాధా భవన్తి, ఆద్యన్తయోర్వ్యభిచారదర్శనాత్ — రథోఽయమితి హి కదాచిత్స్వప్నే నిర్ధారితః క్షణేన మనుష్యః సమ్పద్యతే, మనుష్యోఽయమితి నిర్ధారితః క్షణేన వృక్షః । స్పష్టం చాభావం రథాదీనాం స్వప్నే శ్రావయతి శాస్త్రమ్ — ‘న తత్ర రథా న రథయోగా న పన్థానో భవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యాది । తస్మాన్మాయామాత్రం స్వప్నదర్శనమ్ ॥ ౩ ॥
సూచకశ్చ హి శ్రుతేరాచక్షతే చ తద్విదః ॥ ౪ ॥
మాయామాత్రత్వాత్తర్హి న కశ్చిత్స్వప్నే పరమార్థగన్ధోఽస్తీతి — నేత్యుచ్యతే — సూచకశ్చ హి స్వప్నో భవతి భవిష్యతోః సాధ్వసాధునోః । తథా హి శ్రూయతే — ‘యదా కర్మసు కామ్యేషు స్త్రియꣳ స్వప్నేషు పశ్యతి । సమృద్ధిం తత్ర జానీయాత్తస్మిన్స్వప్ననిదర్శనే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౮) ఇతి । తథా ‘పురుషం కృష్ణం కృష్ణదన్తం పశ్యతి స ఎనం హన్తి’ ఇత్యేవమాదిభిః స్వప్నైరచిరజీవిత్వమావేద్యత ఇతి శ్రావయతి । ఆచక్షతే చ స్వప్నాధ్యాయవిదః — కుఞ్జరారోహణాదీని స్వప్నే ధన్యాని, ఖరయానాదీన్యధన్యాని’ ఇతి । మన్త్రదేవతాద్రవ్యవిశేషనిమిత్తాశ్చ కేచిత్స్వప్నాః సత్యార్థగన్ధినో భవన్తీతి మన్యన్తే । తత్రాపి భవతు నామ సూచ్యమానస్య వస్తునః సత్యత్వమ్ । సూచకస్య తు స్త్రీదర్శనాదేర్భవత్యేవ వైతథ్యమ్ , బాధ్యమానత్వాదిత్యభిప్రాయః । తస్మాదుపపన్నం స్వప్నస్య మాయామాత్రత్వమ్ ॥
యదుక్తమ్ — ‘ఆహ హి’ ఇతి తదేవం సతి భాక్తం వ్యాఖ్యాతవ్యమ్ — యథా ‘లాఙ్గలం గవాదీనుద్వహతి’ ఇతి నిమిత్తమాత్రత్వాదేవముచ్యతే, న తు ప్రత్యక్షమేవ లాఙ్గలం గవాదీనుద్వహతి । ఎవం నిమిత్తమాత్రత్వాత్ — సుప్తో రథాదీన్సృజతే, ‘స హి కర్తా’ — ఇతి చ ఉచ్యతే । న తు ప్రత్యక్షమేవ సుప్తో రథాదీన్సృజతి । నిమిత్తత్వం తు అస్య రథాదిప్రతిభాననిమిత్తమోదత్రాసాదిదర్శనాత్తన్నిమిత్తభూతయోః సుకృతదుష్కృతయోః కర్తృత్వేనేతి వక్తవ్యమ్ । అపి చ జాగరితే విషయేన్ద్రియసంయోగాత్ ఆదిత్యాదిజ్యోతిర్వ్యతికరాచ్చ ఆత్మనః స్వయంజ్యోతిష్ట్వం దుర్వివేచనమితి తద్వివేచనాయ స్వప్న ఉపన్యస్తః । తత్ర యది రథాదిసృష్టివచనం శ్రుత్యా నీయేత, తతః స్వయంజ్యోతిష్ట్వం న నిర్ణీతం స్యాత్ । తస్మాద్రథాద్యభావవచనం శ్రుత్యా, రథాదిసృష్టివచనం తు భక్త్యేతి వ్యాఖ్యేయమ్ । ఎతేన నిర్మాణశ్రవణం వ్యాఖ్యాతమ్ । యదప్యుక్తమ్ — ‘ప్రాజ్ఞమేనం నిర్మాతారమామనన్తి’ ఇతి, తదప్యసత్ , శ్రుత్యన్తరే ‘స్వయం విహత్య స్వయం నిర్మాయ స్వేన భాసా స్వేన జ్యోతిషా ప్రస్వపితి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౯) ఇతి జీవవ్యాపారశ్రవణాత్ । ఇహాపి ‘య ఎష సుప్తేషు జాగర్తి’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౮) ఇతి ప్రసిద్ధానువాదాజ్జీవ ఎవాయం కామానాం నిర్మాతా సఙ్కీర్త్యతే । తస్య తు వాక్యశేషేణ ‘తదేవ శుక్రం తద్బ్రహ్మ’ ఇతి జీవభావం వ్యావర్త్య బ్రహ్మభావ ఉపదిశ్యతే — ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౯ । ౪) ఇత్యాదివత్ — ఇతి న బ్రహ్మప్రకరణం విరుధ్యతే । న చాస్మాభిః స్వప్నేఽపి ప్రాజ్ఞవ్యాపారః ప్రతిషిధ్యతే, తస్య సర్వేశ్వరత్వాత్ సర్వాస్వప్యవస్థాస్వధిష్ఠాతృత్వోపపత్తేః । పారమార్థికస్తు నాయం సన్ధ్యాశ్రయః సర్గః వియదాదిసర్గవత్ — ఇత్యేతావత్ప్రతిపాద్యతే । న చ వియదాదిసర్గస్యాప్యాత్యన్తికం సత్యత్వమస్తి । ప్రతిపాదితం హి ‘తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౪) ఇత్యత్ర సమస్తస్య ప్రపఞ్చస్య మాయామాత్రత్వమ్ । ప్రాక్ తు బ్రహ్మాత్మత్వదర్శనాత్ వియదాదిప్రపఞ్చో వ్యవస్థితరూపో భవతి । సన్ధ్యాశ్రయస్తు ప్రపఞ్చః ప్రతిదినం బాధ్యతే — ఇత్యతో వైశేషికమిదం సన్ధ్యస్య మాయామాత్రత్వముదితమ్ ॥ ౪ ॥
పరాభిధ్యానాత్తు తిరోహితం తతో హ్యస్య బన్ధవిపర్యయౌ ॥ ౫ ॥
అథాపి స్యాత్ — పరస్యైవ తావదాత్మనోంఽశః జీవః — అగ్నేరివ విస్ఫులిఙ్గః । తత్రైవం సతి యథా అగ్నివిస్ఫులిఙ్గయోః సమానే దహనప్రకాశనశక్తీ భవతః, ఎవం జీవేశ్వరయోరపి జ్ఞానైశ్వర్యశక్తీ । తతశ్చ జీవస్య జ్ఞానైశ్వర్యవశాత్ సాఙ్కల్పికీ స్వప్నే రథాదిసృష్టిర్భవిష్యతీతి । అత్రోచ్యతే — సత్యపి జీవేశ్వరయోరంశాంశిభావే ప్రత్యక్షమేవ జీవస్యేశ్వరవిపరీతధర్మత్వమ్ । కిం పునర్జీవస్య ఈశ్వరసమానధర్మత్వం నాస్త్యేవ ? న నాస్త్యేవ । విద్యమానమపి తత్ తిరోహితమ్ అవిద్యాదివ్యవధానాత్ । తత్పునస్తిరోహితం సత్ పరమేశ్వరమభిధ్యాయతో యతమానస్య జన్తోర్విధూతధ్వాన్తస్య — తిమిరతిరస్కృతేవ దృక్శక్తిః ఔషధవీర్యాత్ — ఈశ్వరప్రసాదాత్ సంసిద్ధస్య కస్యచిదేవావిర్భవతి, న స్వభావత ఎవ, సర్వేషాం జన్తూనామ్ । కుతః ? తతో హి ఈశ్వరాద్ధేతోః, అస్య జీవస్య, బన్ధమోక్షౌ భవతః — ఈశ్వరస్వరూపాపరిజ్ఞానాత్ బన్ధః, తత్స్వరూపపరిజ్ఞానాత్తు మోక్షః । తథా చ శ్రుతిః — ‘జ్ఞాత్వా దేవం సర్వపాశాపహానిః క్షీణైః క్లేశైర్జన్మమృత్యుప్రహాణిః । తస్యాభిధ్యానాత్తృతీయం దేహభేదే విశ్వైశ్వర్యం కేవల ఆప్తకామః’ (శ్వే. ఉ. ౧ । ౧౧) ఇత్యేవమాద్యా ॥ ౫ ॥
దేహయోగాద్వా సోఽపి ॥ ౬ ॥
కస్మాత్పునర్జీవః పరమాత్మాంశ ఎవ సన్ తిరస్కృతజ్ఞానైశ్వర్యో భవతి ? యుక్తం తు జ్ఞానైశ్వర్యయోరతిరస్కృతత్వమ్ , విస్ఫులిఙ్గస్యేవ దహనప్రకాశనయోః — ఇతి । ఉచ్యతే — సత్యమేవైతత్ । సోఽపి తు జీవస్య జ్ఞానైశ్వర్యతిరోభావః, దేహయోగాత్ దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనాదియోగాత్ భవతి । అస్తి చ అత్రోపమా — యథా అగ్నేర్దహనప్రకాశనసమ్పన్నస్యాప్యరణిగతస్య దహనప్రకాశనే తిరోహితే భవతః, యథా వా భస్మచ్ఛన్నస్య — ఎవమవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితనామరూపకృతదేహాద్యుపాధియోగాత్ తదవివేకభ్రమకృతో జీవస్య జ్ఞానైశ్వర్యతిరోభావః । వాశబ్దో జీవస్య ఈశ్వరాత్ అన్యత్వశఙ్కావ్యావృత్త్యర్థః । నన్వన్య ఎవ జీవః ఈశ్వరాదస్తు, తిరస్కృతజ్ఞానైశ్వర్యత్వాత్ । కిం దేహయోగకల్పనయా ? నేత్యుచ్యతే — న హి అన్యత్వం జీవస్య ఈశ్వరాదుపపద్యతే — ‘సేయం దేవతైక్షత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇత్యుపక్రమ్య ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇత్యాత్మశబ్దేన జీవస్య పరామర్శాత్; ‘తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి చ జీవాయ ఉపదిశతి ఈశ్వరాత్మత్వమ్ । అతః అనన్య ఎవ ఈశ్వరాజ్జీవః సన్ దేహయోగాత్తిరోహితజ్ఞానైశ్వర్యో భవతి । అతశ్చ న సాఙ్కల్పికీ జీవస్య స్వప్నే రథాదిసృష్టిర్ఘటతే । యది చ సాఙ్కల్పికీ స్వప్నే రథాదిసృష్టిః స్యాత్ , నైవానిష్టం కశ్చిత్స్వప్నం పశ్యేత్ , న హి కశ్చిదనిష్టం సఙ్కల్పయతే । యత్పునరుక్తమ్ — జాగరితదేశశ్రుతిః స్వప్నస్య సత్యత్వం ఖ్యాపయతీతి, న తత్సామ్యవచనం సత్యత్వాభిప్రాయమ్ , స్వయంజ్యోతిష్ట్వవిరోధాత్ , శ్రుత్యైవ చ స్వప్నే రథాద్యభావస్య దర్శితత్వాత్ । జాగరితప్రభవవాసనానిర్మితత్వాత్తు స్వప్నస్య తత్తుల్యనిర్భాసత్వాభిప్రాయం తత్ । తస్మాదుపపన్నం స్వప్నస్య మాయామాత్రత్వమ్ ॥ ౬ ॥
తదభావాధికరణమ్
తదభావో నాడీషు తచ్ఛ్రుతేరాత్మని చ ॥ ౭ ॥
స్వప్నావస్థా పరీక్షితా । సుషుప్తావస్థేదానీం పరీక్ష్యతే । తత్రైతాః సుషుప్తవిషయాః శ్రుతయో భవన్తి । క్వచిచ్ఛ్రూయతే — ‘తద్యత్రైతత్సుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః స్వప్నం న విజానాత్యాసు తదా నాడీషు సృప్తో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇతి । అన్యత్ర తు నాడీరేవానుక్రమ్య శ్రూయతే — ‘తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౯) ఇతి । తథాన్యత్ర నాడీరేవానుక్రమ్య — ‘తాసు తదా భవతి యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ (కౌ. ఉ. ౪ । ౧౯) ఇతి; తథాన్యత్ర — ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇతి; తథాన్యత్ర — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి । తథా — ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తో న బాహ్యం కిఞ్చన వేద నాన్తరమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ఇతి చ ॥
తత్ర సంశయః — కిమేతాని నాడ్యాదీని పరస్పరనిరపేక్షాణి భిన్నాని సుషుప్తిస్థానాని, ఆహోస్విత్పరస్పరాపేక్షయా ఎకం సుషుప్తిస్థానమితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? భిన్నానీతి । కుతః ? ఎకార్థత్వాత్ — న హి ఎకార్థానాం క్వచిత్పరస్పరాపేక్షత్వం దృశ్యతే వ్రీహియవాదీనామ్ । నాడ్యాదీనాం చ ఎకార్థతా సుషుప్తౌ దృశ్యతే, ‘నాడీషు సృప్తో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ‘పురీతతి శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౯) ఇతి చ తత్ర తత్ర సప్తమీనిర్దేశస్య తుల్యత్వాత్ । నను నైవం సతి సప్తమీనిర్దేశో దృశ్యతే — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి । నైష దోషః, తత్రాపి సప్తమ్యర్థస్య గమ్యమానత్వాత్ — వాక్యశేషో హి తత్ర ఆయతనైషీ జీవః సత్ ఉపసర్పతీత్యాహ — ‘అన్యత్రాయతనమలబ్ధ్వా ప్రాణమేవాశ్రయతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ఇతి; ప్రాణశబ్దేన తత్ర ప్రకృతస్య సత ఉపాదానాత్ । ఆయతనం చ సప్తమ్యర్థః, సప్తమీనిర్దేశోఽపి తత్ర వాక్యశేషే దృశ్యతే — ‘సతి సమ్పద్య న విదుః సతి సమ్పద్యామహే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౯ । ౨) ఇతి । సర్వత్ర చ విశేషవిజ్ఞానోపరమలక్షణం సుషుప్తం న విశిష్యతే । తస్మాదేకార్థత్వాత్ నాడ్యాదీనాం వికల్పేన కదాచిత్ కిఞ్చిత్స్థానం స్వాపాయోపసర్పతి — ఇతి ॥
ఎవం ప్రాప్తే, ప్రతిపాద్యతే — తదభావో నాడీష్వాత్మని చేతి । తదభావ ఇతి, తస్య ప్రకృతస్య స్వప్నదర్శనస్య అభావః సుషుప్తమిత్యర్థః । నాడీష్వాత్మని చేతి సముచ్చయేన ఎతాని నాడ్యాదీని స్వాపాయోపసర్పతి, న వికల్పేన — ఇత్యర్థః । కుతః ? తచ్ఛ్రుతేః । తథా హి సర్వేషామేవ నాడ్యాదీనాం తత్ర తత్ర సుషుప్తిస్థానత్వం శ్రూయతే । తచ్చ సముచ్చయే సఙ్గృహీతం భవతి । వికల్పే హ్యేషామ్ , పక్షే బాధః స్యాత్ । నను ఎకార్థత్వాద్వికల్పో నాడ్యాదీనాం వ్రీహియవాదివత్ — ఇత్యుక్తమ్; నేత్యుచ్యతే — న హి ఎకవిభక్తినిర్దేశమాత్రేణ ఎకార్థత్వం వికల్పశ్చ ఆపతతి, నానార్థత్వసముచ్చయయోరప్యేకవిభక్తినిర్దేశదర్శనాత్ — ప్రాసాదే శేతే పర్యఙ్కే శేతే ఇత్యేవమాదిషు, తథా ఇహాపి నాడీషు పురీతతి బ్రహ్మణి చ స్వపితీతి ఉపపద్యతే సముచ్చయః । తథా చ శ్రుతిః — ‘తాసు తదా భవతి యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ (కౌ. ఉ. ౪ । ౧౯) ఇతి సముచ్చయం నాడీనాం ప్రాణస్య చ సుషుప్తౌ శ్రావయతి, ఎకవాక్యోపాదానాత్ । ప్రాణస్య చ బ్రహ్మత్వం సమధిగతం — ‘ప్రాణస్తథానుగమాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨౮) ఇత్యత్ర । యత్రాపి నిరపేక్షా ఇవ నాడీః సుప్తిస్థానత్వేన శ్రావయతి — ‘ఆసు తదా నాడీషు సృప్తో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇతి, తత్రాపి ప్రదేశాన్తరప్రసిద్ధస్య బ్రహ్మణోఽప్రతిషేధాత్ నాడీద్వారేణ బ్రహ్మణ్యేవావతిష్ఠత ఇతి ప్రతీయతే । న చైవమపి నాడీషు సప్తమీ విరుధ్యతే, నాడీద్వారాపి బ్రహ్మోపసర్పన్ సృప్త ఎవ నాడీషు భవతి — యో హి గఙ్గయా సాగరం గచ్ఛతి, గత ఎవ స గఙ్గాయాం భవతి । భవతి చ అత్ర రశ్మినాడీద్వారాత్మకస్య బ్రహ్మలోకమార్గస్య వివక్షితత్వాత్ నాడీస్తుత్యర్థం సృప్తిసఙ్కీర్తనమ్ — ‘నాడీషు సృప్తో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇత్యుక్త్వా ‘తం న కశ్చన పాప్మా స్పృశతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇతి బ్రువన్ నాడీః ప్రశంసతి । బ్రవీతి చ పాప్మస్పర్శాభావే హేతుమ్ ‘తేజసా హి తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇతి — తేజసా నాడీగతేన పిత్తాఖ్యేన అభివ్యాప్తకరణో న బాహ్యాన్ విషయానీక్షత ఇత్యర్థః । అథవా తేజసేతి బ్రహ్మణ ఎవాయం నిర్దేశః, శ్రుత్యన్తరే । ‘బ్రహ్మైవ తేజ ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౭) ఇతి తేజఃశబ్దస్య బ్రహ్మణి ప్రయుక్తత్వాత్ । బ్రహ్మణా హి తదా సమ్పన్నో భవతి నాడీద్వారేణ, అతస్తం న కశ్చన పాప్మా స్పృశతీత్యర్థః — బ్రహ్మసమ్పత్తిశ్చ పాప్మస్పర్శాభావే హేతుః సమధిగతః ‘సర్వే పాప్మానోఽతో నివర్తన్తేఽపహతపాప్మా హ్యేష బ్రహ్మలోకః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఎవం చ సతి ప్రదేశాన్తరప్రసిద్ధేన బ్రహ్మణా సుషుప్తిస్థానేనానుగతో నాడీనాం సముచ్చయః సమధిగతో భవతి । తథా పురీతతోఽపి బ్రహ్మప్రక్రియాయాం సఙ్కీర్తనాత్ తదనుగుణమేవ సుషుప్తిస్థానత్వం విజ్ఞాయతే — ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇతి హృదయాకాశే సుషుప్తిస్థానే ప్రకృతే ఇదముచ్యతే — ‘పురీతతి శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౯) ఇతి । పురీతదితి హృదయపరివేష్టనముచ్యతే । తదన్తర్వర్తిన్యపి హృదయాకాశే శయానః శక్యతే ‘పురీతతి శేతే’ ఇతి వక్తుమ్ — ప్రాకారపరిక్షిప్తేఽపి హి పురే వర్తమానః ప్రాకారే వర్తత ఇత్యుచ్యతే । హృదయాకాశస్య చ బ్రహ్మత్వం సమధిగతమ్ ‘దహర ఉత్తరేభ్యః’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౪) ఇత్యత్ర । తథా నాడీపురీతత్సముచ్చయోఽపి ‘తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౯) ఇత్యేకవాక్యోపాదానాత్ అవగమ్యతే । సత్ప్రాజ్ఞయోశ్చ ప్రసిద్ధమేవ బ్రహ్మత్వమ్ । ఎవమేతాసు శ్రుతిషు త్రీణ్యేవ సుషుప్తిస్థానాని సఙ్కీర్తితాని — నాడ్యః పురీతత్ బ్రహ్మ చేతి । తత్రాపి ద్వారమాత్రం నాడ్యః పురీతచ్చ, బ్రహ్మైవ తు ఎకమ్ అనపాయి సుషుప్తిస్థానమ్ । అపి చ నాడ్యః పురీతద్వా జీవస్యోపాధ్యాధార ఎవ భవతి — తత్రాస్య కరణాని వర్తన్త ఇతి । న హి ఉపాధిసమ్బన్ధమన్తరేణ స్వత ఎవ జీవస్యాధారః కశ్చిత్సమ్భవతి, బ్రహ్మావ్యతిరేకేణ స్వమహిమప్రతిష్ఠితత్వాత్ । బ్రహ్మాధారత్వమప్యస్య సుషుప్తే నైవ ఆధారాధేయభేదాభిప్రాయేణ ఉచ్యతే । కథం తర్హి ? తాదాత్మ్యాభిప్రాయేణ; యత ఆహ — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి; స్వశబ్దేన ఆత్మా అభిలప్యతే, స్వరూపమాపన్నః సుప్తో భవతీత్యర్థః । అపి చ న కదాచిజ్జీవస్య బ్రహ్మణా సమ్పత్తిర్నాస్తి, స్వరూపస్యానపాయిత్వాత్ । స్వప్నజాగరితయోస్తూపాధిసమ్పర్కవశాత్ పరరూపాపత్తిమివాపేక్ష్య తదుపశమాత్సుషుప్తే స్వరూపాపత్తిర్వివక్ష్యతే — ‘స్వమపీతో భవతి’ ఇతి । అతశ్చ సుషుప్తావస్థాయాం కదాచిత్సతా సమ్పద్యతే, కదాచిన్న సమ్పద్యతే — ఇత్యయుక్తమ్ । అపి చ స్థానవికల్పాభ్యుపగమేఽపి విశేషవిజ్ఞానోపశమలక్షణం తావత్సుషుప్తం న క్వచిద్విశిష్యతే । తత్ర సతి సమ్పన్నస్తావత్ ఎకత్వాత్ న విజానాతీతి యుక్తమ్ , ‘తత్కేన కం విజానీయాత్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి శ్రుతేః । నాడీషు పురీతతి చ శయానస్య న కిఞ్చిత్ అవిజ్ఞానే కారణం శక్యం విజ్ఞాతుమ్ , భేదవిషయత్వాత్ , ‘యత్ర వా అన్యదివ స్యాత్తత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౧) ఇతి శ్రుతేః । నను భేదవిషయస్యాప్యతిదూరాదికారణమవిజ్ఞానే స్యాత్; బాఢమేవం స్యాత్ , యది జీవః స్వతః పరిచ్ఛిన్నోఽభ్యుపగమ్యేత — యథా విష్ణుమిత్రః ప్రవాసీ స్వగృహం న పశ్యతీతి । న తు జీవస్యోపాధివ్యతిరేకేణ పరిచ్ఛేదో విద్యతే । ఉపాధిగతమేవాతిదూరాదికారణమ్ అవిజ్ఞానే ఇతి యద్యుచ్యేత, తథాప్యుపాధేరుపశాన్తత్వాత్ సత్యేవ సమ్పన్నః న విజానాతీతి యుక్తమ్ । న చ వయమిహ తుల్యవత్ నాడ్యాదిసముచ్చయం ప్రతిపాదయామః । న హి నాడ్యః సుప్తిస్థానం పురీతచ్చ ఇత్యనేన విజ్ఞానేన కిఞ్చిత్ప్రయోజనమస్తి । న హ్యేతద్విజ్ఞానప్రతిబద్ధం కిఞ్చిత్ఫలం శ్రూయతే । నాప్యేతద్విజ్ఞానం ఫలవతః కస్యచిదఙ్గముపదిశ్యతే । బ్రహ్మ తు అనపాయి సుప్తిస్థానమ్ — ఇత్యేతత్ప్రతిపాదయామః । తేన తు విజ్ఞానేన ప్రయోజనమస్తి జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వావధారణం స్వప్నజాగరితవ్యవహారవిముక్తత్వావధారణం చ । తస్మాదాత్మైవ సుప్తిస్థానమ్ ॥ ౭ ॥
అతః ప్రబోధోఽస్మాత్ ॥ ౮ ॥
యస్మాచ్చ ఆత్మైవ సుప్తిస్థానమ్ , అత ఎవ చ కారణాత్ నిత్యవదేవ అస్మాదాత్మనః ప్రబోధః స్వాపాధికారే శిష్యతే, ‘కుత ఎతదాగాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనావసరే — ‘యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్త్యేవమేవాస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణాః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇత్యాదినా, ‘సత ఆగమ్య న విదుః సత ఆగచ్ఛామహే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౦ । ౨) ఇతి చ । వికల్ప్యమానేషు తు సుషుప్తిస్థానేషు, కదాచిన్నాడీభ్యః ప్రతిబుధ్యతే కదాచిత్పురీతతః కదాచిదాత్మనః — ఇత్యశాసిష్యత్ । తస్మాదప్యాత్మైవ సుప్తిస్థానమితి ॥ ౮ ॥
కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధ్యధికరణమ్
స ఎవ తు కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్యః ॥ ౯ ॥
తస్యాః పునః సత్సమ్పత్తేః ప్రతిబుధ్యమానః కిం య ఎవ సత్సమ్పన్నః స ఎవ ప్రతిబుధ్యతే, ఉత స వా అన్యో వా ఇతి చిన్త్యతే । తత్ర ప్రాప్తం తావత్ — అనియమ ఇతి । కుతః ? యదా హి జలరాశౌ కశ్చిజ్జలబిన్దుః ప్రక్షిప్యతే, జలరాశిరేవ స తదా భవతి, పునరుద్ధరణే చ స ఎవ జలబిన్దుర్భవతి ఇతి దుఃసమ్పాదమ్ — తద్వత్ సుప్తః పరేణైకత్వమాపన్నః సమ్ప్రసీదతీతి న స ఎవ పునరుత్థాతుమర్హతి; తస్మాత్ స ఎవ ఈశ్వరో వా అన్యో వా జీవః ప్రతిబుధ్యతే ఇతి ॥
ఎవం ప్రాప్తే, ఇదమాహ — స ఎవ తు జీవః సుప్తః స్వాస్థ్యం గతః పునరుత్తిష్ఠతి, నాన్యః । కస్మాత్ ? కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్యః । విభజ్య హేతుం దర్శయిష్యామి । కర్మశేషానుష్ఠానదర్శనాత్తావత్స ఎవోత్థాతుమర్హతి నాన్యః । తథా హి — పూర్వేద్యురనుష్ఠితస్య కర్మణః అపరేద్యుః శేషమనుతిష్ఠన్దృశ్యతే । న చాన్యేన సామికృతస్య కర్మణః అన్యః శేషక్రియాయాం ప్రవర్తితుముత్సహతే, అతిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదేక ఎవ పూర్వేద్యురపరేద్యుశ్చ ఎకస్య కర్మణః కర్తేతి గమ్యతే । ఇతశ్చ స ఎవోత్తిష్ఠతి, యత్కారణమ్ అతీతేఽహని అహమదోఽద్రాక్షమితి పూర్వానుభూతస్య పశ్చాత్స్మరణమ్ అన్యస్యోత్థానే నోపపద్యతే । న హ్యన్యదృష్టమ్ అన్యోఽనుస్మర్తుమర్హతి । సోఽహమస్మీతి చ ఆత్మానుస్మరణమాత్మాన్తరోత్థానే నావకల్పతే । శబ్దేభ్యశ్చ తస్యైవోత్థానమవగమ్యతే । తథా హి — ‘పునః ప్రతిన్యాయం ప్రతియోన్యాద్రవతి బుద్ధాన్తాయైవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౬) ‘ఇమాః సర్వాః ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౨) ‘త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సిꣳహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దꣳశో వా మశకో వా యద్యద్భవన్తి తదాభవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౯ । ౩) ఇత్యేవమాదయః శబ్దాః స్వాపప్రబోధాధికారపఠితా న ఆత్మాన్తరోత్థానే సామఞ్జస్యమ్ ఈయుః । కర్మవిద్యావిధిభ్యశ్చైవమేవావగమ్యతే । అన్యథా హి కర్మవిద్యావిధయోఽనర్థకాః స్యుః । అన్యోత్థానపక్షే హి సుప్తమాత్రో ముచ్యత ఇత్యాపద్యేత । ఎవం చేత్స్యాత్ , వద కిం కాలాన్తరఫలేన కర్మణా విద్యయా వా కృతం స్యాత్ ? అపి చ అన్యోత్థానపక్షే యది తావచ్ఛరీరాన్తరే వ్యవహరమాణో జీవ ఉత్తిష్ఠేత్ , తత్రత్యవ్యవహారలోపప్రసఙ్గః స్యాత్ । అథ తత్ర సుప్త ఉత్తిష్ఠేత్ , కల్పనానర్థక్యం స్యాత్ । యో హి యస్మిన్ శరీరే సుప్తః సః తస్మిన్ నోత్తిష్ఠతి, అన్యస్మిన్ శరీరే సుప్తః అన్యస్మిన్నుత్తిష్ఠతీతి కోఽస్యామ్ కల్పనాయాం లాభః స్యాత్ ? అథ ముక్త ఉత్తిష్ఠేత్ , అన్తవాన్మోక్ష ఆపద్యేత । నివృత్తావిద్యస్య చ పునరుత్థానమనుపపన్నమ్ । ఎతేన ఈశ్వరస్యోత్థానం ప్రత్యుక్తమ్ , నిత్యనివృత్తావిద్యత్వాత్ । అకృతాభ్యాగమకృతవిప్రణాశౌ చ దుర్నివారావన్యోత్థానపక్షే స్యాతామ్ । తస్మాత్స ఎవోత్తిష్ఠతి, నాన్య ఇతి । యత్పునరుక్తమ్ — యథా జలరాశౌ ప్రక్షిప్తో జలబిన్దుర్నోద్ధర్తుం శక్యతే, ఎవం సతి సమ్పన్నో జీవో నోత్పతితుమర్హతీతి, తత్పరిహ్రియతే — యుక్తం తత్ర వివేకకారణాభావాత్ జలబిన్దోరనుద్ధరణమ్ , ఇహ తు విద్యతే వివేకకారణమ్ — కర్మ చ అవిద్యా చ, ఇతి వైషమ్యమ్ । దృశ్యతే చ దుర్వివేచనయోరప్యస్మజ్జాతీయైః క్షీరోదకయోః సంసృష్టయోః హంసేన వివేచనమ్ । అపి చ న జీవో నామ కశ్చిత్పరస్మాదన్యో విద్యతే, యో జలబిన్దురివ జలరాశేః సతో వివిచ్యేత । సదేవ తు ఉపాధిసమ్పర్కాజ్జీవ ఇత్యుపచర్యతే ఇత్యసకృత్ప్రపఞ్చితమ్ । ఎవం సతి యావదేకోపాధిగతా బన్ధానువృత్తిః, తావదేకజీవవ్యవహారః । ఉపాధ్యన్తరగతాయాం తు బన్ధానువృత్తౌ జీవాన్తరవ్యవహారః । స ఎవాయముపాధిః స్వాపప్రబోధయోః బీజాఙ్కురన్యాయేన — ఇత్యతః స ఎవ జీవః ప్రతిబుధ్యత ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౯ ॥
ముగ్ధాధికరణమ్
ముగ్ధేఽర్ధసమ్పత్తిః పరిశేషాత్ ॥ ౧౦ ॥
అస్తి ముగ్ధో నామ, యం మూర్ఛిత ఇతి లౌకికాః కథయన్తి । స తు కిమవస్థ ఇతి పరీక్షాయామ్ , ఉచ్యతే — తిస్రస్తావదవస్థాః శరీరస్థస్య జీవస్య ప్రసిద్ధాః — జాగరితం స్వప్నః సుషుప్తమితి । చతుర్థీ శరీరాదపసృప్తిః । న తు పఞ్చమీ కాచిదవస్థా జీవస్య శ్రుతౌ స్మృతౌ వా ప్రసిద్ధా అస్తి । తస్మాచ్చతసృణామేవావస్థానామన్యతమావస్థా మూర్ఛా — ఇతి ॥
ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — న తావన్ముగ్ధో జాగరితావస్థో భవితుమర్హతి । న హ్యయమిన్ద్రియైర్విషయానీక్షతే । స్యాదేతత్ — ఇషుకారన్యాయేన ముగ్ధో భవిష్యతి — యథా ఇషుకారో జాగ్రదపి ఇష్వాసక్తమనస్తయా నాన్యాన్విషయానీక్షతే, ఎవం ముగ్ధో ముసలసమ్పాతాదిజనితదుఃఖానుభవవ్యగ్రమనస్తయా జాగ్రదపి నాన్యాన్విషయానీక్షత ఇతి; న, అచేతయమానత్వాత్ । ఇషుకారో హి వ్యాపృతమనా బ్రవీతి — ఇషుమేవాహమేతావన్తం కాలముపలభమానోఽభూవమితి, ముగ్ధస్తు లబ్ధసంజ్ఞో బ్రవీతి — అన్ధే తమస్యహమేతావన్తం కాలం ప్రక్షిప్తోఽభూవమ్ , న కిఞ్చిన్మయా చేతితమితి । జాగ్రతశ్చైకవిషయవిషక్తచేతసోఽపి దేహో విధ్రియతే । ముగ్ధస్య తు దేహో ధరణ్యాం పతతి । తస్మాత్ న జాగర్తి । నాపి స్వప్నాన్పశ్యతి, నిఃసంజ్ఞత్వాత్ । నాపి మృతః, ప్రాణోష్మణోర్భావాత్ — ముగ్ధే హి జన్తౌ మృతోఽయం స్యాన్న వా మృత ఇతి సంశయానాః, ఊష్మాస్తి నాస్తీతి హృదయదేశమాలభన్తే నిశ్చయార్థమ్ , ప్రాణోఽస్తి నాస్తీతి చ నాసికాదేశమ్ । యది ప్రాణోష్మణోరస్తిత్వం నావగచ్ఛన్తి, తతో మృతోఽయమిత్యధ్యవసాయ దహనాయారణ్యం నయన్తి । అథ తు ప్రాణమూష్మాణం వా ప్రతిపద్యన్తే, తతో నాయం మృత ఇత్యధ్యవసాయ సంజ్ఞాలాభాయ భిషజ్యన్తి । పునరుత్థానాచ్చ న దిష్టం గతః । న హి యమరాష్ట్రాత్ప్రత్యాగచ్ఛతి । అస్తు తర్హి సుషుప్తః, నిఃసంజ్ఞత్వాత్ , అమృతత్వాచ్చ; న, వైలక్షణ్యాత్ — ముగ్ధః కదాచిచ్చిరమపి నోచ్ఛ్వసితి, సవేపథురస్య దేహో భవతి, భయానకం చ వదనమ్ , విస్ఫారితే నేత్రే । సుషుప్తస్తు ప్రసన్నవదనస్తుల్యకాలం పునః పునరుచ్ఛ్వసితి, నిమీలితే అస్య నేత్రే భవతః, న చాస్య దేహో వేపతే । పాణిపేషణమాత్రేణ చ సుషుప్తముత్థాపయన్తి, న తు ముగ్ధం ముద్గరఘాతేనాపి । నిమిత్తభేదశ్చ భవతి మోహస్వాపయోః — ముసలసమ్పాతాదినిమిత్తత్వాన్మోహస్య, శ్రమాదినిమిత్తత్వాచ్చ స్వాపస్య । న చ లోకేఽస్తి ప్రసిద్ధిః — ముగ్ధః సుప్తః ఇతి । పరిశేషాదర్ధసమ్పత్తిర్ముగ్ధతేత్యవగచ్ఛామః — నిఃసంజ్ఞత్వాత్ సమ్పన్నః, ఇతరస్మాచ్చ వైలక్షణ్యాదసమ్పన్నః ఇతి ॥
కథం పునరర్ధసమ్పత్తిర్ముగ్ధతేతి శక్యతే వక్తుమ్ ? యావతా సుషుప్తం ప్రతి తావదుక్తం శ్రుత్యా — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి, ‘అత్ర స్తేనోఽస్తేనో భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ‘నైతం సేతుమహోరాత్రే తరతో న జరా న మృత్యుర్న శోకో న సుకృతం న దుష్కృతమ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇత్యాది । జీవే హి సుకృతదుష్కృతయోః ప్రాప్తిః సుఖిత్వదుఃఖిత్వప్రత్యయోత్పాదనేన భవతి । న చ సుఖిత్వప్రత్యయో దుఃఖిత్వప్రత్యయో వా సుషుప్తే విద్యతే । ముగ్ధేఽపి తౌ ప్రత్యయౌ నైవ విద్యేతే । తస్మాత్ ఉపాధ్యుపశమాత్ సుషుప్తవన్ముగ్ధేఽపి కృత్స్నసమ్పత్తిరేవ భవితుమర్హతి, నార్ధసమ్పత్తిరితి । అత్రోచ్యతే — న బ్రూమః — ముగ్ధేఽర్ధసమ్పత్తిర్జీవస్య బ్రహ్మణా భవతీతి । కిం తర్హి ? అర్ధేన సుషుప్తపక్షస్య భవతి ముగ్ధత్వమ్ , అర్ధేనావస్థాన్తరపక్షస్య — ఇతి బ్రూమః । దర్శితే చ మోహస్య స్వాపేన సామ్యవైషమ్యే । ద్వారం చైతత్ మరణస్య । యదాస్య సావశేషం కర్మ భవతి, తదా వాఙ్మనసే ప్రత్యాగచ్ఛతః । యదా తు నిరవశేషం కర్మ భవతి, తదా ప్రాణోష్మాణావపగచ్ఛతః । తస్మాదర్ధసమ్పత్తిం బ్రహ్మవిద ఇచ్ఛన్తి । యత్తూక్తమ్ — న పఞ్చమీ కాచిదవస్థా ప్రసిద్ధాస్తీతి, నైష దోషః; కాదాచిత్కీయమవస్థేతి న ప్రసిద్ధా స్యాత్ । ప్రసిద్ధా చైషా లోకాయుర్వేదయోః । అర్ధసమ్పత్త్యభ్యుపగమాచ్చ న పఞ్చమీ గణ్యత ఇత్యనవద్యమ్ ॥ ౧౦ ॥
ఉభయలిఙ్గాధికరణమ్
న స్థానతోఽపి పరస్యోభయలిఙ్గం సర్వత్ర హి ॥ ౧౧ ॥
యేన బ్రహ్మణా సుషుప్త్యాదిషు జీవ ఉపాధ్యుపశమాత్సమ్పద్యతే, తస్యేదానీం స్వరూపం శ్రుతివశేన నిర్ధార్యతే । సన్త్యుభయలిఙ్గాః శ్రుతయో బ్రహ్మవిషయాః — ‘సర్వకర్మా సర్వకామః సర్వగన్ధః సర్వరసః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యేవమాద్యాః సవిశేషలిఙ్గాః; ‘అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇత్యేవమాద్యాశ్చ నిర్విశేషలిఙ్గాః । కిమాసు శ్రుతిషు ఉభయలిఙ్గం బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమ్ , ఉతాన్యతరలిఙ్గమ్ । యదాప్యన్యతరలిఙ్గమ్ , తదాపి సవిశేషమ్ , ఉత నిర్విశేషమ్ — ఇతి మీమాంస్యతే । తత్ర ఉభయలిఙ్గశ్రుత్యనుగ్రహాత్ ఉభయలిఙ్గమేవ బ్రహ్మ ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః — న తావత్స్వత ఎవ పరస్య బ్రహ్మణ ఉభయలిఙ్గత్వముపపద్యతే । న హి ఎకం వస్తు స్వత ఎవ రూపాదివిశేషోపేతం తద్విపరీతం చ ఇత్యవధారయితుం శక్యమ్ , విరోధాత్ । అస్తు తర్హి స్థానతః, పృథివ్యాద్యుపాధియోగాదితి । తదపి నోపపద్యతే — న హి ఉపాధియోగాదప్యన్యాదృశస్య వస్తునోఽన్యాదృశః స్వభావః సమ్భవతి । న హి స్వచ్ఛః సన్ స్ఫటికః అలక్తకాద్యుపాధియోగాదస్వచ్ఛో భవతి, భ్రమమాత్రత్వాదస్వచ్ఛతాభినివేశస్య । ఉపాధీనాం చ అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితత్వాత్ । అతశ్చ అన్యతరలిఙ్గపరిగ్రహేఽపి సమస్తవిశేషరహితం నిర్వికల్పకమేవ బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమ్ , న తద్విపరీతమ్ । సర్వత్ర హి బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనపరేషు వాక్యేషు ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫), (ముక్తి. ఉ. ౨ । ౧౨) ఇత్యేవమాదిషు అపాస్తసమస్తవిశేషమేవ బ్రహ్మ ఉపదిశ్యతే ॥ ౧౧ ॥
న భేదాదితి చేన్న ప్రత్యేకమతద్వచనాత్ ॥ ౧౨ ॥
అథాపి స్యాత్ — యదుక్తమ్ , నిర్వికల్పమేకలిఙ్గమేవ బ్రహ్మ నాస్య స్వతః స్థానతో వా ఉభయలిఙ్గత్వమస్తీతి, తన్నోపపద్యతే । కస్మాత్ ? భేదాత్ । భిన్నా హి ప్రతివిద్యం బ్రహ్మణ ఆకారా ఉపదిశ్యన్తే, చతుష్పాత్ బ్రహ్మ, షోడశకలం బ్రహ్మ, వామనీత్వాదిలక్షణం బ్రహ్మ, త్రైలోక్యశరీరవైశ్వానరశబ్దోదితం బ్రహ్మ, ఇత్యేవంజాతీయకాః । తస్మాత్ సవిశేషత్వమపి బ్రహ్మణోఽభ్యుపగన్తవ్యమ్ । నను ఉక్తం నోభయలిఙ్గత్వం బ్రహ్మణః సమ్భవతీతి; అయమప్యవిరోధః, ఉపాధికృతత్వాదాకారభేదస్య । అన్యథా హి నిర్విషయమేవ భేదశాస్త్రం ప్రసజ్యేత — ఇతి చేత్ , నేతి బ్రూమః । కస్మాత్ ? ప్రత్యేకమతద్వచనాత్ । ప్రత్యుపాధిభేదం హి అభేదమేవ బ్రహ్మణః శ్రావయతి శాస్త్రమ్ — ‘యశ్చాయమస్యాం పృథివ్యాం తేజోమయోఽమృతమయః పురుషో యశ్చాయమధ్యాత్మꣳ శారీరస్తేజోమయోఽమృతమయః పురుషోఽయమేవ స యోఽయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాది । అతశ్చ న భిన్నాకారయోగో బ్రహ్మణః శాస్త్రీయ ఇతి శక్యతే వక్తుమ్ , భేదస్య ఉపాసనార్థత్వాత్ , అభేదే తాత్పర్యాత్ ॥ ౧౨ ॥
అపి చైవమేకే ॥ ౧౩ ॥
అపి చైవం భేదదర్శననిన్దాపూర్వకమ్ అభేదదర్శనమేవ ఎకే శాఖినః సమామనన్తి — ‘మనసైవేదమాప్తవ్యం నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ।’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౧) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ఇతి । తథాన్యేఽపి — ‘భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా సర్వం ప్రోక్తం త్రివిధం బ్రహ్మ మే తత్’ (శ్వే. ఉ. ౧ । ౧౨) ఇతి సమస్తస్య భోగ్యభోక్తృనియన్తృలక్షణస్య ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మైకస్వభావతామధీయతే ॥ ౧౩ ॥
కథం పునః ఆకారవదుపదేశినీషు అనాకారోపదేశినీషు చ బ్రహ్మవిషయాసు శ్రుతిషు సతీషు, అనాకారమేవ బ్రహ్మ అవధార్యతే, న పునర్విపరీతమ్ ఇత్యత ఉత్తరం పఠతి —
అరూపవదేవ హి తత్ప్రధానత్వాత్ ॥ ౧౪ ॥
రూపాద్యాకారరహితమేవ బ్రహ్మ అవధారయితవ్యమ్ , న రూపాదిమత్ । కస్మాత్ ? తత్ప్రధానత్వాత్; ‘అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫), (ముక్తి. ఉ. ౨ । ౭౨), ‘ఆకాశో వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ‘దివ్యో హ్యమూర్తః పురుషః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యేవమాదీని వాక్యాని, నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మతత్త్వప్రధానాని, న అర్థాన్తరప్రధానాని — ఇత్యేతత్ప్రతిష్ఠాపితమ్ ‘తత్తు సమన్వయాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౪) ఇత్యత్ర । తస్మాదేవంజాతీయకేషు వాక్యేషు యథాశ్రుతం నిరాకారమేవ బ్రహ్మ అవధారయితవ్యమ్ । ఇతరాణి తు ఆకారవద్బ్రహ్మవిషయాణి వాక్యాని న తత్ప్రధానాని । ఉపాసనావిధిప్రధానాని హి తాని । తేష్వసతి విరోధే యథాశ్రుతమాశ్రయితవ్యమ్ । సతి తు విరోధే తత్ప్రధానాని అతత్ప్రధానేభ్యో బలీయాంసి భవన్తి — ఇత్యేష వినిగమనాయాం హేతుః, యేన ఉభయీష్వపి శ్రుతిషు సతీషు అనాకారమేవ బ్రహ్మ అవధార్యతే, న పునర్విపరీతమితి ॥ ౧౪ ॥
కా తర్హ్యాకారవద్విషయాణాం శ్రుతీనాం గతిః ఇత్యత ఆహ —
ప్రకాశవచ్చావైయర్థ్యాత్ ॥ ౧౫ ॥
యథా ప్రకాశః సౌరశ్చాన్ద్రమసో వా వియద్వ్యాప్య అవతిష్ఠమానః అఙ్గుల్యాద్యుపాధిసమ్బన్ధాత్ తేషు ఋజువక్రాదిభావం ప్రతిపద్యమానేషు తద్భావమివ ప్రతిపద్యతే, ఎవం బ్రహ్మాపి పృథివ్యాద్యుపాధిసమ్బన్ధాత్ తదాకారతామివ ప్రతిపద్యతే । తదాలమ్బనో బ్రహ్మణ ఆకారవిశేషోపదేశ ఉపాసనార్థో న విరుధ్యతే । ఎవమ్ అవైయర్థ్యమ్ ఆకారవద్బ్రహ్మవిషయాణామపి వాక్యానాం భవిష్యతి । న హి వేదవాక్యానాం కస్యచిదర్థవత్త్వమ్ కస్యచిదనర్థవత్త్వమితి యుక్తం ప్రతిపత్తుమ్ , ప్రమాణత్వావిశేషాత్ । నన్వేవమపి యత్పురస్తాత్ప్రతిజ్ఞాతమ్ — నోపాధియోగాదప్యుభయలిఙ్గత్వం బ్రహ్మణోఽస్తీతి, తద్విరుధ్యతే; నేతి బ్రూమః — ఉపాధినిమిత్తస్య వస్తుధర్మత్వానుపపత్తేః । ఉపాధీనాం చ అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితత్వాత్ । సత్యామేవ చ నైసర్గిక్యామవిద్యాయాం లోకవేదవ్యవహారావతార ఇతి తత్ర తత్ర అవోచామ ॥ ౧౫ ॥
ఆహ చ తన్మాత్రమ్ ॥ ౧౬ ॥
ఆహ చ శ్రుతిః చైతన్యమాత్రం విలక్షణరూపాన్తరరహితం నిర్విశేషం బ్రహ్మ — ‘స యథా సైన్ధవఘనోఽనన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నో రసఘన ఎవైవం వా అరేఽయమాత్మానన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నః ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౩) ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి — నాస్య ఆత్మనోఽన్తర్బహిర్వా చైతన్యాదన్యద్రూపమస్తి, చైతన్యమేవ తు నిరన్తరమస్య స్వరూపమ్ — యథా సైన్ధవఘనస్యాన్తర్బహిశ్చ లవణరస ఎవ నిరన్తరో భవతి, న రసాన్తరమ్ , తథైవేతి ॥ ౧౬ ॥
దర్శయతి చాథో అపి స్మర్యతే ॥ ౧౭ ॥
దర్శయతి చ శ్రుతిః పరరూపప్రతిషేధేనైవ బ్రహ్మ — నిర్విశేషత్వాత్ — ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ‘యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇత్యేవమాద్యా । బాష్కలినా చ బాధ్వః పృష్టః సన్ అవచనేనైవ బ్రహ్మ ప్రోవాచేతి శ్రూయతే — ‘స హోవాచాధీహి భో ఇతి స తూష్ణీం బభూవ తం హ ద్వితీయే తృతీయే వా వచన ఉవాచ బ్రూమః ఖలు త్వం తు న విజానాసి । ఉపశాన్తోఽయమాత్మా’ ఇతి । తథా స్మృతిష్వపి పరప్రతిషేధేనైవోపదిశ్యతే — ‘జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే । అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యేవమాద్యాసు । తథా విశ్వరూపధరో నారాయణో నారదమువాచేతి స్మర్యతే — ‘మాయా హ్యేషా మయా సృష్టా యన్మాం పశ్యసి నారద ।’ (మ. భా. ౧౨ । ౩౩౯ । ౪౫) ‘సర్వభూతగుణైర్యుక్తం నైవం మాం జ్ఞాతుమర్హసి’ (మ. భా. ౧౨ । ౩౩౯ । ౪౬) ఇతి ॥ ౧౭ ॥
(బ్ర.సూ.+౩ ।+౨ ।+౧౮)
అత ఎవ చోపమా సూర్యకాదివత్ ॥ ౧౮ ॥
యత ఎవ చ అయమాత్మా చైతన్యరూపో నిర్విశేషో వాఙ్మనసాతీతః పరప్రతిషేధోపదేశ్యః, అత ఎవ చ అస్యోపాధినిమిత్తామపారమార్థికీం విశేషవత్తామభిప్రేత్య జలసూర్యకాదివదిత్యుపమా ఉపాదీయతే మోక్షశాస్త్రేషు — ‘యథా హ్యయం జ్యోతిరాత్మా వివస్వానపో భిన్నా బహుధైకోఽనుగచ్ఛన్ । ఉపాధినా క్రియతే భేదరూపో దేవః క్షేత్రేష్వేవమజోఽయమాత్మా’ ఇతి, ‘ఎక ఎవ హి భూతాత్మా భూతే భూతే వ్యవస్థితః । ఎకధా బహుధా చైవ దృశ్యతే జలచన్ద్రవత్’ (బ్ర. బిం. ౧౨) ఇతి చైవమాదిషు ॥ ౧౮ ॥
అత్ర ప్రత్యవస్థీయతే —
అమ్బువదగ్రహణాత్తు న తథాత్వమ్ ॥ ౧౯ ॥
న జలసూర్యకాదితుల్యత్వమిహోపపద్యతే, తద్వదగ్రహణాత్ । సూర్యాదిభ్యో హి మూర్తేభ్యః పృథగ్భూతం విప్రకృష్టదేశం మూర్తం జలం గృహ్యతే । తత్ర యుక్తః సూర్యాదిప్రతిబిమ్బోదయః । న తు ఆత్మా మూర్తః, న చాస్మాత్పృథగ్భూతా విప్రకృష్టదేశాశ్చోపాధయః, సర్వగతత్వాత్ సర్వానన్యత్వాచ్చ । తస్మాదయుక్తోఽయం దృష్టాన్త ఇతి ॥ ౧౯ ॥
అత్ర ప్రతివిధీయతే —
వృద్ధిహ్రాసభాక్త్వమన్తర్భావాదుభయసామఞ్జస్యాదేవమ్ ॥ ౨౦ ॥
యుక్త ఎవ తు అయం దృష్టాన్తః, వివక్షితాంశసమ్భవాత్ । న హి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః క్వచిత్ కఞ్చిత్ వివక్షితమంశం ముక్త్వా సర్వసారూప్యం కేనచిత్ దర్శయితుం శక్యతే । సర్వసారూప్యే హి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికభావోచ్ఛేద ఎవ స్యాత్ । న చేదం స్వమనీషయా జలసూర్యకాదిదృష్టాన్తప్రణయనమ్ । శాస్త్రప్రణీతస్య తు అస్య ప్రయోజనమాత్రముపన్యస్యతే । కిం పునరత్ర వివక్షితం సారూప్యమితి, తదుచ్యతే — వృద్ధిహ్రాసభాక్త్వమితి । జలగతం హి సూర్యప్రతిబిమ్బం జలవృద్ధౌ వర్ధతే, జలహ్రాసే హ్రసతి, జలచలనే చలతి, జలభేదే భిద్యతే — ఇత్యేవం జలధర్మానువిధాయి భవతి, న తు పరమార్థతః సూర్యస్య తథాత్వమస్తి । ఎవం పరమార్థతోఽవికృతమేకరూపమపి సత్ బ్రహ్మ దేహాద్యుపాధ్యన్తర్భావాత్ భజత ఇవోపాధిధర్మాన్వృద్ధిహ్రాసాదీన్ । ఎవముభయోర్దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సామఞ్జస్యాదవిరోధః ॥ ౨౦ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౨౧ ॥
దర్శయతి చ శ్రుతిః పరస్యైవ బ్రహ్మణో దేహాదిషూపాధిష్వన్తరనుప్రవేశమ్ — ‘పురశ్చక్రే ద్విపదః పురశ్చక్రే చతుష్పదః । పురః స పక్షీ భూత్వా పురః పురుష ఆవిశత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౮) ఇతి; ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ । తస్మాద్యుక్తమేతత్ ‘అత ఎవ చోపమా సూర్యకాదివత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౨ । ౧౮) ఇతి । తస్మాత్ నిర్వికల్పకైకలిఙ్గమేవ బ్రహ్మ, న ఉభయలిఙ్గం విపరీతలిఙ్గం వా ఇతి సిద్ధమ్ ॥
అత్ర కేచిత్ ద్వే అధికరణే కల్పయన్తి — ప్రథమం తావత్ కిం ప్రత్యస్తమితాశేషప్రపఞ్చమేకాకారం బ్రహ్మ, ఉత ప్రపఞ్చవదనేకాకారోపేతమితి । ద్వితీయం తు స్థితే ప్రత్యస్తమితప్రపఞ్చత్వే కిం సల్లక్షణం బ్రహ్మ, ఉత బోధలక్షణమ్ , ఉత ఉభయలక్షణమితి । అత్ర వయం వదామః — సర్వథాప్యానర్థక్యమధికరణాన్తరారమ్భస్యేతి । యది తావదనేకలిఙ్గత్వం పరస్య బ్రహ్మణో నిరాకర్తవ్యమిత్యయం ప్రయాసః, తత్ పూర్వేణైవ ‘న స్థానతోఽపి’ ఇత్యనేనాధికరణేన నిరాకృతమితి, ఉత్తరమధికరణమ్ ‘ప్రకాశవచ్చ’ ఇత్యేతద్వ్యర్థమేవ భవేత్ । న చ సల్లక్షణమేవ బ్రహ్మ న బోధలక్షణమ్ — ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , ‘విజ్ఞానఘన ఎవ’ ఇత్యాదిశ్రుతివైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । కథం వా నిరస్తచైతన్యం బ్రహ్మ చేతనస్య జీవస్యాత్మత్వేనోపదిశ్యేత । నాపి బోధలక్షణమేవ బ్రహ్మ న సల్లక్షణమ్ — ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , ‘అస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యః’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౩) ఇత్యాదిశ్రుతివైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । కథం వా నిరస్తసత్తాకో బోధోఽభ్యుపగమ్యేత । నాప్యుభయలక్షణమేవ బ్రహ్మ — ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , పూర్వాభ్యుపగమవిరోధప్రసఙ్గాత్ । సత్తావ్యావృత్తేన చ బోధేన బోధవ్యావృత్తయా చ సత్తయా ఉపేతం బ్రహ్మ ప్రతిజానానస్య తదేవ పూర్వాధికరణప్రతిషిద్ధం సప్రపఞ్చత్వం ప్రసజ్యేత । శ్రుతత్వాదదోష ఇతి చేత్ , న, ఎకస్య అనేకస్వభావత్వానుపపత్తేః । అథ సత్తైవ బోధః, బోధ ఎవ చ సత్తా, నానయోః పరస్పరవ్యావృత్తిరస్తీతి యద్యుచ్యేత, తథాపి కిం సల్లక్షణం బ్రహ్మ, ఉత బోధలక్షణమ్ , ఉతోభయలక్షణమ్ — ఇత్యయం వికల్పో నిరాలమ్బన ఎవ స్యాత్ । సూత్రాణి త్వేకాధికరణత్వేనైవాస్మాభిర్నీతాని । అపి చ బ్రహ్మవిషయాసు శ్రుతిషు ఆకారవదనాకారప్రతిపాదనేన విప్రతిపన్నాసు, అనాకారే బ్రహ్మణి పరిగృహీతే, అవశ్యం వక్తవ్యా ఇతరాసాం శ్రుతీనాం గతిః । తాదర్థ్యేన ‘ప్రకాశవచ్చ’ ఇత్యాదీని సూత్రాణ్యర్థవత్తరాణి సమ్పద్యన్తే ॥
యదప్యాహుః — ఆకారవాదిన్యోఽపి శ్రుతయః ప్రపఞ్చప్రవిలయముఖేన అనాకారప్రతిపత్త్యర్థా ఎవ, న పృథగర్థా ఇతి, తదపి న సమీచీనమివ లక్ష్యతే । కథమ్ ? యే హి పరవిద్యాధికారే కేచిత్ప్రపఞ్చా ఉచ్యన్తే, యథా — ‘యుక్తా హ్యస్య హరయః శతా దశేతి । అయం వై హరయోఽయం వై దశ చ సహస్రాణి బహూని చానన్తాని చ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యేవమాదయః — తే భవన్తి ప్రవిలయార్థాః; ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యుపసంహారాత్ । యే పునరుపాసనాధికారే ప్రపఞ్చా ఉచ్యన్తే, యథా — ‘మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూపః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యేవమాదయః — న తేషాం ప్రవిలయార్థత్వం న్యాయ్యమ్; ‘స క్రతుం కుర్వీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇత్యేవంజాతీయకేన ప్రకృతేనైవ ఉపాసనవిధినా తేషాం సమ్బన్ధాత్ । శ్రుత్యా చ ఎవంజాతీయకానాం గుణానాముపాసనార్థత్వేఽవకల్పమానే న లక్షణయా ప్రవిలయార్థత్వమవకల్పతే । సర్వేషాం చ సాధారణే ప్రవిలయార్థత్వే సతి ‘అరూపవదేవ హి తత్ప్రధానత్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౨ । ౧౪) ఇతి వినిగమనకారణవచనమ్ అనవకాశం స్యాత్ । ఫలమప్యేషాం యథోపదేశం క్వచిద్దురితక్షయః, క్వచిదైశ్వర్యప్రాప్తిః, క్వచిత్క్రమముక్తిరిత్యవగమ్యత ఎవ — ఇత్యతః పార్థగర్థ్యమేవ ఉపాసనావాక్యానాం బ్రహ్మవాక్యానాం చ న్యాయ్యమ్ , న ఎకవాక్యత్వమ్ ॥
కథం చ ఎషామేకవాక్యతోత్ప్రేక్ష్యత ఇతి వక్తవ్యమ్ । ఎకనియోగప్రతీతేః, ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసవాక్యవదితి చేత్ , న, బ్రహ్మవాక్యేషు నియోగాభావాత్ — వస్తుమాత్రపర్యవసాయీని హి బ్రహ్మవాక్యాని, న నియోగోపదేశీని ఇత్యేతద్విస్తరేణ ప్రతిష్ఠాపితమ్ ‘తత్తు సమన్వయాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౪) ఇత్యత్ర । కింవిషయశ్చాత్ర నియోగోఽభిప్రేయత ఇతి వక్తవ్యమ్ । పురుషో హి నియుజ్యమానః ‘కురు’ ఇతి స్వవ్యాపారే కస్మింశ్చిన్నియుజ్యతే । నను ద్వైతప్రపఞ్చప్రవిలయో నియోగవిషయో భవిష్యతి — అప్రవిలాపితే హి ద్వైతప్రపఞ్చే బ్రహ్మతత్త్వావబోధో న భవత్యతో బ్రహ్మతత్త్వావబోధప్రత్యనీకభూతో ద్వైతప్రపఞ్చః ప్రవిలాప్యః — యథా స్వర్గకామస్య యాగోఽనుష్ఠాతవ్య ఉపదిశ్యతే, ఎవమపవర్గకామస్య ప్రపఞ్చప్రవిలయః; యథా చ తమసి వ్యవస్థితం ఘటాదితత్త్వమవబుభుత్సమానేన తత్ప్రత్యనీకభూతం తమః ప్రవిలాప్యతే, ఎవం బ్రహ్మతత్త్వమవబుభుత్సమానేన తత్ప్రత్యనీకభూతః ప్రపఞ్చః ప్రవిలాపయితవ్యః — బ్రహ్మస్వభావో హి ప్రపఞ్చః, న ప్రపఞ్చస్వభావం బ్రహ్మ; తేన నామరూపప్రపఞ్చప్రవిలాపనేన బ్రహ్మతత్త్వావబోధో భవతి — ఇతి । అత్ర వయం పృచ్ఛామః — కోఽయం ప్రపఞ్చప్రవిలయో నామ ? కిమగ్నిప్రతాపసమ్పర్కాత్ ఘృతకాఠిన్యప్రవిలయ ఇవ ప్రపఞ్చప్రవిలయః కర్తవ్యః, ఆహోస్విదేకస్మింశ్చన్ద్రే తిమిరకృతానేకచన్ద్రప్రపఞ్చవత్ అవిద్యాకృతో బ్రహ్మణి నామరూపప్రపఞ్చో విద్యయా ప్రవిలాపయితవ్యః — ఇతి । తత్ర యది తావద్విద్యమానోఽయం ప్రపఞ్చః దేహాదిలక్షణ ఆధ్యాత్మికః బాహ్యశ్చ పృథివ్యాదిలక్షణః ప్రవిలాపయితవ్య ఇత్యుచ్యతే, స పురుషమాత్రేణాశక్యః ప్రవిలాపయితుమితి తత్ప్రవిలయోపదేశోఽశక్యవిషయ ఎవ స్యాత్ । ఎకేన చ ఆదిముక్తేన పృథివ్యాదిప్రవిలయః కృత ఇతి ఇదానీం పృథివ్యాదిశూన్యం జగదభవిష్యత్ । అథ అవిద్యాధ్యస్తో బ్రహ్మణ్యేకస్మిన్ అయం ప్రపఞ్చో విద్యయా ప్రవిలాప్యత ఇతి బ్రూయాత్ , తతో బ్రహ్మైవ అవిద్యాధ్యస్తప్రపఞ్చప్రత్యాఖ్యానేన ఆవేదయితవ్యమ్ — ‘ఎకమేవాద్వితీయం బ్రహ్మ’ ‘తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి — తస్మిన్నావేదితే, విద్యా స్వయమేవోత్పద్యతే, తయా చ అవిద్యా బాధ్యతే, తతశ్చ అవిద్యాధ్యస్తః సకలోఽయం నామరూపప్రపఞ్చః స్వప్నప్రపఞ్చవత్ ప్రవిలీయతే — అనావేదితే తు బ్రహ్మణి ‘బ్రహ్మవిజ్ఞానం కురు ప్రపఞ్చప్రవిలయం చ’ ఇతి శతకృత్వోఽప్యుక్తే న బ్రహ్మవిజ్ఞానం ప్రపఞ్చప్రవిలయో వా జాయతే । నన్వావేదితే బ్రహ్మణి తద్విజ్ఞానవిషయః ప్రపఞ్చవిలయవిషయో వా నియోగః స్యాత్; న, నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మత్వావేదనేనైవ ఉభయసిద్ధేః — రజ్జుస్వరూపప్రకాశనేనైవ హి తత్స్వరూపవిజ్ఞానమ్ అవిద్యాధ్యస్తసర్పాదిప్రపఞ్చప్రవిలయశ్చ భవతి । న చ కృతమేవ పునః క్రియతే ॥
నియోజ్యోఽపి చ ప్రపఞ్చావస్థాయాం యోఽవగమ్యతే జీవో నామ, స ప్రపఞ్చపక్షస్యైవ వా స్యాత్ , బ్రహ్మపక్షస్యైవ వా । ప్రథమే వికల్పే నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మతత్త్వప్రతిపాదనేన పృథివ్యాదివత్ జీవస్యాపి ప్రవిలాపితత్వాత్ కస్య ప్రపఞ్చప్రవిలయే నియోగ ఉచ్యేత కస్య వా నియోగనిష్ఠతయా మోక్షోఽవాప్తవ్య ఉచ్యేత ? ద్వితీయేఽపి బ్రహ్మైవ అనియోజ్యస్వభావం జీవస్య స్వరూపమ్ , జీవత్వం తు అవిద్యాకృతమేవ — ఇతి ప్రతిపాదితే బ్రహ్మణి నియోజ్యాభావాత్ నియోగాభావ ఎవ । ద్రష్టవ్యాదిశబ్దా అపి పరవిద్యాధికారపఠితాః తత్త్వాభిముఖీకరణప్రధానాః, న తత్త్వావబోధవిధిప్రధానా భవన్తి । లోకేఽపి — ఇదం పశ్య, ఇదమాకర్ణయేతి చ ఎవంజాతీయకేషు నిర్దేశేషు ప్రణిధానమాత్రం కుర్విత్యుచ్యతే, న సాక్షాజ్జ్ఞానమేవ కుర్వితి । జ్ఞేయాభిముఖస్యాపి జ్ఞానం కదాచిజ్జాయతే, కదాచిన్న జాయతే । తస్మాత్ తం ప్రతి జ్ఞానవిషయ ఎవ దర్శయితవ్యో జ్ఞాపయితుకామేన । తస్మిన్దర్శితే స్వయమేవ యథావిషయం యథాప్రమాణం చ జ్ఞానముత్పద్యతే । న చ ప్రమాణాన్తరేణ అన్యథాప్రసిద్ధేఽర్థే అన్యథాజ్ఞానం నియుక్తస్యాప్యుపపద్యతే । యది పునర్నియుక్తోఽహమితి అన్యథా జ్ఞానం కుర్యాత్ , న తు తత్ జ్ఞానమ్ — కిం తర్హి ? — మానసీ సా క్రియా । స్వయమేవ చేదన్యథోత్పద్యేత, భ్రాన్తిరేవ స్యాత్ । జ్ఞానం తు ప్రమాణజన్యం యథాభూతవిషయం చ । న తత్ నియోగశతేనాపి కారయితుం శక్యతే, న చ ప్రతిషేధశతేనాపి వారయితుం శక్యతే । న హి తత్ పురుషతన్త్రమ్ , వస్తుతన్త్రమేవ హి తత్ । అతోఽపి నియోగాభావః । కిఞ్చాన్యత్ — నియోగనిష్ఠతయైవ పర్యవస్యత్యామ్నాయే, యదభ్యుపగతమ్ అనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వం జీవస్య, తత్ అప్రమాణకమేవ స్యాత్ । అథ శాస్త్రమేవ అనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వమప్యాచక్షీత, తదవబోధే చ పురుషం నియుఞ్జీత, తతో బ్రహ్మశాస్త్రస్యైకస్య ద్వ్యర్థపరతా విరుద్ధార్థపరతా చ ప్రసజ్యేయాతామ్ । నియోగపరతాయాం చ, శ్రుతహానిః అశ్రుతకల్పనా కర్మఫలవన్మోక్షస్యాదృష్టఫలత్వమ్ అనిత్యత్వం చ — ఇత్యేవమాదయో దోషా న కేనచిత్పరిహర్తుం శక్యాః । తస్మాదవగతినిష్ఠాన్యేవ బ్రహ్మవాక్యాని, న నియోగనిష్ఠాని । అతశ్చ ఎకనియోగప్రతీతేరేకవాక్యతేత్యయుక్తమ్ ॥
అభ్యుపగమ్యమానేఽపి చ బ్రహ్మవాక్యేషు నియోగసద్భావే, తదేకత్వం నిష్ప్రపఞ్చోపదేశేషు సప్రపఞ్చోపదేశేషు చ అసిద్ధమ్ । న హి శబ్దాన్తరాదిభిః ప్రమాణైర్నియోగభేదేఽవగమ్యమానే, సర్వత్ర ఎకో నియోగ ఇతి శక్యమాశ్రయితుమ్ । ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసవాక్యేషు తు అధికారాంశేనాభేదాత్ యుక్తమేకత్వమ్ । న త్విహ సగుణనిర్గుణచోదనాసు కశ్చిదేకత్వాధికారాంశోఽస్తి । న హి భారూపత్వాదయో గుణాః ప్రపఞ్చప్రవిలయోపకారిణః, నాపి ప్రపఞ్చప్రవిలయో భారూపత్వాదిగుణోపకారీ, పరస్పరవిరోధిత్వాత్ । న హి కృత్స్నప్రపఞ్చప్రవిలాపనం ప్రపఞ్చైకదేశాపేక్షణం చ ఎకస్మిన్ధర్మిణి యుక్తం సమావేశయితుమ్ । తస్మాత్ అస్మదుక్త ఎవ విభాగః ఆకారవదనాకారోపదేశానాం యుక్తతర ఇతి ॥ ౨౧ ॥
ప్రకృతైతావత్త్వాధికరణమ్
ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతి తతో బ్రవీతి చ భూయః ॥ ౨౨ ॥
‘ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, పఞ్చమహాభూతాని ద్వైరాశ్యేన ప్రవిభజ్య, అమూర్తరసస్య చ పురుషశబ్దోదితస్య మాహారజనాదీని రూపాణి దర్శయిత్వా, పునః పఠ్యతే — ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి న హ్యేతస్మాదితి నేత్యన్యత్పరమస్తి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి । తత్ర కోఽస్య ప్రతిషేధస్య విషయ ఇతి జిజ్ఞాసామహే । న హ్యత్ర ఇదం తదితి విశేషితం కిఞ్చిత్ప్రతిషేధ్యముపలభ్యతే । ఇతిశబ్దేన తు అత్ర ప్రతిషేధ్యం కిమపి సమర్ప్యతే, ‘నేతి నేతి’ ఇతి ఇతిపరత్వాత్ నఞ్ప్రయోగస్య । ఇతిశబ్దశ్చాయం సన్నిహితాలమ్బనః ఎవంశబ్దసమానవృత్తిః ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే — ‘ఇతి హ స్మోపాధ్యాయః కథయతి’ ఇత్యేవమాదిషు । సన్నిహితం చాత్ర ప్రకరణసామర్థ్యాద్రూపద్వయం సప్రపఞ్చం బ్రహ్మణః, తచ్చ బ్రహ్మ, యస్య తే ద్వే రూపే । తత్ర నః సంశయ ఉపజాయతే — కిమయం ప్రతిషేధో రూపే రూపవచ్చ ఉభయమపి ప్రతిషేధతి, ఆహోస్విదేకతరమ్ । యదాప్యేకతరమ్ , తదాపి కిం బ్రహ్మ ప్రతిషేధతి, రూపే పరిశినష్టి, ఆహోస్విద్రూపే ప్రతిషేధతి, బ్రహ్మ పరిశినష్టి — ఇతి ॥
తత్ర ప్రకృతత్వావిశేషాదుభయమపి ప్రతిషేధతీత్యాశఙ్కామహే — ద్వౌ చైతౌ ప్రతిషేధౌ, ద్విః నేతిశబ్దప్రయోగాత్ । తయోరేకేన సప్రపఞ్చం బ్రహ్మణో రూపం ప్రతిషిధ్యతే, అపరేణ రూపవద్బ్రహ్మ — ఇతి భవతి మతిః । అథవా బ్రహ్మైవ రూపవత్ ప్రతిషిధ్యతే । తద్ధి వాఙ్మనసాతీతత్వాదసమ్భావ్యమానసద్భావం ప్రతిషేధార్హమ్ । న తు రూపప్రపఞ్చః ప్రత్యక్షాదిగోచరత్వాత్ ప్రతిషేధార్హః । అభ్యాసస్త్వాదరార్థః ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
న తావదుభయప్రతిషేధ ఉపపద్యతే, శూన్యవాదప్రసఙ్గాత్ — కఞ్చిద్ధి పరమార్థమాలమ్బ్య అపరమార్థః ప్రతిషిధ్యతే, యథా రజ్జ్వాదిషు సర్పాదయః । తచ్చ పరిశిష్యమాణే కస్మింశ్చిద్భావే అవకల్పతే । కృత్స్నప్రతిషేధే తు కోఽన్యో భావః పరిశిష్యేత ? అపరిశిష్యమాణే చాన్యస్మిన్ , య ఇతరః ప్రతిషేద్ధుమారభ్యతే ప్రతిషేద్ధుమశక్యత్వాత్ తస్యైవ పరమార్థత్వాపత్తేః ప్రతిషేధానుపపత్తిః । నాపి బ్రహ్మప్రతిషేధ ఉపపద్యతే — ‘బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాద్యుపక్రమవిరోధాత్ , ‘అసన్నేవ స భవతి । అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాదినిన్దావిరోధాత్ , ‘అస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యః’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౩) ఇత్యాద్యవధారణవిరోధాత్ , సర్వవేదాన్తవ్యాకోపప్రసఙ్గాచ్చ । వాఙ్మనసాతీతత్వమపి బ్రహ్మణో న అభావాభిప్రాయేణాభిధీయతే । న హి మహతా పరికరబన్ధేన ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యేవమాదినా వేదాన్తేషు బ్రహ్మ ప్రతిపాద్య తస్యైవ పునః అభావోఽభిలప్యేత; ‘ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య దూరాదస్పర్శనం వరమ్’ ఇతి హి న్యాయః । ప్రతిపాదనప్రక్రియా తు ఎషా — ‘యతో వాచో నివర్తన్తే । అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి — వాఙ్మనసాతీతమవిషయాన్తఃపాతి ప్రత్యగాత్మభూతం నిత్యశుద్ధముక్తస్వభావం బ్రహ్మేతి । తస్మాద్బ్రహ్మణో రూపప్రపఞ్చం ప్రతిషేధతి, పరిశినష్టి బ్రహ్మ — ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ ॥
తదేతదుచ్యతే — ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతీతి । ప్రకృతం యదేతావత్ ఇయత్తాపరిచ్ఛిన్నం మూర్తామూర్తలక్షణం బ్రహ్మణో రూపం తదేష శబ్దః ప్రతిషేధతి । తద్ధి ప్రకృతం ప్రపఞ్చితం చ పూర్వస్మిన్గ్రన్థే అధిదైవతమధ్యాత్మం చ । తజ్జనితమేవ చ వాసనాలక్షణమపరం రూపమ్ అమూర్తరసభూతం పురుషశబ్దోదితం లిఙ్గాత్మవ్యపాశ్రయం మాహారజనాద్యుపమాభిర్దర్శితమ్ — అమూర్తరసస్య పురుషస్య చక్షుర్గ్రాహ్యరూపయోగిత్వానుపపత్తేః । తదేతత్ సప్రపఞ్చం బ్రహ్మణో రూపం సన్నిహితాలమ్బనేన ఇతికరణేన ప్రతిషేధకం నఞం ప్రతి ఉపనీయత ఇతి గమ్యతే । బ్రహ్మ తు రూపవిశేషణత్వేన షష్ఠ్యా నిర్దిష్టం పూర్వస్మిన్గ్రన్థే, న స్వప్రధానత్వేన । ప్రపఞ్చితే చ తదీయే రూపద్వయే రూపవతః స్వరూపజిజ్ఞాసాయామ్ ఇదముపక్రాన్తమ్ — ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి । తత్ర కల్పితరూపప్రత్యాఖ్యానేన బ్రహ్మణః స్వరూపావేదనమిదమితి నిర్ణీయతే । తదాస్పదం హి ఇదం సమస్తం కార్యమ్ ‘నేతి నేతి’ ఇతి ప్రతిషిద్ధమ్ । యుక్తం చ కార్యస్య వాచారమ్భణశబ్దాదిభ్యోఽసత్త్వమితి నేతి నేతీతి ప్రతిషేధనమ్ । న తు బ్రహ్మణః, సర్వకల్పనామూలత్వాత్ । న చ అత్ర ఇయమాశఙ్కా కర్తవ్యా — కథం హి శాస్త్రం స్వయమేవ బ్రహ్మణో రూపద్వయం దర్శయిత్వా, స్వయమేవ పునః ప్రతిషేధతి — ‘ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య దూరాదస్పర్శనం వరమ్’ ఇతి — యతః నేదం శాస్త్రం ప్రతిపాద్యత్వేన బ్రహ్మణో రూపద్వయం నిర్దిశతి, లోకప్రసిద్ధం తు ఇదం రూపద్వయం బ్రహ్మణి కల్పితం పరామృశతి ప్రతిషేధ్యత్వాయ శుద్ధబ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనాయ చ — ఇతి నిరవద్యమ్ । ద్వౌ చ ఎతౌ ప్రతిషేధౌ యథాసంఖ్యన్యాయేన ద్వే అపి మూర్తామూర్తే ప్రతిషేధతః । యద్వా పూర్వః ప్రతిషేధో భూతరాశిం ప్రతిషేధతి, ఉత్తరో వాసనారాశిమ్ । అథవా ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి వీప్సా ఇయమ్ — ‘ఇతి’ ఇతి యావత్కిఞ్చిత్ ఉత్ప్రేక్ష్యతే, తత్సర్వం న భవతీత్యర్థః — పరిగణితప్రతిషేధే హి క్రియమాణే, యది నైతద్బ్రహ్మ, కిమన్యద్బ్రహ్మ భవేదితి జిజ్ఞాసా స్యాత్ । వీప్సాయాం తు సత్యాం సమస్తస్య విషయజాతస్య ప్రతిషేధాత్ అవిషయః ప్రత్యగాత్మా బ్రహ్మేతి, జిజ్ఞాసా నివర్తతే । తస్మాత్ ప్రపఞ్చమేవ బ్రహ్మణి కల్పితం ప్రతిషేధతి, పరిశినష్టి బ్రహ్మ — ఇతి నిర్ణయః ॥
ఇతశ్చ ఎష ఎవ నిర్ణయః, యతః — తతః ప్రతిషేధాత్ , భూయో బ్రహ్మ బ్రవీతి — ‘అన్యత్పరమస్తి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి । అభావావసానే హి ప్రతిషేధే క్రియమాణే కిమన్యత్పరమస్తీతి బ్రూయాత్ । తత్రైషా అక్షరయోజనా — ‘నేతి నేతి’ ఇతి బ్రహ్మ ఆదిశ్య, తమేవ ఆదేశం పునర్నిర్వక్తి । ‘నేతి నేతి’ ఇత్యస్య కోఽర్థః ? న హి ఎతస్మాద్బ్రహ్మణో వ్యతిరిక్తమస్తీత్యతః ‘నేతి నేతి’ ఇత్యుచ్యతే, న పునః స్వయమేవ నాస్తి — ఇత్యర్థః । తచ్చ దర్శయతి — అన్యత్పరమ్ అప్రతిషిద్ధం బ్రహ్మ అస్తీతి । యదా పునరేవమక్షరాణి యోజ్యన్తే — న హి, ఎతస్మాత్ ‘ఇతి న’ ‘ఇతి న’ ఇతి ప్రపఞ్చప్రతిషేధరూపాత్ ఆదేశనాత్ , అన్యత్పరమాదేశనం బ్రహ్మణః అస్తీతి — తదా, ‘తతో బ్రవీతి చ భూయః’ ఇత్యేతత్ నామధేయవిషయం యోజయితవ్యమ్ — ‘అథ నామధేయం సత్యస్య సత్యమితి ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి హి బ్రవీతి — ఇతి । తచ్చ బ్రహ్మావసానే ప్రతిషేధే సమఞ్జసం భవతి । అభావావసానే తు ప్రతిషేధే, కిమ్ ‘సత్యస్య సత్యమ్’ ఇత్యుచ్యేత ? తస్మాద్బ్రహ్మావసానః అయం ప్రతిషేధః, నాభావావసానః — ఇత్యధ్యవస్యామః ॥ ౨౨ ॥
తదవ్యక్తమాహ హి ॥ ౨౩ ॥
యత్తత్ ప్రతిషిద్ధాత్ప్రపఞ్చజాతాదన్యత్ పరం బ్రహ్మ, తదస్తి చేత్ , కస్మాన్న గృహ్యత ఇతి, ఉచ్యతే — తత్ అవ్యక్తమనిన్ద్రియగ్రాహ్యమ్ , సర్వదృశ్యసాక్షిత్వాత్ । ఆహ హి ఎవం శ్రుతిః — ‘న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా నాన్యైర్దేవైస్తపసా కర్మణా వా’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౮) ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మాఽగృహ్యో న హి గృహ్యతే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘యత్తదద్రేశ్యమగ్రాహ్యమ్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౬) ‘యదా హ్యేవైష ఎతస్మిన్నదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాద్యా । స్మృతిరపి — ‘అవ్యక్తోఽయమచిన్త్యోఽయమవికార్యోఽయముచ్యతే’ (భ. గీ. ౨ । ౨౫) ఇత్యాద్యా ॥ ౨౩ ॥
అపి చ సంరాధనే ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ॥ ౨౪ ॥
అపి చ ఎనమాత్మానం నిరస్తసమస్తప్రపఞ్చమవ్యక్తం సంరాధనకాలే పశ్యన్తి యోగినః । సంరాధనం చ భక్తిధ్యానప్రణిధానాద్యనుష్ఠానమ్ । కథం పునరవగమ్యతే — సంరాధనకాలే పశ్యన్తీతి ? ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ , శ్రుతిస్మృతిభ్యామిత్యర్థః । తథా హి శ్రుతిః — ‘పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్స్వయంభూస్తస్మాత్పరాఙ్ పశ్యతి నాన్తరాత్మన్ । కశ్చిద్ధీరః ప్రత్యగాత్మానమైక్షదావృత్తచక్షురమృతత్వమిచ్ఛన్’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి, ‘జ్ఞానప్రసాదేన విశుద్ధసత్త్వస్తతస్తు తం పశ్యతే నిష్కలం ధ్యాయమానః’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౮) ఇతి చైవమాద్యా । స్మృతిరపి — ‘యం వినిద్రా జితశ్వాసాః సన్తుష్టాః సంయతేన్ద్రియాః । జ్యోతిః పశ్యన్తి యుఞ్జానాస్తస్మై యోగాత్మనే నమః॥’ (మ. భా. ౧౨ । ౪౭ । ౫౪) ‘యోగినస్తం ప్రపశ్యన్తి భగవన్తం సనాతనమ్’ (మ. భా. ౫ । ౪౬ । ౧) ఇతి చైవమాద్యా ॥ ౨౪ ॥
నను సంరాధ్యసంరాధకభావాభ్యుపగమాత్పరేతరాత్మనోరన్యత్వం స్యాదితి; నేత్యుచ్యతే —
ప్రకాశాదివచ్చావైశేష్యం ప్రకాశశ్చ కర్మణ్యభ్యాసాత్ ॥ ౨౫ ॥
యథా ప్రకాశాకాశసవితృప్రభృతయః అఙ్గులికరకోదకప్రభృతిషు కర్మసు ఉపాధిభూతేషు సవిశేషా ఇవావభాసన్తే, న చ స్వాభావికీమవిశేషాత్మతాం జహతి; ఎవముపాధినిమిత్త ఎవాయమాత్మభేదః, స్వతస్తు ఐకాత్మ్యమేవ । తథా హి వేదాన్తేషు అభ్యాసేన అసకృత్ జీవప్రాజ్ఞయోరభేదః ప్రతిపాద్యతే ॥ ౨౫ ॥
అతోఽనన్తేన తథా హి లిఙ్గమ్ ॥ ౨౬ ॥
అతశ్చ స్వాభావికత్వాదభేదస్య, అవిద్యాకృతత్వాచ్చ భేదస్య, విద్యయా అవిద్యాం విధూయ జీవః పరేణ అనన్తేన ప్రాజ్ఞేన ఆత్మనా ఎకతాం గచ్ఛతి । తథా హి లిఙ్గమ్ — ‘స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ‘బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇత్యాది ॥ ౨౬ ॥
ఉభయవ్యపదేశాత్త్వహికుణ్డలవత్ ॥ ౨౭ ॥
తస్మిన్నేవ సంరాధ్యసంరాధకభావే మతాన్తరముపన్యస్యతి, స్వమతవిశుద్ధయే । క్వచిత్ జీవప్రాజ్ఞయోర్భేదో వ్యపదిశ్యతే — ‘తతస్తు తం పశ్యతే నిష్కలం ధ్యాయమానః’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౮) ఇతి ధ్యాతృధ్యాతవ్యత్వేన ద్రష్టృద్రష్టవ్యత్వేన చ । ‘పరాత్పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౮) ఇతి గన్తృగన్తవ్యత్వేన । ‘యః సర్వాణి భూతాన్యన్తరో యమయతి’ ఇతి నియన్తృనియన్తవ్యత్వేన చ । క్వచిత్తు తయోరేవాభేదో వ్యపదిశ్యతే — ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఎష త ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘ఎష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృతః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౩) ఇతి । తత్రైవముభయవ్యపదేశే సతి, యద్యభేద ఎవ ఎకాన్తతో గృహ్యేత, భేదవ్యపదేశో నిరాలమ్బన ఎవ స్యాత్ । అత ఉభయవ్యపదేశదర్శనాత్ అహికుణ్డలవదత్ర తత్త్వం భవితుమర్హతి — యథా అహిరిత్యభేదః, కుణ్డలాభోగప్రాంశుత్వాదీనీతి చ భేదః, ఎవమిహాపీతి ॥ ౨౭ ॥
ప్రకాశాశ్రయవద్వా తేజస్త్వాత్ ॥ ౨౮ ॥
అథవా ప్రకాశాశ్రయవదేతత్ప్రతిపత్తవ్యమ్ — యథా ప్రకాశః సావిత్రః తదాశ్రయశ్చ సవితా నాత్యన్తభిన్నౌ, ఉభయోరపి తేజస్త్వావిశేషాత్; అథ చ భేదవ్యపదేశభాజౌ భవతః — ఎవమిహాపీతి ॥ ౨౮ ॥
పూర్వవద్వా ॥ ౨౯ ॥
యథా వా పూర్వముపన్యస్తమ్ — ‘ప్రకాశాదివచ్చావైశేష్యమ్’ ఇతి, తథైవ ఎతద్భవితుమర్హతి । తథా హి అవిద్యాకృతత్వాద్బన్ధస్య విద్యయా మోక్ష ఉపపద్యతే । యది పునః పరమార్థత ఎవ బద్ధః కశ్చిదాత్మా అహికుణ్డలన్యాయేన పరస్య ఆత్మనః సంస్థానభూతః, ప్రకాశాశ్రయన్యాయేన చ ఎకదేశభూతోఽభ్యుపగమ్యేత । తతః పారమార్థికస్య బన్ధస్య తిరస్కర్తుమశక్యత్వాత్ మోక్షశాస్త్రవైయర్థ్యం ప్రసజ్యేత । న చాత్ర ఉభావపి భేదాభేదౌ శ్రుతిః తుల్యవద్వ్యపదిశతి । అభేదమేవ హి ప్రతిపాద్యత్వేన నిర్దిశతి, భేదం తు పూర్వప్రసిద్ధమేవానువదతి అర్థాన్తరవివక్షయా । తస్మాత్ప్రకాశాదివచ్చావైశేష్యమిత్యేష ఎవ సిద్ధాన్తః ॥ ౨౯ ॥
ప్రతిషేధాచ్చ ॥ ౩౦ ॥
ఇతశ్చ ఎష ఎవ సిద్ధాన్తః, యత్కారణం పరస్మాదాత్మనోఽన్యం చేతనం ప్రతిషేధతి శాస్త్రమ్ — ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యేవమాది । ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇతి చ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తప్రపఞ్చనిరాకరణాత్ బ్రహ్మమాత్రపరిశేషాచ్చ ఎష ఎవ సిద్ధాన్త ఇతి గమ్యతే ॥ ౩౦ ॥
పరాధికరణమ్
యదేతత్ నిరస్తసమస్తప్రపఞ్చం బ్రహ్మ నిర్ధారితమ్ , అస్మాత్పరమ్ అన్యత్తత్త్వమస్తి నాస్తీతి శ్రుతివిప్రతిపత్తేః సంశయః । కానిచిద్ధి వాక్యాని ఆపాతేనైవ ప్రతిభాసమానాని బ్రహ్మణోఽపి పరమ్ అన్యత్తత్త్వం ప్రతిపాదయన్తీవ । తేషాం హి పరిహారమభిధాతుమయముపక్రమః క్రియతే —
పరమతః సేతూన్మానసమ్బన్ధభేదవ్యపదేశేభ్యః ॥ ౩౧ ॥
పరమ్ అతో బ్రహ్మణః అన్యత్తత్త్వం భవితుమర్హతి । కుతః ? సేతువ్యపదేశాత్ ఉన్మానవ్యపదేశాత్ సమ్బన్ధవ్యపదేశాత్ భేదవ్యపదేశాచ్చ । సేతువ్యపదేశస్తావత్ — ‘అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతిః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇత్యాత్మశబ్దాభిహితస్య బ్రహ్మణః సేతుత్వం సఙ్కీర్తయతి । సేతుశబ్దశ్చ హి లోకే జలసన్తానవిచ్ఛేదకరే మృద్దార్వాదిప్రచయే ప్రసిద్ధః । ఇహ తు సేతుశబ్దః ఆత్మని ప్రయుక్త ఇతి లౌకికసేతోరివ ఆత్మసేతోరన్యస్య వస్తునోఽస్తిత్వం గమయతి । ‘సేతుం తీర్త్వా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౨) ఇతి చ తరతిశబ్దప్రయోగాత్ — యథా లౌకికం సేతుం తీర్త్వా జాఙ్గలమసేతుం ప్రాప్నోతి, ఎవమాత్మానం సేతుం తీర్త్వా అనాత్మానమసేతుం ప్రాప్నోతీతి గమ్యతే । ఉన్మానవ్యపదేశశ్చ భవతి — తదేతద్బ్రహ్మ చతుష్పాత్ అష్టాశఫం షోడశకలమితి । యచ్చ లోకే ఉన్మితమ్ ఎతావదిదమితి పరిచ్ఛిన్నం కార్షాపణాది, తతోఽన్యద్వస్త్వస్తీతి ప్రసిద్ధమ్ । తథా బ్రహ్మణోఽప్యున్మానాత్ తతోఽన్యేన వస్తునా భవితవ్యమితి గమ్యతే । తథా సమ్బన్ధవ్యపదేశోఽపి భవతి — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి, ‘శారీర ఆత్మా’ (తై. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ఇతి చ । మితానాం చ మితేన సమ్బన్ధో దృష్టః, యథా నరాణాం నగరేణ । జీవానాం చ బ్రహ్మణా సమ్బన్ధం వ్యపదిశతి సుషుప్తౌ । అతః తతః పరమన్యదమితమస్తీతి గమ్యతే । భేదవ్యపదేశశ్చ ఎతమేవార్థం గమయతి । తథా హి — ‘అథ య ఎషోఽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౬) ఇత్యాదిత్యాధారమీశ్వరం వ్యపదిశ్య, తతో భేదేన అక్ష్యాధారమీశ్వరం వ్యపదిశతి — ‘అథ య ఎషోఽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇతి । అతిదేశం చ అస్య అమునా రూపాదిషు కరోతి — ‘తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూపం యావముష్య గేష్ణౌ తౌ గేష్ణౌ యన్నామ తన్నామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇతి । సావధికం చ ఈశ్వరత్వముభయోర్వ్యపదిశతి — ‘యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౮) ఇత్యేకస్య, ‘యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే మనుష్యకామానాం చ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౬) ఇత్యేకస్య, యథా ఇదం మాగధస్య రాజ్యమ్ , ఇదం వైదేహస్యేతి । ఎవమేతేభ్యః సేత్వాదివ్యపదేశేభ్యో బ్రహ్మణః పరమస్తీతి ॥ ౩౧ ॥
ఎవం ప్రాప్తే, ప్రతిపాద్యతే —
సామాన్యాత్తు ॥ ౩౨ ॥
తుశబ్దేన ప్రదర్శితాం ప్రాప్తిం నిరుణద్ధి । న బ్రహ్మణోఽన్యత్ కిఞ్చిద్భవితుమర్హతి, ప్రమాణాభావాత్ — న హ్యన్యస్యాస్తిత్వే కిఞ్చిత్ప్రమాణముపలభామహే । సర్వస్య హి జనిమతో వస్తుజాతస్య జన్మాది బ్రహ్మణో భవతీతి నిర్ధారితమ్ , అనన్యత్వం చ కారణాత్ కార్యస్య । న చ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తం కిఞ్చిత్ అజం సమ్భవతి, ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యవధారణాత్ । ఎకవిజ్ఞానేన చ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానాత్ న బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వస్తిత్వమవకల్పతే । నను సేత్వాదివ్యపదేశాః బ్రహ్మవ్యతిరిక్తం తత్త్వం సూచయన్తీత్యుక్తమ్; నేత్యుచ్యతే — సేతువ్యపదేశస్తావత్ న బ్రహ్మణో బాహ్యస్య సద్భావం ప్రతిపాదయితుం క్షమతే । సేతురాత్మేతి హి ఆహ, న తతః పరమస్తీతి । తత్ర పరస్మిన్ అసతి సేతుత్వం నావకల్పత ఇతి పరం కిమపి కల్ప్యేత । న చైతత్ న్యాయ్యమ్ । హఠో హి అప్రసిద్ధకల్పనా । అపి చ సేతువ్యపదేశాదాత్మనో లౌకికసేతునిదర్శనేన సేతుబాహ్యవస్తుతాం ప్రసఞ్జయతా మృద్దారుమయతాపి ప్రాసఙ్క్ష్యత । న చైతన్న్యాయ్యమ్ , అజత్వాదిశ్రుతివిరోధాత్ । సేతుసామాన్యాత్తు సేతుశబ్ద ఆత్మని ప్రయుక్త ఇతి శ్లిష్యతే । జగతస్తన్మర్యాదానాం చ విధారకత్వం సేతుసామాన్యమాత్మనః । అతః సేతురివ సేతుః — ఇతి ప్రకృత ఆత్మా స్తూయతే । ‘సేతుం తీర్త్వా’ ఇత్యపి తరతిః అతిక్రమాసమ్భవాత్ ప్రాప్నోత్యర్థ ఎవ వర్తతే — యథా వ్యాకరణం తీర్ణ ఇతి ప్రాప్తః ఉచ్యతే, న అతిక్రాన్తః, తద్వత్ ॥ ౩౨ ॥
బుద్ధ్యర్థః పాదవత్ ॥ ౩౩ ॥
యదప్యుక్తమ్ — ఉన్మానవ్యపదేశాదస్తి పరమితి, తత్రాభిధీయతే — ఉన్మానవ్యపదేశోఽపి న బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వస్తిత్వప్రతిపత్త్యర్థః । కిమర్థస్తర్హి ? బుద్ధ్యర్థః, ఉపాసనార్థ ఇతి యావత్ । చతుష్పాదష్టాశఫం షోడశకలమిత్యేవంరూపా — బుద్ధిః కథం ను నామ బ్రహ్మణి స్థిరా స్యాదితి — వికారద్వారేణ బ్రహ్మణ ఉన్మానకల్పనైవ క్రియతే । న హి అవికారేఽనన్తే బ్రహ్మణి సర్వైః పుమ్భిః శక్యా బుద్ధిః స్థాపయితుమ్ , మన్దమధ్యమోత్తమబుద్ధిత్వాత్ పుంసామితి । పాదవత్ — యథా మనఆకాశయోరధ్యాత్మమధిదైవతం చ బ్రహ్మప్రతీకయోరామ్నాతయోః, చత్వారో వాగాదయో మనఃసమ్బన్ధినః పాదాః కల్ప్యన్తే, చత్వారశ్చ అగ్న్యాదయ ఆకాశసమ్బన్ధినః — ఆధ్యానాయ — తద్వత్ । అథవా పాదవదితి — యథా కార్షాపణే పాదవిభాగో వ్యవహారప్రాచుర్యాయ కల్ప్యతే — న హి సకలేనైవ కార్షాపణేన సర్వదా సర్వే జనా వ్యవహర్తుమీశతే, క్రయవిక్రయే పరిమాణానియమాత్ — తద్వదిత్యర్థః ॥ ౩౩ ॥
స్థానవిశేషాత్ప్రకాశాదివత్ ॥ ౩౪ ॥
ఇహ సూత్రే ద్వయోరపి సమ్బన్ధభేదవ్యపదేశయోః పరిహారోఽభిధీయతే । యదప్యుక్తమ్ — సమ్బన్ధవ్యపదేశాత్ భేదవ్యపదేశాచ్చ పరమతః స్యాదితి, తదప్యసత్; యత ఎకస్యాపి స్థానవిశేషాపేక్షయా ఎతౌ వ్యపదేశావుపపద్యేతే । సమ్బన్ధవ్యపదేశే తావదయమర్థః — బుద్ధ్యాద్యుపాధిస్థానవిశేషయోగాదుద్భూతస్య విశేషవిజ్ఞానస్య ఉపాధ్యుపశమే య ఉపశమః, స పరమాత్మనా సమ్బన్ధః — ఇత్యుపాధ్యపేక్షయా ఉపచర్యతే, న పరిమితత్వాపేక్షయా । తథా భేదవ్యపదేశోఽపి బ్రహ్మణ ఉపాధిభేదాపేక్షయైవ ఉపచర్యతే, న స్వరూపభేదాపేక్షయా । ప్రకాశాదివదితి ఉపమోపాదానమ్ — యథా ఎకస్య ప్రకాశస్య సౌర్యస్య చాన్ద్రమసస్య వా ఉపాధియోగాదుపజాతవిశేషస్య ఉపాధ్యుపశమాత్సమ్బన్ధవ్యపదేశో భవతి, ఉపాధిభేదాచ్చ భేదవ్యపదేశః । యథా వా సూచీపాశాకాశాదిషూపాధ్యపేక్షయైవైతౌ సమ్బన్ధభేదవ్యపదేశౌ భవతః — తద్వత్ ॥ ౩౪ ॥
ఉపపత్తేశ్చ ॥ ౩౫ ॥
ఉపపద్యతే చ అత్ర ఈదృశ ఎవ సమ్బన్ధః, నాన్యాదృశః — ‘స్వమపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి హి స్వరూపసమ్బన్ధమేనమామనన్తి; స్వరూపస్య చ అనపాయిత్వాత్ న నరనగరన్యాయేన సమ్బన్ధో ఘటతే । ఉపాధికృతస్వరూపతిరోభావాత్తు ‘స్వమపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇత్యుపపద్యతే । తథా భేదోఽపి నాన్యాదృశః సమ్భవతి, బహుతరశ్రుతిప్రసిద్ధైకేశ్వరత్వవిరోధాత్ । తథా చ శ్రుతిరేకస్యాప్యాకాశస్య స్థానకృతం భేదవ్యపదేశముపపాదయతి — ‘యోఽయం బహిర్ధా పురుషాదాకాశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) ‘యోఽయమన్తః పురుష ఆకాశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౮) ‘యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౯) ఇతి ॥ ౩౫ ॥
తథాఽన్యప్రతిషేధాత్ ॥ ౩౬ ॥
ఎవం సేత్వాదివ్యపదేశాన్ పరపక్షహేతూనున్మథ్య సమ్ప్రతి స్వపక్షం హేత్వన్తరేణోపసంహరతి । తథాఽన్యప్రతిషేధాదపి న బ్రహ్మణః పరం వస్త్వన్తరమస్తీతి గమ్యతే । తథా హి — ‘స ఎవాధస్తాత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౧) ‘అహమేవాధస్తాత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౧) ‘ఆత్మైవాధస్తాత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘సర్వం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనః సర్వం వేద’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ‘ఆత్మైవేదꣳ సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘నేహ నానాస్తి కిఞ్చన’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ‘యస్మాత్పరం నాపరమస్తి కిఞ్చిత్’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౯) ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యేవమాదీని వాక్యాని స్వప్రకరణస్థాని అన్యార్థత్వేన పరిణేతుమశక్యాని బ్రహ్మవ్యతిరిక్తం వస్త్వన్తరం వారయన్తి । సర్వాన్తరశ్రుతేశ్చ న పరమాత్మనోఽన్యః అన్తరాత్మా అస్తీత్యవధార్యతే ॥ ౩౬ ॥
అనేన సర్వగతత్వమాయామశబ్దాదిభ్యః ॥ ౩౭ ॥
అనేన సేత్వాదివ్యపదేశనిరాకరణేన అన్యప్రతిషేధసమాశ్రయణేన చ సర్వగతత్వమప్యాత్మనః సిద్ధం భవతి । అన్యథా హి తన్న సిధ్యేత్ । సేత్వాదివ్యపదేశేషు హి ముఖ్యేష్వఙ్గీక్రియమాణేషు పరిచ్ఛేద ఆత్మనః ప్రసజ్యేత, సేత్వాదీనామేవమాత్మకత్వాత్ । తథా అన్యప్రతిషేధేఽప్యసతి, వస్తు వస్త్వన్తరాద్వ్యావర్తత ఇతి పరిచ్ఛేద ఎవ ఆత్మనః ప్రసజ్యేత । సర్వగతత్వం చ అస్య ఆయామశబ్దాదిభ్యో విజ్ఞాయతే । ఆయామశబ్దః వ్యాప్తివచనః శబ్దః । ‘యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ‘ఆకాశవత్సర్వగతశ్చ నిత్యః’ ‘జ్యాయాన్దివః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౩) ‘జ్యాయానాకాశాత్’ (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ‘నిత్యః సర్వగతః స్థాణురచలోఽయం సనాతనః’ (భ. గీ. ౨ । ౨౪) ఇత్యేవమాదయో హి శ్రుతిస్మృతిన్యాయాః సర్వగతత్వమాత్మనోఽవబోధయన్తి ॥ ౩౭ ॥
ఫలాధికరణమ్
ఫలమత ఉపపత్తేః ॥ ౩౮ ॥
తస్యైవ బ్రహ్మణో వ్యావహారిక్యామ్ ఈశిత్రీశితవ్యవిభాగావస్థాయామ్ , అయమన్యః స్వభావో వర్ణ్యతే । యదేతత్ ఇష్టానిష్టవ్యామిశ్రలక్షణం కర్మఫలం సంసారగోచరం త్రివిధం ప్రసిద్ధం జన్తూనామ్ , కిమేతత్ కర్మణో భవతి, ఆహోస్విదీశ్వరాదితి భవతి విచారణా । తత్ర తావత్ప్రతిపాద్యతే — ఫలమ్ అతః ఈశ్వరాత్ భవితుమర్హతి । కుతః ? ఉపపత్తేః । స హి సర్వాధ్యక్షః సృష్టిస్థితిసంహారాన్ విచిత్రాన్ విదధత్ దేశకాలవిశేషాభిజ్ఞత్వాత్ కర్మిణాం కర్మానురూపం ఫలం సమ్పాదయతీత్యుపపద్యతే । కర్మణస్తు అనుక్షణవినాశినః కాలాన్తరభావి ఫలం భవతీత్యనుపపన్నమ్ , అభావాద్భావానుత్పత్తేః । స్యాదేతత్ — కర్మ వినశ్యత్ స్వకాలమేవ స్వానురూపం ఫలం జనయిత్వా వినశ్యతి, తత్ఫలం కాలాన్తరితం కర్త్రా భోక్ష్యత ఇతి; తదపి న పరిశుధ్యతి, ప్రాగ్భోక్తృసమ్బన్ధాత్ ఫలత్వానుపపత్తేః — యత్కాలం హి యత్ సుఖం దుఃఖం వా ఆత్మనా భుజ్యతే, తస్యైవ లోకే ఫలత్వం ప్రసిద్ధమ్ । న హి అసమ్బద్ధస్యాత్మనా సుఖస్య దుఃఖస్య వా ఫలత్వం ప్రతియన్తి లౌకికాః । అథోచ్యేత — మా భూత్కర్మానన్తరం ఫలోత్పాదః, కర్మకార్యాదపూర్వాత్ఫలముత్పత్స్యత ఇతి, తదపి నోపపద్యతే, అపూర్వస్యాచేతనస్య కాష్ఠలోష్టసమస్య చేతనేనాప్రవర్తితస్య ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః, తదస్తిత్వే చ ప్రమాణాభావాత్ । అర్థాపత్తిః ప్రమాణమితి చేత్ , న, ఈశ్వరసిద్ధేరర్థాపత్తిక్షయాత్ ॥ ౩౮ ॥
శ్రుతత్వాచ్చ ॥ ౩౯ ॥
న కేవలమ్ ఉపపత్తేరేవ ఈశ్వరం ఫలహేతుం కల్పయామః — కిం తర్హి ? — శ్రుతత్వాదపి ఈశ్వరమేవ ఫలహేతుం మన్యామహే, తథా చ శ్రుతిర్భవతి — ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మాన్నాదో వసుదానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౪) ఇత్యేవంజాతీయకా ॥ ౩౯ ॥
ధర్మం జైమినిరత ఎవ ॥ ౪౦ ॥
జైమినిస్త్వాచార్యో ధర్మం ఫలస్య దాతారం మన్యతే, అత ఎవ హేతోః — శ్రుతేః ఉపపత్తేశ్చ । శ్రూయతే తావదయమర్థః ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యేవమాదిషు వాక్యేషు । తత్ర చ విధిశ్రుతేర్విషయభావోపగమాత్ యాగః స్వర్గస్యోత్పాదక ఇతి గమ్యతే । అన్యథా హి అననుష్ఠాతృకో యాగ ఆపద్యేత । తత్ర అస్య ఉపదేశవైయర్థ్యం స్యాత్ । నను అనుక్షణవినాశినః కర్మణః ఫలం నోపపద్యత ఇతి, పరిత్యక్తోఽయం పక్షః; నైష దోషః, శ్రుతిప్రామాణ్యాత్ — శ్రుతిశ్చేత్ ప్రమాణమ్ , యథాయం కర్మఫలసమ్బన్ధః శ్రుత ఉపపద్యతే, తథా కల్పయితవ్యః । న చ అనుత్పాద్య కిమప్యపూర్వం కర్మ వినశ్యత్ కాలాన్తరితం ఫలం దాతుం శక్నోతి । అతః కర్మణో వా సూక్ష్మా కాచిదుత్తరావస్థా ఫలస్య వా పూర్వావస్థా అపూర్వం నామ అస్తీతి తర్క్యతే । ఉపపద్యతే చ అయమర్థ ఉక్తేన ప్రకారేణ । ఈశ్వరస్తు ఫలం దదాతీత్యనుపపన్నమ్ , అవిచిత్రస్య కారణస్య విచిత్రకార్యానుపపత్తేః వైషమ్యనైర్ఘృణ్యప్రసఙ్గాత్ , అనుష్ఠానవైయర్థ్యాపత్తేశ్చ । తస్మాత్ ధర్మాదేవ ఫలమితి ॥ ౪౦ ॥
పూర్వం తు బాదరాయణో హేతువ్యపదేశాత్ ॥ ౪౧ ॥
బాదరాయణస్త్వాచార్యః పూర్వోక్తమేవ ఈశ్వరం ఫలహేతుం మన్యతే । కేవలాత్కర్మణః అపూర్వాద్వా కేవలాత్ ఫలమిత్యయం పక్షః తుశబ్దేన వ్యావర్త్యతే । కర్మాపేక్షాత్ అపూర్వాపేక్షాద్వా యథా తథాస్తు ఈశ్వరాత్ఫలమితి సిద్ధాన్తః । కుతః ? హేతువ్యపదేశాత్ । ధర్మాధర్మయోరపి హి కారయితృత్వేన ఈశ్వరో హేతుః వ్యపదిశ్యతే, ఫలస్య చ దాతృత్వేన — ‘ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి తం యమేభ్యో లోకేభ్య ఉన్నినీషతే । ఎష ఉ ఎవాసాధు కర్మ కారయతి తం యమధో నినీషతే’ ఇతి । స్మర్యతే చ అయమర్థో భగవద్గీతాసు — ‘యో యో యాం యాం తనుం భక్తః శ్రద్ధయార్చితుమిచ్ఛతి । తస్య తస్యాచలాం శ్రద్ధాం తామేవ విదధామ్యహమ్ ॥’ (భ. గీ. ౭ । ౨౧) ‘స తయా శ్రద్ధయా యుక్తస్తస్యారాధనమీహతే । లభతే చ తతః కామాన్ మయైవ విహితాన్హితాన్’ (భ. గీ. ౭ । ౨౨) ఇతి । సర్వవేదాన్తేషు చ ఈశ్వరహేతుకా ఎవ సృష్టయో వ్యపదిశ్యన్తే । తదేవ చ ఈశ్వరస్య ఫలహేతుత్వమ్ , యత్ స్వకర్మానురూపాః ప్రజాః సృజతీతి । విచిత్రకార్యానుపపత్త్యాదయోఽపి దోషాః కృతప్రయత్నాపేక్షత్వాదీశ్వరస్య న ప్రసజ్యన్తే ॥ ౪౧ ॥
తృతీయః పాదః
వ్యాఖ్యాతం విజ్ఞేయస్య బ్రహ్మణః తత్త్వమ్ । ఇదానీం తు ప్రతివేదాన్తం విజ్ఞానాని భిద్యన్తే, న వేతి విచార్యతే । నను విజ్ఞేయం బ్రహ్మ పూర్వాపరాదిభేదరహితమ్ ఎకరసం సైన్ధవఘనవత్ అవధారితమ్ । తత్ర కుతో విజ్ఞానభేదాభేదచిన్తావసరః ? న హి కర్మబహుత్వవత్ బ్రహ్మబహుత్వమపి వేదాన్తేషు ప్రతిపిపాదయిషితమితి శక్యం వక్తుమ్ , బ్రహ్మణ ఎకత్వాత్ ఎకరూపత్వాచ్చ । న చ ఎకరూపే బ్రహ్మణి అనేకరూపాణి విజ్ఞానాని సమ్భవన్తి । న హి అన్యథా అర్థః అన్యథా జ్ఞానమ్ — ఇత్యభ్రాన్తం భవతి । యది పునః ఎకస్మిన్బ్రహ్మణి బహూని విజ్ఞానాని వేదాన్తేషు ప్రతిపిపాదయిషితాని, తేషామ్ ఎకమభ్రాన్తమ్ , భ్రాన్తాని ఇతరాణీతి అనాశ్వాసప్రసఙ్గో వేదాన్తేషు । తస్మాన్న తావత్ప్రతివేదాన్తం బ్రహ్మవిజ్ఞానభేద ఆశఙ్కితుం శక్యతే । నాప్యస్య చోదనాద్యవిశేషాదభేద ఉచ్యేత, బ్రహ్మవిజ్ఞానస్య అచోదనాలక్షణత్వాత్ । అవిధిప్రధానైర్హి వస్తుపర్యవసాయిభిః బ్రహ్మవాక్యైః బ్రహ్మవిజ్ఞానం జన్యత ఇత్యవోచదాచార్యః ‘తత్తు సమన్వయాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౪) ఇత్యత్ర । తత్కథమిమాం భేదాభేదచిన్తామారభత ఇతి ॥
తదుచ్యతే — సగుణబ్రహ్మవిషయా ప్రాణాదివిషయా చ ఇయం విజ్ఞానభేదాభేదచిన్తేత్యదోషః । అత్ర హి కర్మవత్ ఉపాసనానాం భేదాభేదౌ సమ్భవతః । కర్మవదేవ చ ఉపాసనాని దృష్టఫలాని అదృష్టఫలాని చ ఉచ్యన్తే, క్రమముక్తిఫలాని చ కానిచిత్ సమ్యగ్జ్ఞానోత్పత్తిద్వారేణ । తేషు ఎషా చిన్తా సమ్భవతి — కిం ప్రతివేదాన్తం విజ్ఞానభేదః, ఆహోస్విత్ నేతి ॥
తత్ర పూర్వపక్షహేతవస్తావదుపన్యస్యన్తే — నామ్నస్తావత్ భేదప్రతిపత్తిహేతుత్వం ప్రసిద్ధం జ్యోతిరాదిషు । అస్తి చ అత్ర వేదాన్తాన్తరవిహితేషు విజ్ఞానేషు అన్యదన్యత్ నామ — తైత్తిరీయకం వాజసనేయకం కౌథుమకం కౌషీతకం శాట్యాయనకమిత్యేవమాది । తథా రూపభేదోఽపి కర్మభేదస్య ప్రతిపాదకః ప్రసిద్ధః — ‘వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమ్’ ఇత్యేవమాదిషు । అస్తి చ అత్ర రూపభేదః । తద్యథా — కేచిచ్ఛాఖినః పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం షష్ఠమపరమగ్నిమామనన్తి, అపరే పునః పఞ్చైవ పఠన్తి । తథా ప్రాణసంవాదాదిషు కేచిత్ ఊనాన్వాగాదీనామనన్తి, కేచిదధికాన్ । తథా ధర్మవిశేషోఽపి కర్మభేదస్య ప్రతిపాదక ఆశఙ్కితః కారీర్యాదిషు । అస్తి చ అత్ర ధర్మవిశేషః; యథా ఆథర్వణికానాం శిరోవ్రతమితి । ఎవం పునరుక్త్యాదయోఽపి భేదహేతవః యథాసమ్భవం వేదాన్తాన్తరేషు యోజయితవ్యాః । తస్మాత్ ప్రతివేదాన్తం విజ్ఞానభేద ఇత్యేవం ప్రాప్తే, బ్రూమః —
సర్వవేదాన్తప్రత్యయాధికరణమ్
సర్వవేదాన్తప్రత్యయం చోదనాద్యవిశేషాత్ ॥ ౧ ॥
సర్వవేదాన్తప్రత్యయాని విజ్ఞానాని తస్మిన్ తస్మిన్ వేదాన్తే తాని తాన్యేవ భవితుమర్హన్తి । కుతః ? చోదనాద్యవిశేషాత్ । ఆదిగ్రహణేన శాఖాన్తరాధికరణసిద్ధాన్తసూత్రోదితా అభేదహేతవ ఇహాకృష్యన్తే — సంయోగరూపచోదనాఖ్యాఽవిశేషాదిత్యర్థః । యథా ఎకస్మిన్నగ్నిహోత్రే శాఖాభేదేఽపి పురుషప్రయత్నస్తాదృశ ఎవ చోద్యతే — జుహుయాదితి, ఎవమ్ ‘యో హ వై జ్యేష్ఠం చ శ్రేష్ఠం చ వేద’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧ । ౧) ఇతి వాజసనేయినాం ఛన్దోగానాం చ తాదృశ్యేవ చోదనా । ప్రయోజనసంయోగోఽప్యవిశిష్ట ఎవ — ‘జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ స్వానాం భవతి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౧ । ౧) ఇతి । రూపమప్యుభయత్ర తదేవ విజ్ఞానస్య, యదుత జ్యేష్ఠశ్రేష్ఠాదిగుణవిశేషణాన్వితం ప్రాణతత్త్వమ్ — యథా చ ద్రవ్యదేవతే యాగస్య రూపమ్ , ఎవం విజ్ఞేయం రూపం విజ్ఞానస్య । తేన హి తత్ రూప్యతే । సమాఖ్యాపి సైవ — ప్రాణవిద్యేతి । తస్మాత్ సర్వవేదాన్తప్రత్యయత్వం విజ్ఞానానామ్ । ఎవం పఞ్చాగ్నివిద్యా వైశ్వానరవిద్యా శాణ్డిల్యవిద్యేత్యేవమాదిషు యోజయితవ్యమ్ । యే తు నామరూపాదయో భేదహేత్వాభాసాః, తే ప్రథమ ఎవ కాణ్డే ‘న నామ్నా స్యాదచోదనాభిధానత్వాత్’ (జై॰సూ॰౨-౪-౧౦)ఇత్యారభ్య పరిహృతాః ॥ ౧ ॥
ఇహాపి కఞ్చిద్విశేషమాశఙ్క్య పరిహరతి —
భేదాన్నేతి చేన్నైకస్యామపి ॥ ౨ ॥
స్యాదేతత్ — సర్వవేదాన్తప్రత్యయత్వం విజ్ఞానానాం గుణభేదాత్ నోపపద్యతే । తథా హి — వాజసనేయినః పఞ్చాగ్నివిద్యాం ప్రస్తుత్య షష్ఠమపరమగ్నిమామనన్తి — ‘తస్యాగ్నిరేవాగ్నిర్భవతి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాదినా । ఛన్దోగాస్తు తం న ఆమనన్తి, పఞ్చసంఖ్యయైవ చ తే ఉపసంహరన్తి — ‘అథ హ య ఎతానేవం పంచాగ్నీన్వేద’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧౦) ఇతి । యేషాం చ స గుణోఽస్తి, యేషాం చ నాస్తి, కథముభయేషామేకా విద్యోపపద్యేత ? న చ అత్ర గుణోపసంహారః శక్యతే ప్రత్యేతుమ్ , పఞ్చసంఖ్యావిరోధాత్ । తథా ప్రాణసంవాదే శ్రేష్ఠాత్ అన్యాన్ చతురః ప్రాణాన్ వాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనాంసి ఛన్దోగా ఆమనన్తి । వాజసనేయినస్తు పఞ్చమమప్యామనన్తి — ‘రేతో వై ప్రజాతిః ప్రజాయతే హ ప్రజయా పశుభిర్య ఎవం వేద’ (బృ. ఉ. ౬ । ౧ । ౬) ఇతి । ఆవాపోద్వాపభేదాచ్చ వేద్యభేదో భవతి, వేద్యభేదాచ్చ విద్యాభేదః, ద్రవ్యదేవతాభేదాదివ యాగస్యేతి చేత్ — నైష దోషః; యత ఎకస్యామపి విద్యాయామేవంజాతీయకో గుణభేద ఉపపద్యతే । యద్యపి షష్ఠస్యాగ్నేరుపసంహారో న సమ్భవతి, తథాపి ద్యుప్రభృతీనాం పఞ్చానామగ్నీనామ్ ఉభయత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ న విద్యాభేదో భవితుమర్హతి । న హి షోడశిగ్రహణాగ్రహణయోరతిరాత్రో భిద్యతే । పఠ్యతేఽపి చ షష్ఠోఽగ్నిః ఛన్దోగైః — ‘తం ప్రేతం దిష్టమితోఽగ్నయ ఎవ హరన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౯ । ౨) ఇతి । వాజసనేయినస్తు సామ్పాదికేషు పఞ్చస్వగ్నిషు అనువృత్తాయాః సమిద్ధూమాదికల్పనాయా నివృత్తయే ‘తస్యాగ్నిరేవాగ్నిర్భవతి సమిత్సమిత్’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాది సమామనన్తి । స నిత్యానువాదః । అథాప్యుపాసనార్థ ఎష వాదః, తథాపి స గుణః శక్యతే ఛన్దోగైరప్యుపసంహర్తుమ్ । న చ అత్ర పఞ్చసంఖ్యావిరోధ ఆశఙ్క్యః । సామ్పాదికాగ్న్యభిప్రాయా హి ఎషా పఞ్చసంఖ్యా నిత్యానువాదభూతా, న విధిసమవాయినీ — ఇత్యదోషః । ఎవం ప్రాణసంవాదాదిష్వపి అధికస్య గుణస్య ఇతరత్రోపసంహారో న విరుధ్యతే । న చ ఆవాపోద్వాపభేదాద్వేద్యభేదో విద్యాభేదశ్చ ఆశఙ్క్యః, కస్యచిద్వేద్యాంశస్య ఆవాపోద్వాపయోరపి భూయసో వేద్యరాశేరభేదావగమాత్ । తస్మాదైకవిద్యమేవ ॥ ౨ ॥
స్వాధ్యాయస్య తథాత్వేన హి సమాచారేఽధికారాచ్చ సవవచ్చ తన్నియమః ॥ ౩ ॥
యదప్యుక్తమ్ — ఆథర్వణికానాం విద్యాం ప్రతి శిరోవ్రతాద్యపేక్షణాత్ అన్యేషాం చ తదనపేక్షణాత్ విద్యాభేద ఇతి, తత్ప్రత్యుచ్యతే । స్వాధ్యాయస్య ఎష ధర్మః, న విద్యాయాః । కథమిదమవగమ్యతే ? యతః, తథాత్వేన స్వాధ్యాయధర్మత్వేన, సమాచారే వేదవ్రతోపదేశపరే గ్రన్థే, ఆథర్వణికాః ‘ఇదమపి వేదవ్రతత్వేన వ్యాఖ్యాతమ్’ ఇతి సమామనన్తి । ‘నైతదచీర్ణవ్రతోఽధీతే’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇతి చ అధికృతవిషయాదేతచ్ఛబ్దాత్ అధ్యయనశబ్దాచ్చ స్వోపనిషదధ్యయనధర్మ ఎవ ఎష ఇతి నిర్ధార్యతే । నను ‘తేషామేవైతాం బ్రహ్మవిద్యాం వదేత శిరోవ్రతం విధివద్యైస్తు చీర్ణమ్’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౦) ఇతి బ్రహ్మవిద్యాసంయోగశ్రవణాత్ , ఎకైవ సర్వత్ర బ్రహ్మవిద్యేతి, సఙ్కీర్యేత ఎష ధర్మః — న ; తత్రాపి ఎతామితి ప్రకృతప్రత్యవమర్శాత్ । ప్రకృతత్వం చ బ్రహ్మవిద్యాయాః గ్రన్థవిశేషాపేక్షమ్ — ఇతి గ్రన్థవిశేషసంయోగ్యేవ ఎష ధర్మః । సవవచ్చ తన్నియమ ఇతి నిదర్శననిర్దేశః — యథా చ సవాః సప్త సౌర్యాదయః శతౌదనపర్యన్తాః వేదాన్తరోదితత్రేతాగ్న్యనభిసమ్బన్ధాత్ ఆథర్వణోదితైకాగ్న్యభిసమ్బన్ధాచ్చ ఆథర్వణికానామేవ నియమ్యన్తే, తథైవ అయమపి ధర్మః స్వాధ్యాయవిశేషసమ్బన్ధాత్ తత్రైవ నియమ్యతే । తస్మాదప్యనవద్యం విద్యైకత్వమ్ ॥ ౩ ॥
దర్శయతి చ ॥ ౪ ॥
దర్శయతి చ వేదోఽపి విద్యైకత్వం సర్వవేదాన్తేషు వేద్యైకత్వోపదేశాత్ — ‘సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ఇతి, తథా ‘ఎతం హ్యేవ బహ్వృచా మహత్యుక్థే మీమాంసన్త ఎతమగ్నావధ్వర్యవ ఎతం మహావ్రతే ఛన్దోగాః’ ఇతి చ । తథా ‘మహద్భయం వజ్రముద్యతమ్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౨) ఇతి కాఠకే ఉక్తస్య ఈశ్వరగుణస్య భయహేతుత్వస్య తైత్తిరీయకే భేదదర్శననిన్దాయై పరామర్శో దృశ్యతే — ‘యదా హ్యేవైష ఎతస్మిన్నుదరమన్తరం కురుతే । అథ తస్య భయం భవతి । తత్త్వేవ భయం విదుషోఽమన్వానస్య’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి । తథా వాజసనేయకే ప్రాదేశమాత్రసమ్పాదితస్య వైశ్వానరస్య చ్ఛాన్దోగ్యే సిద్ధవదుపాదానమ్ — ‘యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమభివిమానమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౧) ఇతి । తథా సర్వవేదాన్తప్రత్యయత్వేన అన్యత్ర విహితానాముక్థాదీనామన్యత్రోపాసనవిధానాయ ఉపాదానాత్ ప్రాయదర్శనన్యాయేన ఉపాసనానామపి సర్వవేదాన్తప్రత్యయత్వసిద్ధిః ॥ ౪ ॥
ఉపసంహారాధికరణమ్
ఉపసంహారోఽర్థాభేదాద్విధిశేషవత్సమానే చ ॥ ౫ ॥
ఇదం ప్రయోజనసూత్రమ్ । స్థితే చైవం సర్వవేదాన్తప్రత్యయత్వే సర్వవిజ్ఞానానామ్ , అన్యత్రోదితానాం విజ్ఞానగుణానామ్ , అన్యత్రాపి సమానే విజ్ఞానే ఉపసంహారో భవతి । అర్థాభేదాత్ — య ఎవ హి తేషాం గుణానామేకత్ర అర్థో విశిష్టవిజ్ఞానోపకారః, స ఎవ అన్యత్రాపి । ఉభయత్రాపి హి తదేవైకం విజ్ఞానమ్ । తస్మాదుపసంహారః । విధిశేషవత్ — యథా విధిశేషాణామగ్నిహోత్రాదిధర్మాణామ్ , తదేవ ఎకమగ్నిహోత్రాది కర్మ సర్వత్రేతి, అర్థాభేదాత్ ఉపసంహారః; ఎవమిహాపి । యది హి విజ్ఞానభేదో భవేత్ , తతో విజ్ఞానాన్తరనిబద్ధత్వాద్గుణానామ్ , ప్రకృతివికృతిభావాభావాచ్చ న స్యాదుపసంహారః । విజ్ఞానైకత్వే తు నైవమితి । అస్యైవ తు ప్రయోజనసూత్రస్య ప్రపఞ్చః ‘సర్వాభేదాత్’ ఇత్యారభ్య భవిష్యతి ॥ ౫ ॥
అన్యథాత్వాధికరణమ్
అన్యథాత్వం శబ్దాదితి చేన్నావిశేషాత్ ॥ ౬ ॥
వాజసనేయకే ‘తే హ దేవా ఊచుర్హన్తాసురాన్యజ్ఞ ఉద్గీథేనాత్యయామేతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ‘తే హ వాచమూచుస్త్వం న ఉద్గాయ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨) ఇతి ప్రక్రమ్య, వాగాదీన్ప్రాణాన్ అసురపాప్మవిద్ధత్వేన నిన్దిత్వా, ముఖ్యప్రాణపరిగ్రహః పఠ్యతే — ‘అథ హేమమాసన్యం ప్రాణమూచుస్త్వం న ఉద్గాయేతి తథేతి తేభ్య ఎష ప్రాణ ఉదగాయత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౭) ఇతి । తథా ఛాన్దోగ్యేఽపి ‘తద్ధ దేవా ఉద్గీథమాజహ్రురనేనైనానభిభవిష్యామః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౨ । ౧) ఇతి ప్రక్రమ్య, ఇతరాన్ప్రాణాన్ అసురపాప్మవిద్ధత్వేన నిన్దిత్వా, తథైవ ముఖ్యప్రాణపరిగ్రహః పఠ్యతే — ‘అథ హ య ఎవాయం ముఖ్యః ప్రాణస్తముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౨ । ౭) ఇతి । ఉభయత్రాపి చ ప్రాణప్రశంసయా ప్రాణవిద్యావిధిరధ్యవసీయతే । తత్ర సంశయః — కిమత్ర విద్యాభేదః స్యాత్ , ఆహోస్విత్ విద్యైకత్వమితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? పూర్వేణ న్యాయేన విద్యైకత్వమితి । నను న యుక్తం విద్యైకత్వమ్ , ప్రక్రమభేదాత్ । అన్యథా హి ప్రక్రమన్తే వాజసనేయినః, అన్యథా ఛన్దోగాః — ‘త్వం న ఉద్గాయ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨) ఇతి వాజసనేయిన ఉద్గీథస్య కర్తృత్వేన ప్రాణమామనన్తి, ఛన్దోగాస్తు ఉద్గీథత్వేన ‘తముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౨ । ౭) ఇతి, తత్కథం విద్యైకత్వం స్యాదితి చేత్ — నైష దోషః; న హి ఎతావతా విశేషేణ విద్యైకత్వమ్ అపగచ్ఛతి, అవిశేషస్యాపి బహుతరస్య ప్రతీయమానత్వాత్ । తథా హి — దేవాసురసఙ్గ్రామోపక్రమత్వమ్ , అసురాత్యయాభిప్రాయః, ఉద్గీథోపన్యాసః, వాగాదిసఙ్కీర్తనమ్ , తన్నిన్దయా ముఖ్యప్రాణవ్యపాశ్రయః, తద్వీర్యాచ్చ అసురవిధ్వంసనమ్ అశ్మలోష్టనిదర్శనేన — ఇత్యేవం బహవోఽర్థా ఉభయత్రాప్యవిశిష్టాః ప్రతీయన్తే । వాజసనేయకేఽపి చ ఉద్గీథసామానాధికరణ్యం ప్రాణస్య శ్రుతమ్ — ‘ఎష ఉ వా ఉద్గీథః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨౩) ఇతి । తస్మాచ్ఛాన్దోగ్యేఽపి కర్తృత్వం లక్షయితవ్యమ్ । తస్మాచ్చ విద్యైకత్వమితి ॥ ౬ ॥
న వా ప్రకరణభేదాత్పరోవరీయస్త్వాదివత్ ॥ ౭ ॥
న వా విద్యైకత్వమత్ర న్యాయ్యమ్ । విద్యాభేద ఎవ అత్ర న్యాయ్యః । కస్మాత్ ? ప్రకరణభేదాత్ , ప్రక్రమభేదాదిత్యర్థః । తథా హి ఇహ ప్రక్రమభేదో దృశ్యతే — ఛాన్దోగ్యే తావత్ — ‘ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యేవముద్గీథావయవస్య ఓంకారస్య ఉపాస్యత్వం ప్రస్తుత్య, రసతమాదిగుణోపవ్యాఖ్యానం తత్ర కృత్వా, ‘ఖల్వేతస్యైవాక్షరస్యోపవ్యాఖ్యానం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి పునరపి తమేవ ఉద్గీథావయవమోంకారమనువర్త్య, దేవాసురాఖ్యాయికాద్వారేణ తమ్ ‘ప్రాణముద్గీథముపాసాఞ్చక్రిరే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౨ । ౨) ఇత్యాహ । తత్ర యది ఉద్గీథశబ్దేన సకలా భక్తిరభిప్రేయేత, తస్యాశ్చ కర్తా ఉద్గాతా ఋత్విక్, తత ఉపక్రమశ్చోపరుధ్యేత, లక్షణా చ ప్రసజ్యేత । ఉపక్రమతన్త్రేణ చ ఎకస్మిన్వాక్యే ఉపసంహారేణ భవితవ్యమ్ । తస్మాత్ అత్ర తావత్ ఉద్గీథావయవే ఓంకారే ప్రాణదృష్టిరుపదిశ్యతే — వాజసనేయకే తు ఉద్గీథశబ్దేన అవయవగ్రహణే కారణాభావాత్ సకలైవ భక్తిరావేద్యతే । ‘త్వం న ఉద్గాయ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨) ఇత్యపి తస్యాః కర్తా ఉద్గాతా ఋత్విక్ ప్రాణత్వేన నిరూప్యత ఇతి — ప్రస్థానాన్తరమ్ । యదపి తత్ర ఉద్గీథసామానాధికరణ్యం ప్రాణస్య, తదపి ఉద్గాతృత్వేనైవ దిదర్శయిషితస్య ప్రాణస్య సర్వాత్మత్వప్రతిపాదనార్థమితి న విద్యైకత్వమావహతి । సకలభక్తివిషయ ఎవ చ తత్రాపి ఉద్గీథశబ్ద ఇతి వైషమ్యమ్ । న చ ప్రాణస్యోద్గాతృత్వమ్ అసమ్భవేన హేతునా పరిత్యజ్యేత, ఉద్గీథభావవత్ ఉద్గాతృభావస్యాపి ఉపాసనార్థత్వేన ఉపదిశ్యమానత్వాత్ । ప్రాణవీర్యేణైవ చ ఉద్గాతా ఔద్గాత్రం కరోతీతి నాస్త్యసమ్భవః । తథా చ తత్రైవ శ్రావితమ్ — ‘వాచా చ హ్యేవ స ప్రాణేన చోదగాయత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨౪) ఇతి । న చ వివక్షితార్థభేదేఽవగమ్యమానే వాక్యచ్ఛాయానుకారమాత్రేణ సమానార్థత్వమధ్యవసాతుం యుక్తమ్ । తథా హి — అభ్యుదయవాక్యే పశుకామవాక్యే చ ‘త్రేధా తణ్డులాన్విభజేద్యే మధ్యమాః స్యుస్తానగ్నయే దాత్రే పురోడాశమష్టాకపాలం కుర్యాత్’ ఇత్యాదినిర్దేశసామ్యేఽపి, ఉపక్రమభేదాత్ అభ్యుదయవాక్యే దేవతాపనయోఽధ్యవసితః, పశుకామవాక్యే తు యాగవిధిః — తథా ఇహాపి ఉపక్రమభేదాత్ విద్యాభేదః । పరోవరీయస్త్వాదివత్ — యథా పరమాత్మదృష్ట్యధ్యాససామ్యేఽపి, ‘ఆకాశో హ్యేవైభ్యో జ్యాయానాకాశః పరాయణమ్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౯ । ౧) ‘స ఎష పరోవరీయానుద్గీథః స ఎషోఽనన్తః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౯ । ౨) ఇతి పరోవరీయస్త్వాదిగుణవిశిష్టమ్ ఉద్గీథోపాసనమ్ అక్ష్యాదిత్యగతహిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదిగుణవిశిష్టోద్గీథోపాసనాత్ భిన్నమ్ । న చ ఇతరేతరగుణోపసంహార ఎకస్యామపి శాఖాయామ్ — తద్వత్ శాఖాన్తరస్థేష్వపి ఎవంజాతీయకేషు ఉపాసనేష్వితి ॥ ౭ ॥
సంజ్ఞాతశ్చేత్తదుక్తమస్తి తు తదపి ॥ ౮ ॥
అథోచ్యేత — సంజ్ఞైకత్వాత్ విద్యైకత్వమత్ర న్యాయ్యమ్ , ఉద్గీథవిద్యేతి హ్యుభయత్రాపి ఎకా సంజ్ఞేతి, తదపి నోపపద్యతే । ఉక్తం హ్యేతత్ — ‘న వా ప్రకరణభేదాత్పరోవరీయస్త్వాదివత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౩ । ౭) ఇతి । తదేవ చ అత్ర న్యాయ్యతరమ్ । శ్రుత్యక్షరానుగతం హి తత్ । సంజ్ఞైకత్వం తు శ్రుత్యక్షరబాహ్యమ్ ఉద్గీథశబ్దమాత్రప్రయోగాత్ లౌకికైర్వ్యవహర్తృభిరుపచర్యతే । అస్తి చ ఎతత్సంజ్ఞైకత్వం ప్రసిద్ధభేదేష్వపి పరోవరీయస్త్వాద్యుపాసనేషు — ఉద్గీథవిద్యేతి । తథా ప్రసిద్ధభేదానామపి అగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదీనాం కాఠకైకగ్రన్థపరిపఠితానాం కాఠకసంజ్ఞైకత్వం దృశ్యతే, తథేహాపి భవిష్యతి । యత్ర తు నాస్తి కశ్చిత్ ఎవంజాతీయకో భేదహేతుః, తత్ర భవతు సంజ్ఞైకత్వాత్ విద్యైకత్వమ్ — యథా సంవర్గవిద్యాదిషు ॥ ౮ ॥
వ్యాప్త్యధికరణమ్
వ్యాప్తేశ్చ సమఞ్జసమ్ ॥ ౯ ॥
‘ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యత్ర అక్షరోద్గీథశబ్దయోః సామానాధికరణ్యే శ్రూయమాణే అధ్యాసాపవాదైకత్వవిశేషణపక్షాణాం ప్రతిభాసనాత్ కతమోఽత్ర పక్షో న్యాయ్యః స్యాదితి విచారః । తత్ర అధ్యాసో నామ — ద్వయోర్వస్తునోః అనివర్తితాయామేవ అన్యతరబుద్ధౌ అన్యతరబుద్ధిరధ్యస్యతే । యస్మిన్ ఇతరబుద్ధిరధ్యస్యతే, అనువర్తత ఎవ తస్మిన్ తద్బుద్ధిః, అధ్యస్తేతరబుద్ధావపి । యథా నామ్ని బ్రహ్మబుద్ధావధ్యస్యమానాయామపి అనువర్తత ఎవ నామబుద్ధిః, న బ్రహ్మబుద్ధ్యా నివర్తతే — యథా వా ప్రతిమాదిషు విష్ణ్వాదిబుద్ధ్యధ్యాసః — ఎవమిహాపి అక్షరే ఉద్గీథబుద్ధిరధ్యస్యతే, ఉద్గీథే వా అక్షరబుద్ధిరితి । అపవాదో నామ — యత్ర కస్మింశ్చిద్వస్తుని పూర్వనివిష్టాయాం మిథ్యాబుద్ధౌ నిశ్చితాయామ్ , పశ్చాదుపజాయమానా యథార్థా బుద్ధిః పూర్వనివిష్టాయా మిథ్యాబుద్ధేః నివర్తికా భవతి — యథా దేహేన్ద్రియసఙ్ఘాతే ఆత్మబుద్ధిః, ఆత్మన్యేవ ఆత్మబుద్ధ్యా పశ్చాద్భావిన్యా ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యనయా యథార్థబుద్ధ్యా నివర్త్యతే — యథా వా దిగ్భ్రాన్తిబుద్ధిః దిగ్యాథాత్మ్యబుద్ధ్యా నివర్త్యతే — ఎవమిహాపి అక్షరబుద్ధ్యా ఉద్గీథబుద్ధిర్నివర్త్యేత, ఉద్గీథబుద్ధ్యా వా అక్షరబుద్ధిరితి । ఎకత్వం తు అక్షరోద్గీథశబ్దయోరనతిరిక్తార్థవృత్తిత్వమ్ — యథా ద్విజోత్తమో బ్రాహ్మణో భూమిదేవ ఇతి । విశేషణం పునః సర్వవేదవ్యాపిన ఓమిత్యేతస్యాక్షరస్య గ్రహణప్రసఙ్గే ఔద్గాత్రవిశేషస్య సమర్పణమ్ — యథా నీలం యదుత్పలమ్ తదానయేతి, ఎవమిహాపి ఉద్గీథో య ఓంకారః తముపాసీతేతి । ఎవమేతస్మిన్సామానాధికరణ్యవాక్యే విమృశ్యమానే, ఎతే పక్షాః ప్రతిభాన్తి । తత్రాన్యతమనిర్ధారణకారణాభావాత్ అనిర్ధారణప్రాప్తౌ ఇదముచ్యతే —
వ్యాప్తేశ్చ సమఞ్జసమితి । చశబ్దోఽయం తుశబ్దస్థాననివేశీ పక్షత్రయవ్యావర్తనప్రయోజనః । తదిహ త్రయః పక్షాః సావద్యా ఇతి పర్యుదస్యన్తే । విశేషణపక్ష ఎవైకో నిరవద్య ఇత్యుపాదీయతే । తత్రాధ్యాసే తావత్ — యా బుద్ధిః ఇతరత్ర అధ్యస్యతే, తచ్ఛబ్దస్య లక్షణావృత్తిత్వం ప్రసజ్యేత, తత్ఫలం చ కల్ప్యేత । శ్రూయత ఎవ ఫలమ్ ‘ఆపయితా హ వై కామానాం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౭) ఇత్యాది, ఇతి చేత్ — న ; తస్య అన్యఫలత్వాత్ । ఆప్త్యాదిదృష్టిఫలం హి తత్ , నోద్గీథాధ్యాసఫలమ్ । అపవాదేఽపి సమానః ఫలాభావః । మిథ్యాజ్ఞాననివృత్తిః ఫలమితి చేత్ , న; పురుషార్థోపయోగానవగమాత్; న చ కదాచిదపి ఓంకారాత్ ఓంకారబుద్ధిర్నివర్తతే, ఉద్గీథాద్వా ఉద్గీథబుద్ధిః । న చేదం వాక్యం వస్తుతత్త్వప్రతిపాదనపరమ్ , ఉపాసనావిధిపరత్వాత్ । నాపి ఎకత్వపక్షః సఙ్గచ్ఛతే । నిష్ప్రయోజనం హి తదా శబ్దద్వయోచ్చారణం స్యాత్ , ఎకేనైవ వివక్షితార్థసమర్పణాత్ । న చ హౌత్రవిషయే ఆధ్వర్యవవిషయే వా అక్షరే ఓంకారశబ్దవాచ్యే ఉద్గీథశబ్దప్రసిద్ధిరస్తి, నాపి సకలాయామ్ సామ్నో ద్వితీయాయాం భక్తౌ ఉద్గీథశబ్దవాచ్యాయామ్ ఓంకారశబ్దప్రసిద్ధిః, యేనానతిరిక్తార్థతా స్యాత్ । పరిశేషాద్విశేషణపక్షః పరిగృహ్యతే, వ్యాప్తేః సర్వవేదసాధారణ్యాత్ । సర్వవ్యాప్యక్షరమిహ మా ప్రసఞ్జి — ఇత్యత ఉద్గీథశబ్దేన అక్షరం విశేష్యతే — కథం నామ ఉద్గీథావయవభూత ఓంకారో గృహ్యేతేతి । నన్వస్మిన్నపి పక్షే సమానా లక్షణా, ఉద్గీథశబ్దస్య అవయవలక్షణార్థత్వాత్; సత్యమేవమేతత్; లక్షణాయామపి తు సన్నికర్షవిప్రకర్షౌ భవత ఎవ । అధ్యాసపక్షే హి అర్థాన్తరబుద్ధిరర్థాన్తరే నిక్షిప్యత ఇతి విప్రకృష్టా లక్షణా, విశేషణపక్షే తు అవయవివచనేన శబ్దేన అవయవః సమర్ప్యత ఇతి సన్నికృష్టా । సముదాయేషు హి ప్రవృత్తాః శబ్దా అవయవేష్వపి ప్రవర్తమానా దృష్టాః పటగ్రామాదిషు । అతశ్చ వ్యాప్తేర్హేతోః ‘ఓమిత్యేతదక్షరమ్’ ఇత్యేతస్య ‘ఉద్గీథమ్’ ఇత్యేతద్విశేషణమితి సమఞ్జసమేతత్ , నిరవద్యమిత్యర్థః ॥ ౯ ॥
సర్వాభేదాధికరణమ్
సర్వాభేదాదన్యత్రేమే ॥ ౧౦ ॥
వాజినాం ఛన్దోగానాం చ ప్రాణసంవాదే శ్రైష్ఠ్యగుణాన్వితస్య ప్రాణస్య ఉపాస్యత్వముక్తమ్ । వాగాదయోఽపి హి తత్ర వసిష్ఠత్వాదిగుణాన్వితా ఉక్తాః । తే చ గుణాః ప్రాణే పునః ప్రత్యర్పితాః — ‘యద్వా అహం వసిష్ఠాస్మి త్వం తద్వసిష్ఠోఽసి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౧ । ౧౪) ఇత్యాదినా । అన్యేషామపి తు శాఖినాం కౌషీతకిప్రభృతీనాం ప్రాణసంవాదేషు ‘అథాతో నిఃశ్రేయసాదానమేతా హ వై దేవతా అహంశ్రేయసే వివదమానాః’ (కౌ. ఉ. ౨ । ౧౪) ఇత్యేవంజాతీయకేషు ప్రాణస్య శ్రైష్ఠ్యముక్తమ్ , న త్విమే వసిష్ఠత్వాదయోఽపి గుణా ఉక్తాః । తత్ర సంశయః — కిమిమే వసిష్ఠత్వాదయో గుణాః క్వచిదుక్తా అన్యత్రాపి అస్యేరన్ , ఉత నాస్యేరన్నితి । తత్ర ప్రాప్తం తావత్ — నాస్యేరన్నితి । కుతః ? ఎవంశబ్దసంయోగాత్ । ‘అథో య ఎవం విద్వాన్ప్రాణే నిఃశ్రేయసం విదిత్వా’ ఇతి తత్ర తత్ర ఎవంశబ్దేన వేద్యం వస్తు నివేద్యతే । ఎవంశబ్దశ్చ సన్నిహితావలమ్బనః న శాఖాన్తరపరిపఠితమ్ ఎవంజాతీయకం గుణజాతం శక్నోతి నివేదయితుమ్ । తస్మాత్ స్వప్రకరణస్థైరేవ గుణైర్నిరాకాఙ్క్షత్వమిత్యేవం ప్రాప్తే ప్రత్యాహ —
అస్యేరన్ ఇమే గుణాః క్వచిదుక్తా వసిష్ఠత్వాదయః అన్యత్రాపి । కుతః ? సర్వాభేదాత్ — సర్వత్రైవ హి తదేవ ఎకం ప్రాణవిజ్ఞానమభిన్నం ప్రత్యభిజ్ఞాయతే, ప్రాణసంవాదాదిసారూప్యాత్ । అభేదే చ విజ్ఞానస్య కథమ్ ఇమే గుణాః క్వచిదుక్తా అన్యత్ర న అస్యేరన్ । నను ఎవంశబ్దః తత్ర తత్ర భేదేన ఎవంజాతీయకం గుణజాతం వేద్యత్వాయ సమర్పయతీత్యుక్తమ్; అత్రోచ్యతే — యద్యపి కౌషీతకిబ్రాహ్మణగతేన ఎవంశబ్దేన వాజసనేయిబ్రాహ్మణగతం గుణజాతమ్ అసంశబ్దితమ్ అసన్నిహితత్వాత్ , తథాపి తస్మిన్నేవ విజ్ఞానే వాజసనేయిబ్రాహ్మణగతేన ఎవంశబ్దేన తత్ సంశబ్దితమితి — న పరశాఖాగతమపి అభిన్నవిజ్ఞానావబద్ధం గుణజాతం స్వశాఖాగతాద్విశిష్యతే । న చైవం సతి శ్రుతహానిః అశ్రుతకల్పనా వా భవతి । ఎకస్యామపి హి శాఖాయాం శ్రుతా గుణాః శ్రుతా ఎవ సర్వత్ర భవన్తి, గుణవతో భేదాభావాత్ । న హి దేవదత్తః శౌర్యాదిగుణత్వేన స్వదేశే ప్రసిద్ధః దేశాన్తరం గతః తద్దేశ్యైరవిభావితశౌర్యాదిగుణోఽపి అతద్గుణో భవతి । యథా చ తత్ర పరిచయవిశేషాత్ దేశాన్తరేఽపి దేవదత్తగుణా విభావ్యన్తే, ఎవమ్ అభియోగవిశేషాత్ శాఖాన్తరేఽప్యుపాస్యా గుణాః శాఖాన్తరేఽప్యస్యేరన్ । తస్మాదేకప్రధానసమ్బద్ధా ధర్మా ఎకత్రాప్యుచ్యమానాః సర్వత్రైవ ఉపసంహర్తవ్యా ఇతి ॥ ౧౦ ॥
ఆనన్దాద్యధికరణమ్
ఆనన్దాదయః ప్రధానస్య ॥ ౧౧ ॥
బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనపరాసు శ్రుతిషు ఆనన్దరూపత్వం విజ్ఞానఘనత్వం సర్వగతత్వం సర్వాత్మత్వమిత్యేవంజాతీయకా బ్రహ్మణో ధర్మాః క్వచిత్ కేచిత్ శ్రూయన్తే । తేషు సంశయః — కిమానన్దాదయో బ్రహ్మధర్మాః యత్ర యావన్తః శ్రూయన్తే తావన్త ఎవ తత్ర ప్రతిపత్తవ్యాః, కిం వా సర్వే సర్వత్రేతి । తత్ర యథాశ్రుతివిభాగం ధర్మప్రతిపత్తౌ ప్రాప్తాయామ్ , ఇదముచ్యతే — ఆనన్దాదయః ప్రధానస్య బ్రహ్మణో ధర్మాః సర్వే సర్వత్ర ప్రతిపత్తవ్యాః । కస్మాత్ ? సర్వాభేదాదేవ — సర్వత్ర హి తదేవ ఎకం ప్రధానం విశేష్యం బ్రహ్మ న భిద్యతే । తస్మాత్ సార్వత్రికత్వం బ్రహ్మధర్మాణామ్ — తేనైవ పూర్వాధికరణోదితేన దేవదత్తశౌర్యాదినిదర్శనేన ॥ ౧౧ ॥
నను ఎవం సతి ప్రియశిరస్త్వాదయోఽపి ధర్మాః సర్వే సర్వత్ర సఙ్కీర్యేరన్ । తథా హి తైత్తిరీయకే ఆనన్దమయమాత్మానం ప్రక్రమ్య ఆమ్నాయతే — ‘తస్య ప్రియమేవ శిరః । మోదో దక్షిణః పక్షః । ప్రమోద ఉత్తరః పక్షః । ఆనన్ద ఆత్మా । బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి । అత ఉత్తరం పఠతి —
ప్రియశిరస్త్వాద్యప్రాప్తిరుపచయాపచయౌ హి భేదే ॥ ౧౨ ॥
ప్రియశిరస్త్వాదీనాం ధర్మాణాం తైత్తిరీయకే ఆమ్నాతానాం నాస్తి అన్యత్ర ప్రాప్తిః, యత్కారణమ్ — ప్రియం మోదః ప్రమోద ఆనన్ద ఇత్యేతే — పరస్పరాపేక్షయా భోక్త్రన్తరాపేక్షయా చ ఉపచితాపచితరూపా ఉపలభ్యన్తే । ఉపచయాపచయౌ చ సతి భేదే సమ్భవతః । నిర్భేదం తు బ్రహ్మ ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । న చ ఎతే ప్రియశిరస్త్వాదయో బ్రహ్మధర్మాః । కోశధర్మాస్తు ఎతే ఇత్యుపదిష్టమస్మాభిః ‘ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౧౨) ఇత్యత్ర । అపి చ పరస్మిన్ బ్రహ్మణి చిత్తావతారోపాయమాత్రత్వేన ఎతే పరికల్ప్యన్తే, న ద్రష్టవ్యత్వేన । ఎవమపి సుతరామన్యత్రాప్రాప్తిః ప్రియశిరస్త్వాదీనామ్ । బ్రహ్మధర్మాంస్తు ఎతాన్కృత్వా న్యాయమాత్రమిదమ్ ఆచార్యేణ ప్రదర్శితమ్ — ప్రియశిరస్త్వాద్యప్రాప్తిరితి । స చ న్యాయః అన్యేషు నిశ్చితేషు బ్రహ్మధర్మేషు ఉపాసనాయోపదిశ్యమానేషు నేతవ్యః — సంయద్వామత్వాదిషు సత్యకామత్వాదిషు చ । తేషు హి సత్యపి ఉపాస్యస్య బ్రహ్మణ ఎకత్వే, ప్రక్రమభేదాదుపాసనాభేదే సతి, న అన్యోన్యధర్మాణామ్ అన్యోన్యత్ర ప్రాప్తిః । యథా చ ద్వే నార్యౌ ఎకం నృపతిముపాసాతే — ఛత్రేణ అన్యా చామరేణ అన్యా — తత్రోపాస్యైకత్వేఽపి ఉపాసనభేదో ధర్మవ్యవస్థా చ భవతి — ఎవమిహాపీతి । ఉపచితాపచితగుణత్వం హి సతి భేదవ్యవహారే సగుణే బ్రహ్మణ్యుపపద్యతే, న నిర్గుణే పరస్మిన్బ్రహ్మణి । అతో న సత్యకామత్వాదీనాం ధర్మాణాం క్వచిచ్ఛ్రుతానాం సర్వత్ర ప్రాప్తిరిత్యర్థః ॥ ౧౨ ॥
ఇతరే త్వర్థసామాన్యాత్ ॥ ౧౩ ॥
ఇతరే తు ఆనన్దాదయో ధర్మా బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనాయైవ ఉచ్యమానాః, అర్థసామాన్యాత్ ప్రతిపాద్యస్య బ్రహ్మణో ధర్మిణ ఎకత్వాత్ , సర్వే సర్వత్ర ప్రతీయేరన్నితి వైషమ్యమ్ — ప్రతిపత్తిమాత్రప్రయోజనా హి తే ఇతి ॥ ౧౩ ॥
ఆధ్యానాధికరణమ్
ఆధ్యానాయ ప్రయోజనాభావాత్ ॥ ౧౪ ॥
కాఠకే పఠ్యతే — ‘ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యశ్చ పరం మనః । మనసస్తు పరా బుద్ధిః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౦) ఇత్యారభ్య ‘పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమిమే సర్వే ఎవ అర్థాదయః తతస్తతః పరత్వేన ప్రతిపాద్యన్తే, ఉత పురుష ఎవ ఎభ్యః సర్వేభ్యః పరః ప్రతిపాద్యత ఇతి । తత్ర తావత్ సర్వేషామేవైషాం పరత్వేన ప్రతిపాదనమితి భవతి మతిః । తథా హి శ్రూయతే — ఇదమస్మాత్పరమ్ , ఇదమస్మాత్పరమితి । నను బహుష్వర్థేషు పరత్వేన ప్రతిపిపాదయిషితేషు వాక్యభేదః స్యాత్ । నైష దోషః, వాక్యబహుత్వోపపత్తేః । బహూన్యేవ హి ఎతాని వాక్యాని ప్రభవన్తి బహూనర్థాన్ పరత్వోపేతాన్ ప్రతిపాదయితుమ్ । తస్మాత్ ప్రత్యేకమేషాం పరత్వప్రతిపాదనమిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
పురుష ఎవ హి ఎభ్యః సర్వేభ్యః పరః ప్రతిపాద్యత ఇతి యుక్తమ్ , న ప్రత్యేకమేషాం పరత్వప్రతిపాదనమ్ । కస్మాత్ ? ప్రయోజనాభావాత్ । న హి ఇతరేషు పరత్వేన ప్రతిపన్నేషు కిఞ్చిత్ప్రయోజనం దృశ్యతే, శ్రూయతే వా । పురుషే తు ఇన్ద్రియాదిభ్యః పరస్మిన్ సర్వానర్థవ్రాతాతీతే ప్రతిపన్నే దృశ్యతే ప్రయోజనమ్ , మోక్షసిద్ధిః । తథా చ శ్రుతిః — ‘నిచాయ్య తం మృత్యుముఖాత్ప్రముచ్యతే’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇతి । అపి చ పరప్రతిషేధేన కాష్ఠాశబ్దేన చ పురుషవిషయమాదరం దర్శయన్ పురుషప్రతిపత్త్యర్థైవ పూర్వాపరప్రవాహోక్తిరితి దర్శయతి । ఆధ్యానాయేతి — ఆధ్యానపూర్వకాయ సమ్యగ్దర్శనాయేత్యర్థః । సమ్యగ్దర్శనార్థమేవ హి ఇహ ఆధ్యానముపదిశ్యతే, న తు ఆధ్యానమేవ స్వప్రధానమ్ ॥ ౧౪ ॥
ఆత్మశబ్దాచ్చ ॥ ౧౫ ॥
ఇతశ్చ పురుషప్రతిపత్త్యర్థైవ ఇయమిన్ద్రియాదిప్రవాహోక్తిః, యత్కారణమ్ ‘ఎష సర్వేషు భూతేషు గూఢోత్మా న ప్రకాశతే । దృశ్యతే త్వగ్ర్యయా బుద్ధ్యా సూక్ష్మయా సూక్ష్మదర్శిభిః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౨) ఇతి ప్రకృతం పురుషమ్ ఆత్మేత్యాహ । అతశ్చ అనాత్మత్వమితరేషాం వివక్షితమితి గమ్యతే । తస్యైవ చ దుర్విజ్ఞానతాం సంస్కృతమతిగమ్యతాం చ దర్శయతి । తద్విజ్ఞానాయైవ చ — ‘యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ ప్రాజ్ఞః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౩) ఇతి ఆధ్యానం విదధాతి । తత్ వ్యాఖ్యాతమ్ ‘ఆనుమానికమప్యేకేషామ్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౪ । ౧) ఇత్యత్ర । ఎవమ్ అనేకప్రకార ఆశయాతిశయః శ్రుతేః పురుషే లక్ష్యతే, నేతరేషు । అపి చ ‘సోఽధ్వనః పారమాప్నోతి తద్విష్ణోః పరమం పదమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౯) ఇత్యుక్తే, కిం తత్ అధ్వనః పారం విష్ణోః పరమం పదమిత్యస్యామాకాఙ్క్షాయామ్ ఇన్ద్రియాద్యనుక్రమణాత్ పరమపదప్రతిపత్త్యర్థ ఎవాయమ్ ఆయాస ఇత్యవసీయతే ॥ ౧౫ ॥
ఆత్మగృహీత్యధికరణమ్
ఆత్మగృహీతిరితరవదుత్తరాత్ ॥ ౧౬ ॥
ఐతరేయకే శ్రూయతే — ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీన్నాన్యత్కిఞ్చన మిషత్స ఈక్షత లోకాన్ను సృజా ఇతి’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘స ఇమాఀల్లోకానసృజతామ్భో మరీచీర్మరమాపః’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౨) ఇత్యాది । తత్ర సంశయః — కిం పర ఎవాత్మా ఇహ ఆత్మశబ్దేనాభిలప్యతే, ఉత అన్యః కశ్చిదితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? న పరమాత్మా ఇహ ఆత్మశబ్దాభిలప్యో భవితుమర్హతీతి । కస్మాత్ ? వాక్యాన్వయదర్శనాత్ । నను వాక్యాన్వయః సుతరాం పరమాత్మవిషయో దృశ్యతే, ప్రాగుత్పత్తేః ఆత్మైకత్వావధారణాత్ , ఈక్షణపూర్వకస్రష్టృత్వవచనాచ్చ; నేత్యుచ్యతే, లోకసృష్టివచనాత్ — పరమాత్మని హి స్రష్టరి పరిగృహ్యమాణే, మహాభూతసృష్టిః ఆదౌ వక్తవ్యా । లోకసృష్టిస్తు ఇహ ఆదావుచ్యతే । లోకాశ్చ మహాభూతసన్నివేశవిశేషాః । తథా చ అమ్భఃప్రభృతీన్ లోకత్వేనైవ నిర్బ్రవీతి — ‘అదోఽమ్భః పరేణ దివమ్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౨) ఇత్యాదినా । లోకసృష్టిశ్చ పరమేశ్వరాధిష్ఠితేన అపరేణ కేనచిదీశ్వరేణ క్రియత ఇతి శ్రుతిస్మృత్యోరుపలభ్యతే । తథా హి శ్రుతిర్భవతి — ‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్పురుషవిధః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧) ఇత్యాద్యా । స్మృతిరపి — ‘స వై శరీరీ ప్రథమః స వై పురుష ఉచ్యతే । ఆదికర్తా స భూతానాం బ్రహ్మాగ్రే సమవర్తత’(మా॰పు॰ ౪౫-౬౪) ఇతి । ఐతరేయిణోఽపి ‘అథాతో రేతసః సృష్టిః ప్రజాపతే రేతో దేవాః’ ఇత్యత్ర పూర్వస్మిన్ప్రకరణే ప్రజాపతికర్తృకాం విచిత్రాం సృష్టిమామనన్తి । ఆత్మశబ్దోఽపి తస్మిన్ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే — ‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్పురుషవిధః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧) ఇత్యత్ర । ఎకత్వావధారణమపి ప్రాగుత్పత్తేః స్వవికారాపేక్షముపపద్యతే । ఈక్షణమపి తస్య చేతనత్వాభ్యుపగమాదుపపన్నమ్ । అపి చ ‘తాభ్యో గామానయత్’ ‘తాభ్యోఽశ్వమానయత్’ ‘తాభ్యః పురుషమానయత్’ ‘తా అబ్రువన్’ ఇత్యేవంజాతీయకో భూయాన్ వ్యాపారవిశేషః లౌకికేషు విశేషవత్సు ఆత్మసు ప్రసిద్ధః ఇహానుగమ్యతే । తస్మాత్ విశేషవానేవ కశ్చిదిహ ఆత్మా స్యాదిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
పర ఎవ ఆత్మా ఇహ ఆత్మశబ్దేన గృహ్యతే । ఇతరవత్ — యథా ఇతరేషు సృష్టిశ్రవణేషు ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యేవమాదిషు పరస్యాత్మనో గ్రహణమ్ , యథా చ ఇతరస్మిన్ లౌకికాత్మశబ్దప్రయోగే ప్రత్యగాత్మైవ ముఖ్య ఆత్మశబ్దేన గృహ్యతే — తథా ఇహాపి భవితుమర్హతి । యత్ర తు ‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧) ఇత్యేవమాదౌ ‘పురుషవిధః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧) ఇత్యేవమాది విశేషణాన్తరం శ్రూయతే, భవేత్ తత్ర విశేషవత ఆత్మనో గ్రహణమ్ । అత్ర పునః పరమాత్మగ్రహణానుగుణమేవ విశేషణమపి ఉత్తరమ్ ఉపలభ్యతే — ‘స ఈక్షత లోకాన్ను సృజా ఇతి’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘స ఇమాఀల్లోకానసృజత’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౨) ఇత్యేవమాది । తస్మాత్ తస్యైవ గ్రహణమితి న్యాయ్యమ్ ॥ ౧౬ ॥
అన్వయాదితి చేత్స్యాదవధారణాత్ ॥ ౧౭ ॥
వాక్యాన్వయదర్శనాత్ న పరమాత్మగ్రహణమితి పునః యదుక్తమ్ , తత్పరిహర్తవ్యమితి — అత్రోచ్యతే — స్యాదవధారణాదితి । భవేదుపపన్నం పరమాత్మనో గ్రహణమ్ । కస్మాత్ ? అవధారణాత్ । పరమాత్మగ్రహణే హి ప్రాగుత్పత్తేరాత్మైకత్వావధారణమాఞ్జసమవకల్పతే । అన్యథా హి అనాఞ్జసం తత్పరికల్ప్యేత । లోకసృష్టివచనం తు శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధమహాభూతసృష్ట్యనన్తరమితి యోజయిష్యామి; యథా ‘తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యేతత్ శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధవియద్వాయుసృష్ట్యనన్తరమితి అయూయుజమ్ , ఎవమిహాపి । శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధో హి సమానవిషయో విశేషః శ్రుత్యన్తరేషు ఉపసంహర్తవ్యో భవతి । యోఽపి అయం వ్యాపారవిశేషానుగమః ‘తాభ్యో గామానయత్’ ఇత్యేవమాదిః, సోఽపి వివక్షితార్థావధారణానుగుణ్యేనైవ గ్రహీతవ్యః । న హ్యయం సకలః కథాప్రబన్ధో వివక్షిత ఇతి శక్యతే వక్తుమ్ , తత్ప్రతిపత్తౌ పురుషార్థాభావాత్ । బ్రహ్మాత్మత్వం తు ఇహ వివక్షితమ్ । తథా హి — అమ్భఃప్రభృతీనాం లోకానాం లోకపాలానాం చాగ్న్యాదీనాం సృష్టిం శిష్ట్వా, కరణాని కరణాయతనం చ శరీరముపదిశ్య, స ఎవ స్రష్టా ‘కథం న్విదం మదృతే స్యాత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇతి వీక్ష్య, ఇదం శరీరం ప్రవివేశేతి దర్శయతి — ‘స ఎతమేవ సీమానం విదార్యైతయా ద్వారా ప్రాపద్యత’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౨) ఇతి । పునశ్చ ‘యది వాచాభివ్యాహృతం యది ప్రాణేనాభిప్రాణితమ్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇత్యేవమాదినా కరణవ్యాపారవివేచనపూర్వకమ్ ‘అథ కోఽహమ్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇతి వీక్ష్య, ‘స ఎతమేవ పురుషం బ్రహ్మ తతమమపశ్యత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౩) ఇతి బ్రహ్మాత్మత్వదర్శనమవధారయతి । తథోపరిష్టాత్ — ‘ఎష బ్రహ్మైష ఇన్ద్రః’ (ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇత్యాదినా సమస్తం భేదజాతం సహ మహాభూతైరనుక్రమ్య, ‘సర్వం తత్ప్రజ్ఞానేత్రం ప్రజ్ఞానే ప్రతిష్ఠితం ప్రజ్ఞానేత్రో లోకః ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠా ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ’ (ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇతి బ్రహ్మాత్మత్వదర్శనమేవ అవధారయతి । తస్మాత్ ఇహ ఆత్మగృహీతిరిత్యనపవాదమ్ ॥
అపరా యోజనా — ఆత్మగృహీతిరితరవదుత్తరాత్ । వాజసనేయకే ‘కతమ ఆత్మేతి యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాత్మశబ్దేనోపక్రమ్య, తస్యైవ సర్వసఙ్గవినిర్ముక్తత్వప్రతిపాదనేన బ్రహ్మాత్మతామవధారయతి । తథా హి ఉపసంహరతి — ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మాఽజరోఽమరోఽమృతోఽభయో బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇతి । ఛాన్దోగ్యే తు ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి అన్తరేణైవాత్మశబ్దమ్ ఉపక్రమ్య ఉదర్కే ‘స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి తాదాత్మ్యముపదిశతి । తత్ర సంశయః — తుల్యార్థత్వం కిమనయోరామ్నానయోః స్యాత్ , అతుల్యార్థత్వం వేతి । అతుల్యార్థత్వమితి తావత్ ప్రాప్తమ్ , అతుల్యత్వాదామ్నానయోః । న హి ఆమ్నానవైషమ్యే సతి అర్థసామ్యం యుక్తం ప్రతిపత్తుమ్ , ఆమ్నానతన్త్రత్వాదర్థపరిగ్రహస్య । వాజసనేయకే చ ఆత్మశబ్దోపక్రమాత్ ఆత్మతత్త్వోపదేశ ఇతి గమ్యతే । ఛాన్దోగ్యే తు ఉపక్రమవిపర్యయాత్ ఉపదేశవిపర్యయః । నను ఛన్దోగానామపి అస్త్యుదర్కే తాదాత్మ్యోపదేశ ఇత్యుక్తమ్; సత్యముక్తమ్ , ఉపక్రమతన్త్రత్వాదుపసంహారస్య, తాదాత్మ్యసమ్పత్తిః సా — ఇతి మన్యతే । తథా ప్రాప్తే, అభిధీయతే — ఆత్మగృహీతిః ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యత్ర చ్ఛన్దోగానామపి భవితుమర్హతి । ఇతరవత్ — యథా ‘కతమ ఆత్మా’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యత్ర వాజసనేయినామాత్మగృహీతిః, తథైవ । కస్మాత్ ? ఉత్తరాత్ తాదాత్మ్యోపదేశాత్ । అన్వయాదితి చేత్స్యాదవధారణాత్ — యదుక్తమ్ , ఉపక్రమాన్వయాత్ ఉపక్రమే చ ఆత్మశబ్దశ్రవణాభావాత్ న ఆత్మగృహీతిరితి, తస్య కః పరిహార ఇతి చేత్ , సోఽభిధీయతే — స్యాదవధారణాదితి । భవేదుపపన్నా ఇహ ఆత్మగృహీతిః, అవధారణాత్ । తథా హి — ‘యేనాశ్రుతꣳ శ్రుతం భవత్యమతం మతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇత్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానమవధార్య, తత్సమ్పిపాదయిషయా ‘సదేవ’ ఇత్యాహ; తచ్చ ఆత్మగృహీతౌ సత్యాం సమ్పద్యతే । అన్యథా హి, యోఽయం ముఖ్య ఆత్మా స న విజ్ఞాత ఇతి, నైవ సర్వవిజ్ఞానం సమ్పద్యేత । తథా ప్రాగుత్పత్తేః ఎకత్వావధారణమ్ , జీవస్య చ ఆత్మశబ్దేన పరామర్శః, స్వాపావస్థాయాం చ తత్స్వభావసమ్పత్తికథనమ్ , పరిచోదనాపూర్వకం చ పునః పునః ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యవధారణమ్ — ఇతి చ సర్వమేతత్ తాదాత్మ్యప్రతిపాదనాయామేవ అవకల్పతే, న తాదాత్మ్యసమ్పాదనాయామ్ । న చ అత్ర ఉపక్రమతన్త్రత్వోపన్యాసో న్యాయ్యః । న హి ఉపక్రమే ఆత్మత్వసఙ్కీర్తనమ్ అనాత్మత్వసఙ్కీర్తనం వా అస్తి । సామాన్యోపక్రమశ్చ న వాక్యశేషగతేన విశేషేణ విరుధ్యతే, విశేషాకాఙ్క్షిత్వాత్సామాన్యస్య । సచ్ఛబ్దార్థోఽపి చ పర్యాలోచ్యమానః న ముఖ్యాదాత్మనోఽన్యః సమ్భవతి, అతోఽన్యస్య వస్తుజాతస్య ఆరమ్భణశబ్దాదిభ్యోఽనృతత్వోపపత్తేః । ఆమ్నానవైషమ్యమపి నావశ్యమర్థవైషమ్యమావహతి, ‘ఆహర పాత్రమ్’ ‘పాత్రమాహర’ ఇత్యేవమాదిషు అర్థసామ్యేఽపి తద్దర్శనాత్ । తస్మాత్ ఎవంజాతీయకేషు వాక్యేషు ప్రతిపాదనప్రకారభేదేఽపి ప్రతిపాద్యార్థాభేద ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౧౭ ॥
కార్యాఖ్యానాధికరణమ్
కార్యాఖ్యానాదపూర్వమ్ ॥ ౧౮ ॥
ఛన్దోగా వాజసనేయినశ్చ ప్రాణసంవాదే శ్వాదిమర్యాదం ప్రాణస్య అన్నమామ్నాయ, తస్యైవ ఆపో వాస ఆమనన్తి । అనన్తరం చ చ్ఛన్దోగా ఆమనన్తి — ‘తస్మాద్వా ఎతదశిష్యన్తః పురస్తాచ్చోపరిష్టాచ్చాద్భిః పరిదధతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౨) ఇతి । వాజసనేయినస్త్వామనన్తి — ‘తద్విద్వాꣳసః శ్రోత్రియాః అశిష్యన్త ఆచామన్త్యశిత్వా చామన్త్యేతమేవ తదనమనగ్నం కుర్వన్తో మన్యన్తే’ (బృ. ఉ. ౬ । ౧ । ౧౪) ‘తస్మాదేవంవిదశిష్యన్నాచామేదశిత్వా చాచామేదేతమేవ తదనమనగ్నం కురుతే’ ఇతి । తత్ర చ ఆచమనమ్ అనగ్నతాచిన్తనం చ ప్రాణస్య ప్రతీయతే । తత్కిముభయమపి విధీయతే, ఉత ఆచమనమేవ, ఉత అనగ్నతాచిన్తనమేవేతి విచార్యతే । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? ఉభయమపి విధీయత ఇతి । కుతః ? ఉభయస్యాప్యవగమ్యమానత్వాత్ । ఉభయమపి చ ఎతత్ అపూర్వత్వాత్ విధ్యర్హమ్ । అథవా ఆచమనమేవ విధీయతే । విస్పష్టా హి తస్మిన్విధివిభక్తిః — ‘తస్మాదేవంవిదశిష్యన్నాచామేదశిత్వా చాచామేత్’ ఇతి । తస్యైవ స్తుత్యర్థమ్ అనగ్నతాసఙ్కీర్తనమిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
న ఆచమనస్య విధేయత్వముపపద్యతే, కార్యాఖ్యానాత్ — ప్రాప్తమేవ హి ఇదం కార్యత్వేన ఆచమనం ప్రాయత్యార్థం స్మృతిప్రసిద్ధమ్ అన్వాఖ్యాయతే । నను ఇయం శ్రుతిః తస్యాః స్మృతేర్మూలం స్యాత్; నేత్యుచ్యతే, విషయనానాత్వాత్ । సామాన్యవిషయా హి స్మృతిః పురుషమాత్రసమ్బద్ధం ప్రాయత్యార్థమాచమనం ప్రాపయతి । శ్రుతిస్తు ప్రాణవిద్యాప్రకరణపఠితా తద్విషయమేవ ఆచమనం విదధతీ విదధ్యాత్ । న చ భిన్నవిషయయోః శ్రుతిస్మృత్యోః మూలమూలిభావోఽవకల్పతే । న చ ఇయం శ్రుతిః ప్రాణవిద్యాసంయోగి అపూర్వమాచమనం విధాస్యతీతి శక్యమాశ్రయితుమ్ , పూర్వస్యైవ పురుషమాత్రసంయోగిన ఆచమనస్య ఇహ ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ । అత ఎవ చ నోభయవిధానమ్ । ఉభయవిధానే చ వాక్యం భిద్యేత । తస్మాత్ ప్రాప్తమేవ అశిశిషతామశితవతాం చ ఉభయత ఆచమనమ్ అనూద్య, ‘ఎతమేవ తదనమనగ్నం కుర్వన్తో మన్యన్తే’ (బృ. ఉ. ౬ । ౧ । ౧౪) ఇతి ప్రాణస్య అనగ్నతాకరణసఙ్కల్పః అనేన వాక్యేన ఆచమనీయాస్వప్సు ప్రాణవిద్యాసమ్బన్ధిత్వేన అపూర్వ ఉపదిశ్యతే । న చ అయమనగ్నతావాదః ఆచమనస్తుత్యర్థ ఇతి న్యాయ్యమ్ , ఆచమనస్యావిధేయత్వాత్ । స్వయం చ అనగ్నతాసఙ్కల్పస్య విధేయత్వప్రతీతేః । న చ ఎవం సతి ఎకస్య ఆచమనస్య ఉభయార్థతా అభ్యుపగతా భవతి — ప్రాయత్యార్థతా పరిధానార్థతా చేతి । క్రియాన్తరత్వాభ్యుపగమాత్ — క్రియాన్తరమేవ హి ఆచమనం నామ ప్రాయత్యార్థం పురుషస్య అభ్యుపగమ్యతే । తదీయాసు తు అప్సు వాసఃసఙ్కల్పనం నామ క్రియాన్తరమేవ పరిధానార్థం ప్రాణస్య అభ్యుపగమ్యత ఇత్యనవద్యమ్ । అపి చ ‘యదిదం కిఞ్చా శ్వభ్య ఆ కృమిభ్య ఆ కీటపతఙ్గేభ్యస్తత్తేఽన్నమ్’ (బృ. ఉ. ౬ । ౧ । ౧౪) ఇత్యత్ర తావత్ న సర్వాన్నాభ్యవహారశ్చోద్యత ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , అశబ్దత్వాదశక్యత్వాచ్చ । సర్వం తు ప్రాణస్యాన్నమితి ఇయమన్నదృష్టిశ్చోద్యతే । తత్సాహచర్యాచ్చ ‘ఆపో వాసః’ ఇత్యత్రాపి న అపామాచమనం చోద్యతే । ప్రసిద్ధాస్వేవ తు ఆచమనీయాస్వప్సు పరిధానదృష్టిశ్చోద్యత ఇతి యుక్తమ్ । న హి అర్ధవైశసం సమ్భవతి । అపి చ ఆచామన్తీతి వర్తమానాపదేశిత్వాత్ నాయం శబ్దో విధిక్షమః । నను మన్యన్త ఇత్యపి సమానం వర్తమానాపదేశిత్వమ్; సత్యమేవమేతత్; అవశ్యవిధేయే తు అన్యతరస్మిన్ వాసఃకార్యాఖ్యానాత్ అపాం వాసఃసఙ్కల్పనమేవ అపూర్వం విధీయతే । న ఆచమనమ్ । పూర్వవద్ధి తత్ — ఇత్యుపపాదితమ్ । యదప్యుక్తమ్ — విస్పష్టా చ ఆచమనే విధివిభక్తిరితి, తదపి పూర్వవత్త్వేనైవ ఆచమనస్య ప్రత్యుక్తమ్ । అత ఎవ ఆచమనస్యావిధిత్సితత్వాత్ ‘ఎతమేవ తదనమనగ్నం కుర్వన్తో మన్యన్తే’ ఇత్యత్రైవ కాణ్వాః పర్యవస్యన్తి, న ఆమనన్తి ‘తస్మాదేవంవిత్’ ఇత్యాది తస్మాత్ మాధ్యన్దినానామపి పాఠే ఆచమనానువాదేన ఎవంవిత్త్వమేవ ప్రకృతప్రాణవాసోవిత్త్వం విధీయత ఇతి ప్రతిపత్తవ్యమ్ । యోఽప్యయమభ్యుపగమః — క్వచిదాచమనం విధీయతామ్ , క్వచిద్వాసోవిజ్ఞానమితి — సోఽపి న సాధుః, ‘ఆపో వాసః’ ఇత్యాదికాయా వాక్యప్రవృత్తేః సర్వత్రైకరూప్యాత్ । తస్మాత్ వాసోవిజ్ఞానమేవ ఇహ విధీయతే, న ఆచమనమితి న్యాయ్యమ్ ॥ ౧౮ ॥
సమానాధికరణమ్
సమాన ఎవం చాభేదాత్ ॥ ౧౯ ॥
వాజసనేయిశాఖాయామ్ అగ్నిరహస్యే శాణ్డిల్యనామాఙ్కితా విద్యా విజ్ఞాతా । తత్ర చ గుణాః శ్రూయన్తే — ‘స ఆత్మానముపాసీత మనోమయం ప్రాణశరీరం భారూపమ్’ ఇత్యేవమాదయః । తస్యామేవ శాఖాయాం బృహదారణ్యకే పునః పఠ్యతే — ‘మనోమయోఽయం పురుషో భాఃసత్యస్తస్మిన్నన్తర్హృదయే యథా వ్రీహిర్వా యవో వా స ఎష సర్వస్యేశానః సర్వస్యాధిపతిః సర్వమిదం ప్రశాస్తి యదిదం కిఞ్చ’ (బృ. ఉ. ౫ । ౬ । ౧) ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమియమ్ ఎకా విద్యా అగ్నిరహస్యబృహదారణ్యకయోః గుణోపసంహారశ్చ, ఉత ద్వే ఇమే విద్యే గుణానుపసంహారశ్చేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? విద్యాభేదః గుణవ్యవస్థా చేతి । కుతః ? పౌనరుక్త్యప్రసఙ్గాత్ — భిన్నాసు హి శాఖాసు అధ్యేతృవేదితృభేదాత్ పౌనరుక్త్యపరిహారమాలోచ్య విద్యైకత్వమధ్యవసాయ ఎకత్రాతిరిక్తా గుణా ఇతరత్రోపసంహ్రియన్తే ప్రాణసంవాదాదిషు — ఇత్యుక్తమ్ । ఎకస్యాం పునః శాఖాయామ్ అధ్యేతృవేదితృభేదాభావాత్ అశక్యపరిహారే పౌనరుక్త్యే న విప్రకృష్టదేశస్థా ఎకా విద్యా భవితుమర్హతి । న చ అత్ర ఎకమామ్నానం విద్యావిధానార్థమ్ , అపరం గుణవిధానార్థమ్ — ఇతి విభాగః సమ్భవతి । తదా హి అతిరిక్తా ఎవ గుణా ఇతరత్రేతరత్ర చ ఆమ్నాయేరన్ , న సమానాః । సమానా అపి తు ఉభయత్రామ్నాయన్తే మనోమయత్వాదయః । తస్మాత్ నాన్యోన్యగుణోపసంహార ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమహే —
యథా భిన్నాసు శాఖాసు విద్యైకత్వం గుణోపసంహారశ్చ భవతి ఎవమేకస్యామపి శాఖాయాం భవితుమర్హతి, ఉపాస్యాభేదాత్ । తదేవ హి బ్రహ్మ మనోమయత్వాదిగుణకమ్ ఉభయత్రాపి ఉపాస్యమ్ అభిన్నం ప్రత్యభిజానీమహే । ఉపాస్యం చ రూపం విద్యాయాః । న చ విద్యమానే రూపాభేదే విద్యాభేదమధ్యవసాతుం శక్నుమః । నాపి విద్యాఽభేదే గుణవ్యవస్థానమ్ । నను పౌనరుక్త్యప్రసఙ్గాత్ విద్యాభేదోఽధ్యవసితః; నేత్యుచ్యతే, అర్థవిభాగోపపత్తేః — ఎకం హి ఆమ్నానం విద్యావిధానార్థమ్ , అపరం గుణవిధానార్థమ్ — ఇతి న కిఞ్చిన్నోపపద్యతే । నను ఎవం సతి యదపఠితమగ్నిరహస్యే, తదేవ బృహదారణ్యకే పఠితవ్యమ్ — ‘స ఎష సర్వస్యేశానః’ ఇత్యాది । యత్తు పఠితమేవ ‘మనోమయః’ ఇత్యాది, తన్న పఠితవ్యమ్ — నైష దోషః, తద్బలేనైవ ప్రదేశాన్తరపఠితవిద్యాప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । సమానగుణామ్నానేన హి విప్రకృష్టదేశాం శాణ్డిల్యవిద్యాం ప్రత్యభిజ్ఞాప్య తస్యామ్ ఈశానత్వాది ఉపదిశ్యతే । అన్యథా హి కథం తస్యామ్ అయం గుణవిధిరభిధీయతే । అపి చ అప్రాప్తాంశోపదేశేన అర్థవతి వాక్యే సఞ్జాతే, ప్రాప్తాంశపరామర్శస్య నిత్యానువాదతయాపి ఉపపద్యమానత్వాత్ న తద్బలేన ప్రత్యభిజ్ఞా ఉపేక్షితుం శక్యతే । తస్మాదత్ర సమానాయామపి శాఖాయాం విద్యైకత్వం గుణోపసంహారశ్చేత్యుపపన్నమ్ ॥ ౧౯ ॥
సమ్బన్ధాధికరణమ్
సమ్బన్ధాదేవమన్యత్రాపి ॥ ౨౦ ॥
బృహదారణ్యకే ‘సత్యం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, ‘తద్యత్తత్సత్యమసౌ స ఆదిత్యో య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషో యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః’ (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౨) ఇతి తస్యైవ సత్యస్య బ్రహ్మణః అధిదైవతమధ్యాత్మం చ ఆయతనవిశేషముపదిశ్య, వ్యాహృతిశరీరత్వం చ సమ్పాద్య, ద్వే ఉపనిషదావుపదిశ్యేతే — ‘తస్యోపనిషదహః’ ఇతి — అధిదైవతమ్ , ‘తస్యోపనిషదహమ్’ ఇతి — అధ్యాత్మమ్ । తత్ర సంశయః — కిమవిభాగేనైవ ఉభే అపి ఉపనిషదావుభయత్రానుసన్ధాతవ్యే, ఉత విభాగేన — ఎకా అధిదైవతమ్ , ఎకా అధ్యాత్మమితి । తత్ర సూత్రేణైవోపక్రమతే — యథా శాణ్డిల్యవిద్యాయాం విభాగేనాప్యధీతాయాం గుణోపసంహార ఉక్తః, ఎవమన్యత్రాపి ఎవంజాతీయకే విషయే భవితుమర్హతి, ఎకవిద్యాభిసమ్బన్ధాత్ — ఎకా హి ఇయం సత్యవిద్యా అధిదైవతమ్ అధ్యాత్మం చ అధీతా, ఉపక్రమాభేదాత్ వ్యతిషక్తపాఠాచ్చ । కథం తస్యాముదితో ధర్మః తస్యామేవ న స్యాత్ । యో హ్యాచార్యే కశ్చిదనుగమనాదిరాచారశ్చోదితః, స గ్రామగతేఽరణ్యగతే చ తుల్యవదేవ భవతి । తస్మాత్ ఉభయోరప్యుపనిషదోః ఉభయత్ర ప్రాప్తిరితి ॥ ౨౦ ॥
ఎవం ప్రాప్తే, ప్రతివిధత్తే —
న వా విశేషాత్ ॥ ౨౧ ॥
న వా ఉభయోః ఉభయత్ర ప్రాప్తిః । కస్మాత్ ? విశేషాత్ , ఉపాసనస్థానవిశేషోపనిబన్ధాదిత్యర్థః । కథం స్థానవిశేషోపనిబన్ధ ఇతి, ఉచ్యతే — ‘య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషః’ (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౩) ఇతి హి ఆధిదైవికం పురుషం ప్రకృత్య, ‘తస్యోపనిషదహః’ ఇతి శ్రావయతి । ‘యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః’ (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౪) ఇతి చ ఆధ్యాత్మికం పురుషం ప్రకృత్య, ‘తస్యోపనిషదహమ్’ ఇతి । తస్యేతి చ ఎతత్ సన్నిహితావలమ్బనం సర్వనామ । తస్మాత్ ఆయతనవిశేషవ్యపాశ్రయేణైవ ఎతే ఉపనిషదావుపదిశ్యేతే । కుత ఉభయోరుభయత్ర ప్రాప్తిః । నను ఎక ఎవాయమ్ అధిదైవతమధ్యాత్మం చ పురుషః, ఎకస్యైవ సత్యస్య బ్రహ్మణ ఆయతనద్వయప్రతిపాదనాత్ । సత్యమేవమేతత్ । ఎకస్యాపి తు అవస్థావిశేషోపాదానేనైవ ఉపనిషద్విశేషోపదేశాత్ తదవస్థస్యైవ సా భవితుమర్హతి । అస్తి చాయం దృష్టాన్తః — సత్యపి ఆచార్యస్వరూపానపాయే, యత్ ఆచార్యస్య ఆసీనస్య అనువర్తనముక్తమ్ , న తత్ తిష్ఠతో భవతి । యచ్చ తిష్ఠత ఉక్తమ్ , న తదాసీనస్యేతి । గ్రామారణ్యయోస్తు ఆచార్యస్వరూపానపాయాత్ తత్స్వరూపానుబద్ధస్య చ ధర్మస్య గ్రామారణ్యకృతవిశేషాభావాత్ ఉభయత్ర తుల్యవద్భావ ఇతి అదృష్టాన్తః సః । తస్మాత్ వ్యవస్థా అనయోరుపనిషదోః ॥ ౨౧ ॥
దర్శయతి చ ॥ ౨౨ ॥
అపి చ ఎవంజాతీయకానాం ధర్మాణాం వ్యవస్థేతి లిఙ్గదర్శనం భవతి — ‘తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూపం యావముష్య గేష్ణౌ తౌ గేష్ణౌ యన్నామ తన్నామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇతి । కథమస్య లిఙ్గత్వమితి ? తదుచ్యతే — అక్ష్యాదిత్యస్థానభేదభిన్నాన్ ధర్మాన్ అన్యోన్యస్మిన్ననుపసంహార్యాన్ పశ్యన్ ఇహ అతిదేశేన ఆదిత్యపురుషగతారూపాదీన్ అక్షిపురుషే ఉపసంహరతి — ‘తస్యైతస్య తదేవ రూపమ్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇత్యాదినా । తస్మాద్వ్యవస్థితే ఎవ ఎతే ఉపనిషదావితి నిర్ణయః ॥ ౨౨ ॥
సమ్భృత్యధికరణమ్
సమ్భృతిద్యువ్యాప్త్యపి చాతః ॥ ౨౩ ॥
‘బ్రహ్మజ్యేష్ఠా వీర్యా సమ్భృతాని బ్రహ్మాగ్రే జ్యేష్ఠం దివమాతతాన’ ఇత్యేవం రాణాయనీయానాం ఖిలేషు వీర్యసమ్భృతిద్యునివేశప్రభృతయో బ్రహ్మణో విభూతయః పఠ్యన్తే । తేషామేవ చ ఉపనిషది శాణ్డిల్యవిద్యాప్రభృతయో బ్రహ్మవిద్యాః పఠ్యన్తే । తాసు బ్రహ్మవిద్యాసు తా బ్రహ్మవిభూతయ ఉపసంహ్రియేరన్ , న వేతి విచారణాయామ్ , బ్రహ్మసమ్బన్ధాదుపసంహారప్రాప్తౌ ఎవం పఠతి । సమ్భృతిద్యువ్యాప్తిప్రభృతయో విభూతయః శాణ్డిల్యవిద్యాప్రభృతిషు నోపసంహర్తవ్యాః, అత ఎవ చ ఆయతనవిశేషయోగాత్ । తథా హి శాణ్డిల్యవిద్యాయాం హృదయాయతనత్వం బ్రహ్మణ ఉక్తమ్ — ‘ఎష మ ఆత్మాన్తర్హృదయే’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౩) ఇతి; తద్వదేవ దహరవిద్యాయామపి — ‘దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౨) ఇతి । ఉపకోసలవిద్యాయాం తు అక్ష్యాయతనత్వమ్ — ‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి । ఎవం తత్ర తత్ర తత్తత్ ఆధ్యాత్మికమాయతనమ్ ఎతాసు విద్యాసు ప్రతీయతే । ఆధిదైవిక్యస్తు ఎతా విభూతయః సమ్భృతిద్యువ్యాప్తిప్రభృతయః । తాసాం కుత ఎతాసు ప్రాప్తిః । నన్వేతాస్వపి ఆధిదైవిక్యో విభూతయః శ్రూయన్తే — ‘జ్యాయాన్దివో జ్యాయానేభ్యో లోకేభ్యః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౩) ‘ఎష ఉ ఎవ భామనీరేష హి సర్వేషు లోకేషు భాతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౪) ‘యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశ ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ అన్తరేవ సమాహితే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇత్యేవమాద్యాః । సన్తి చ అన్యా ఆయతనవిశేషహీనా అపి ఇహ బ్రహ్మవిద్యాః షోడశకలాద్యాః — సత్యమేవమేతత్; తథాప్యత్ర విద్యతే విశేషః సమ్భృత్యాద్యనుపసంహారహేతుః — సమానగుణామ్నానేన హి ప్రత్యుపస్థాపితాసు విప్రకృష్టదేశాస్వపి విద్యాసు విప్రకృష్టదేశా గుణా ఉపసంహ్రియేరన్నితి యుక్తమ్ । సమ్భృత్యాదయస్తు శాణ్డిల్యాదివాక్యగోచరాశ్చ మనోమయత్వాదయో గుణాః పరస్పరవ్యావృత్తస్వరూపత్వాత్ న ప్రదేశాన్తరవర్తివిద్యాప్రత్యుపస్థాపనక్షమాః । న చ బ్రహ్మసమ్బన్ధమాత్రేణ ప్రదేశాన్తరవర్తివిద్యాప్రత్యుపస్థాపనమిత్యుచితమ్ , విద్యాభేదేఽపి తదుపపత్తేః । ఎకమపి హి బ్రహ్మ విభూతిభేదైరనేకధా ఉపాస్యత ఇతి స్థితిః, పరోవరీయస్త్వాదివద్భేదదర్శనాత్ । తస్మాత్ వీర్యసమ్భృత్యాదీనాం శాణ్డిల్యవిద్యాదిషు అనుపసంహార ఇతి ॥ ౨౩ ॥
పురుషవిద్యాధికరణమ్
పురుషవిద్యాయామివ చేతరేషామనామ్నానాత్ ॥ ౨౪ ॥
అస్తి తాణ్డినాం పైఙ్గినాం చ రహస్యబ్రాహ్మణే పురుషవిద్యా । తత్ర పురుషో యజ్ఞః కల్పితః । తదీయమాయుః త్రేధా విభజ్య సవనత్రయం కల్పితమ్ । అశిశిషాదీని చ దీక్షాదిభావేన కల్పితాని । అన్యే చ ధర్మాస్తత్ర సమధిగతా ఆశీర్మన్త్రప్రయోగాదయః । తైత్తిరీయకా అపి కఞ్చిత్ పురుషయజ్ఞం కల్పయన్తి — ‘తస్యైవంవిదుషో యజ్ఞస్యాత్మా యజమానః శ్రద్ధా పత్నీ’ (నా. ఉ. ౮౦) ఇత్యేతేనానువాకేన । తత్ర సంశయః — కిమితరత్ర ఉక్తాః పురుషయజ్ఞస్య ధర్మాః తే తైత్తిరీయకే ప్యుపసంహర్తవ్యాః, కిం వా నోపసంహర్తవ్యా ఇతి । పురుషయజ్ఞత్వావిశేషాత్ ఉపసంహారప్రాప్తౌ, ఆచక్ష్మహే — నోపసంహర్తవ్యా ఇతి । కస్మాత్ ? తద్రూపప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ । తదాహాచార్యః పురుషవిద్యాయామివేతి — యథా ఎకేషాం శాఖినాం తాణ్డినాం పైఙ్గినాం చ పురుషవిద్యాయామామ్నానమ్ , నైవమ్ ఇతరేషాం తైత్తిరీయాణామామ్నానమస్తి । తేషాం హి ఇతరవిలక్షణమేవ యజ్ఞసమ్పాదనం దృశ్యతే, పత్నీయజమానవేదవేదిబర్హిర్యూపాజ్యపశ్వృత్విగాద్యనుక్రమణాత్ । యదపి సవనసమ్పాదనం తదపి ఇతరవిలక్షణమేవ — ‘యత్ప్రాతర్మధ్యన్దినం సాయం చ తాని’ (నా. ఉ. ౮౦) ఇతి । యదపి కిఞ్చిత్ మరణావభృథత్వాదిసామ్యమ్ , తదపి అల్పీయస్త్వాత్ భూయసా వైలక్షణ్యేన అభిభూయమానం న ప్రత్యభిజ్ఞాపనక్షమమ్ । న చ తైత్తిరీయకే పురుషస్య యజ్ఞత్వం శ్రూయతే । ‘విదుషః’ ‘యజ్ఞస్య’ ఇతి హి న చ ఎతే సమానాధికరణే షష్ఠ్యౌ — విద్వానేవ యో యజ్ఞస్తస్యేతి । న హి పురుషస్య ముఖ్యం యజ్ఞత్వమస్తి । వ్యధికరణే తు ఎతే షష్ఠ్యౌ — విదుషో యో యజ్ఞస్తస్యేతి । భవతి హి పురుషస్య ముఖ్యో యజ్ఞసమ్బన్ధః । సత్యాం చ గతౌ, ముఖ్య ఎవార్థ ఆశ్రయితవ్యః, న భాక్తః । ‘ఆత్మా యజమానః’ ఇతి చ యజమానత్వం పురుషస్య నిర్బ్రువన్ వైయధికరణ్యేనైవ అస్య యజ్ఞసమ్బన్ధం దర్శయతి । అపి చ ‘తస్యైవం విదుషః’ ఇతి సిద్ధవదనువాదశ్రుతౌ సత్యామ్ , పురుషస్య యజ్ఞభావమ్ ఆత్మాదీనాం చ యజమానాదిభావం ప్రతిపిత్సమానస్య వాక్యభేదః స్యాత్ । అపి చ ససంన్యాసామాత్మవిద్యాం పురస్తాదుపదిశ్య అనన్తరమ్ ‘తస్యైవం విదుషః’ ఇత్యాద్యనుక్రమణం పశ్యన్తః — పూర్వశేష ఎవ ఎష ఆమ్నాయః, న స్వతన్త్ర ఇతి ప్రతీమః । తథా చ ఎకమేవ ఫలముభయోరప్యనువాకయోరుపలభామహే — ‘బ్రహ్మణో మహిమానమాప్నోతి’ (నా. ఉ. ౮౦) ఇతి; ఇతరేషాం తు అనన్యశేషః పురుషవిద్యామ్నాయః । ఆయురభివృద్ధిఫలో హ్యసౌ, ‘ప్ర హ షోడశం వర్షశతం జీవతి య ఎవం వేద’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౬ । ౭) ఇతి సమభివ్యాహారాత్ । తస్మాత్ శాఖాన్తరాధీతానాం పురుషవిద్యాధర్మాణామాశీర్మన్త్రాదీనామప్రాప్తిః తైత్తిరీయకే ॥ ౨౪ ॥
వేధాద్యధికరణమ్
వేధాద్యర్థభేదాత్ ॥ ౨౫ ॥
అస్త్యాథర్వణికానాముపనిషదారమ్భే మన్త్రసమామ్నాయః — ‘సర్వం ప్రవిధ్య హృదయం ప్రవిధ్య ధమనీః ప్రవృజ్య శిరోఽభిప్రవృజ్య త్రిధా విపృక్తః’ ఇత్యాదిః । తాణ్డినామ్ — ‘దేవ సవితః ప్రసువ యజ్ఞమ్’ ఇత్యాదిః । శాట్యాయనినామ్ — ‘శ్వేతాశ్వో హరితనీలోఽసి’ ఇత్యాదిః । కఠానాం తైత్తిరీయాణాం చ — ‘శం నో మిత్రః శం వరుణః’ (తై. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిః । వాజసనేయినాం తు ఉపనిషదారమ్భే ప్రవర్గ్యబ్రాహ్మణం పఠ్యతే — ‘దేవా హ వై సత్రం నిషేదుః’ ఇత్యాది । కౌషీతకినామపి అగ్నిష్టోమబ్రాహ్మణమ్ — ‘బ్రహ్మ వా అగ్నిష్టోమో బ్రహ్మైవ తదహర్బ్రహ్మణైవ తే బ్రహ్మోపయన్తి తేఽమృతత్వమాప్నువన్తి య ఎతదహరుపయన్తి’ ఇతి । కిమిమే సర్వం ప్రవిధ్యేత్యాదయో మన్త్రాః ప్రవర్గ్యాదీని చ కర్మాణి విద్యాసు ఉపసంహ్రియేరన్ , కిం వా న ఉపసంహ్రియేరన్ — ఇతి మీమాంసామహే । కిం తావత్ నః ప్రతిభాతి ? ఉపసంహార ఎవ ఎషాం విద్యాస్వితి । కుతః ? విద్యాప్రధానానాముపనిషద్గ్రన్థానాం సమీపే పాఠాత్ । నను ఎషాం విద్యార్థతయా విధానం నోపలభామహే — బాఢమ్ , అనుపలభమానా అపి తు అనుమాస్యామహే, సన్నిధిసామర్థ్యాత్ । న హి సన్నిధేః అర్థవత్త్వే సమ్భవతి, అకస్మాదసావనాశ్రయితుం యుక్తః । నను నైషాం మన్త్రాణాం విద్యావిషయం కిఞ్చిత్సామర్థ్యం పశ్యామః । కథం చ ప్రవర్గ్యాదీని కర్మాణి అన్యార్థత్వేనైవ వినియుక్తాని సన్తి విద్యార్థత్వేనాపి ప్రతిపద్యేమహీతి । నైష దోషః । సామర్థ్యం తావత్ మన్త్రాణాం విద్యావిషయమపి కిఞ్చిత్ శక్యం కల్పయితుమ్ , హృదయాదిసఙ్కీర్తనాత్ । హృదయాదీని హి ప్రాయేణ ఉపాసనేషు ఆయతనాదిభావేనోపదిష్టాని । తద్ద్వారేణ చ ‘హృదయం ప్రవిధ్య’ ఇత్యేవంజాతీయకానాం మన్త్రాణామ్ ఉపపన్నముపాసనాఙ్గత్వమ్; దృష్టశ్చ ఉపాసనేష్వపి మన్త్రవినియోగః — ‘భూః ప్రపద్యేఽమునాఽమునాఽమునా’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౫ । ౩) ఇత్యేవమాదిః । తథా ప్రవర్గ్యాదీనాం కర్మణామ్ అన్యత్రాపి వినియుక్తానాం సతామ్ అవిరుద్ధో విద్యాసు వినియోగః — వాజపేయ ఇవ బృహస్పతిసవస్య — ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
నైషాముపసంహారో విద్యాస్వితి । కస్మాత్ ? వేధాద్యర్థభేదాత్ — ‘హృదయం ప్రవిధ్య’ ఇత్యేవంజాతీయకానాం హి మన్త్రాణాం యేఽర్థా హృదయవేధాదయః, భిన్నాః అనభిసమ్బద్ధాః తే ఉపనిషదుదితాభిర్విద్యాభిః । న తేషాం తాభిః సఙ్గన్తుం సామర్థ్యమస్తి । నను హృదయస్య ఉపాసనేష్వప్యుపయోగాత్ తద్ద్వారక ఉపాసనాసమ్బన్ధ ఉపన్యస్తః — నేత్యుచ్యతే । హృదయమాత్రసఙ్కీర్తనస్య హి ఎవముపయోగః కథఞ్చిదుత్ప్రేక్ష్యేత । న చ హృదయమాత్రమత్ర మన్త్రార్థః । ‘హృదయం ప్రవిధ్య ధమనీః ప్రవృజ్య’ ఇత్యేవంజాతీయకో హి న సకలో మన్త్రార్థో విద్యాభిరభిసమ్బధ్యతే । అభిచారికవిషయో హ్యేషోఽర్థః । తస్మాదాభిచారికేణ కర్మణా ‘సర్వం ప్రవిధ్య’ ఇత్యేతస్య మన్త్రస్యాభిసమ్బన్ధః । తథా ‘దేవ సవితః ప్రసువ యజ్ఞమ్’ ఇత్యస్య యజ్ఞప్రసవలిఙ్గత్వాత్ యజ్ఞేన కర్మణా అభిసమ్బన్ధః । తద్విశేషసమ్బన్ధస్తు ప్రమాణాన్తరాదనుసర్తవ్యః । ఎవమన్యేషామపి మన్త్రాణామ్ — కేషాఞ్చిత్ లిఙ్గేన, కేషాఞ్చిద్వచనేన, కేషాఞ్చిత్ప్రమాణాన్తరేణేత్యేవమ్ — అర్థాన్తరేషు వినియుక్తానామ్ , రహస్యపఠితానామపి సతామ్ , న సన్నిధిమాత్రేణ విద్యాశేషత్వోపపత్తిః । దుర్బలో హి సన్నిధిః శ్రుత్యాదిభ్య ఇత్యుక్తం ప్రథమే తన్త్రే — ‘శ్రుతిలిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యానాం సమవాయే పారదౌర్బల్యమర్థవిప్రకర్షాత్’ (జై. సూ. ౩ । ౩ । ౧౪) ఇత్యత్ర । తథా కర్మణామపి ప్రవర్గ్యాదీనామన్యత్ర వినియుక్తానాం న విద్యాశేషత్వోపపత్తిః । న హ్యేషాం విద్యాభిః సహ ఐకార్థ్యం కిఞ్చిదస్తి । వాజపేయే తు బృహస్పతిసవస్య స్పష్టం వినియోగాన్తరమ్ — ‘వాజపేయేనేష్ట్వా బృహస్పతిసవేన యజేత’ ఇతి । అపి చ ఎకోఽయం ప్రవర్గ్యః సకృదుత్పన్నో బలీయసా ప్రమాణేన అన్యత్ర వినియుక్తః న దుర్బలేన ప్రమాణేన అన్యత్రాపి వినియోగమర్హతి । అగృహ్యమాణవిశేషత్వే హి ప్రమాణయోః ఎతదేవం స్యాత్ । న తు బలవదబలవతోః ప్రమాణయోరగృహ్యమాణవిశేషతా సమ్భవతి, బలవదబలవత్త్వవిశేషాదేవ । తస్మాత్ ఎవంజాతీయకానాం మన్త్రాణాం కర్మణాం వా న సన్నిధిపాఠమాత్రేణ విద్యాశేషత్వమాశఙ్కితవ్యమ్ । అరణ్యానువచనాదిధర్మసామాన్యాత్తు సన్నిధిపాఠ ఇతి సంతోష్టవ్యమ్ ॥ ౨౫ ॥
హాన్యధికరణమ్
హానౌ తూపాయనశబ్దశేషత్వాత్కుశాచ్ఛన్దస్తుత్యుపగానవత్తదుక్తమ్ ॥ ౨౬ ॥
అస్తి తాణ్డినాం శ్రుతిః — ‘అశ్వ ఇవ రోమాణి విధూయ పాపం చన్ద్ర ఇవ రాహోర్ముఖాత్ప్రముచ్య ధూత్వా శరీరమకృతం కృతాత్మా బ్రహ్మలోకమభిసమ్భవామి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౩ । ౧) ఇతి । తథా ఆథర్వణికానామ్ — ‘తదా విద్వాన్పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జనః పరమం సామ్యముపైతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇతి । తథా శాట్యాయనినః పఠన్తి — ‘తస్య పుత్రా దాయముపయన్తి సుహృదః సాధుకృత్యాం ద్విషన్తః పాపకృత్యామ్’ ఇతి । తథైవ కౌషీతకినః — ‘తత్సుకృతదుష్కృతే విధూనుతే తస్య ప్రియా జ్ఞాతయః సుకృతముపయన్త్యప్రియా దుష్కృతమ్’(కౌ॰ఉ॰ ౧-౪) ఇతి । తదిహ క్వచిత్ సుకృతదుష్కృతయోర్హానం శ్రూయతే । క్వచిత్తయోరేవ విభాగేన ప్రియైరప్రియైశ్చోపాయనమ్ । క్వచిత్తు ఉభయమపి హానముపాయనం చ । తద్యత్రోభయం శ్రూయతే తత్ర తావత్ న కిఞ్చిద్వక్తవ్యమస్తి । యత్రాప్యుపాయనమేవ శ్రూయతే, న హానమ్ , తత్రాప్యర్థాదేవ హానం సన్నిపతతి, అన్యైరాత్మీయయోః సుకృతదుష్కృతయోరుపేయమానయోః ఆవశ్యకత్వాత్తద్ధానస్య । యత్ర తు హానమేవ శ్రూయతే, నోపాయనమ్ — తత్రోపాయనం సన్నిపతేద్వా, న వేతి విచికిత్సాయామ్ — అశ్రవణాదసన్నిపాతః, విద్యాన్తరగోచరత్వాచ్చ శాఖాన్తరీయస్య శ్రవణస్య । అపి చ ఆత్మకర్తృకం సుకృతదుష్కృతయోర్హానమ్ । పరకర్తృకం తు ఉపాయనమ్ । తయోరసత్యావశ్యకభావే, కథం హానేనోపాయనమాక్షిప్యేత ? తస్మాదసన్నిపాతో హానావుపాయనస్యేతి ॥
అస్యాం ప్రాప్తౌ పఠతి — హానావితి । హానౌ తు ఎతస్యాం కేవలాయామపి శ్రూయమాణాయామ్ ఉపాయనం సన్నిపతితుమర్హతి । తచ్ఛేషత్వాత్ — హానశబ్దశేషో హి ఉపాయనశబ్దః సమధిగతః కౌషీతకిరహస్యే । తస్మాదన్యత్ర కేవలహానశబ్దశ్రవణేఽప్యుపాయనానువృత్తిః । యదుక్తమ్ — అశ్రవణాత్ విద్యాన్తరగోచరత్వాత్ అనావశ్యకత్వాచ్చ అసన్నిపాత ఇతి, తదుచ్యతే — భవేదేషా వ్యవస్థోక్తిః, యద్యనుష్ఠేయం కిఞ్చిదన్యత్ర శ్రుతమ్ అన్యత్ర నినీష్యేత । న త్విహ హానముపాయనం వా అనుష్ఠేయత్వేన సఙ్కీర్త్యతే । విద్యాస్తుత్యర్థం తు అనయోః సఙ్కీర్తనమ్ — ఇత్థం మహాభాగా విద్యా, యత్సామర్థ్యాదస్య విదుషః సుకృతదుష్కృతే సంసారకారణభూతే విధూయేతే, తే చ అస్య సుహృద్ద్విషత్సు నివిశేతే ఇతి । స్తుత్యర్థే చ అస్మిన్సంకీర్తనే, హానానన్తరభావిత్వేనోపాయనస్య, క్వచిచ్ఛ్రుతత్వాత్ అన్యత్రాపి హానశ్రుతావుపాయనానువృత్తిం మన్యతే — స్తుతిప్రకర్షలాభాయ । ప్రసిద్ధా చ అర్థవాదాన్తరాపేక్షా అర్థవాదాన్తరప్రవృత్తిః — ‘ఎకవింశో వా ఇతోఽసావాదిత్యః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧౦ । ౫) ఇత్యేవమాదిషు । కథం హి ఇహ ఎకవింశతా ఆదిత్యస్యాభిధీయేత, అనపేక్ష్యమాణేఽర్థవాదాన్తరే — ‘ద్వాదశ మాసాః పఞ్చర్తవస్త్రయ ఇమే లోకా అసావాదిత్య ఎకవింశః’(తై॰సం॰ ౫-౧-౧౦) ఇత్యేతస్మిన్ । తథా ‘త్రిష్టుభౌ భవతః సేన్ద్రియత్వాయ’ ఇత్యేవమాదివాదేషు ‘ఇన్ద్రియం వై త్రిష్టుప్’ ఇత్యేవమాద్యర్థవాదాన్తరాపేక్షా దృశ్యతే । విద్యాస్తుత్యర్థత్వాచ్చ అస్యోపాయనవాదస్య, కథమన్యదీయే సుకృతదుష్కృతే అన్యైరుపేయేతే ఇతి నాతీవాభినివేష్టవ్యమ్ । ఉపాయనశబ్దశేషత్వాదితి చ శబ్దశబ్దం సముచ్చారయన్ స్తుత్యర్థామేవ హానావుపాయనానువృత్తిం సూచయతి । గుణోపసంహారవివక్షాయాం హి ఉపాయనార్థస్యైవ హానావనువృత్తిం బ్రూయాత్ । తస్మాత్ గుణోపసంహారవిచారప్రసఙ్గేన స్తుత్యుపసంహారప్రదర్శనార్థమిదం సూత్రమ్ । కుశాచ్ఛన్దస్తుత్యుపగానవదితి ఉపమోపాదానమ్ । తద్యథా — భాల్లవినామ్ ‘కుశా వానస్పత్యాః స్థ తా మా పాత’ ఇత్యేతస్మిన్నిగమే కుశానామవిశేషేణ వనస్పతియోనిత్వేన శ్రవణే, శాట్యాయనినామ్ ‘ఔదుమ్బరాః కుశా’ ఇతి విశేషవచనాత్ ఔదుమ్బర్యః కుశా ఆశ్రీయన్తే । యథా చ క్వచిత్ దేవాసురచ్ఛన్దసామవిశేషేణ పౌర్వాపర్యప్రసఙ్గే, దేవచ్ఛన్దాంసి పూర్వాణీతి పైఙ్గ్యామ్నానాత్ప్రతీయతే । యథా చ షోడశిస్తోత్రే కేషాఞ్చిత్కాలావిశేషప్రాప్తౌ, ‘సమయాధ్యుషితే సూర్యే’ ఇత్యార్చశ్రుతేః కాలవిశేషప్రతిపత్తిః । యథైవ చ అవిశేషేణోపగానం కేచిత్సమామనన్తి విశేషేణ భాల్లవినః — యథా ఎతేషు కుశాదిషు శ్రుత్యన్తరగతవిశేషాన్వయః, ఎవం హానావప్యుపాయనాన్వయ ఇత్యర్థః । శ్రుత్యన్తరకృతం హి విశేషం శ్రుత్యన్తరేఽనభ్యుపగచ్ఛతః సర్వత్రైవ వికల్పః స్యాత్ । స చ అన్యాయ్యః సత్యాం గతౌ । తదుక్తం ద్వాదశలక్షణ్యామ్ — ‘అపి తు వాక్యశేషత్వాదితరపర్యుదాసః స్యాత్ప్రతిషేధే వికల్పః స్యాత్’ (జై॰సూ॰ ౧౦-౮-౧౫)ఇతి ॥
అథవా ఎతాస్వేవ విధూననశ్రుతిషు ఎతేన సూత్రేణ ఎతచ్చిన్తయితవ్యమ్ — కిమనేన విధూననవచనేన సుకృతదుష్కృతయోర్హానమభిధీయతే, కిం వా అర్థాన్తరమితి । తత్ర చ ఎవం ప్రాపయితవ్యమ్ — న హానం విధూననమభిధీయతే, ‘ధూఞ్‌ కమ్పనే’ ఇతి స్మరణాత్ , ‘దోధూయన్తే ధ్వజాగ్రాణి’ ఇతి చ వాయునా చాల్యమానేషు ధ్వజాగ్రేషు ప్రయోగదర్శనాత్ । తస్మాత్ చాలనం విధూననమభిధీయతే । చాలనం తు సుకృతదుష్కృతయోః కఞ్చిత్కాలం ఫలప్రతిబన్ధనాత్ — ఇత్యేవం ప్రాపయ్య, ప్రతివక్తవ్యమ్ — హానావేవ ఎష విధూననశబ్దో వర్తితుమర్హతి, ఉపాయనశబ్దశేషత్వాత్ । న హి పరపరిగ్రహభూతయోః సుకృతదుష్కృతయోః అప్రహీణయోః పరైరుపాయనం సమ్భవతి । యద్యపి ఇదం పరకీయయోః సుకృతదుష్కృతయోః పరైరుపాయనం న ఆఞ్జసం సమ్భావ్యతే, తథాపి తత్సఙ్కీర్తనాత్తావత్ తదానుగుణ్యేన హానమేవ విధూననం నామేతి నిర్ణేతుం శక్యతే । క్వచిదపి చ ఇదం విధూననసన్నిధావుపాయనం శ్రూయమాణం కుశాచ్ఛన్దస్తుత్యుపగానవత్ విధూననశ్రుత్యా సర్వత్రాపేక్ష్యమాణం సార్వత్రికం నిర్ణయకారణం సమ్పద్యతే । న చ చాలనం ధ్వజాగ్రవత్ సుకృతదుష్కృతయోర్ముఖ్యం సమ్భవతి, అద్రవ్యత్వాత్ । అశ్వశ్చ రోమాణి విధూన్వానః త్యజన్ రజః సహైవ తేన రోమాణ్యపి జీర్ణాని శాతయతి — ‘అశ్వ ఇవ రోమాణి విధూయ పాపమ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౩ । ౧) ఇతి చ బ్రాహ్మణమ్ । అనేకార్థత్వాభ్యుపగమాచ్చ ధాతూనాం న స్మరణవిరోధః । తదుక్తమితి వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౨౬ ॥
సామ్పరాయాధికరణమ్
సామ్పరాయే తర్తవ్యాభావాత్తథా హ్యన్యే ॥ ౨౭ ॥
దేవయానేన పథా పర్యఙ్కస్థం బ్రహ్మ అభిప్రస్థితస్య వ్యధ్వని సుకృతదుష్కృతయోర్వియోగం కౌషీతకినః పర్యఙ్కవిద్యాయామామనన్తి — ‘స ఎతం దేవయానం పన్థానమాపద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇత్యుపక్రమ్య, ‘స ఆగచ్ఛతి విరజాం నదీం తాం మనసైవాత్యేతి తత్సుకృతదుష్కృతే విధూనుతే’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౪) ఇతి । తత్ కిం యథాశ్రుతం వ్యధ్వన్యేవ వియోగవచనం ప్రతిపత్తవ్యమ్ , ఆహోస్విత్ ఆదావేవ దేహాదపసర్పణే — ఇతి విచారణాయామ్ , శ్రుతిప్రామాణ్యాత్ యథాశ్రుతి ప్రతిపత్తిప్రసక్తౌ, పఠతి — సామ్పరాయ ఇతి । సామ్పరాయే గమన ఎవ దేహాదపసర్పణే, ఇదం విద్యాసామర్థ్యాత్సుకృతదుష్కృతహానం భవతి — ఇతి ప్రతిజానీతే । హేతుం చ ఆచష్టే — తర్తవ్యాభావాదితి । న హి విదుషః సమ్పరేతస్య విద్యయా బ్రహ్మ సంప్రేప్సతః అన్తరాలే సుకృతదుష్కృతాభ్యాం కిఞ్చిత్ప్రాప్తవ్యమస్తి, యదర్థం కతిచిత్క్షణానక్షీణే తే కల్ప్యేయాతామ్ । విద్యావిరుద్ధఫలత్వాత్తు విద్యాసామర్థ్యేన తయోః క్షయః । స చ యదైవ విద్యా ఫలాభిముఖీ తదైవ భవితుమర్హతి । తస్మాత్ ప్రాగేవ సన్ అయం సుకృతదుష్కృతక్షయః పశ్చాత్పఠ్యతే । తథా హి అన్యేఽపి శాఖినః తాణ్డినః శాట్యాయనినశ్చ ప్రాగవస్థాయామేవ సుకృతదుష్కృతహానమామనన్తి — ‘అశ్వ ఇవ రోమాణి విధూయ పాపమ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౩ । ౧) ఇతి, ‘తస్య పుత్రా దాయముపయన్తి సుహృదః సాధుకృత్యాం ద్విషన్తః పాపకృత్యామ్’ ఇతి చ ॥ ౨౭ ॥
ఛన్దత ఉభయావిరోధాత్ ॥ ౨౮ ॥
యది చ దేహాదపసృప్తస్య దేవయానేన పథా ప్రస్థితస్య అర్ధపథే సుకృతదుష్కృతక్షయోఽభ్యుపగమ్యేత, తతః పతితే దేహే యమనియమవిద్యాభ్యాసాత్మకస్య సుకృతదుష్కృతక్షయహేతోః పురుషయత్నస్య ఇచ్ఛాతోఽనుష్ఠానానుపపత్తేః అనుపపత్తిరేవ తద్ధేతుకస్య సుకృతదుష్కృతక్షయస్య స్యాత్ । తస్మాత్ పూర్వమేవ సాధకావస్థాయాం ఛన్దతోఽనుష్ఠానం తస్య స్యాత్ , తత్పూర్వకం చ సుకృతదుష్కృతహానమ్ — ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎవం నిమిత్తనైమిత్తికయోరుపపత్తిః తాణ్డిశాట్యాయనిశ్రుత్యోశ్చ సఙ్గతిరితి ॥ ౨౮ ॥
గతేరర్థవత్త్వాధికరణమ్
గతేరర్థవత్త్వముభయథాఽన్యథా హి విరోధః ॥ ౨౯ ॥
క్వచిత్ పుణ్యపాపాపహానసన్నిధౌ దేవయానః పన్థాః శ్రూయతే, క్వచిన్న । తత్ర సంశయః — కిం హానావవిశేషేణైవ దేవయానః పన్థాః సన్నిపతేత్ , ఉత విభాగేన క్వచిత్సన్నిపతేత్ క్వచిన్నేతి । యథా తావత్ హానావవిశేషేణైవ ఉపాయనానువృత్తిరుక్తా ఎవం దేవయానానువృత్తిరపి భవితుమర్హతీత్యస్యాం ప్రాప్తౌ, ఆచక్ష్మహే — గతేః దేవయానస్య పథః, అర్థవత్త్వమ్ , ఉభయథా విభాగేన భవితుమర్హతి — క్వచిదర్థవతీ గతిః క్వచిన్నేతి; న అవిశేషేణ । అన్యథా హి అవిశేషేణైవ ఎతస్యాం గతావఙ్గీక్రియమాణాయాం విరోధః స్యాత్ — ‘పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జనః పరమం సామ్యముపైతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇత్యస్యాం శ్రుతౌ దేశాన్తరప్రాపణీ గతిర్విరుధ్యేత । కథం హి నిరఞ్జనోఽగన్తా దేశాన్తరం గచ్ఛేత్ । గన్తవ్యం చ పరమం సామ్యం న దేశాన్తరప్రాప్త్యాయత్తమ్ — ఇత్యానర్థక్యమేవాత్ర గతేర్మన్యామహే ॥ ౨౯ ॥
ఉపపన్నస్తల్లక్షణార్థోపలబ్ధేర్లోకవత్ ॥ ౩౦ ॥
ఉపపన్నశ్చాయమ్ ఉభయథాభావః — క్వచిదర్థవతీ గతిః క్వచిన్నేతి । తల్లక్షణార్థోపలబ్ధేః — గతికారణభూతోఽర్థః పర్యఙ్కవిద్యాదిషు సగుణేషు ఉపాసనేషు ఉపలభ్యతే । తత్ర హి పర్యఙ్కారోహణమ్ , పర్యఙ్కస్థేన బ్రహ్మణా సంవదనమ్ , విశిష్టగన్ధాదిప్రాప్తిశ్చ — ఇత్యేవమాది బహు దేశాన్తరప్రాప్త్యాయత్తం ఫలం శ్రూయతే । తత్ర అర్థవతీ గతిః । న హి సమ్యగ్దర్శనే తల్లక్షణార్థోపలబ్ధిరస్తి । న హి ఆత్మైకత్వదర్శినామాప్తకామానామ్ ఇహైవ దగ్ధాశేషక్లేశబీజానామ్ ఆరబ్ధభోగకర్మాశయక్షపణవ్యతిరేకేణ అపేక్షితవ్యం కిఞ్చిదస్తి । తత్ర అనర్థికా గతిః । లోకవచ్చ ఎష విభాగో ద్రష్టవ్యః — యథా లోకే గ్రామప్రాప్తౌ దేశాన్తరప్రాపణః పన్థా అపేక్ష్యతే, న ఆరోగ్యప్రాప్తౌ, ఎవమిహాపీతి । భూయశ్చ ఎనం విభాగం చతుర్థాధ్యాయే నిపుణతరముపపాదయిష్యామః ॥ ౩౦ ॥
అనియమాధికరణమ్
అనియమః సర్వాసామవిరోధః శబ్దానుమానాభ్యామ్ ॥ ౩౧ ॥
సగుణాసు విద్యాసు గతిరర్థవతీ, న నిర్గుణాయాం పరమాత్మవిద్యాయామ్ — ఇత్యుక్తమ్ । సగుణాస్వపి విద్యాసు కాసుచిద్గతిః శ్రూయతే — యథా పర్యఙ్కవిద్యాయామ్ ఉపకోసలవిద్యాయాం పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం దహరవిద్యాయామితి । న అన్యాసు — యథా మధువిద్యాయాం శాణ్డిల్యవిద్యాయాం షోడశకలవిద్యాయాం వైశ్వానరవిద్యాయామితి । తత్ర సంశయః — కిం యాస్వేవైషా గతిః శ్రూయతే, తాస్వేవ నియమ్యేత; ఉత అనియమేన సర్వాభిరేవ ఎవంజాతీయకాభిర్విద్యాభిరభిసమ్బధ్యేతేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? నియమ ఇతి । యత్రైవ శ్రూయతే, తత్రైవ భవితుమర్హతి, ప్రకరణస్య నియామకత్వాత్ । యద్యన్యత్ర శ్రూయమాణాపి గతిః విద్యాన్తరం గచ్ఛేత్ , శ్రుత్యాదీనాం ప్రామాణ్యం హీయేత, సర్వస్య సర్వార్థత్వప్రసఙ్గాత్ । అపి చ అర్చిరాదికా ఎకైవ గతిః ఉపకోసలవిద్యాయాం పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం చ తుల్యవత్పఠ్యతే । తత్ సర్వార్థత్వేఽనర్థకం పునర్వచనం స్యాత్ । తస్మాన్నియమ ఇత్యేవం ప్రాప్తే పఠతి —
అనియమ ఇతి । సర్వాసామేవ అభ్యుదయప్రాప్తిఫలానాం సగుణానాం విద్యానామ్ అవిశేషేణ ఎషా దేవయానాఖ్యా గతిర్భవితుమర్హతి । నను అనియమాభ్యుపగమే ప్రకరణవిరోధ ఉక్తః — నైషోఽస్తి విరోధః । శబ్దానుమానాభ్యాం శ్రుతిస్మృతిభ్యామిత్యర్థః । తథా హి శ్రుతిః — ‘తద్య ఇత్థం విదుః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి పఞ్చాగ్నివిద్యావతాం దేవయానం పన్థానమవతారయన్తీ ‘యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి విద్యాన్తరశీలినామపి పఞ్చాగ్నివిద్యావిద్భిః సమానమార్గతాం గమయతి । కథం పునరవగమ్యతే — విద్యాన్తరశీలినామియం గతిరితి ? నను శ్రద్ధాతపఃపరాయణానామేవ స్యాత్ , తన్మాత్రశ్రవణాత్ — నైష దోషః । న హి కేవలాభ్యాం శ్రద్ధాతపోభ్యామ్ అన్తరేణ విద్యాబలమ్ ఎషా గతిర్లభ్యతే — ‘విద్యయా తదారోహన్తి యత్ర కామాః పరాగతాః । న తత్ర దక్షిణా యన్తి నావిద్వాంసస్తపస్వినః(శ.బ్రా. ౧౦.౫.౪.౬)’ ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । తస్మాత్ ఇహ శ్రద్ధాతపోభ్యాం విద్యాన్తరోపలక్షణమ్ । వాజసనేయినస్తు పఞ్చాగ్నివిద్యాధికారేఽధీయతే — ‘య ఎవమేతద్విదుర్యే చామీ అరణ్యే శ్రద్ధాꣳ సత్యముపాసతే’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి । తత్ర శ్రద్ధాలవో యే సత్యం బ్రహ్మోపాసతే ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ , సత్యశబ్దస్య బ్రహ్మణి అసకృత్ప్రయుక్తత్వాత్ । పఞ్చాగ్నివిద్యావిదాం చ ఇత్థంవిత్తయైవ ఉపాత్తత్వాత్ , విద్యాన్తరపరాయణానామేవ ఎతదుపాదానం న్యాయ్యమ్ । ‘అథ య ఎతౌ పన్థానౌ న విదుస్తే కీటాః పతఙ్గా యదిదం దన్దశూకమ్’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౬) ఇతి చ మార్గద్వయభ్రష్టానాం కష్టామధోగతిం గమయన్తీ శ్రుతిః దేవయానపితృయాణయోరేవ ఎనాన్ అన్తర్భావయతి । తత్రాపి విద్యావిశేషాదేషాం దేవయానప్రతిపత్తిః । స్మృతిరపి — ‘శుక్లకృష్ణే గతీ హ్యేతే జగతః శాశ్వతే మతే । ఎకయా యాత్యనావృత్తిమన్యయావర్తతే పునః’ (భ. గీ. ౮ । ౨౬) ఇతి । యత్పునః దేవయానస్య పథో ద్విరామ్నానమ్ ఉపకోసలవిద్యాయాం పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం చ, తత్ ఉభయత్రాపి అనుచిన్తనార్థమ్ । తస్మాదనియమః ॥ ౩౧ ॥
యావదధికారాధికరణమ్
యావదధికారమవస్థితిరాధికారికాణామ్ ॥ ౩౨ ॥
విదుషో వర్తమానదేహపాతానన్తరం దేహాన్తరముత్పద్యతే, న వా — ఇతి చిన్త్యతే । నను విద్యాయాః సాధనభూతాయాః సమ్పత్తౌ కైవల్యనిర్వృత్తిః స్యాత్ న వేతి నేయం చిన్తా ఉపపద్యతే । న హి పాకసాధనసమ్పత్తౌ, ఓదనో భవేత్ న వేతి చిన్తా సమ్భవతి । నాపి భుఞ్జానః తృప్యేత్ న వేతి చిన్త్యతే — ఉపపన్నా తు ఇయం చిన్తా, బ్రహ్మవిదామపి కేషాఞ్చిత్ ఇతిహాసపురాణయోర్దేహాన్తరోత్పత్తిదర్శనాత్ । తథా హి — అపాన్తరతమా నామ వేదాచార్యః పురాణర్షిః విష్ణునియోగాత్ కలిద్వాపరయోః సన్ధౌ కృష్ణద్వైపాయనః సమ్బభూవేతి స్మరన్తి । వసిష్ఠశ్చ బ్రహ్మణో మానసః పుత్రః సన్ నిమిశాపాదపగతపూర్వదేహః పునర్బ్రహ్మాదేశాన్మిత్రావరుణాభ్యాం సమ్బభూవేతి । భృగ్వాదీనామపి బ్రహ్మణ ఎవ మానసపుత్రాణాం వారుణే యజ్ఞే పునరుత్పత్తిః శ్రూయతే । సనత్కుమారోఽపి బ్రహ్మణ ఎవ మానసః పుత్రః స్వయం రుద్రాయ వరప్రదానాత్ స్కన్దత్వేన ప్రాదుర్బభూవ । ఎవమేవ దక్షనారదప్రభృతీనాం భూయసీ దేహాన్తరోత్పత్తిః కథ్యతే తేన తేన నిమిత్తేన స్మృతౌ । శ్రుతావపి మన్త్రార్థవాదయోః ప్రాయేణోపలభ్యతే । తే చ కేచిత్ పతితే పూర్వదేహే దేహాన్తరమాదదతే, కేచిత్తు స్థిత ఎవ తస్మిన్ యోగైశ్వర్యవశాత్ అనేకదేహాదానన్యాయేన । సర్వే చ ఎతే సమధిగతసకలవేదార్థాః స్మర్యన్తే । తత్ ఎతేషాం దేహాన్తరోత్పత్తిదర్శనాత్ ప్రాప్తం బ్రహ్మవిద్యాయాః పాక్షికం మోక్షహేతుత్వమ్ , అహేతుత్వం వేతి ॥
అత ఉత్తరముచ్యతే — న, తేషామ్ అపాన్తరతమఃప్రభృతీనాం వేదప్రవర్తనాదిషు లోకస్థితిహేతుష్వధికారేషు నియుక్తానామ్ అధికారతన్త్రత్వాత్స్థితేః । యథాసౌ భగవాన్సవితా సహస్రయుగపర్యన్తం జగతోఽధికారం చరిత్వా తదవసానే ఉదయాస్తమయవర్జితం కైవల్యమనుభవతి — ‘అథ తత ఊర్ధ్వ ఉదేత్య నైవోదేతా నాస్తమేతైకల ఎవ మధ్యే స్థాతా’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౧ । ౧) ఇతి శ్రుతేః । యథా చ వర్తమానా బ్రహ్మవిదః ఆరబ్ధభోగక్షయే కైవల్యమనుభవన్తి — ‘తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి శ్రుతేః — ఎవమ్ అపాన్తరతమఃప్రభృతయోఽపీశ్వరాః పరమేశ్వరేణ తేషు తేష్వధికారేషు నియుక్తాః సన్తః సత్యపి సమ్యగ్దర్శనే కైవల్యహేతౌ అక్షీణకర్మాణో యావదధికారమవతిష్ఠన్తే, తదవసానే చ అపవృజ్యన్త ఇత్యవిరుద్ధమ్ । సకృత్ప్రవృత్తమేవ హి తే ఫలదానాయ కర్మాశయమతివాహయన్తః, స్వాతన్త్ర్యేణైవ గృహాదివ గృహాన్తరమ్ అన్యమన్యం దేహం సఞ్చరన్తః స్వాధికారనిర్వర్తనాయ, అపరిముషితస్మృతయ ఎవ దేహేన్ద్రియప్రకృతివశిత్వాత్ నిర్మాయ దేహాన్ యుగపత్ క్రమేణ వా అధితిష్ఠన్తి । న చ ఎతే జాతిస్మరా ఇత్యుచ్యన్తే — త ఎవైతే ఇతి స్మృతిప్రసిద్ధేః । యథా హి సులభా నామ బ్రహ్మవాదినీ జనకేన వివదితుకామా వ్యుదస్య స్వం దేహమ్ , జానకం దేహమావిశ్య, వ్యుద్య తేన, పశ్చాత్ స్వమేవ దేహమావివేశ — ఇతి స్మర్యతే । యది హి ఉపయుక్తే సకృత్ప్రవృత్తే కర్మణి కర్మాన్తరం దేహాన్తరారమ్భకారణమావిర్భవేత్ , తతః అన్యదప్యదగ్ధబీజం కర్మాన్తరం తద్వదేవ ప్రసజ్యేతేతి బ్రహ్మవిద్యాయాః పాక్షికం మోక్షహేతుత్వమ్ అహేతుత్వం వా ఆశఙ్క్యేత । న తు ఇయమాశఙ్కా యుక్తా, జ్ఞానాత్కర్మబీజదాహస్య శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధత్వాత్ । తథా హి శ్రుతిః — ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయాః । క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి, ‘స్మృతిలమ్భే సర్వగ్రన్థీనాం విప్రమోక్షః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇతి చైవమాద్యా । స్మృతిరపి — ‘యథైధాంసి సమిద్ధోఽగ్నిర్భస్మసాత్కురుతేఽర్జున । జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణి భస్మసాత్కురుతే తథా’ (భ. గీ. ౪ । ౩౭) ఇతి, ‘బీజాన్యగ్న్యుపదగ్ధాని న రోహన్తి యథా పునః । జ్ఞానదగ్ధైస్తథా క్లేశైర్నాత్మా సమ్పద్యతే పునః’(మ॰భా॰౧౨-౨౧౧-౧౭) ఇతి చైవమాద్యా । న చ అవిద్యాదిక్లేశదాహే సతి క్లేశబీజస్య కర్మాశయస్య ఎకదేశదాహః ఎకదేశప్రరోహశ్చ ఇత్యుపపద్యతే । న హి అగ్నిదగ్ధస్య శాలిబీజస్య ఎకదేశప్రరోహో దృశ్యతే । ప్రవృత్తఫలస్య తు కర్మాశయస్య ముక్తేషోరివ వేగక్షయాత్ నివృత్తిః, ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి శరీరపాతావధిక్షేపకరణాత్ । తస్మాదుపపన్నా యావదధికారమ్ ఆధికారికాణామవస్థితిః । న చ జ్ఞానఫలస్య అనైకాన్తికతా । తథా చ శ్రుతిః అవిశేషేణైవ సర్వేషాం జ్ఞానాన్మోక్షం దర్శయతి — ‘తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్తథర్షీణాం తథా మనుష్యాణామ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి । జ్ఞానాన్తరేషు చ ఐశ్వర్యాదిఫలేష్వాసక్తాః స్యుర్మహర్షయః । తే పశ్చాదైశ్వర్యక్షయదర్శనేన నిర్విణ్ణాః పరమాత్మజ్ఞానే పరినిష్ఠాః కైవల్యం ప్రాపురిత్యుపపద్యతే — ‘బ్రహ్మణా సహ తే సర్వే సమ్ప్రాప్తే ప్రతిసఞ్చరే । పరస్యాన్తే కృతాత్మానః ప్రవిశన్తి పరం పదమ్’ ఇతి స్మరణాత్ । ప్రత్యక్షఫలత్వాచ్చ జ్ఞానస్య ఫలవిరహాశఙ్కానుపపత్తిః । కర్మఫలే హి స్వర్గాదావనుభవానారూఢే స్యాదాశఙ్కా భవేద్వా న వేతి । అనుభవారూఢం తు జ్ఞానఫలమ్ — ‘యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ఇతి శ్రుతేః, ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి సిద్ధవదుపదేశాత్ । న హి ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యస్య వాక్యస్య అర్థః — తత్ త్వం మృతో భవిష్యసీతి — ఎవం పరిణేతుం శక్యః । ‘తద్ధైతత్పశ్యన్నృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవꣳ సూర్యశ్చ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి చ సమ్యగ్దర్శనకాలమేవ తత్ఫలం సర్వాత్మత్వం దర్శయతి । తస్మాత్ ఐకాన్తికీ విదుషః కైవల్యసిద్ధిః ॥ ౩౨ ॥
అక్షరధ్యధికరణమ్
అక్షరధియాం త్వవరోధః సామాన్యతద్భావాభ్యామౌపసదవత్తదుక్తమ్ ॥ ౩౩ ॥
వాజసనేయకే శ్రూయతే — ‘ఎతద్వై తదక్షరం గార్గి బ్రాహ్మణా అభివదన్త్యస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమలోహితమస్నేహమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇత్యాది । తథా ఆథర్వణే శ్రూయతే — ‘అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౫) ‘యత్తదద్రేశ్యమగ్రాహ్యమగోత్రమవర్ణమ్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౬) ఇత్యాది । తథైవ అన్యత్రాపి విశేషనిరాకరణద్వారేణ అక్షరం పరం బ్రహ్మ శ్రావ్యతే । తత్ర చ క్వచిత్ కేచిత్ అతిరిక్తా విశేషాః ప్రతిషిధ్యన్తే । తాసాం విశేషప్రతిషేధబుద్ధీనాం కిం సర్వాసాం సర్వత్ర ప్రాప్తిః, ఉత వ్యవస్థేతి సంశయే, శ్రుతివిభాగాత్ వ్యవస్థాప్రాప్తౌ, ఉచ్యతే — అక్షరవిషయాస్తు విశేషప్రతిషేధబుద్ధయః సర్వాః సర్వత్రావరోద్ధవ్యాః, సామాన్యతద్భావాభ్యామ్ — సమానో హి సర్వత్ర విశేషనిరాకరణరూపో బ్రహ్మప్రతిపాదనప్రకారః । తదేవ చ సర్వత్ర ప్రతిపాద్యం బ్రహ్మ అభిన్నం ప్రత్యభిజ్ఞాయతే । తత్ర కిమితి అన్యత్ర కృతా బుద్ధయః అన్యత్ర న స్యుః । తథా చ ‘ఆనన్దాదయః ప్రధానస్య’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౩ । ౧౧) ఇత్యత్ర వ్యాఖ్యాతమ్ । తత్ర విధిరూపాణి విశేషణాని చిన్తితాని, ఇహ ప్రతిషేధరూపాణీతి విశేషః । ప్రపఞ్చార్థశ్చాయం చిన్తాభేదః । ఔపసదవదితి నిదర్శనమ్ । యథా జామదగ్న్యేఽహీనే పురోడాశినీషూపసత్సు చోదితాసు , పురోడాశప్రదానమన్త్రాణామ్ ‘అగ్నే వేర్హోత్రం వేరధ్వరమ్’ ఇత్యేవమాదీనామ్ ఉద్గాతృవేదోత్పన్నానామపి అధ్వర్యుభిరభిసమ్బన్ధో భవతి, అధ్వర్యుకర్తృకత్వాత్పురోడాశప్రదానస్య, ప్రధానతన్త్రత్వాచ్చాఙ్గానామ్ — ఎవమిహాపి అక్షరతన్త్రత్వాత్ తద్విశేషణానాం యత్ర క్వచిదప్యుత్పన్నానామ్ అక్షరేణ సర్వత్రాభిసమ్బన్ధ ఇత్యర్థః । తదుక్తం ప్రథమే కాణ్డే — ‘గుణముఖ్యవ్యతిక్రమే తదర్థత్వాన్ముఖ్యేన వేదసంయోగః’ (జై. సూ. ౩ । ౩ । ౯) ఇత్యత్ర ॥ ౩౩ ॥
ఇయదధికరణమ్
ఇయదామననాత్ ॥ ౩౪ ॥
‘ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయా సమానం వృక్షం పరిషస్వజాతే । తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) — ఇత్యధ్యాత్మాధికారే మన్త్రమాథర్వణికాః శ్వేతాశ్వతరాశ్చ పఠన్తి । తథా కఠాః — ‘ఋతం పిబన్తౌ సుకృతస్య లోకే గుహాం ప్రవిష్టౌ పరమే పరార్ధ్యే । ఛాయాతపౌ బ్రహ్మవిదో వదన్తి పఞ్చాగ్నయో యే చ త్రిణాచికేతాః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇతి । కిమత్ర విద్యైకత్వమ్ , ఉత విద్యానానాత్వమితి సంశయః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? విద్యానానాత్వమితి । కుతః ? విశేషదర్శనాత్ — ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇత్యత్ర హి ఎకస్య భోక్తృత్వం దృశ్యతే, ఎకస్య చ అభోక్తృత్వం దృశ్యతే । ‘ఋతం పిబన్తౌ’ ఇత్యత్ర ఉభయోరపి భోక్తృత్వమేవ దృశ్యతే । తత్ వేద్యరూపం భిద్యమానం విద్యాం భిన్ద్యాదిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రవీతి —
విద్యైకత్వమితి । కుతః ? యతః ఉభయోరప్యనయోర్మన్త్రయోః ఇయత్తాపరిచ్ఛిన్నం ద్విత్వోపేతం వేద్యం రూపమ్ అభిన్నమ్ ఆమనన్తి । నను దర్శితో రూపభేదః — నేత్యుచ్యతే; ఉభావప్యేతౌ మన్త్రౌ జీవద్వితీయమీశ్వరం ప్రతిపాదయతః, నార్థాన్తరమ్ । ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇత్యత్ర తావత్ — ‘అనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి’ ఇత్యశనాయాద్యతీతః పరమాత్మా ప్రతిపాద్యతే । వాక్యశేషేఽపి చ స ఎవ ప్రతిపాద్యమానో దృశ్యతే ‘జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమస్య మహిమానమ్’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౭) ఇతి । ‘ఋతం పిబన్తౌ’ ఇత్యత్ర తు జీవే పిబతి, అశనాయాద్యతీతః పరమాత్మాపి సాహచర్యాత్ ఛత్రిన్యాయేన పిబతీత్యుపచర్యతే । పరమాత్మప్రకరణం హి ఎతత్ — ‘అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యుపక్రమాత్ । తద్విషయ ఎవ చ అత్రాపి వాక్యశేషో భవతి — ‘యః సేతురీజానానామక్షరం బ్రహ్మ యత్పరమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౨) ఇతి । ‘గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర చ ఎతత్ప్రపఞ్చితమ్ । తస్మాన్నాస్తి వేద్యభేదః । తస్మాచ్చ విద్యైకత్వమ్ । అపి చ త్రిష్వప్యేతేషు వేదాన్తేషు పౌర్వాపర్యాలోచనే పరమాత్మవిద్యైవ అవగమ్యతే । తాదాత్మ్యవివక్షయైవ జీవోపాదానమ్ , నార్థాన్తరవివక్షయా । న చ పరమాత్మవిద్యాయాం భేదాభేదవిచారావతారోఽస్తీత్యుక్తమ్ । తస్మాత్ప్రపఞ్చార్థ ఎవ ఎష యోగః । తస్మాచ్చాధికధర్మోపసంహార ఇతి ॥ ౩౪ ॥
అన్తరత్వాధికరణమ్
అన్తరా భూతగ్రామవత్స్వాత్మనః ॥ ౩౫ ॥
‘యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧)(బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇత్యేవం ద్విః ఉషస్తకహోలప్రశ్నయోః నైరన్తర్యేణ వాజసనేయినః సమామనన్తి । తత్ర సంశయః — విద్యైకత్వం వా స్యాత్ , విద్యానానాత్వం వేతి । విద్యానానాత్వమితి తావత్ప్రాప్తమ్ , అభ్యాససామర్థ్యాత్ । అన్యథా హి అన్యూనానతిరిక్తార్థే ద్విరామ్నానమ్ అనర్థకమేవ స్యాత్ । తస్మాత్ యథా అభ్యాసాత్కర్మభేదః, ఎవమభ్యాసాద్విద్యాభేద ఇత్యేవం ప్రాప్తే, ప్రత్యాహ — అన్తరా ఆమ్నానావిశేషాత్ స్వాత్మనః విద్యైకత్వమితి । సర్వాన్తరో హి స్వాత్మా ఉభయత్రాప్యవిశిష్టః పృచ్ఛ్యతే చ, ప్రత్యుచ్యతే చ । న హి ద్వావాత్మానౌ ఎకస్మిన్దేహే సర్వాన్తరౌ సమ్భవతః । తదా హి ఎకస్య ఆఞ్జసం సర్వాన్తరత్వమవకల్పేత, ఎకస్య తు భూతగ్రామవత్ నైవ సర్వాన్తరత్వం స్యాత్ । యథా చ పఞ్చభూతసమూహే దేహే — పృథివ్యా ఆపోఽన్తరాః, అద్భ్యస్తేజోఽన్తరమితి — సత్యప్యాపేక్షికేఽన్తరత్వే, నైవ ముఖ్యం సర్వాన్తరత్వం భవతి, తథేహాపీత్యర్థః । అథవా భూతగ్రామవదితి శ్రుత్యన్తరం నిదర్శయతి । యథా — ‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇత్యస్మిన్మన్త్రే సమస్తేషు భూతగ్రామేష్వేక ఎవ సర్వాన్తర ఆత్మా ఆమ్నాయతే — ఎవమనయోరపి బ్రాహ్మణయోరిత్యర్థః । తస్మాత్ వేద్యైక్యాత్ విద్యైకత్వమితి ॥ ౩౫ ॥
అన్యథా భేదానుపపత్తిరితి చేన్నోపదేశాన్తరవత్ ॥ ౩౬ ॥
అథ యదుక్తమ్ — అనభ్యుపగమ్యమానే విద్యాభేదే ఆమ్నానభేదానుపపత్తిరితి, తత్పరిహర్తవ్యమ్; అత్రోచ్యతే — నాయం దోషః । ఉపదేశాన్తరవదుపపత్తేః । యథా తాణ్డినాముపనిషది షష్ఠే ప్రపాఠకే — ‘స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి నవకృత్వోఽప్యుపదేశే న విద్యాభేదో భవతి, ఎవమిహాపి భవిష్యతి । కథం చ నవకృత్వోఽప్యుపదేశే విద్యాభేదో న భవతి ? ఉపక్రమోపసంహారాభ్యామేకార్థతావగమాత్ — ‘భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౫ । ౪) ఇతి చ ఎకస్యైవార్థస్య పునః పునః ప్రతిపిపాదయిషితత్వేన ఉపక్షేపాత్ ఆశఙ్కాన్తరనిరాకరణేన చ అసకృదుపదేశోపపత్తేః । ఎవమిహాపి ప్రశ్నరూపాభేదాత్ , ‘అతోఽన్యదార్తమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి చ పరిసమాప్త్యవిశేషాత్ ఉపక్రమోపసంహారౌ తావదేకార్థవిషయౌ దృశ్యేతే । ‘యదేవ సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇతి ద్వితీయే ప్రశ్నే ఎవకారం ప్రయుఞ్జానః పూర్వప్రశ్నగతమేవార్థమ్ ఉత్తరత్రానుకృష్యమాణం దర్శయతి । పూర్వస్మింశ్చ బ్రాహ్మణే కార్యకరణవ్యతిరిక్తస్య ఆత్మనః సద్భావః కథ్యతే । ఉత్తరస్మింస్తు తస్యైవ అశనాయాదిసంసారధర్మాతీతత్వం కథ్యతే — ఇత్యేకార్థతోపపత్తిః । తస్మాత్ ఎకా విద్యేతి ॥ ౩౬ ॥
వ్యతిహారాధికరణమ్
వ్యతిహారో విశింషన్తి హీతరవత్ ॥ ౩౭ ॥
యథా — ‘తద్యోఽహం సోఽసౌ యోఽసౌ సోఽహమ్’ (ఐ॰ఆ॰ ౨-౨-౪-౬)ఇత్యాదిత్యపురుషం ప్రకృత్యైతరేయిణః సమామనన్తి, తథా జాబాలాః — ‘త్వం వా అహమస్మి భగవో దేవతేఽహం వై త్వమసి’ ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమిహ వ్యతిహారేణ ఉభయరూపా మతిః కర్తవ్యా, ఉత ఎకరూపైవేతి । ఎకరూపైవేతి తావదాహ । న హి అత్ర ఆత్మన ఈశ్వరేణైకత్వం ముక్త్వా అన్యత్కిఞ్చిచ్చిన్తయితవ్యమస్తి । యది చైవం చిన్తయితవ్యో విశేషః పరికల్ప్యేత, సంసారిణశ్చ ఈశ్వరాత్మత్వమ్ , ఈశ్వరస్య సంసార్యాత్మత్వమితి — తత్ర సంసారిణస్తావదీశ్వరాత్మత్వే ఉత్కర్షో భవేత్ । ఈశ్వరస్య తు సంసార్యాత్మత్వే నికర్షః కృతః స్యాత్ । తస్మాత్ ఐకరూప్యమేవ మతేః । వ్యతిహారామ్నాయస్తు ఎకత్వదృఢీకారార్థ ఇత్యేవం ప్రాప్తే, ప్రత్యాహ — వ్యతిహారోఽయమ్ ఆధ్యానాయామ్నాయతే । ఇతరవత్ — యథా ఇతరే గుణాః సర్వాత్మత్వప్రభృతయః ఆధ్యానాయ ఆమ్నాయన్తే, తద్వత్ । తథా హి విశింషన్తి సమామ్నాతారః ఉభయోచ్చారణేన — ‘త్వమహమస్మ్యహం చ త్వమసి’ ఇతి । తచ్చ ఉభయరూపాయాం మతౌ కర్తవ్యాయామ్ అర్థవద్భవతి । అన్యథా హి ఇదం విశేషేణోభయామ్నానమ్ అనర్థకం స్యాత్ , ఎకేనైవ కృతత్వాత్ । నను ఉభయామ్నానస్య అర్థవిశేషే పరికల్ప్యమానే దేవతాయాః సంసార్యాత్మత్వాపత్తేః నికర్షః ప్రసజ్యేతేత్యుక్తమ్ — నైష దోషః; ఐకాత్మ్యస్యైవ అనేన ప్రకారేణానుచిన్త్యమానత్వాత్ । నను ఎవం సతి స ఎవ ఎకత్వదృఢీకార ఆపద్యేత — న వయమేకత్వదృఢీకారం వారయామః — కిం తర్హి ? — వ్యతిహారేణ ఇహ ద్విరూపా మతిః కర్తవ్యా వచనప్రామాణ్యాత్ , నైకరూపేత్యేతావత్ ఉపపాదయామః । ఫలతస్తు ఎకత్వమపి దృఢీభవతి । యథా ఆధ్యానార్థేఽపి సత్యకామాదిగుణోపదేశే తద్గుణ ఈశ్వరః ప్రసిధ్యతి, తద్వత్ । తస్మాదయమాధ్యాతవ్యో వ్యతిహారః సమానే చ విషయే ఉపసంహర్తవ్యో భవతీతి ॥ ౩౭ ॥
సత్యాద్యధికరణమ్
సైవ హి సత్యాదయః ॥ ౩౮ ॥
‘స యో హైతం మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద సత్యం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇత్యాదినా వాజసనేయకే సత్యవిద్యాం సనామాక్షరోపాసనాం విధాయ, అనన్తరమామ్నాయతే — ‘తద్యత్తత్సత్యమసౌ స ఆదిత్యో య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషో యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః’ (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౨) ఇత్యాది । తత్ర సంశయః — కిం ద్వే ఎతే సత్యవిద్యే, కిం వా ఎకైవేతి । ద్వే ఇతి తావత్ప్రాప్తమ్ । భేదేన హి ఫలసంయోగో భవతి — ‘జయతీమాఀల్లోకాన్’ (బృ. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇతి పురస్తాత్ , ‘హన్తి పాప్మానం జహాతి చ’ (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౪) ఇత్యుపరిష్టాత్ । ప్రకృతాకర్షణం తు ఉపాస్యైకత్వాదిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
ఎకైవేయం సత్యవిద్యేతి । కుతః ? ‘తద్యత్తత్సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౨) ఇతి ప్రకృతాకర్షణాత్ । నను విద్యాభేదేఽపి ప్రకృతాకర్షణమ్ ఉపాస్యైకత్వాదుపపద్యత ఇత్యుక్తమ్ — నైతదేవమ్; యత్ర హి విస్పష్టాత్ కారణాన్తరాత్ విద్యాభేదః ప్రతీయతే, తత్ర ఎతదేవం స్యాత్ । అత్ర తు ఉభయథా సమ్భవే ‘తద్యత్తత్సత్యమ్’ ఇతి ప్రకృతాకర్షణాత్ పూర్వవిద్యాసమ్బద్ధమేవ సత్యమ్ ఉత్తరత్ర ఆకృష్యత ఇతి ఎకవిద్యాత్వనిశ్చయః । యత్పునరుక్తమ్ — ఫలాన్తరశ్రవణాద్విద్యాన్తరమితి, అత్రోచ్యతే — ‘తస్యోపనిషదహః … అహమ్’ ఇతి చ అఙ్గాన్తరోపదేశస్య స్తావకమిదం ఫలాన్తరశ్రవణమిత్యదోషః । అపి చ అర్థవాదాదేవ ఫలే కల్పయితవ్యే, సతి విద్యైకత్వే చ అవయవేషు శ్రూయమాణాని బహూన్యపి ఫలాని అవయవిన్యామేవ విద్యాయామ్ ఉపసంహర్తవ్యాని భవన్తి । తస్మాత్సైవేయమ్ ఎకా సత్యవిద్యా తేన తేన విశేషేణోపేతా ఆమ్నాతా — ఇత్యతః సర్వ ఎవ సత్యాదయో గుణా ఎకస్మిన్నేవప్రయోగే ఉపసంహర్తవ్యాః ॥
కేచిత్పునరస్మిన్సూత్రే ఇదం వాజసనేయకమక్ష్యాదిత్యపురుషవిషయం వాక్యమ్ , ఛాన్దోగ్యే చ ‘అథ య ఎషోఽన్తరాదిత్యే హిరణ్యమః పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౬) అథ‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి — ఉదాహృత్య, సైవేయమ్ అక్ష్యాదిత్యపురుషవిషయా విద్యా ఉభయత్ర ఎకైవేతి కృత్వా, సత్యాదీన్గుణాన్ వాజసనేయిభ్యశ్ఛన్దోగానాముపసంహార్యాన్ మన్యన్తే । తన్న సాధు లక్ష్యతే । ఛాన్దోగ్యే హి జ్యోతిష్టోమకర్మసమ్బన్ధినీ ఇయం ఉద్గీథవ్యపాశ్రయా విద్యా విజ్ఞాయతే । తత్ర హి ఆదిమధ్యావసానేషు కర్మసమ్బన్ధిచిహ్నాని భవన్తి — ‘ఇయమేవర్గగ్నిః సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇత్యుపక్రమే, ‘తస్యర్క్చ సామ చ గేష్ణౌ తస్మాదుద్గీథః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౮) ఇతి మధ్యే, ‘య ఎవం విద్వాన్సామ గాయతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౯) ఇత్యుపసంహారే । నైవం వాజసనేయకే కిఞ్చిత్ కర్మసమ్బన్ధి చిహ్నమ్ అస్తి । తత్ర ప్రక్రమభేదాత్ విద్యాభేదే సతి గుణవ్యవస్థైవ యుక్తేతి ॥ ౩౮ ॥
కామాద్యధికరణమ్
కామాదీతరత్ర తత్ర చాయతనాదిభ్యః ॥ ౩౯ ॥
‘అథ యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి ప్రస్తుత్య, ఛన్దోగా అధీయతే — ‘ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోఽపిపాసః సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౫) ఇత్యాది । తథా వాజసనేయినః — ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మా యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్శేతే సర్వస్య వశీ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాది । తత్ర విద్యైకత్వం పరస్పరగుణయోగశ్చ, కిం వా నేతి సంశయఃవిద్యైకత్వమితి । తత్రేదముచ్యతే — కామాదీతి, సత్యకామాదీత్యర్థః — యథా దేవదత్తో దత్తః, సత్యభామా భామేతి । యదేతత్ ఛాన్దోగ్యే హృదయాకాశస్య సత్యకామత్వాదిగుణజాతముపలభ్యతే, తదితరత్ర వాజసనేయకే ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మా’ ఇత్యత్ర సమ్బధ్యేత । యచ్చ వాజసనేయకే వశిత్వాది ఉపలభ్యతే, తదపి ఇతరత్ర ఛాన్దోగ్యే ‘ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౫) ఇత్యత్ర సమ్బధ్యేత । కుతః ? ఆయతనాదిసామాన్యాత్ । సమానం హి ఉభయత్రాపి హృదయమాయతనమ్ , సమానశ్చ వేద్య ఈశ్వరః, సమానం చ తస్య సేతుత్వం లోకాసమ్భేదప్రయోజనమ్ — ఇత్యేవమాది బహు సామాన్యం దృశ్యతే । నను విశేషోఽపి దృశ్యతే — ఛాన్దోగ్యే హృదయాకాశస్య గుణయోగః, వాజసనేయకే తు ఆకాశాశ్రయస్య బ్రహ్మణ ఇతి — న, ‘దహర ఉత్తరేభ్యః’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౪) ఇత్యత్ర చ్ఛాన్దోగ్యేఽపి ఆకాశశబ్దం బ్రహ్మైవేతి ప్రతిష్ఠాపితత్వాత్ । అయం తు అత్ర విద్యతే విశేషః — సగుణా హి బ్రహ్మవిద్యా ఛాన్దోగ్యే ఉపదిశ్యతే — ‘అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాꣳశ్చ సత్యాన్కామాన్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇత్యాత్మవత్ కామానామపి వేద్యత్వశ్రవణాత్ , వాజసనేయకే తు నిర్గుణమేవ పరమ్బ్రహ్మ ఉపదిశ్యమానం దృశ్యతే — ‘అత ఊర్ధ్వం విమోక్షాయ బ్రూహి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౪) ‘అసఙ్గో హ్యయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాదిప్రశ్నప్రతివచనసమన్వయాత్ । వశిత్వాది తు తత్స్తుత్యర్థమేవ గుణజాతం వాజసనేయకే సఙ్కీర్త్యతే । తథా చ ఉపరిష్టాత్ ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాదినా నిర్గుణమేవ బ్రహ్మ ఉపసంహరతి । గుణవతస్తు బ్రహ్మణ ఎకత్వాత్ విభూతిప్రదర్శనాయ అయం గుణోపసంహారః సూత్రితః, నోపాసనాయ — ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౩౯ ॥
ఆదరాధికరణమ్
ఆదరాదలోపః ॥ ౪౦ ॥
ఛాన్దోగ్యే వైశ్వానరవిద్యాం ప్రకృత్య శ్రూయతే — ‘తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేత్తద్ధోమీయꣳ స యాం ప్రథమామాహుతిం జుహుయాత్తాం జుహుయాత్ప్రాణాయ స్వాహా’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాది । తత్ర పఞ్చ ప్రాణాహుతయో విహితాః । తాసు చ పరస్తాదగ్నిహోత్రశబ్దః ప్రయుక్తః ‘య ఎతదేవం విద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨౪ । ౨) ఇతి, ‘యథేహ క్షుధితా బాలా మాతరం పర్యుపాసతే ఎవꣳ సర్వాణి భూతాన్యగ్నిహోత్రముపాసతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨౪ । ౫) ఇతి చ । తత్రేదం విచార్యతే — కిం భోజనలోపే లోపః ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య, ఉత అలోప ఇతి । ‘తద్యద్భక్తమ్’ ఇతి భక్తాగమనసంయోగశ్రవణాత్ , భక్తాగమనస్య చ భోజనార్థత్వాత్ , భోజనలోపే లోపః ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యేత్యేవం ప్రాప్తే, న లుప్యేతేతి తావదాహ । కస్మాత్ ? ఆదరాత్ । తథా హి వైశ్వానరవిద్యాయామేవ జాబాలానాం శ్రుతిః — ‘పూర్వోఽతిథిభ్యోఽశ్నీయాత్ । యథా హ వై స్వయమహుత్వాగ్నిహోత్రం పరస్య జుహుయాదేవం తత్’ ఇతి అతిథిభోజనస్య ప్రాథమ్యం నిన్దిత్వా, స్వామిభోజనం ప్రథమం ప్రాపయన్తీ ప్రాణాగ్నిహోత్రే ఆదరం కరోతి । యా హి న ప్రాథమ్యలోపం సహతే, నతరాం సా ప్రాథమ్యవతోఽగ్నిహోత్రస్య లోపం సహేతేతి మన్యతే । నను భోజనార్థభక్తాగమనసంయోగాద్భోజనలోపే లోపః ప్రాపితః — న, తస్య ద్రవ్యవిశేషవిధానార్థత్వాత్ । ప్రాకృతే హి అగ్నిహోత్రే పయఃప్రభృతీనాం ద్రవ్యాణాం నియతత్వాత్ ఇహాపి అగ్నిహోత్రశబ్దాత్ కౌణ్డపాయినామయనవత్ తద్ధర్మప్రాప్తౌ సత్యామ్ , భక్తద్రవ్యకతాగుణవిశేషవిధానార్థమ్ ఇదం వాక్యమ్ ‘తద్యద్భక్తమ్’ ఇతి । అతో గుణలోపే న ముఖ్యస్యేత్యేవం ప్రాప్తమ్ । భోజనలోపేఽపి అద్భిర్వా అన్యేన వా ద్రవ్యేణావిరుద్ధేన ప్రతినిధిన్యాయేన ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యానుష్ఠానమితి ॥ ౪౦ ॥
అత ఉత్తరం పఠతి —
ఉపస్థితేఽతస్తద్వచనాత్ ॥ ౪౧ ॥
ఉపస్థితే భోజనే అతః తస్మాదేవ భోజనద్రవ్యాత్ ప్రథమోపనిపతితాత్ ప్రాణాగ్నిహోత్రం నిర్వర్తయితవ్యమ్ । కస్మాత్ ? తద్వచనాత్ । తథా హి — ‘తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేత్తద్ధోమీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౯ । ౧) ఇతి సిద్ధవద్భక్తోపనిపాతపరామర్శేన పరార్థద్రవ్యసాధ్యతాం ప్రాణాహుతీనాం విదధాతి । తాః అప్రయోజకలక్షణాపన్నాః సత్యః, కథం భోజనలోపే ద్రవ్యాన్తరం ప్రతినిధాపయేయుః । న చ అత్ర ప్రాకృతాగ్నిహోత్రధర్మప్రాప్తిరస్తి । కుణ్డపాయినామయనే హి ‘మాసమగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ఇతి విధ్యుద్దేశగతోఽగ్నిహోత్రశబ్దః తద్వద్భావం విధాపయేదితి యుక్తా తద్ధర్మప్రాప్తిః । ఇహ పునః అర్థవాదగతోఽగ్నిహోత్రశబ్దః న తద్వద్భావం విధాపయితుమర్హతి । తద్ధర్మప్రాప్తౌ చ అభ్యుపగమ్యమానాయామ్ , అగ్న్యుద్ధరణాదయోఽపి ప్రాప్యేరన్ । న చ అస్తి సమ్భవః । అగ్న్యుద్ధరణం తావత్ హోమాధికరణభావాయ । న చ అయమ్ అగ్నౌ హోమః, భోజనార్థతావ్యాఘాతప్రసఙ్గాత్ । భోజనోపనీతద్రవ్యసమ్బన్ధాచ్చ ఆస్య ఎవ ఎష హోమః । తథా చ జాబాలశ్రుతిః ‘పూర్వోఽతిథిభ్యోఽశ్నీయాత్’ ఇతి ఆస్యాధారామేవ ఇమాం హోమనిర్వృత్తిం దర్శయతి । అత ఎవ చ ఇహాపి సామ్పాదికాన్యేవాగ్నిహోత్రాఙ్గాని దర్శయతి — ‘ఉర ఎవ వేదిర్లోమాని బర్హిర్హృదయం గార్హపత్యో మనోఽన్వాహార్యపచన ఆస్యమాహవనీయః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇతి । వేదిశ్రుతిశ్చాత్ర స్థణ్డిలమాత్రోపలక్షణార్థా ద్రష్టవ్యా, ముఖ్యాగ్నిహోత్రే వేద్యభావాత్ , తదఙ్గానాం చ ఇహ సమ్పిపాదయిషితత్వాత్ । భోజనేనైవ చ కృతకాలేన సంయోగాత్ న అగ్నిహోత్రకాలావరోధసమ్భవః । ఎవమన్యేఽపి ఉపస్థానాదయో ధర్మాః కేచిత్కథఞ్చిత్ విరుధ్యన్తే । తస్మాద్భోజనపక్ష ఎవ ఎతే మన్త్రద్రవ్యదేవతాసంయోగాత్ పఞ్చ హోమా నిర్వర్తయితవ్యాః । యత్తు ఆదరదర్శనవచనమ్ , తత్ భోజనపక్షే ప్రాథమ్యవిధానార్థమ్ । న హ్యస్తి వచనస్య అతిభారః । న తు అనేన అస్య నిత్యతా శక్యతే దర్శయితుమ్ । తస్మాత్ భోజనలోపే లోప ఎవ ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యేతి ॥ ౪౧ ॥
తన్నిర్ధారణాధికరణమ్
తన్నిర్ధారణానియమస్తద్దృష్టేః పృథగ్ఘ్యప్రతిబన్ధః ఫలమ్ ॥ ౪౨ ॥
సన్తి కర్మాఙ్గవ్యపాశ్రయాణి విజ్ఞానాని — ‘ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యేవమాదీని । కిం తాని నిత్యాన్యేవ స్యుః కర్మసు , పర్ణమయీత్వాదివత్; ఉత అనిత్యాని, గోదోహనాదివదితి విచారయామః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? నిత్యానీతి । కుతః ? ప్రయోగవచనపరిగ్రహాత్ — అనారభ్యాధీతాన్యపి హి ఎతాని ఉద్గీథాదిద్వారేణ క్రతుసమ్బన్ధాత్ క్రతుప్రయోగవచనేనైవ అఙ్గాన్తరవత్ సంస్పృశ్యన్తే । యత్తు ఎషాం స్వవాక్యేషు ఫలశ్రవణమ్ — ‘ఆపయితా హ వై కామానాం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౭) ఇత్యాది, తద్వర్తమానాపదేశరూపత్వాదర్థవాదమాత్రమేవ, అపాపశ్లోకశ్రవణాదివత్ , న ఫలప్రధానమ్ । తస్మాత్ యథా ‘యస్య పర్ణమయీ జుహూర్భవతి న స పాపం శ్లోకం శృణోతి’ ఇత్యేవమాదీనామ్ అప్రకరణపఠితానామపి జుహ్వాదిద్వారేణ క్రతుప్రవేశాత్ ప్రకరణపఠితవత్ నిత్యతా, ఎవముద్గీథాద్యుపాసనానామపీత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
తన్నిర్ధారణానియమ ఇతి । యాన్యేతాని ఉద్గీథాదికర్మగుణయాథాత్మ్యనిర్ధారణాని — రసతమః, ఆప్తిః, సమృద్ధిః, ముఖ్యప్రాణః, ఆదిత్యః — ఇత్యేవమాదీని, నైతాని నిత్యవత్ కర్మసు నియమ్యేరన్ । కుతః ? తద్దృష్టేః । తథా హి అనియతత్వమేవంజాతీయకానాం దర్శయతి శ్రుతిః — ‘తేనోభౌ కురుతో యశ్చైతదేవం వేద యశ్చ న వేద’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇత్యవిదుషోఽపి క్రియాభ్యనుజ్ఞానాత్ । ప్రస్తావాదిదేవతావిజ్ఞానవిహీనానామపి ప్రస్తోత్రాదీనాం యాజనాధ్యవసానదర్శనాత్ — ‘ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా తాం చేదవిద్వాన్ప్రస్తోష్యసి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౦ । ౯) ‘తాం చేదవిద్వానుద్గాస్యసి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౦ । ౧౦) ‘తాం చేదవిద్వాన్ప్రతిహరిష్యసి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౦ । ౧౧) ఇతి చ । అపి చ ఎవంజాతీయకస్య కర్మాఙ్గవ్యపాశ్రయస్య విజ్ఞానస్య పృథగేవ కర్మణః ఫలమ్ ఉపలభ్యతే — కర్మఫలసిద్ధ్యప్రతిబన్ధః తత్సమృద్ధిః అతిశయవిశేషః కశ్చిత్ — ‘తేనోభౌ కురుతో యశ్చైతదేవం వేద యశ్చ న వేద । నానా తు విద్యా చావిద్యా చ యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి । తత్ర ‘నానా తు’ ఇతి విద్వదవిద్వత్ప్రయోగయోః పృథక్కరణాత్ , ‘వీర్యవత్తరమ్’ ఇతి చ తరప్ప్రత్యయప్రయోగాత్ విద్యావిహీనమపి కర్మ వీర్యవదితి గమ్యతే । తచ్చ అనిత్యత్వే విద్యాయా ఉపపద్యతే । నిత్యత్వే తు కథం తద్విహీనం కర్మ వీర్యవదిత్యనుజ్ఞాయేత । సర్వాఙ్గోపసంహారే హి వీర్యవత్కర్మేతి స్థితిః । తథా లోకసామాదిషు ప్రతినియతాని ప్రత్యుపాసనం ఫలాని శిష్యన్తే — ‘కల్పన్తే హాస్మై లోకా ఊర్ధ్వాశ్చావృత్తాశ్చ’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౩) ఇత్యేవమాదీని । న చేదం ఫలశ్రవణమ్ అర్థవాదమాత్రం యుక్తం ప్రతిపత్తుమ్ । తథా హి గుణవాద ఆపద్యేత । ఫలోపదేశే తు ముఖ్యవాదోపపత్తిః । ప్రయాజాదిషు తు ఇతికర్తవ్యతాకాఙ్క్షస్య క్రతోః ప్రకృతత్వాత్ తాదర్థ్యే సతి యుక్తం ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వమ్ । తథా అనారభ్యాధీతేష్వపి పర్ణమయీత్వాదిషు — న హి పర్ణమయీత్వాదీనామక్రియాత్మకానామ్ ఆశ్రయమన్తరేణ ఫలసమ్బన్ధోఽవకల్పతే । గోదోహనాదీనాం హి ప్రకృతాప్ప్రణయనాద్యాశ్రయలాభాదుపపన్నః ఫలవిధిః । తథా బైల్వాదీనామపి ప్రకృతయూపాద్యాశ్రయలాభాదుపపన్నః ఫలవిధిః । న తు పర్ణమయీత్వాదిషు ఎవంవిధః కశ్చిదాశ్రయః ప్రకృతోఽస్తి; వాక్యేనైవ తు జుహ్వాద్యాశ్రయతాం వివక్షిత్వా ఫలేఽపి విధిం వివక్షతో వాక్యభేదః స్యాత్ । ఉపాసనానాం తు క్రియాత్మకత్వాత్ విశిష్టవిధానోపపత్తేః ఉద్గీథాద్యాశ్రయాణాం ఫలే విధానం న విరుధ్యతే । తస్మాత్ యథా క్రత్వాశ్రయాణ్యపి గోదోహనాదీని ఫలసంయోగాదనిత్యాని, ఎవముద్గీథాద్యుపాసనాన్యపి ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । అత ఎవ చ కల్పసూత్రకారా నైవంజాతీయకాన్యుపాసనాని క్రతుషు కల్పయాంచక్రుః ॥ ౪౨ ॥
ప్రదానాధికరణమ్
ప్రదానవదేవ తదుక్తమ్ ॥ ౪౩ ॥
వాజసనేయకే ‘వదిష్యామ్యేవాహమితి వాగ్దధ్రే’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౧) ఇత్యత్ర అధ్యాత్మం వాగాదీనాం ప్రాణః శ్రేష్ఠోఽవధారితః, అధిదైవతమగ్న్యాదీనాం వాయుః । తథా ఛాన్దోగ్యే ‘వాయుర్వావ సంవర్గః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర అధిదైవతమ్ అగ్న్యాదీనాం వాయుః సంవర్గోఽవధారితః, ‘ప్రాణో వావ సంవర్గః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ఇత్యత్ర అధ్యాత్మం వాగాదీనాం ప్రాణః । తత్ర సంశయః — కిం పృథగేవేమౌ వాయుప్రాణావుపగన్తవ్యౌ స్యాతామ్ , అపృథగ్వేతి । అపృథగేవేతి తావత్ప్రాప్తమ్ , తత్త్వాభేదాత్ । న హి అభిన్నే తత్త్వే పృథగనుచిన్తనం న్యాయ్యమ్ । దర్శయతి చ శ్రుతిః అధ్యాత్మమధిదైవతం చ తత్త్వాభేదమ్ — ‘అగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇత్యారభ్య; తథా ‘త ఎతే సర్వ ఎవ సమాః సర్వేఽనన్తాః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౩) ఇతి ఆధ్యాత్మికానాం ప్రాణానామ్ ఆధిదైవికీం విభూతిమాత్మభూతాం దర్శయతి । తథా అన్యత్రాపి తత్ర తత్ర అధ్యాత్మమధిదైవతం చ బహుధా తత్త్వాభేదదర్శనం భవతి । క్వచిచ్చ ‘యః ప్రాణః స వాయుః’ ఇతి స్పష్టమేవ వాయుం ప్రాణం చ ఎకం కరోతి । తథా ఉదాహృతేఽపి వాజసనేయిబ్రాహ్మణే ‘యతశ్చోదేతి సూర్యః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౩) ఇత్యస్మిన్ ఉపసంహారశ్లోకే, ‘ప్రాణాద్వా ఎష ఉదేతి ప్రాణేఽస్తమేతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౩) ఇతి ప్రాణేనైవ ఉపసంహరన్ ఎకత్వం దర్శయతి । ‘తస్మాదేకమేవ వ్రతం చరేత్ప్రాణ్యాచ్చైవాపాన్యాచ్చ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౩) ఇతి చ ప్రాణవ్రతేన ఎకేనోపసంహరన్ ఎతదేవ ద్రఢయతి । తథా ఛాన్దోగ్యేఽపి పరస్తాత్ ‘మహాత్మనశ్చతురో దేవ ఎకః కః స జగార భువనస్య గోపాః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౬) ఇత్యేకమేవ సంవర్గం గమయతి; న బ్రవీతి — ఎక ఎకేషాం చతుర్ణాం సంవర్గః, అపరోఽపరేషామితి । తస్మాదపృథక్త్వముపగమనస్యేత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
పృథగేవ వాయుప్రాణావుపగన్తవ్యావితి । కస్మాత్ ? పృథగుపదేశాత్ । ఆధ్యానార్థో హి అయమ్ అధ్యాత్మాధిదైవవిభాగోపదేశః । సః అసత్యాధ్యానపృథక్త్వే అనర్థక ఎవ స్యాత్ । నను ఉక్తమ్ , న పృథగనుచిన్తనం తత్త్వాభేదాదితి — నైష దోషః । తత్త్వాభేదేఽప్యవస్థాభేదాత్ ఉపదేశభేదవశేన అనుచిన్తనభేదోపపత్తేః, శ్లోకోపన్యాసస్య చ తత్త్వాభేదాభిప్రాయేణాపి ఉపపద్యమానస్య పూర్వోదితధ్యేయభేదనిరాకరణసామర్థ్యాభావాత్ , ‘స యథైషాం ప్రాణానాం మధ్యమః ప్రాణ ఎవమేతాసాం దేవతానాం వాయుః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౨) ఇతి చ ఉపమానోపమేయకరణాత్ । ఎతేన వ్రతోపదేశో వ్యాఖ్యాతః । ‘ఎకమేవ వ్రతమ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౩) ఇతి చ ఎవకారః వాగాదివ్రతనివర్తనేన ప్రాణవ్రతప్రతిపత్త్యర్థః । భగ్నవ్రతాని హి వాగాదీన్యుక్తాని, ‘తాని మృత్యుః శ్రమో భూత్వోపయేమే’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౧) ఇతి శ్రుతేః । న వాయువ్రతనివృత్త్యర్థః, ‘అథాతో వ్రతమీమాꣳసా’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౧) ఇతి ప్రస్తుత్య తుల్యవత్ వాయుప్రాణయోరభగ్నవ్రతత్వస్య నిర్ధారితత్వాత్ । ‘ఎకమేవ వ్రతం చరేత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౩) ఇతి చ ఉక్త్వా, ‘తేనో ఎతస్యై దేవతాయై సాయుజ్యం సలోకతాం జయతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౩) ఇతి వాయుప్రాప్తిం ఫలం బ్రువన్ వాయువ్రతమనివర్తితం దర్శయతి । దేవతా హ్యత్ర వాయుః స్యాత్ , అపరిచ్ఛిన్నాత్మకత్వస్య ప్రేప్సితత్వాత్ , పురస్తాత్ప్రయోగాచ్చ — ‘సైషాఽనస్తమితా దేవతా యద్వాయుః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౨) ఇతి । తథా ‘తౌ వా ఎతౌ ద్వౌ సంవర్గౌ వాయురేవ దేవేషు ప్రాణః ప్రాణేషు’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౪) ఇతి భేదేన వ్యపదిశతి । ‘తే వా ఎతే పఞ్చాన్యే పఞ్చాన్యే దశ సన్తస్తత్కృతమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౮) ఇతి చ భేదేనైవ ఉపసంహరతి । తస్మాత్పృథగేవ ఉపగమనమ్ । ప్రదానవత్ — యథా ‘ఇన్ద్రాయ రాజ్ఞే పురోడాశమేకాదశకపాలమిన్ద్రాయాధిరాజాయేన్ద్రాయ స్వరాజ్ఞే’ ఇత్యస్యాం త్రిపురోడాశిన్యామిష్టౌ, ‘సర్వేషామభిగమయన్నవద్యత్యఛమ్బట్కారమ్’ ఇత్యతో వచనాత్ , ఇన్ద్రాభేదాచ్చ, సహ ప్రదానాశఙ్కాయామ్ — రాజాదిగుణభేదాత్ యాజ్యానువాక్యావ్యత్యాసవిధానాచ్చ యథాన్యాసమేవ దేవతాపృథక్త్వాత్ప్రదానపృథక్త్వం భవతి । ఎవం తత్త్వాభేదేఽపి ఆధ్యేయాంశపృథక్త్వాత్ ఆధ్యానపృథక్త్వమిత్యర్థః । తదుక్తం సఙ్కర్షే — ‘నానా వా దేవతా పృథగ్జ్ఞానాత్’ ఇతి । తత్ర తు ద్రవ్యదేవతాభేదాత్ యాగభేదో విద్యతే । నైవమిహ విద్యాభేదోఽస్తి, ఉపక్రమోపసంహారాభ్యామ్ అధ్యాత్మాధిదైవోపదేశేషు ఎకవిద్యావిధానప్రతీతేః । విద్యైక్యేఽపి తు అధ్యాత్మాధిదైవభేదాత్ ప్రవృత్తిభేదో భవతి — అగ్నిహోత్ర ఇవ సాయంప్రాతఃకాలభేదాత్ — ఇత్యేతావదభిప్రేత్య ప్రదానవదిత్యుక్తమ్ ॥ ౪౩ ॥
లిఙ్గభూయస్త్వాధికరణమ్
లిఙ్గభూయస్త్వాత్తద్ధి బలీయస్తదపి ॥ ౪౪ ॥
వాజసనేయినోఽగ్నిరహస్యే ‘నైవ వా ఇదమగ్రే సదాసీత్’ ఇత్యేతస్మిన్బ్రాహ్మణే మనోఽధికృత్య అధీయతే — ‘తత్షట్‍త్రింశత్సహస్రాణ్యపశ్యదాత్మనోఽగ్నీనర్కాన్మనోమయాన్మనశ్చితః’ ఇత్యాది । తథైవ ‘వాక్చితః ప్రాణచితశ్చక్షుశ్చితః శ్రోత్రచితః కర్మచితోఽగ్నిచితః’ ఇతి పృథగగ్నీన్ ఆమనన్తి సామ్పాదికాన్ । తేషు సంశయః — కిమేతే మనశ్చిదాదయః క్రియానుప్రవేశినః తచ్ఛేషభూతాః, ఉత స్వతన్త్రాః కేవలవిద్యాత్మకా ఇతి । తత్ర ప్రకరణాత్ క్రియానుప్రవేశే ప్రాప్తే, స్వాతన్త్ర్యం తావత్ప్రతిజానీతే — లిఙ్గభూయస్త్వాదితి । భూయాంసి హి లిఙ్గాని అస్మిన్బ్రాహ్మణే కేవలవిద్యాత్మకత్వమేషాముపోద్బలయన్తి దృశ్యన్తే — ‘తద్యత్కిఞ్చేమాని భూతాని మనసా సఙ్కల్పయన్తి తేషామేవ సా కృతిః’ ఇతి, ‘తాన్హైతానేవంవిదే సర్వదా సర్వాణి భూతాని చిన్వన్త్యపి స్వపతే’ ఇతి చ ఎవంజాతీయకాని । తద్ధి లిఙ్గం ప్రకరణాద్బలీయః । తదప్యుక్తం పూర్వస్మిన్కాణ్డే — ‘శ్రుతిలిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యానాం సమవాయే పారదౌర్బల్యమర్థవిప్రకర్షాత్’ (జై. సూ. ౩ । ౩ । ౧౪) ఇతి ॥ ౪౪ ॥
పూర్వవికల్పః ప్రకరణాత్స్యాత్క్రియా మానసవత్ ॥ ౪౫ ॥
నైతద్యుక్తమ్ — స్వతన్త్రా ఎతేఽగ్నయః అనన్యశేషభూతా ఇతి । పూర్వస్య క్రియామయస్య అగ్నేః ప్రకరణాత్ తద్విషయ ఎవ అయం వికల్పవిశేషోపదేశః స్యాత్ , న స్వతన్త్రః । నను ప్రకరణాల్లిఙ్గం బలీయః — సత్యమేవమేతత్ । లిఙ్గమపి తు ఎవంజాతీయకం న ప్రకరణాద్బలీయో భవతి । అన్యార్థదర్శనం హి ఎతత్ , సామ్పాదికాగ్నిప్రశంసారూపత్వాత్ । అన్యార్థదర్శనం చ అసత్యామన్యస్యాం ప్రాప్తౌ గుణవాదేనాప్యుపపద్యమానం న ప్రకరణం బాధితుముత్సహతే । తస్మాత్ సామ్పాదికా అప్యేతేఽగ్నయః ప్రకరణాత్క్రియానుప్రవేశిన ఎవ స్యుః । మానసవత్ — యథా దశరాత్రస్య దశమేఽహని అవివాక్యే పృథివ్యా పాత్రేణ సముద్రస్య సోమస్య ప్రజాపతయే దేవతాయై గృహ్యమాణస్య గ్రహణాసాదనహవనాహరణోపహ్వానభక్షణాని మానసాన్యేవ ఆమ్నాయన్తే, స చ మానసోఽపి గ్రహకల్పః క్రియాప్రకరణాత్ క్రియాశేష ఎవ భవతి — ఎవమయమప్యగ్ని కల్ప ఇత్యర్థః ॥ ౪౫ ॥
అతిదేశాచ్చ ॥ ౪౬ ॥
అతిదేశశ్చ ఎషామగ్నీనాం క్రియానుప్రవేశముపోద్బలయతి — ‘షట్‍త్రింశత్సహస్రాణ్యగ్నయోఽర్కాస్తేషామేకైక ఎవ తావాన్యావానసౌ పూర్వః’ ఇతి । సతి హి సామాన్యే అతిదేశః ప్రవర్తతే । తతశ్చ పూర్వేణ ఇష్టకాచితేన క్రియానుప్రవేశినా అగ్నినా సామ్పాదికానగ్నీనతిదిశన్ క్రియానుప్రవేశమేవ ఎషాం ద్యోతయతి ॥ ౪౬ ॥
విద్యైవ తు నిర్ధారణాత్ ॥ ౪౭ ॥
తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । విద్యాత్మకా ఎవ ఎతే స్వతన్త్రా మనశ్చిదాదయోఽగ్నయః స్యుః, న క్రియాశేషభూతాః । తథా హి నిర్ధారయతి — ‘తే హైతే విద్యాచిత ఎవ’ ఇతి, ‘విద్యయా హైవైత ఎవంవిదశ్చితా భవన్తి’ ఇతి చ ॥ ౪౭ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౪౮ ॥
దృశ్యతే చ ఎతేషాం స్వాతన్త్ర్యే లిఙ్గమ్ । తత్పురస్తాద్దర్శితమ్ — ‘లిఙ్గభూయస్త్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౩ । ౪౪) ఇత్యత్ర ॥ ౪౮ ॥
నను లిఙ్గమపి అసత్యామన్యస్యాం ప్రాప్తౌ అసాధకం కస్యచిదర్థస్యేతి, అపాస్య తత్ , ప్రకరణసామర్థ్యాత్ క్రియాశేషత్వమధ్యవసితమ్ — ఇత్యత ఉత్తరం పఠతి —
శ్రుత్యాదిబలీయస్త్వాచ్చ న బాధః ॥ ౪౯ ॥
నైవం ప్రకరణసామర్థ్యాత్క్రియాశేషత్వమధ్యవసాయ స్వాతన్త్ర్యపక్షో బాధితవ్యః, శ్రుత్యాదేర్బలీయస్త్వాత్ । బలీయాంసి హి ప్రకరణాత్ శ్రుతిలిఙ్గవాక్యానీతి స్థితం శ్రుతిలిఙ్గసూత్రే । తాని చ ఇహ స్వాతన్త్ర్యపక్షం సాధయన్తి దృశ్యన్తే । కథమ్ ? శ్రుతిస్తావత్ — ‘తే హైతే విద్యాచిత ఎవ’ ఇతి । తథా లిఙ్గమ్ — ‘సర్వదా సర్వాణి భూతాని చిన్వన్త్యపి స్వపతే’ ఇతి । తథా వాక్యమపి — ‘విద్యయా హైవైత ఎవంవిదశ్చితా భవన్తి’ ఇతి । ‘విద్యాచిత ఎవ’ ఇతి హి సావధారణా ఇయం శ్రుతిః క్రియానుప్రవేశేఽమీషామభ్యుపగమ్యమానే పీడితా స్యాత్ । నను అబాహ్యసాధనత్వాభిప్రాయమిదమవధారణం భవిష్యతి — నేత్యుచ్యతే; తదభిప్రాయతాయాం హి ‘విద్యాచితః’ ఇతి ఇయతా స్వరూపసఙ్కీర్తనేనైవ కృతత్వాత్ , అనర్థకమవధారణం భవేత్ — స్వరూపమేవ హి ఎషామ్ అబాహ్యసాధనత్వమితి । అబాహ్యసాధనత్వేఽపి తు మానసగ్రహవత్ క్రియానుప్రవేశశఙ్కాయాం తన్నివృత్తిఫలమ్ అవధారణమ్ అర్థవద్భవిష్యతి । తథా ‘స్వపతే జాగ్రతే చైవంవిదే సర్వదా సర్వాణి భూతాన్యేతానగ్నీంశ్చిన్వన్తి’ ఇతి సాతత్యదర్శనమ్ ఎషాం స్వాతన్త్ర్యేఽవకల్పతే — యథా సామ్పాదికే వాక్ప్రాణమయేఽగ్నిహోత్రే ‘ప్రాణం తదా వాచి జుహోతి … వాచం తదా ప్రాణే జుహోతి’ (కౌ. ఉ. ౨ । ౫) ఇతి చ ఉక్త్వా ఉచ్యతే — ‘ఎతే అనన్తే అమృతే ఆహుతీ జాగ్రచ్చ స్వపంశ్చ సతతం జుహోతి’ ఇతి — తద్వత్ । క్రియానుప్రవేశే తు క్రియాప్రయోగస్య అల్పకాలత్వేన న సాతత్యేన ఎషాం ప్రయోగః కల్పేత । న చ ఇదమర్థవాదమాత్రమితి న్యాయ్యమ్ । యత్ర హి విస్పష్టో విధాయకో లిఙాదిః ఉపలభ్యతే, యుక్తం తత్ర సఙ్కీర్తనమాత్రస్యార్థవాదత్వమ్ । ఇహ తు విస్పష్టవిధ్యన్తరానుపలబ్ధేః సఙ్కీర్తనాదేవ ఎషాం విజ్ఞానవిధానం కల్పనీయమ్ । తచ్చ యథాసఙ్కీర్తనమేవ కల్పయితుం శక్యత ఇతి, సాతత్యదర్శనాత్ తథాభూతమేవ కల్ప్యతే । తతశ్చ సామర్థ్యాదేషాం స్వాతన్త్ర్యసిద్ధిః । ఎతేన ‘తద్యత్కిఞ్చేమాని భూతాని మనసా సఙ్కల్పయన్తి తేషామేవ సా కృతిః’(శ॰బ్రా॰ ౧౦-౫-౩-౩) ఇత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ । తథా వాక్యమపి ‘ఎవంవిదే’ ఇతి పురుషవిశేషసమ్బన్ధమేవ ఎషామాచక్షాణం న క్రతుసమ్బన్ధం మృష్యతే । తస్మాత్ స్వాతన్త్ర్యపక్ష ఎవ జ్యాయానితి ॥ ౪౯ ॥
అనుబన్ధాదిభ్యః ప్రజ్ఞాన్తరపృథక్త్వవద్దృష్టశ్చ తదుక్తమ్ ॥ ౫౦ ॥
ఇతశ్చ ప్రకరణముపమృద్య స్వాతన్త్ర్యం మనశ్చిదాదీనాం ప్రతిపత్తవ్యమ్ , యత్ క్రియావయవాన్ మనఆదివ్యాపారేష్వనుబధ్నాతి — ‘తే మనసైవాధీయన్త మనసాచీయన్త మనసైవ గ్రహా అగృహ్యన్త మనసాస్తువన్మనసాశంసన్యత్కిఞ్చ యజ్ఞే కర్మ క్రియతే యత్కిఞ్చ యజ్ఞియం కర్మ మనసైవ తేషు తన్మనోమయేషు మనశ్చిత్సు మనోమయమేవ క్రియతే’(శ॰బ్రా॰ ౧౦-౫-౩-౩) ఇత్యాదినా । సమ్పత్ఫలో హి అయమనుబన్ధః । న చ ప్రత్యక్షాః క్రియావయవాః సన్తః సమ్పదా లిప్సితవ్యాః । న చ అత్ర ఉద్గీథాద్యుపాసనవత్ క్రియాఙ్గసమ్బన్ధాత్ తదనుప్రవేశిత్వమాశఙ్కితవ్యమ్ , శ్రుతివైరూప్యాత్ । న హి అత్ర క్రియాఙ్గం కిఞ్చిదాదాయ తస్మిన్ అదో నామాధ్యవసితవ్యమితి వదతి । షట్‍త్రింశత్సహస్రాణి తు మనోవృత్తిభేదాన్ ఆదాయ తేష్వగ్నిత్వం గ్రహాదీంశ్చ కల్పయతి, పురుషయజ్ఞాదివత్ । సంఖ్యా చ ఇయం పురుషాయుషస్యాహఃసు దృష్టా సతీ తత్సమ్బన్ధినీషు మనోవృత్తిష్వారోప్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎవమనుబన్ధాత్స్వాతన్త్ర్యం మనశ్చిదాదీనామ్ । ఆదిశబ్దాత్ అతిదేశాద్యపి యథాసమ్భవం యోజయితవ్యమ్ । తథా హి — ‘తేషామేకైక ఎవ తావాన్యావానసౌ పూర్వః’(శ॰బ్రా॰ ౧౦-౫-౩-౩) ఇతి క్రియామయస్యాగ్నేర్మాహాత్మ్యం జ్ఞానమయానామేకైకస్య అతిదిశన్ క్రియాయామనాదరం దర్శయతి । న చ సత్యేవ క్రియాసమ్బన్ధే వికల్పః పూర్వేణోత్తరేషామితి శక్యం వక్తుమ్ । న హి, యేన వ్యాపారేణ ఆహవనీయధారణాదినా పూర్వః క్రియాయాముపకరోతి, తేన ఉత్తరే ఉపకర్తుం శక్నువన్తి । యత్తు పూర్వపక్షేఽప్యతిదేశ ఉపోద్బలక ఇత్యుక్తమ్ — సతి హి సామాన్యేఽతిదేశః ప్రవర్తత ఇతి, తత్ అస్మత్పక్షేఽప్యగ్నిత్వసామాన్యేనాతిదేశసమ్భవాత్ప్రత్యుక్తమ్ — అస్తి హి సామ్పాదికానామప్యగ్నీనామగ్నిత్వమితి । శ్రుత్యాదీని చ కారణాని దర్శితాని । ఎవమనుబన్ధాదిభ్యః కారణేభ్యః స్వాతన్త్ర్యం మనశ్చిదాదీనామ్ । ప్రజ్ఞాన్తరపృథక్త్వవత్ — యథా ప్రజ్ఞాన్తరాణి శాణ్డిల్యవిద్యాప్రభృతీని స్వేన స్వేన అనుబన్ధేన అనుబధ్యమానాని పృథగేవ కర్మభ్యః ప్రజ్ఞాన్తరేభ్యశ్చ స్వతన్త్రాణి భవన్తి, ఎవమితి । దృష్టశ్చ అవేష్టేః రాజసూయప్రకరణపఠితాయాః ప్రకరణాదుత్కర్షః — వర్ణత్రయానుబన్ధాత్ । రాజయజ్ఞత్వాచ్చ రాజసూయస్య । తదుక్తం ప్రథమే కాణ్డే — ‘క్రత్వర్థాయామితి చేన్న వర్ణత్రయసంయోగాత్’ (జై. సూ. ౧౧ । ౪ । ౯) ఇతి ॥ ౫౦ ॥
న సామాన్యాదప్యుపలబ్ధేర్మృత్యువన్న హి లోకాపత్తిః ॥ ౫౧ ॥
యదుక్తం మానసవదితి, తత్ప్రత్యుచ్యతే । న మానసగ్రహసామాన్యాదపి మనశ్చిదాదీనాం క్రియాశేషత్వం కల్ప్యమ్ , పూర్వోక్తేభ్యః శ్రుత్యాదిహేతుభ్యః కేవలపురుషార్థత్వోపలబ్ధేః । న హి కిఞ్చిత్ కస్యచిత్ కేనచిత్ సామాన్యం న సమ్భవతి । న చ తావతా యథాస్వం వైషమ్యం నివర్తతే; మృత్యువత్ — యథా ‘స వా ఎష ఎవ మృత్యుర్య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషః’ ఇతి, ‘అగ్నిర్వై మృత్యుః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౦) ఇతి చ అగ్న్యాదిత్యపురుషయోః సమానేఽపి మృత్యుశబ్దప్రయోగే, న అత్యన్తసామ్యాపత్తిః । యథా చ ‘అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిస్తస్యాదిత్య ఎవ సమిత్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇత్యత్ర న సమిదాదిసామాన్యాత్ లోకస్యాగ్నిభావాపత్తిః — తద్వత్ ॥ ౫౧ ॥
పరేణ చ శబ్దస్య తాద్విధ్యం భూయస్త్వాత్త్వనుబన్ధః ॥ ౫౨ ॥
పరస్తాదపి ‘అయం వావ లోక ఎషోఽగ్నిశ్చితః’ ఇత్యస్మిన్ అనన్తరే బ్రాహ్మణే, తాద్విధ్యం కేవలవిద్యావిధిత్వమ్ శబ్దస్య ప్రయోజనం లక్ష్యతే, న శుద్ధకర్మాఙ్గవిధిత్వమ్; తత్ర హి — ‘విద్యయా తదారోహన్తి యత్ర కామాః పరాగతాః । న తత్ర దక్షిణా యన్తి నావిద్వాంసస్తపస్వినః’(శ॰బ్రా॰ ౧౦-౫-౪-౧౬) ఇత్యనేన శ్లోకేన కేవలం కర్మ నిన్దన్ విద్యాం చ ప్రశంసన్ ఇదం గమయతి । తథా పురస్తాదపి ‘యదేతన్మణ్డలం తపతి’ ఇత్యస్మిన్బ్రాహ్మణే విద్యాప్రధానత్వమేవ లక్ష్యతే — ‘సోఽమృతో భవతి మృత్యుర్హ్యస్యాత్మా భవతి’ ఇతి విద్యాఫలేనైవ ఉపసంహారాత్ న కర్మప్రధానతా । తత్సామాన్యాత్ ఇహాపి తథాత్వమ్ । భూయాంసస్తు అగ్న్యవయవాః సమ్పాదయితవ్యా విద్యాయామ్ — ఇత్యేతస్మాత్కారణాత్ అగ్నినా అనుబధ్యతే విద్యా, న కర్మాఙ్గత్వాత్ । తస్మాత్ మనశ్చిదాదీనాం కేవలవిద్యాత్మకత్వసిద్ధిః ॥ ౫౨ ॥
ఐకాత్మ్యాధికరణమ్
ఎక ఆత్మనః శరీరే భావాత్ ॥ ౫౩ ॥
ఇహ దేహవ్యతిరిక్తస్య ఆత్మనః సద్భావః సమర్థ్యతే, బన్ధమోక్షాధికారసిద్ధయే । న హి అసతి దేహవ్యతిరిక్త ఆత్మని పరలోకఫలాశ్చోదనా ఉపపద్యేరన్ । కస్య వా బ్రహ్మాత్మత్వముపదిశ్యేత । నను శాస్త్రప్రముఖ ఎవ ప్రథమే పాదే శాస్త్రఫలోపభోగయోగ్యస్య దేహవ్యతిరిక్తస్య ఆత్మనోఽస్తిత్వముక్తమ్ — సత్యముక్తం భాష్యకృతా । న తు తత్రాత్మాస్తిత్వే సూత్రమస్తి । ఇహ తు స్వయమేవ సూత్రకృతా తదస్తిత్వమాక్షేపపురఃసరం ప్రతిష్ఠాపితమ్ । ఇత ఎవ చ ఆకృష్య ఆచార్యేణ శబరస్వామినా ప్రమాణలక్షణే వర్ణితమ్ । అత ఎవ చ భగవతా ఉపవర్షేణ ప్రథమే తన్త్రే ఆత్మాస్తిత్వాభిధానప్రసక్తౌ శారీరకే వక్ష్యామ ఇత్యుద్ధారః కృతః । ఇహ చ ఇదం చోదనాలక్షణేషు ఉపాసనేషు విచార్యమాణేషు ఆత్మాస్తిత్వం విచార్యతే, కృత్స్నశాస్త్రశేషత్వప్రదర్శనాయ । అపి చ పూర్వస్మిన్నధికరణే ప్రకరణోత్కర్షాభ్యుపగమేన మనశ్చిదాదీనాం పురుషార్థత్వం వర్ణితమ్ । కోఽసౌ పురుషః, యదర్థా ఎతే మనశ్చిదాదయః — ఇత్యస్యాం ప్రసక్తౌ ఇదం దేహవ్యతిరిక్తస్య ఆత్మనోఽస్తిత్వముచ్యతే । తదస్తిత్వాక్షేపార్థం చేదమాదిమం సూత్రమ్ — ఆక్షేపపూర్వికా హి పరిహారోక్తిః వివక్షితేఽర్థే స్థూణానిఖననన్యాయేన దృఢాం బుద్ధిముత్పాదయేదితి ॥
అత్ర ఎకే దేహమాత్రాత్మదర్శినో లోకాయతికాః దేహవ్యతిరిక్తస్య ఆత్మనోఽభావం మన్యమానాః, సమస్తవ్యస్తేషు బాహ్యేషు పృథివ్యాదిష్వదృష్టమపి చైతన్యం శరీరాకారపరిణతేషు భూతేషు స్యాదితి — సమ్భావయన్తస్తేభ్యశ్చైతన్యమ్ , మదశక్తివత్ విజ్ఞానమ్ చైతన్యవిశిష్టః కాయః పురుషః — ఇతి చ ఆహుః । న స్వర్గగమనాయ అపవర్గగమనాయ వా సమర్థో దేహవ్యతిరిక్త ఆత్మా అస్తి, యత్కృతం చైతన్యం దేహే స్యాత్ । దేహ ఎవ తు చేతనశ్చ ఆత్మా చ ఇతి ప్రతిజానతే । హేతుం చ ఆచక్షతే — శరీరే భావాదితి । యద్ధి యస్మిన్సతి భవతి, అసతి చ న భవతి, తత్ తద్ధర్మత్వేనాధ్యవసీయతే — యథా అగ్నిధర్మావౌష్ణ్యప్రకాశౌ । ప్రాణచేష్టాచైతన్యస్మృత్యాదయశ్చ ఆత్మధర్మత్వేనాభిమతా ఆత్మవాదినామ్ — తేఽపి అన్తరేవ దేహే ఉపలభ్యమానాః బహిశ్చ అనుపలభ్యమానాః అసిద్ధే దేహవ్యతిరిక్తే ధర్మిణి దేహధర్మా ఎవ భవితుమర్హన్తి । తస్మాదవ్యతిరేకో దేహాదాత్మన ఇతి ॥ ౫౩ ॥
ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః —
వ్యతిరేకస్తద్భావాభావిత్వాన్న తూపలబ్ధివత్ ॥ ౫౪ ॥
న త్వేతదస్తి — యదుక్తమవ్యతిరేకో దేహాదాత్మన ఇతి । వ్యతిరేక ఎవ అస్య దేహాద్భవితుమర్హతి । తద్భావాభావిత్వాత్ । యది దేహభావే భావాత్ దేహధర్మత్వమ్ ఆత్మధర్మాణాం మన్యేత — తతో దేహభావేఽపి అభావాత్ అతద్ధర్మత్వమేవ ఎషాం కిం న మన్యేత ? దేహధర్మవైలక్షణ్యాత్ । యే హి దేహధర్మా రూపాదయః, తే యావద్దేహం భవన్తి । ప్రాణచేష్టాదయస్తు సత్యపి దేహే మృతావస్థాయాం న భవన్తి । దేహధర్మాశ్చ రూపాదయః పరైరప్యుపలభ్యన్తే, న త్వాత్మధర్మాశ్చైతన్యస్మృత్యాదయః । అపి చ సతి తావత్ దేహే జీవదవస్థాయామ్ ఎషాం భావః శక్యతే నిశ్చేతుమ్ , న తు అసత్యభావః । పతితేఽపి కదాచిదస్మిన్దేహే దేహాన్తరసఞ్చారేణ ఆత్మధర్మా అనువర్తేరన్ । సంశయమాత్రేణాపి పరపక్షః ప్రతిషిధ్యతే । కిమాత్మకం చ పునరిదం చైతన్యం మన్యతే, యస్య భూతేభ్య ఉత్పత్తిమిచ్ఛతి — ఇతి పరః పర్యనుయోక్తవ్యః । న హి భూతచతుష్టయవ్యతిరేకేణ లోకాయతికః కిఞ్చిత్ తత్త్వం ప్రత్యేతి । యత్ అనుభవనం భూతభౌతికానామ్ , తత్ చైతన్యమితి చేత్ , తర్హి విషయత్వాత్తేషామ్ న తద్ధర్మత్వమశ్నువీత, స్వాత్మని క్రియావిరోధాత్ । న హి అగ్నిరుష్ణః సన్ స్వాత్మానం దహతి, న హి నటః శిక్షితః సన్ స్వస్కన్ధమధిరోక్ష్యతి । న హి భూతభౌతికధర్మేణ సతా చైతన్యేన భూతభౌతికాని విషయీక్రియేరన్ । న హి రూపాదిభిః స్వరూపం పరరూపం వా విషయీక్రియతే । విషయీక్రియన్తే తు బాహ్యాధ్యాత్మికాని భూతభౌతికాని చైతన్యేన । అతశ్చ యథైవ అస్యా భూతభౌతికవిషయాయా ఉపలబ్ధేర్భావోఽభ్యుపగమ్యతే, ఎవం వ్యతిరేకోఽపి అస్యాస్తేభ్యః అభ్యుపగన్తవ్యః । ఉపలబ్ధిస్వరూప ఎవ చ న ఆత్మేతి ఆత్మనో దేహవ్యతిరిక్తత్వమ్ । నిత్యత్వం చ ఉపలబ్ధేః, ఐకరూప్యాత్ , ‘అహమ్ ఇదమ్ అద్రాక్షమ్’ ఇతి చ అవస్థాన్తరయోగేఽప్యుపలబ్ధృత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , స్మృత్యాద్యుపపత్తేశ్చ । యత్తూక్తమ్ — శరీరే భావాచ్ఛరీరధర్మ ఉపలబ్ధిరితి, తత్ వర్ణితేన ప్రకారేణ ప్రత్యుక్తమ్ । అపి చ సత్సు ప్రదీపాదిషు ఉపకరణేషు ఉపలబ్ధిర్భవతి అసత్సు న భవతి — న చ ఎతావతా ప్రదీపాదిధర్మ ఎవ ఉపలబ్ధిర్భవతి । ఎవం సతి దేహే ఉపలబ్ధిర్భవతి, అసతి చ న భవతీతి — న దేహధర్మో భవితుమర్హతి । ఉపకరణత్వమాత్రేణాపి ప్రదీపాదివత్ దేహోపయోగోపపత్తేః । న చ అత్యన్తం దేహస్య ఉపలబ్ధావుపయోగోఽపి దృశ్యతే, నిశ్చేష్టేఽప్యస్మిన్దేహే స్వప్నే నానావిధోపలబ్ధిదర్శనాత్ । తస్మాదనవద్యం దేహవ్యతిరిక్తస్య ఆత్మనోఽస్తిత్వమ్ ॥ ౫౪ ॥
అఙ్గావబద్ధాధికరణమ్
అఙ్గావబద్ధాస్తు న శాఖాసు హి ప్రతివేదమ్ ॥ ౫౫ ॥
సమాప్తా ప్రాసఙ్గికీ కథా; సమ్ప్రతి ప్రకృతామేవానువర్తామహే । ‘ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘లోకేషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ‘ఉక్థముక్థమితి వై ప్రజా వదన్తి తదిదమేవోక్థమ్ ఇయమేవ పృథివీ’ ‘అయం వావ లోకః’ ‘ఎషోఽగ్నిశ్చితః’(శ॰బ్రా॰ ౧౦-౧-౨-౨) ఇత్యేవమాద్యా యే ఉద్గీథాదికర్మాఙ్గావబద్ధాః ప్రత్యయాః ప్రతివేదం శాఖాభేదేషు విహితాః, తే తత్తచ్ఛాఖాగతేష్వేవ ఉద్గీథాదిషు భవేయుః, అథవా సర్వశాఖాగతేషు — ఇతి విశయః । ప్రతిశాఖం చ స్వరాదిభేదాత్ ఉద్గీథాదిభేదానుపాదాయ అయముపన్యాసః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? స్వశాఖాగతేష్వేవ ఉద్గీథాదిషు విధీయేరన్నితి । కుతః ? సన్నిధానాత్ — ‘ఉద్గీథముపాసీత’ ఇతి హి సామాన్యవిహితానాం విశేషాకాఙ్క్షాయాం సన్నికృష్టేనైవ స్వశాఖాగతేన విశేషేణ ఆకాఙ్క్షానివృత్తేః, తదతిలఙ్ఘనేన శాఖాన్తరవిహితవిశేషోపాదానే కారణం నాస్తి । తస్మాత్ప్రతిశాఖం వ్యవస్థేత్యేవం ప్రాప్తే, బ్రవీతి — అఙ్గావబద్ధాస్త్వితి । తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । నైతే ప్రతివేదం స్వశాఖాస్వేవ వ్యవతిష్ఠేరన్ , అపి తు సర్వశాఖాస్వనువర్తేరన్ । కుతః ? ఉద్గీథాదిశ్రుత్యవిశేషాత్ । స్వశాఖావ్యవస్థాయాం హి ‘ఉద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇతి సామాన్యశ్రుతిరవిశేషప్రవృత్తా సతీ సన్నిధానవశేన విశేషే వ్యవస్థాప్యమానా పీడితా స్యాత్ । న చైతన్న్యాయ్యమ్ । సన్నిధానాద్ధి శ్రుతిర్బలీయసీ । న చ సామాన్యాశ్రయః ప్రత్యయో నోపపద్యతే । తస్మాత్ స్వరాదిభేదే సత్యపి ఉద్గీథత్వాద్యవిశేషాత్ సర్వశాఖాగతేష్వేవ ఉద్గీథాదిషు ఎవంజాతీయకాః ప్రత్యయాః స్యుః ॥ ౫౫ ॥
మన్త్రాదివద్వాఽవిరోధః ॥ ౫౬ ॥
అథవా నైవాత్ర విరోధః శఙ్కితవ్యః — కథమన్యశాఖాగతేషు ఉద్గీథాదిషు అన్యశాఖావిహితాః ప్రత్యయా భవేయురితి । మన్త్రాదివత్ అవిరోధోపపత్తేః । తథా హి — మన్త్రాణాం కర్మణాం గుణానాం చ శాఖాన్తరోత్పన్నానామపి శాఖాన్తరే ఉపసఙ్గ్రహో దృశ్యతే । యేషామపి హి శాఖినామ్ ‘కుటరురసి’ ఇత్యశ్మాదానమన్త్రో నామ్నాతః, తేషామపి అసౌ వినియోగో దృశ్యతే — ‘కుక్కుటోఽసీత్యశ్మానమాదత్తే, కుటరురసీతి వా’ ఇతి । యేషామపి సమిదాదయః ప్రయాజా నామ్నాతాః, తేషామపి తేషు గుణవిధిరామ్నాయతే — ‘ఋతవో వై ప్రయాజాః సమానత్ర హోతవ్యాః’ ఇతి । తథా యేషామపి ‘అజోఽగ్నీషోమీయః’ ఇతి జాతివిశేషోపదేశో నాస్తి, తేషామపి తద్విషయో మన్త్రవర్ణ ఉపలభ్యతే — ‘ఛాగస్య వపాయా మేదసోఽనుబ్రూహి’ ఇతి । తథా వేదాన్తరోత్పన్నానామపి ‘అగ్నే వేర్హోత్రం వేరధ్వరమ్’(తా॰బ్రా॰౨౧-౧౦-౧౧) ఇత్యేవమాదిమన్త్రాణాం వేదాన్తరే పరిగ్రహో దృష్టః; తథా బహ్వృచపఠితస్య సూక్తస్య ‘యో జాత ఎవ ప్రథమో మనస్వాన్’ (ఋ. సం. ౨ । ౧౨ । ౧) ఇత్యస్య, అధ్వర్యవే ‘సజనీయꣳ శస్యమ్’ ఇత్యత్ర పరిగ్రహో దృష్టః । తస్మాత్ యథా ఆశ్రయాణాం కర్మాఙ్గానాం సర్వత్రానువృత్తిః, ఎవమ్ ఆశ్రితానామపి ప్రత్యయానామ్ — ఇత్యవిరోధః ॥ ౫౬ ॥
భూమజ్యాయస్త్వాధికరణమ్
భూమ్నః క్రతువజ్జ్యాయస్త్వం తథా హి దర్శయతి ॥ ౫౭ ॥
‘ప్రాచీనశాల ఔపమన్యవః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౧) ఇత్యస్యామాఖ్యాయికాయాం వ్యస్తస్య సమస్తస్య చ వైశ్వానరస్య ఉపాసనం శ్రూయతే । వ్యస్తోపాసనం తావత్ — ‘ఔపమన్యవ కం త్వమాత్మానముపాస్స ఇతి దివమేవ భగవో రాజన్నితి హోవాచైష వై సుతేజా ఆత్మా వైశ్వానరో యం త్వమాత్మానముపాస్సే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౧) ఇత్యాది । తథా సమస్తోపాసనమపి — ‘తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాశ్చక్షుర్విశ్వరూపః ప్రాణః పృథగ్వర్త్మాత్మా సన్దేహో బహులో బస్తిరేవ రయిః పృథివ్యేవ పాదౌ’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇత్యాది । తత్ర సంశయః — కిమిహ ఉభయథాపి ఉపాసనం స్యాత్ వ్యస్తస్య సమస్తస్య చ, ఉత సమస్తస్యైవేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? ప్రత్యవయవం సుతేజఃప్రభృతిషు ‘ఉపాస్సే’ ఇతి క్రియాపదశ్రవణాత్ , ‘తస్మాత్తవ సుతం ప్రసుతమాసుతం కులే దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౧) ఇత్యాదిఫలభేదశ్రవణాచ్చ, వ్యస్తాన్యప్యుపాసనాని స్యుః — ఇతి ప్రాప్తమ్ ॥
తతోఽభిధీయతే — భూమ్నః పదార్థోపచయాత్మకస్య సమస్తస్య వైశ్వానరోపాసనస్య జ్యాయస్త్వం ప్రాధాన్యం అస్మిన్వాక్యే వివక్షితం భవితుమర్హతి, న ప్రత్యేకమ్ అవయవోపాసనానామపి; క్రతువత్ — యథా క్రతుషు దర్శపూర్ణమాసప్రభృతిషు సామస్త్యేన సాఙ్గప్రధానప్రయోగ ఎవ ఎకో వివక్ష్యతే, న వ్యస్తానామపి ప్రయోగః ప్రయాజాదీనామ్ , నాప్యేకదేశాఙ్గయుక్తస్య ప్రధానస్య — తద్వత్ । కుత ఎతత్ — భూమైవ జ్యాయానితి ? తథా హి శ్రుతిః భూమ్నో జ్యాయస్త్వం దర్శయతి, ఎకవాక్యతావగమాత్ । ఎకం హి ఇదం వాక్యం వైశ్వానరవిద్యావిషయం పౌర్వాపర్యాలోచనాత్ప్రతీయతే । తథా హి — ప్రాచీనశాలప్రభృతయ ఉద్దాలకావసానాః షట్ ఋషయః వైశ్వానరవిద్యాయాం పరినిష్ఠామప్రతిపద్యమానాః అశ్వపతిం కైకేయం రాజానమభ్యాజగ్ముః — ఇత్యుపక్రమ్య, ఎకైకస్య ఋషేరుపాస్యం ద్యుప్రభృతీనామేకైకం శ్రావయిత్వా, ‘మూర్ధా త్వేష ఆత్మన ఇతి హోవాచ’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౨) ఇత్యాదినా మూర్ధాదిభావం తేషాం విదధాతి । ‘మూర్ధా తే వ్యపతిష్యద్యన్మాం నాగమిష్యః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౨) ఇత్యాదినా చ వ్యస్తోపాసనమపవదతి । పునశ్చ వ్యస్తోపాసనం వ్యావర్త్య, సమస్తోపాసనమేవానువర్త్య, ‘స సర్వేషు లోకేషు సర్వేషు భూతేషు సర్వేష్వాత్మస్వన్నమత్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౧) ఇతి భూమాశ్రయమేవ ఫలం దర్శయతి । యత్తు ప్రత్యేకం సుతేజఃప్రభృతిషు ఫలభేదశ్రవణమ్ , తత్ ఎవం సతి అఙ్గఫలాని ప్రధాన ఎవాభ్యుపగతాని — ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । తథా ‘ఉపాస్సే’ ఇత్యపి ప్రత్యవయవమాఖ్యాతశ్రవణం పరాభిప్రాయానువాదార్థమ్ , న వ్యస్తోపాసనవిధానార్థమ్ । తస్మాత్సమస్తోపాసనపక్ష ఎవ శ్రేయానితి ॥
కేచిత్తు అత్ర సమస్తోపాసనపక్షం జ్యాయాంసం ప్రతిష్ఠాప్య, జ్యాయస్త్వవచనాదేవ కిల వ్యస్తోపాసనపక్షమపి సూత్రకారోఽనుమన్యత ఇతి కల్పయన్తి । తదయుక్తమ్ , ఎకవాక్యతావగతౌ సత్యాం వాక్యభేదకల్పనస్యాన్యాయ్యత్వాత్ , ‘మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౨ । ౨) ఇతి చ ఎవమాదినిన్దావిరోధాత్ , స్పష్టే చ ఉపసంహారస్థే సమస్తోపాసనావగమే తదభావస్య పూర్వపక్షే వక్తుమశక్యత్వాత్ , సౌత్రస్య చ జ్యాయస్త్వవచనస్య ప్రమాణవత్త్వాభిప్రాయేణాపి ఉపపద్యమానత్వాత్ ॥ ౫౭ ॥
శబ్దాదిభేదాధికరణమ్
నానా శబ్దాదిభేదాత్ ॥ ౫౮ ॥
పూర్వస్మిన్నధికరణే సత్యామపి సుతేజఃప్రభృతీనాం ఫలభేదశ్రుతౌ సమస్తోపాసనం జ్యాయ ఇత్యుక్తమ్ । అతః ప్రాప్తా బుద్ధిః — అన్యాన్యపి భిన్నశ్రుతీన్యుపాసనాని సమస్య ఉపాసిష్యన్తే ఇతి । అపి చ నైవ వేద్యాభేదే విద్యాభేదో విజ్ఞాతుం శక్యతే । వేద్యం హి రూపం విద్యాయాః, ద్రవ్యదైవతమివ యాగస్య । వేద్యశ్చ ఎక ఎవ ఈశ్వరః శ్రుతినానాత్వేఽప్యవగమ్యతే — ‘మనోమయః ప్రాణశరీరః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ‘కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౫) ‘సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౫) ఇత్యేవమాదిషు — తథా ఎక ఎవ ప్రాణః ‘ప్రాణో వావ సంవర్గః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ‘ప్రాణో వావ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧ । ౧) ‘ప్రాణో హ పితా ప్రాణో మాతా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇత్యేవమాదిషు । వేద్యైకత్వాచ్చ విద్యైకత్వమ్ । శ్రుతినానాత్వమపి అస్మిన్పక్షే గుణాన్తరపరత్వాత్ న అనర్థకమ్ । తస్మాత్ స్వపరశాఖావిహితమ్ ఎకవేద్యవ్యపాశ్రయం గుణజాతముపసంహర్తవ్యం విద్యాకాత్స్న్యాయ ఇత్యేవం ప్రాప్తే ప్రతిపాద్యతే —
నానేతి । వేద్యాభేదేఽపి ఎవంజాతీయకా విద్యా భిన్నా భవితుమర్హతి । కుతః ? శబ్దాదిభేదాత్ । భవతి హి శబ్దభేదః — ‘వేద’ ‘ఉపాసీత’ ‘స క్రతుం కుర్వీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇత్యేవమాదిః । శబ్దభేదశ్చ కర్మభేదహేతుః సమధిగతః పురస్తాత్ ‘శబ్దాన్తరే కర్మభేదః కృతానుబన్ధత్వాత్’ ఇతి । ఆదిగ్రహణాత్ గుణాదయోఽపి యథాసమ్భవం భేదహేతవో యోజయితవ్యాః । నను ‘వేద’ ఇత్యాదిషు శబ్దభేద ఎవ అవగమ్యతే, న ‘యజతి’ ఇత్యాదివత్ అర్థభేదః, సర్వేషామేవైషాం మనోవృత్త్యర్థత్వాభేదాత్ , అర్థాన్తరాసమ్భవాచ్చ । తత్ కథం శబ్దభేదాద్విద్యాభేద ఇతి? నైష దోషః, మనోవృత్త్యర్థత్వాభేదేఽపి అనుబన్ధభేదాద్వేద్యభేదే సతి విద్యాభేదోపపత్తేః । ఎకస్యాపీశ్వరస్య ఉపాస్యస్య ప్రతిప్రకరణం వ్యావృత్తా గుణాః శిష్యన్తే । తథా ఎకస్యాపి ప్రాణస్య తత్ర తత్ర ఉపాస్యస్య అభేదేఽపి అన్యాదృగ్గుణోఽన్యత్రోపాసితవ్యః అన్యాదృగ్గుణశ్చాన్యత్ర — ఇత్యేవమనుబన్ధభేదాద్వేద్యభేదే సతి విద్యాభేదో విజ్ఞాయతే । న చ అత్ర ఎకో విద్యావిధిః, ఇతరే గుణవిధయ ఇతి శక్యం వక్తుమ్ — వినిగమనాయాం హేత్వభావాత్ , అనేకత్వాచ్చ ప్రతిప్రకరణం గుణానాం ప్రాప్తవిద్యానువాదేన విధానానుపపత్తేః । న చ అస్మిన్పక్షే సమానాః సన్తః సత్యకామాదయో గుణా అసకృచ్ఛ్రావయితవ్యాః । ప్రతిప్రకరణం చ — ఇదంకామేనేదముపాసితవ్యమ్ , ఇదంకామేన చ ఇదమ్ — ఇతి నైరాకాఙ్క్ష్యావగమాత్ నైకవాక్యతాపత్తిః । న చ అత్ర వైశ్వానరవిద్యాయామివ సమస్తచోదనా అపరా అస్తి, యద్బలేన ప్రతిప్రకరణవర్తీన్యవయవోపాసనాని భూత్వా ఎకవాక్యతామ్ ఇయుః । వేద్యైకత్వనిమిత్తే చ విద్యైకత్వే సర్వత్ర నిరఙ్కుశే ప్రతిజ్ఞాయమానే, సమస్తగుణోపసంహారోఽశక్యః ప్రతిజ్ఞాయేత । తస్మాత్ సుష్ఠు ఉచ్యతే — నానా శబ్దాదిభేదాదితి । స్థితే చ ఎతస్మిన్నధికరణే, సర్వవేదాన్తప్రత్యయమిత్యాది ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౫౮ ॥
వికల్పాధికరణమ్
వికల్పోఽవిశిష్టఫలత్వాత్ ॥ ౫౯ ॥
స్థితే విద్యాభేదే విచార్యతే — కిమాసామిచ్ఛయా సముచ్చయో వికల్పో వా స్యాత్ , అథవా వికల్ప ఎవ నియమేనేతి । తత్ర స్థితత్వాత్ తావద్విద్యాభేదస్య న సముచ్చయనియమే కిఞ్చిత్కారణమస్తి । నను భిన్నానామప్యగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదీనాం సముచ్చయనియమో దృశ్యతే — నైష దోషః । నిత్యతాశ్రుతిర్హి తత్ర కారణమ్ । నైవం విద్యానాం కాచిన్నిత్యతాశ్రుతిరస్తి । తస్మాన్న సముచ్చయనియమః । నాపి వికల్పనియమః, విద్యాన్తరాధికృతస్య విద్యాన్తరాప్రతిషేధాత్ । పారిశేష్యాత్ యాథాకామ్యమాపద్యతే । నను అవిశిష్టఫలత్వాదాసాం వికల్పో న్యాయ్యః । తథా హి — ‘మనోమయః ప్రాణశరీరః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ‘కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౫) ‘సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౫) ఇత్యేవమాద్యాః తుల్యవత్ ఈశ్వరప్రాప్తిఫలా లక్ష్యన్తే — నైష దోషః। సమానఫలేష్వపి స్వర్గాదిసాధనేషు కర్మసు యాథాకామ్యదర్శనాత్ । తస్మాత్ యాథాకామ్యప్రాప్తౌ, ఉచ్యతే — వికల్ప ఎవ ఆసాం భవితుమర్హతి, న సముచ్చయః । కస్మాత్ ? అవిశిష్టఫలత్వాత్ । అవిశిష్టం హి ఆసాం ఫలముపాస్యవిషయసాక్షాత్కరణమ్ । ఎకేన చ ఉపాసనేన సాక్షాత్కృతే ఉపాస్యే విషయే ఈశ్వరాదౌ, ద్వితీయ మనర్థకమ్ । అపి చ అసమ్భవ ఎవ సాక్షాత్కరణస్య సముచ్చయపక్షే, చిత్తవిక్షేపహేతుత్వాత్ । సాక్షాత్కరణసాధ్యం చ విద్యాఫలం దర్శయన్తి శ్రుతయః — ‘యస్య స్యాదద్ధా న విచికిత్సాస్తి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౪) ఇతి, ‘దేవో భూత్వా దేవానప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౧ । ౨) ఇతి చ ఎవమాద్యాః । స్మృతయశ్చ — ‘సదా తద్భావభావితః’ (భ. గీ. ౮ । ౬) ఇత్యేవమాద్యాః । తస్మాత్ అవిశిష్టఫలానాం విద్యానామన్యతమామాదాయ తత్పరః స్యాత్ , యావదుపాస్యవిషయసాక్షాత్కరణేన తత్ఫలప్రాప్తిరితి ॥ ౫౯ ॥
కామ్యాధికరణమ్
కామ్యాస్తు యథాకామం సముచ్చీయేరన్న వా పూర్వహేత్వభావాత్ ॥ ౬౦ ॥
అవిశిష్టఫలత్వాదిత్యస్య ప్రత్యుదాహరణమ్ । యాసు పునః కామ్యాసు విద్యాసు ‘స య ఎతమేవం వాయుం దిశాం వత్సం వేద న పుత్రరోదꣳ రోదితి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౫ । ౨) ‘స యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే యావన్నామ్నో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౫) ఇతి చైవమాద్యాసు క్రియావత్ అదృష్టేనాత్మనా ఆత్మీయం ఫలం సాధయన్తీషు, సాక్షాత్కరణాపేక్షా నాస్తి; తా యథాకామం సముచ్చీయేరన్ , న వా సముచ్చీయేరన్ — పూర్వహేత్వభావాత్ — పూర్వస్య అవిశిష్టఫలత్వాదిత్యస్య వికల్పహేతోః అభావాత్ ॥ ౬౦ ॥
యథాశ్రయభావాధికరణమ్
అఙ్గేషు యథాశ్రయభావః ॥ ౬౧ ॥
కర్మాఙ్గేషు ఉద్గీథాదిషు యే ఆశ్రితాః ప్రత్యయా వేదత్రయవిహితాః, కిం తే సముచ్చీయేరన్ , కిం వా యథాకామం స్యురితి సంశయే — యథాశ్రయభావ ఇత్యాహ । యథైవ ఎషామాశ్రయాః స్తోత్రాదయః సమ్భూయ భవన్తి, ఎవం ప్రత్యయా అపి, ఆశ్రయతన్త్రత్వాత్ప్రత్యయానామ్ ॥ ౬౧ ॥
శిష్టేశ్చ ॥ ౬౨ ॥
యథా వా ఆశ్రయాః స్తోత్రాదయః త్రిషు వేదేషు శిష్యన్తే, ఎవమాశ్రితా అపి ప్రత్యయాః — నోపదేశకృతోఽపి కశ్చిద్విశేషః అఙ్గానాం తదాశ్రయాణాం చ ప్రత్యయానామిత్యర్థః ॥ ౬౨ ॥
సమాహారాత్ ॥ ౬౩ ॥
‘హోతృషదనాద్ధైవాపి దురుద్గీతమనుసమాహరతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౫ । ౫) ఇతి చ — ప్రణవోద్గీథైకత్వవిజ్ఞానమాహాత్మ్యాత్ ఉద్గాతా స్వకర్మణ్యుత్పన్నం క్షతం హౌత్రాత్కర్మణః ప్రతిసమాదధాతి — ఇతి బ్రువన్ వేదాన్తరోదితస్య ప్రత్యయస్య వేదాన్తరోదితపదార్థసమ్బన్ధసామాన్యాత్ సర్వవేదోదితప్రత్యయోపసంహారం సూచయతి — ఇతి లిఙ్గదర్శనమ్ ॥ ౬౩ ॥
గుణసాధారణ్యశ్రుతేశ్చ ॥ ౬౪ ॥
విద్యాగుణం చ విద్యాశ్రయం సన్తమ్ ఓంకారం వేదత్రయసాధారణం శ్రావయతి — ‘తేనేయం త్రయీ విద్యా వర్తత ఓమిత్యాశ్రావయత్యోమితి శꣳసత్యోమిత్యుద్గాయతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇతి చ । తతశ్చ ఆశ్రయసాధారణ్యాత్ ఆశ్రితసాధారణ్యమితి — లిఙ్గదర్శనమేవ । అథవా గుణసాధారణ్యశ్రుతేశ్చేతి । యదీమే కర్మగుణా ఉద్గీథాదయః సర్వే సర్వప్రయోగసాధారణా న స్యుః, న స్యాత్ తతః తదాశ్రయాణాం ప్రత్యయానాం సహభావః । తే తు ఉద్గీథాదయః సర్వాఙ్గగ్రాహిణా ప్రయోగవచనేన సర్వే సర్వప్రయోగసాధారణాః శ్రావ్యన్తే । తతశ్చ ఆశ్రయసహభావాత్ప్రత్యయసహభావ ఇతి ॥ ౬౪ ॥
న వా తత్సహభావాశ్రుతేః ॥ ౬౫ ॥
న వేతి పక్షవ్యావర్తనమ్ । న యథాశ్రయభావ ఆశ్రితానాముపాసనానాం భవితుమర్హతి । కుతః ? తత్సహభావాశ్రుతేః । యథా హి త్రివేదవిహితానామఙ్గానాం స్తోత్రాదీనాం సహభావః శ్రూయతే — ‘గ్రహం వా గృహీత్వా చమసం వోన్నీయ స్తోత్రముపాకరోతి, స్తుతమనుశంసతి, ప్రస్తోతః సామ గాయ, హోతరేతద్యజ’ ఇత్యాదినా । నైవముపాసనానాం సహభావశ్రుతిరస్తి । నను ప్రయోగవచన ఎషాం సహభావం ప్రాపయేత్ — నేతి బ్రూమః, పురుషార్థత్వాదుపాసనానామ్ । ప్రయోగవచనో హి క్రత్వర్థానాముద్గీథాదీనాం సహభావం ప్రాపయేత్ । ఉద్గీథాద్యుపాసనాని క్రత్వర్థాశ్రయాణ్యపి గోదోహనాదివత్ పురుషార్థానీత్యవోచామ ‘పృథగ్ఘ్యప్రతిబన్ధః ఫలమ్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౩ । ౪౨) ఇత్యత్ర । అయమేవ చ ఉపదేశాశ్రయో విశేషః అఙ్గానాం తదాలమ్బనానాం చ ఉపాసనానామ్ — యదేకేషాం క్రత్వర్థత్వమ్ , ఎకేషాం పురుషార్థత్వమితి । పరం చ లిఙ్గద్వయమ్ అకారణముపాసనసహభావస్య, శ్రుతిన్యాయాభావాత్ । న చ ప్రతిప్రయోగమ్ ఆశ్రయకాత్స్న్యోపసంహారాదాశ్రితానామపి తథాత్వం విజ్ఞాతుం శక్యమ్ , అతత్ప్రయుక్తత్వాదుపాసనానామ్ — ఆశ్రయతన్త్రాణ్యపి హి ఉపాసనాని కామమ్ ఆశ్రయాభావే మా భూవన్ । న త్వాశ్రయసహభావేన సహభావనియమమర్హన్తి, తత్సహభావాశ్రుతేరేవ । తస్మాత్ యథాకామమేవ ఉపాసనాన్యనుష్ఠీయేరన్ ॥ ౬౫ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౬౬ ॥
దర్శయతి చ శ్రుతిరసహభావం ప్రత్యయానామ్ — ‘ఎవంవిద్ధ వై బ్రహ్మా యజ్ఞం యజమానꣳ సర్వాꣳశ్చర్త్విజోఽభిరక్షతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౭ । ౧౦) ఇతి । సర్వప్రత్యయోపసంహారే హి, సర్వే సర్వవిద ఇతి న విజ్ఞానవతా బ్రహ్మణా పరిపాల్యత్వమితరేషాం సఙ్కీర్త్యేత । తస్మాత్ యథాకామముపాసనానాం సముచ్చయో వికల్పో వేతి ॥ ౬౬ ॥
చతుర్థః పాదః
అథేదానీమ్ ఔపనిషదమాత్మజ్ఞానం కిమధికారిద్వారేణ కర్మణ్యేవానుప్రవిశతి, ఆహోస్విత్ స్వతన్త్రమేవ పురుషార్థసాధనం భవతీతి మీమాంసమానః, సిద్ధాన్తేనైవ తావదుపక్రమతే —
పురుషార్థాధికరణమ్
పురుషార్థోఽతః శబ్దాదితి బాదరాయణః ॥ ౧ ॥
పురుషార్థోఽత ఇతి । అస్మాద్వేదాన్తవిహితాదాత్మజ్ఞానాత్ స్వతన్త్రాత్ పురుషార్థః సిధ్యతీతి బాదరాయణ ఆచార్యో మన్యతే । కుత ఎతదవగమ్యతే ? శబ్దాదిత్యాహ । తథా హి — ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ‘స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, ‘స సర్వాꣳశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాꣳశ్చ కామాన్యస్తమాత్మానమనువిద్య విజానాతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇతి; ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇత్యుపక్రమ్య, ‘ఎతావదరే ఖల్వమృతత్వమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇతి ఎవంజాతీయకా శ్రుతిః కేవలాయా విద్యాయాః పురుషార్థహేతుత్వం శ్రావయతి ॥ ౧ ॥
అథాత్ర ప్రత్యవతిష్ఠతే —
శేషత్వాత్పురుషార్థవాదో యథాన్యేష్వితి జైమినిః ॥ ౨ ॥
కర్తృత్వేన ఆత్మనః కర్మశేషత్వాత్ , తద్విజ్ఞానమపి వ్రీహిప్రోక్షణాదివత్ విషయద్వారేణ కర్మసమ్బన్ధ్యేవ — ఇత్యతః, తస్మిన్ అవగతప్రయోజనే ఆత్మజ్ఞానే యా ఫలశ్రుతిః, సా అర్థవాదః — ఇతి జైమినిరాచార్యో మన్యతే । యథా అన్యేషు ద్రవ్యసంస్కారకర్మసు ‘యస్య పర్ణమయీ జుహూర్భవతి న స పాపꣳ శ్లోకꣳ శృణోతి’ (తై॰సం॰ ౩-౫-౭) ‘యదాఙ్క్తే చక్షురేవ భ్రాతృవ్యస్య వృఙ్క్తే’(తై॰సం॰ ౬-౧-౧) ‘యత్ప్రయాజానూయాజా ఇజ్యన్తే, వర్మ వా ఎతద్యజ్ఞస్య క్రియతే వర్మ యజమానస్య భ్రాతృవ్యాభిభూత్యై’(తై॰సం॰ ౨-౬-౧) ఇత్యేవంజాతీయకా ఫలశ్రుతిః అర్థవాదః — తద్వత్ । కథం పునః అస్య అనారభ్యాధీతస్య ఆత్మజ్ఞానస్య ప్రకరణాదీనామన్యతమేనాపి హేతునా వినా క్రతుప్రవేశ ఆశఙ్క్యతే ? కర్తృద్వారేణ వాక్యాత్ తద్విజ్ఞానస్య క్రతుసమ్బన్ధ ఇతి చేత్ , న, వాక్యాద్వినియోగానుపపత్తేః; అవ్యభిచారిణా హి కేనచిద్ద్వారేణ అనారభ్యాధీతానామపి వాక్యనిమిత్తః క్రతుసమ్బన్ధోఽవకల్పతే । కర్తా తు వ్యభిచారి ద్వారమ్ , లౌకికవైదికకర్మసాధారణ్యాత్ । తస్మాన్న తద్ద్వారేణ ఆత్మజ్ఞానస్య క్రతుసమ్బన్ధసిద్ధిరితి — న, వ్యతిరేకవిజ్ఞానస్య వైదికేభ్యః కర్మభ్యోఽన్యత్ర అనుపయోగాత్ । న హి దేహవ్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానం లౌకికేషు కర్మసు ఉపయుజ్యతే, సర్వథా దృష్టార్థప్రవృత్త్యుపపత్తేః । వైదికేషు తు దేహపాతోత్తరకాలఫలేషు దేహవ్యతిరిక్తాత్మజ్ఞానమన్తరేణ ప్రవృత్తిః నోపపద్యత ఇతి, ఉపయుజ్యతే వ్యతిరేకవిజ్ఞానమ్ । నను అపహతపాప్మత్వాదివిశేషణాత్ అసంసార్యాత్మవిషయమ్ ఔపనిషదం దర్శనం న ప్రవృత్త్యఙ్గం స్యాత్ — న, ప్రియాదిసంసూచితస్య సంసారిణ ఎవ ఆత్మనో ద్రష్టవ్యత్వేనోపదేశాత్ । అపహతపాప్మత్వాది విశేషణం తు స్తుత్యర్థం భవిష్యతి । నను తత్ర తత్ర ప్రసాధితమేతత్ — అధికమసంసారి బ్రహ్మ జగత్కారణమ్ । తదేవ చ సంసారిణ ఆత్మనః పారమార్థికం స్వరూపమ్ ఉపనిషత్సు ఉపదిశ్యత ఇతి — సత్యం ప్రసాధితమ్ । తస్యైవ తు స్థూణానిఖననవత్ ఫలద్వారేణ ఆక్షేపసమాధానే క్రియేతే దార్ఢ్యాయ ॥ ౨ ॥
ఆచారదర్శనాత్ ॥ ౩ ॥
‘జనకో హ వైదేహో బహుదక్షిణేన యజ్ఞేనేజే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ‘యక్ష్యమాణో వై భగవన్తోఽహమస్మి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౫) ఇత్యేవమాదీని బ్రహ్మవిదామపి అన్యపరేషు వాక్యేషు కర్మసమ్బన్ధదర్శనాని భవన్తి । తథా ఉద్దాలకాదీనామపి పుత్రానుశాసనాదిదర్శనాత్ గార్హస్థ్యసమ్బన్ధోఽవగమ్యతే । కేవలాచ్చేత్ జ్ఞానాత్ పురుషార్థసిద్ధిః స్యాత్ , కిమర్థమ్ అనేకాయాససమన్వితాని కర్మాణి తే కుర్యుః ? ‘అర్కే చేన్మధు విన్దేత కిమర్థం పర్వతం వ్రజేత్’ ఇతి న్యాయాత్ ॥ ౩ ॥
తచ్ఛ్రుతేః ॥ ౪ ॥
‘యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి చ కర్మశేషత్వశ్రవణాత్ విద్యాయా న కేవలాయాః పురుషార్థహేతుత్వమ్ ॥ ౪ ॥
సమన్వారమ్భణాత్ ॥ ౫ ॥
‘తం విద్యాకర్మణీ సమన్వారభేతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి చ విద్యాకర్మణోః ఫలారమ్భే సాహిత్యదర్శనాత్ న స్వాతన్త్ర్యం విద్యాయాః ॥ ౫ ॥
తద్వతో విధానాత్ ॥ ౬ ॥
‘ఆచార్యకులాద్వేదమధీత్య యథావిధానం గురోః కర్మాతిశేషేణాభిసమావృత్య కుటుమ్బే శుచౌ దేశే స్వాధ్యాయమధీయానః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇతి చ ఎవంజాతీయకా శ్రుతిః సమస్తవేదార్థవిజ్ఞానవతః కర్మాధికారం దర్శయతి । తస్మాదపి న విజ్ఞానస్య స్వాతన్త్ర్యేణ ఫలహేతుత్వమ్ । నను అత్ర ‘అధీత్య’ ఇత్యధ్యయనమాత్రం వేదస్య శ్రూయతే, న అర్థవిజ్ఞానమ్ — నైష దోషః । దృష్టార్థత్వాత్ వేదాధ్యయనమ్ అర్థావబోధపర్యన్తమితి స్థితమ్ ॥ ౬ ॥
నియమాచ్చ ॥ ౭ ॥
‘కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి జిజీవిషేచ్ఛతꣳ సమాః । ఎవం త్వయి నాన్యథేతోఽస్తి న కర్మ లిప్యతే నరే’ (ఈ. ఉ. ౨) ఇతి — తథా ‘ఎతద్వై జరామర్యం సత్రం యదగ్నిహోత్రం జరయా వా హ్యేవాస్మాన్ముచ్యతే మృత్యునా వా’ — ఇత్యేవంజాతీయకాత్ నియమాదపి కర్మశేషత్వమేవ విద్యాయా ఇతి ॥ ౭ ॥
ఎవం ప్రాప్తే, ప్రతివిధత్తే —
అధికోపదేశాత్తు బాదరాయణస్యైవం తద్దర్శనాత్ ॥ ౮ ॥
తుశబ్దాత్ పక్షో విపరివర్తతే । యదుక్తమ్ ‘శేషత్వాత్పురుషార్థవాదః’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి, తత్ నోపపద్యతే । కస్మాత్ ? అధికోపదేశాత్ । యది సంసార్యేవ ఆత్మా శారీరః కర్తా భోక్తా చ శరీరమాత్రవ్యతిరేకేణ వేదాన్తేషు ఉపదిష్టః స్యాత్ , తతో వర్ణితేన ప్రకారేణ ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వం స్యాత్ । అధికస్తావత్ శారీరాదాత్మనః అసంసారీ ఈశ్వరః కర్తృత్వాదిసంసారిధర్మరహితోఽపహతపాప్మత్వాదివిశేషణః పరమాత్మా వేద్యత్వేనోపదిశ్యతే వేదాన్తేషు । న చ తద్విజ్ఞానం కర్మణాం ప్రవర్తకం భవతి, ప్రత్యుత కర్మాణ్యుచ్ఛినత్తి — ఇతి వక్ష్యతి ‘ఉపమర్దం చ’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౧౬) ఇత్యత్ర । తస్మాత్ ‘పురుషార్థోఽతః శబ్దాత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౧) ఇతి యన్మతం భగవతో బాదరాయణస్య, తత్ తథైవ తిష్ఠతి; న శేషత్వప్రభృతిభిర్హేత్వాభాసైశ్చాలయితుం శక్యతే । తథా హి తమధికం శారీరాత్ ఈశ్వరమాత్మానం దర్శయన్తి శ్రుతయః — ‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ‘భీషాస్మాద్వాతః పవతే’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ‘మహద్భయం వజ్రముద్యతమ్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౨) ‘ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ‘తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యేవమాద్యాః । యత్తు ప్రియాదిసంసూచితస్య సంసారిణ ఎవ ఆత్మనో వేద్యతయా అనుకర్షణమ్ — ‘ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి । ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ‘యః ప్రాణేన ప్రాణితి స త ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౪) ఇత్యుపక్రమ్య ‘ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౩) ఇతి చైవమాది — తదపి, ‘అస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ‘యోఽశనాయాపిపాసే శోకం మోహం జరాం మృత్యుమత్యేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ‘పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే స ఉత్తమః పురుషః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇత్యేవమాదిభిర్వాక్యశేషైః సత్యామేవ అధికోపదిదిక్షాయామ్ , అత్యన్తాభేదాభిప్రాయమిత్యవిరోధః । పారమేశ్వరమేవ హి శారీరస్య పారమార్థికం స్వరూపమ్; ఉపాధికృతం తు శారీరత్వమ్ , ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । సర్వం చ ఎతత్ విస్తరేణాస్మాభిః పురస్తాత్ తత్ర తత్ర వర్ణితమ్ ॥ ౮ ॥
తుల్యం తు దర్శనమ్ ॥ ౯ ॥
యత్తూక్తమ్ — ఆచారదర్శనాత్కర్మశేషో విద్యేతి, అత్ర బ్రూమః — తుల్యమాచారదర్శనమ్ అకర్మశేషత్వేఽపి విద్యాయాః । తథా హి శ్రుతిర్భవతి — ‘ఎతద్ధ స్మ వై తద్విద్వాంస ఆహుఋషయః కావషేయాః కిమర్థా వయమధ్యేష్యామహే కిమర్థా వయం యక్ష్యామహే’ ‘ఎతద్ధ స్మ వై తత్పూర్వే విద్వాంసోఽగ్నిహోత్రం న జుహవాఞ్చక్రిరే’ ‘ఎతం వై తమాత్మానం విదిత్వా బ్రాహ్మణాః పుత్రైషణాయాశ్చ విత్తైషణాయాశ్చ లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇత్యేవంజాతీయకా । యాజ్ఞవల్క్యాదీనామపి బ్రహ్మవిదామ్ అకర్మనిష్ఠత్వం దృశ్యతే — ‘ఎతావదరే ఖల్వమృతత్వమితి హోక్త్వా యాజ్ఞవల్క్యో విజహార’ (బృ. ఉ. ౮ । ౭ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అపి చ ‘యక్ష్యమాణో వై భగవన్తోఽహమస్మి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౫) ఇత్యేతత్ లిఙ్గదర్శనం వైశ్వానరవిద్యావిషయమ్ । సమ్భవతి చ సోపాధికాయాం బ్రహ్మవిద్యాయాం కర్మసాహిత్యదర్శనమ్ । న తు అత్రాపి కర్మాఙ్గత్వమస్తి, ప్రకరణాద్యభావాత్ ॥ ౯ ॥
అసార్వత్రికీ ॥ ౧౦ ॥
‘యదేవ విద్యయా కరోతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇత్యేషా శ్రుతిర్న సర్వవిద్యావిషయా, ప్రకృతవిద్యాభిసమ్బన్ధాత్ । ప్రకృతా చ ఉద్గీథవిద్యా — ‘ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యత్ర ॥ ౧౦ ॥
విభాగః శతవత్ ॥ ౧౧ ॥
యదప్యుక్తమ్ — ‘తం విద్యాకర్మణీ సమన్వారభేతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇత్యేతత్ సమన్వారమ్భవచనమ్ అస్వాతన్త్ర్యే విద్యాయా లిఙ్గమితి, తత్ ప్రత్యుచ్యతే — విభాగోఽత్ర ద్రష్టవ్యః — విద్యా అన్యం పురుషమన్వారభతే, కర్మ అన్యమితి । శతవత్ — యథా శతమ్ ఆభ్యాం దీయతామిత్యుక్తే విభజ్య దీయతే — పఞ్చాశదేకస్మై పఞ్చాశదపరస్మై, తద్వత్ । న చ ఇదం సమన్వారమ్భవచనం ముముక్షువిషయమ్ — ‘ఇతి ను కామయమానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి సంసారివిషయత్వోపసంహారాత్ , ‘అథాకామయమానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి చ ముముక్షోః పృథగుపక్రమాత్ । తత్ర సంసారివిషయే విద్యా విహితా ప్రతిషిద్ధా చ పరిగృహ్యతే, విశేషాభావాత్ । కర్మాపి విహితం ప్రతిషిద్ధం చ, యథాప్రాప్తానువాదిత్వాత్ । ఎవం సతి అవిభాగేనాపి ఇదం సమన్వారమ్భవచనమవకల్పతే ॥ ౧౧ ॥
అధ్యయనమాత్రవతః ॥ ౧౨ ॥
‘ఆచార్యకులాద్వేదమధీత్య’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇత్యత్ర అధ్యయనమాత్రస్య శ్రవణాత్ అధ్యయనమాత్రవత ఎవ కర్మవిధిరిత్యధ్యవస్యామః । నను ఎవం సతి అవిద్యత్వాత్ అనధికారః కర్మసు ప్రసజ్యేత — నైష దోషః । న వయమ్ అధ్యయనప్రభవం కర్మావబోధనమ్ అధికారకారణం వారయామః । కిం తర్హి ? ఔపనిషదమాత్మజ్ఞానమ్ స్వాతన్త్ర్యేణైవ ప్రయోజనవత్ ప్రతీయమానమ్ న కర్మాధికారకారణతాం ప్రతిపద్యతే — ఇత్యేతావత్ప్రతిపాదయామః । యథా చ న క్రత్వన్తరజ్ఞానం క్రత్వన్తరాధికారేణ అపేక్ష్యతే, ఎవమేతదపి ద్రష్టవ్యమితి ॥ ౧౨ ॥
నావిశేషాత్ ॥ ౧౩ ॥
‘కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి జిజీవిషేత్’ (ఈ. ఉ. ౨) ఇత్యేవమాదిషు నియమశ్రవణేషు న విదుష ఇతి విశేషోఽస్తి, అవిశేషేణ నియమవిధానాత్ ॥ ౧౩ ॥
స్తుతయేఽనుమతిర్వా ॥ ౧౪ ॥
‘కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి’ (ఈ. ఉ. ౨) ఇత్యత్ర అపరో విశేష ఆఖ్యాయతే । యద్యపి అత్ర ప్రకరణసామర్థ్యాత్ విద్వానేవ — కుర్వన్ — ఇతి సమ్బధ్యతే, తథాపి విద్యాస్తుతయే కర్మానుజ్ఞానమ్ ఎతద్ద్రష్టవ్యమ్ । ‘న కర్మ లిప్యతే నరే’ (ఈ. ఉ. ౨) ఇతి హి వక్ష్యతి । ఎతదుక్తం భవతి — యావజ్జీవం కర్మ కుర్వత్యపి విదుషి పురుషే న కర్మ లేపాయ భవతి, విద్యాసామర్థ్యాదితి — తదేవం విద్యా స్తూయతే ॥ ౧౪ ॥
కామకారేణ చైకే ॥ ౧౫ ॥
అపి చ ఎకే విద్వాంసః ప్రత్యక్షీకృతవిద్యాఫలాః సన్తః, తదవష్టమ్భాత్ ఫలాన్తరసాధనేషు ప్రజాదిషు ప్రయోజనాభావం పరామృశన్తి కామకారేణ — ఇతి శ్రుతిర్భవతి వాజసనేయినామ్ — ‘ఎతద్ధ స్మ వై తత్పూర్వే విద్వాంసః ప్రజాం న కామయన్తే కిం ప్రజయా కరిష్యామో యేషాం నోఽయమాత్మాయం లోక ఇతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) । అనుభవారూఢమేవ చ విద్యాఫలం న క్రియాఫలవత్ కాలాన్తరభావి — ఇత్యసకృదవోచామ । అతోఽపి న విద్యాయాః కర్మశేషత్వం నాపి తద్విషయాయాః ఫలశ్రుతేరయథార్థత్వం శక్యమాశ్రయితుమ్ ॥ ౧౫ ॥
ఉపమర్దం చ ॥ ౧౬ ॥
అపి చ కర్మాధికారహేతోః క్రియాకారకఫలలక్షణస్య సమస్తస్య ప్రపఞ్చస్య అవిద్యాకృతస్య విద్యాసామర్థ్యాత్ స్వరూపోపమర్దమామనన్తి — ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్తత్కేన కం జిఘ్రేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదినా । వేదాన్తోదితాత్మజ్ఞానపూర్వికాం తు కర్మాధికారసిద్ధిం ప్రత్యాశాసానస్య కర్మాధికారోచ్ఛిత్తిరేవ ప్రసజ్యేత । తస్మాదపి స్వాతన్త్ర్యం విద్యాయాః ॥ ౧౬ ॥
ఊర్ధ్వరేతఃసు చ శబ్దే హి ॥ ౧౭ ॥
ఊర్ధ్వరేతఃసు చ ఆశ్రమేషు విద్యా శ్రూయతే । న చ తత్ర కర్మాఙ్గత్వం విద్యాయా ఉపపద్యతే, కర్మాభావాత్ । న హి అగ్నిహోత్రాదీని వైదికాని కర్మాణి తేషాం సన్తి । స్యాదేతత్ , ఊర్ధ్వరేతస ఆశ్రమా న శ్రూయన్తే వేద ఇతి — తదపి నాస్తి । తేఽపి హి వైదికేషు శబ్దేష్వవగమ్యన్తే — ‘త్రయో ధర్మస్కన్ధాః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ‘యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ‘తపఃశ్రద్ధే యే హ్యుపవసన్త్యరణ్యే’ (ము. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౧) ‘ఎతమేవ ప్రవ్రాజినో లోకమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ‘బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్’ (జా. ఉ. ౪) ఇత్యేవమాదిషు । ప్రతిపన్నాప్రతిపన్నగార్హస్థ్యానామ్ అపాకృతానపాకృతర్ణత్రయాణాం చ ఊర్ధ్వరేతస్త్వం శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధమ్ । తస్మాదపి స్వాతన్త్ర్యం విద్యాయాః ॥ ౧౭ ॥
పరామర్శాధికరణమ్
పరామర్శం జైమినిరచోదనా చాపవదతి హి ॥ ౧౮ ॥
‘త్రయో ధర్మస్కన్ధాః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇత్యాదయో యే శబ్దా ఊర్ధ్వరేతసామాశ్రమాణాం సద్భావాయ ఉదాహృతాః, న తే తత్ప్రతిపాదనాయ ప్రభవన్తి; యతః పరామర్శమ్ ఎషు శబ్దేష్వాశ్రమాన్తరాణాం జైమినిరాచార్యో మన్యతే, న విధిమ్ । కుతః ? న హి అత్ర లిఙాదీనామన్యతమశ్చోదనాశబ్దోఽస్తి । అర్థాన్తరపరత్వం చ ఎషు ప్రత్యేకముపలభ్యతే । ‘త్రయో ధర్మస్కన్ధాః’ ఇత్యత్ర తావత్ ‘యజ్ఞోఽధ్యయనం దానమితి ప్రథమస్తప ఎవ ద్వితీయో బ్రహ్మచార్యాచార్యకులవాసీ తృతీయోఽత్యన్తమాత్మానమాచార్యకులేఽవసాదయన్సర్వ ఎతే పుణ్యలోకా భవన్తి’ ఇతి పరామర్శపూర్వకమాశ్రమాణామనాత్యన్తికఫలత్వం సఙ్కీర్త్య, ఆత్యన్తికఫలతయా బ్రహ్మసంస్థతా స్తూయతే — ‘బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇతి । నను పరామర్శేఽపి ఆశ్రమా గమ్యన్తే ఎవ — సత్యం గమ్యన్తే; స్మృత్యాచారాభ్యాం తు తేషాం ప్రసిద్ధిః, న ప్రత్యక్షశ్రుతేః । అతశ్చ ప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధే సతి అనాదరణీయాస్తే భవిష్యన్తి, అనధికృతవిషయా వా । నను గార్హస్థ్యమపి సహైవోర్ధ్వరేతోభిః పరామృష్టమ్ — ‘యజ్ఞోఽధ్యయనం దానమితి ప్రథమః’ ఇతి — సత్యమేవమ్; తథాపి తు గృహస్థం ప్రత్యేవ అగ్నిహోత్రాదీనాం కర్మణాం విధానాత్ శ్రుతిప్రసిద్ధమేవ హి తదస్తిత్వమ్; తస్మాత్స్తుత్యర్థ ఎవ అయం పరామర్శః, న చోదనార్థః । అపి చ అపవదతి హి ప్రత్యక్షా శ్రుతిరాశ్రమాన్తరమ్ — ‘వీరహా వా ఎష దేవానాం యోఽగ్నిముద్వాసయతే’ ‘ఆచార్యాయ ప్రియం ధనమాహృత్య ప్రజాతన్తుం మా వ్యవచ్ఛేత్సీః’ (తై. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౧) ‘నాపుత్రస్య లోకోఽస్తీతి తత్సర్వే పశవో విదుః’ ఇత్యేవమాద్యా । తథా ‘యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ‘తపఃశ్రద్ధే యే హ్యుపవసన్త్యరణ్యే’ (ము. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౧) ఇతి చ దేవయానోపదేశః, న ఆశ్రమాన్తరోపదేశః । సన్దిగ్ధం చ ఆశ్రమాన్తరాభిధానమ్ — ‘తప ఎవ ద్వితీయః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇత్యేవమాదిషు । తథా ‘ఎతమేవ ప్రవ్రాజినో లోకమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి లోకసంస్తవోఽయమ్ , న పారివ్రాజ్యవిధిః । నను ‘బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్’ ఇతి విస్పష్టమిదం ప్రత్యక్షం పారివ్రాజ్యవిధానం జాబాలానామ్ — సత్యమేవమేతత్; అనపేక్ష్య తు ఎతాం శ్రుతిమ్ అయం విచార ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౧౮ ॥
అనుష్ఠేయం బాదరాయణః సామ్యశ్రుతేః ॥ ౧౯ ॥
అనుష్ఠేయమ్ ఆశ్రమాన్తరం బాదరాయణ ఆచార్యో మన్యతే — వేదేఽశ్రవణాదగ్నిహోత్రాదీనాం చ అవశ్యానుష్ఠేయత్వాత్ తద్విరోధాదనధికృతానుష్ఠేయమాశ్రమాన్తరమ్ — ఇతి హి ఇమాం మతిం నిరాకరోతి, గార్హస్థ్యవదేవ ఆశ్రమాన్తరమపి అనిచ్ఛతా ప్రతిపత్తవ్యమితి మన్యమానః । కుతః ? సామ్యశ్రుతేః । సమా హి గార్హస్థ్యేనాశ్రమాన్తరస్య పరామర్శశ్రుతిర్దృశ్యతే — ‘త్రయో ధర్మస్కన్ధాః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇత్యాద్యా । యథా ఇహ శ్రుత్యన్తరవిహితమేవ గార్హస్థ్యం పరామృష్టమ్ , ఎవమాశ్రమాన్తరమపీతి ప్రతిపత్తవ్యమ్ — యథా చ శాస్త్రాన్తరప్రాప్తయోరేవ నివీతప్రాచీనావీతయోః పరామర్శ ఉపవీతవిధిపరే వాక్యే । తస్మాత్ తుల్యమనుష్ఠేయత్వం గార్హస్థ్యేన ఆశ్రమాన్తరస్య । తథా ‘ఎతమేవ ప్రవ్రాజినో లోకమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యస్య వేదానువచనాదిభిః సమభివ్యాహారః । ‘యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇత్యస్య చ పఞ్చాగ్నివిద్యయా । యత్తూక్తమ్ — ‘తప ఎవ ద్వితీయః’ ఇత్యాదిష్వాశ్రమాన్తరాభిధానం సన్దిగ్ధమితి । నైష దోషః, నిశ్చయకారణసద్భావాత్ । ‘త్రయో ధర్మస్కన్ధాః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇతి హి ధర్మస్కన్ధత్రిత్వం ప్రతిజ్ఞాతమ్ । న చ యజ్ఞాదయో భూయాంసో ధర్మా ఉత్పత్తిభిన్నాః సన్తః అన్యత్రాశ్రమసమ్బన్ధాత్ త్రిత్వేఽన్తర్భావయితుం శక్యన్తే । తత్ర యజ్ఞాదిలిఙ్గో గృహాశ్రమ ఎకో ధర్మస్కన్ధో నిర్దిష్టః, బ్రహ్మచారీతి చ స్పష్ట ఆశ్రమనిర్దేశః, తప ఇత్యపి కోఽన్యస్తపఃప్రధానాదాశ్రమాత్ ధర్మస్కన్ధోఽభ్యుపగమ్యేత । ‘యే చేమేఽరణ్యే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి చ అరణ్యలిఙ్గాత్ శ్రద్ధాతపోభ్యామాశ్రమగృహీతిః । తస్మాత్ పరమార్శేఽప్యనుష్ఠేయమాశ్రమాన్తరమ్ ॥ ౧౯ ॥
విధిర్వా ధారణవత్ ॥ ౨౦ ॥
విధిర్వా అయమాశ్రమాన్తరస్య, న పరామర్శమాత్రమ్ । నను విధిత్వాభ్యుపగమే ఎకవాక్యతాప్రతీతిరుపరుధ్యేత । ప్రతీయతే చ అత్ర ఎకవాక్యతా — పుణ్యలోకఫలాస్త్రయో ధర్మస్కన్ధాః, బ్రహ్మసంస్థతా త్వమృతత్వఫలేతి — సత్యమేతత్; సతీమపి తు ఎకవాక్యతాప్రతీతిం పరిత్యజ్య విధిరేవాభ్యుపగన్తవ్యః, అపూర్వత్వాత్ , విధ్యన్తరస్యాదర్శనాత్ , విస్పష్టాచ్చాశ్రమాన్తరప్రత్యయాత్ గుణవాదకల్పనయా ఎకవాక్యత్వయోజనానుపపత్తేః । ధారణవత్ — యథా ‘అధస్తాత్సమిధం ధారయన్ననుద్రవేదుపరి హి దేవేభ్యో ధారయతి’ ఇత్యత్ర సత్యామప్యధోధారణేన ఎకవాక్యతాప్రతీతౌ, విధీయత ఎవ ఉపరిధారణమ్ , అపూర్వత్వాత్; తథా చ ఉక్తం శేషలక్షణే ‘విధిస్తు ధారణేఽపూర్వత్వాత్’ (జై. సూ. ౩ । ౪ । ౧౫) ఇతి । తద్వత్ ఇహాపి ఆశ్రమపరామర్శశ్రుతిః విధిరేవేతి కల్ప్యతే ॥
యదాపి పరామర్శ ఎవాయమాశ్రమాన్తరాణామ్ , తదాపి బ్రహ్మసంస్థతా తావత్ , సంస్తవసామర్థ్యాదవశ్యం విధేయా అభ్యుపగన్తవ్యా । సా చ కిం చతుర్ష్వాశ్రమేషు యస్య కస్యచిత్ , ఆహోస్విత్పరివ్రాజకస్యైవేతి వివేక్తవ్యమ్ । యది చ బ్రహ్మచార్యన్తేష్వాశ్రమేషు పరామృశ్యమానేషు పరివ్రాజకోఽపి పరామృష్టః, తతశ్చతుర్ణామప్యాశ్రమాణాం పరామృష్టత్వావిశేషాత్ అనాశ్రమిత్వానుపపత్తేశ్చ యః కశ్చిచ్చతుర్ష్వాశ్రమేషు బ్రహ్మసంస్థో భవిష్యతి । అథ న పరామృష్టః, తతః పరిశిష్యమాణః పరివ్రాడేవ బ్రహ్మసంస్థ ఇతి సేత్స్యతి । తత్ర తపఃశబ్దేన వైఖానసగ్రాహిణా పరామృష్టః పరివ్రాడపి ఇతి కేచిత్ । తదయుక్తమ్; న హి సత్యాం గతౌ వానప్రస్థవిశేషణేన పరివ్రాజకో గ్రహణమర్హతి । యథా అత్ర బ్రహ్మచారిగృహమేధినౌ అసాధారణేనైవ స్వేన స్వేన విశేషణేన విశేషితౌ, ఎవం భిక్షువైఖానసావపీతి యుక్తమ్ । తపశ్చ అసాధారణో ధర్మో వానప్రస్థానాం కాయక్లేశప్రధానత్వాత్ , తపఃశబ్దస్య తత్ర రూఢేః । భిక్షోస్తు ధర్మ ఇన్ద్రియసంయమాదిలక్షణో నైవ తపఃశబ్దేనాభిలప్యతే । చతుష్ట్వేన చ ప్రసిద్ధా ఆశ్రమాః త్రిత్వేన పరామృశ్యన్త ఇత్యన్యాయ్యమ్ । అపి చ భేదవ్యపదేశోఽత్ర భవతి — త్రయ ఎతే పుణ్యలోకభాజః, ఎకోఽమృతత్వభాగితి । పృథక్త్వే చైష భేదవ్యపదేశోఽవకల్పతే । న హ్యేవం భవతి — దేవదత్తయజ్ఞదత్తౌ మన్దప్రజ్ఞౌ, అన్యతరస్త్వనయోర్మహాప్రజ్ఞ ఇతి । భవతి త్వేవమ్ — దేవదత్తయజ్ఞదత్తౌ మన్దప్రజ్ఞౌ, విష్ణుమిత్రస్తు మహాప్రజ్ఞ ఇతి । తస్మాత్ పూర్వే త్రయ ఆశ్రమిణః పుణ్యలోకభాజః, పరిశిష్యమాణః పరివ్రాడేవామృతత్వభాక్ । కథం పునః బ్రహ్మసంస్థశబ్దో యోగాత్ప్రవర్తమానః సర్వత్ర సమ్భవన్ పరివ్రాజక ఎవావతిష్ఠేత ? రూఢ్యభ్యుపగమే చ ఆశ్రమమాత్రాదమృతత్వప్రాప్తేర్జ్ఞానానర్థక్యప్రసఙ్గ ఇతి; అత్రోచ్యతే — బ్రహ్మసంస్థ ఇతి హి బ్రహ్మణి పరిసమాప్తిః అనన్యవ్యాపారతారూపం తన్నిష్ఠత్వమభిధీయతే । తచ్చ త్రయాణామాశ్రమాణాం న సమ్భవతి, స్వాశ్రమవిహితకర్మాననుష్ఠానే ప్రత్యవాయశ్రవణాత్ । పరివ్రాజకస్య తు సర్వకర్మసంన్యాసాత్ ప్రత్యవాయో న సమ్భవతి అననుష్ఠాననిమిత్తః । శమదమాదిస్తు తదీయో ధర్మో బ్రహ్మసంస్థతాయా ఉపోద్బలకః, న విరోధీ । బ్రహ్మనిష్ఠత్వమేవ హి తస్య శమదమాద్యుపబృంహితం స్వాశ్రమవిహితం కర్మ । యజ్ఞాదీని చ ఇతరేషామ్ । తద్వ్యతిక్రమే చ తస్య ప్రత్యవాయః । తథా చ ‘న్యాస ఇతి బ్రహ్మా బ్రహ్మా హి పరః పరో హి బ్రహ్మా తాని వా ఎతాన్యవరాణి తపాꣳసి న్యాస ఎవాత్యరేచయత్’ (నా. ఉ. ౭౮) ‘వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః సంన్యాసయోగాద్యతయః శుద్ధసత్త్వాః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౬)(నా. ఉ. ౧౨ । ౩)(కై. ఉ. ౩) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః, స్మృతయశ్చ ‘తద్బుద్ధయస్తదాత్మానస్తన్నిష్ఠాస్తత్పరాయణాః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౭) ఇత్యాద్యాః — బ్రహ్మసంస్థస్య కర్మాభావం దర్శయన్తి । తస్మాత్ పరివ్రాజకస్య ఆశ్రమమాత్రాదమృతత్వప్రాప్తేర్జ్ఞానానర్థక్యప్రసఙ్గ ఇత్యేషోఽపి దోషో నావతరతి । తదేవం పరామర్శేఽపి ఇతరేషామాశ్రమాణామ్ , పారివ్రాజ్యం తావద్బ్రహ్మసంస్థతాలక్షణం లభ్యత ఎవ । అనపేక్ష్యైవ జాబాలశ్రుతిమాశ్రమాన్తరవిధాయినీమ్ అయమాచార్యేణ విచారః ప్రవర్తితః; విద్యత ఎవ తు ఆశ్రమాన్తరవిధిశ్రుతిః ప్రత్యక్షా — ‘బ్రహ్మచర్యం పరిసమాప్య గృహీ భవేద్గృహీ భూత్వా వనీ భవేద్వనీ భూత్వా ప్రవ్రజేత్ । యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేద్గృహాద్వా వనాద్వా’ (జా. ఉ. ౪) ఇతి । న చ ఇయం శ్రుతిః అనధికృతవిషయా శక్యా వక్తుమ్ , అవిశేషశ్రవణాత్ , పృథగ్విధానాచ్చ అనధికృతానామ్ — ‘అథ పునరేవ వ్రతీ వాఽవ్రతీ వా స్నాతకో వాఽస్నాతకో వోత్సన్నాగ్నిరనగ్నికో వా’ (జా. ఉ. ౪) ఇత్యాదినా । బ్రహ్మజ్ఞానపరిపాకాఙ్గత్వాచ్చ పారివ్రాజ్యస్య న అనధికృతవిషయత్వమ్ , తచ్చ దర్శయతి — ‘అథ పరివ్రాడ్వివర్ణవాసా ముణ్డోఽపరిగ్రహః శుచిరద్రోహీ భైక్షాణో బ్రహ్మభూయాయ భవతి’ (జా. ఉ. ౫) ఇతి । తస్మాత్సిద్ధా ఊర్ధ్వరేతసామాశ్రమాః । సిద్ధం చ ఊర్ధ్వరేతఃసు విధానాద్విద్యాయాః స్వాతన్త్ర్యమితి ॥ ౨౦ ॥
స్తుతిమాత్రాధికరణమ్
స్తుతిమాత్రముపాదానాదితి చేన్నాపూర్వత్వాత్ ॥ ౨౧ ॥
‘స ఎష రసానాం రసతమః పరమః పరార్ధ్యోఽష్టమో యదుద్గీథః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౩) ‘ఇయమేవర్గగ్నిః సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ‘అయం వావ లోకః ఎషోఽగ్నిశ్చితః ।’(శ॰బ్రా॰ ౧౦-౧-౨-౨), ‘తదిదమేవోక్థమియమేవ పృథివీ(ఐ॰ఆ॰ ౨-౧-౨)’ ఇత్యేవంజాతీయకాః శ్రుతయః కిముద్గీథాదేః స్తుత్యర్థాః, ఆహోస్విత్ ఉపాసనావిధ్యర్థా ఇత్యస్మిన్సంశయే — స్తుత్యర్థా ఇతి యుక్తమ్ , ఉద్గీథాదీని కర్మాఙ్గాన్యుపాదాయ శ్రవణాత్ । యథా ‘ఇయమేవ జుహూరాదిత్యః కూర్మః స్వర్గో లోక ఆహవనీయః’ ఇత్యాద్యా జుహ్వాదిస్తుత్యర్థాః, తద్వత్ — ఇతి చేత్ , నేత్యాహ । న హి స్తుతిమాత్రమాసాం శ్రుతీనాం ప్రయోజనం యుక్తమ్ , అపూర్వత్వాత్ । విధ్యర్థతాయాం హి అపూర్వోఽర్థో విహితో భవతి । స్తుత్యర్థతాయాం త్వానర్థక్యమేవ స్యాత్ । విధాయకస్య హి శబ్దస్య వాక్యశేషభావం ప్రతిపద్యమానా స్తుతిరుపయుజ్యత ఇత్యుక్తమ్ ‘విధినా త్వేకవాక్యత్వాత్స్తుత్యర్థేన విధీనాం స్యుః’(జై॰సూ॰ ౧-౨-౭) ఇత్యత్ర । ప్రదేశాన్తరవిహితానాం తు ఉద్గీథాదీనామ్ ఇయం ప్రదేశాన్తరపఠితా స్తుతిః వాక్యశేషభావమప్రతిపద్యమానా అనర్థికైవ స్యాత్ । ‘ఇయమేవ జుహూః’ ఇత్యాది తు విధిసన్నిధావేవామ్నాతమితి వైషమ్యమ్ । తస్మాత్ విధ్యర్థా ఎవ ఎవంజాతీయకాః శ్రుతయః ॥ ౨౧ ॥
భావశబ్దాచ్చ ॥ ౨౨ ॥
‘ఉద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ‘అహముక్థమస్మీతి విద్యాత్’ ఇత్యాదయశ్చ విస్పష్టా విధిశబ్దాః శ్రూయన్తే । తే చ స్తుతిమాత్రప్రయోజనతాయాం వ్యాహన్యేరన్ । తథా చ న్యాయవిదాం స్మరణమ్ — ‘కుర్యాత్క్రియేత కర్తవ్యం భవేత్స్యాదితి పఞ్చమమ్ । ఎతత్స్యాత్సర్వవేదేషు నియతం విధిలక్షణమ్’ ఇతి । లిఙాద్యర్థో విధిరితి మన్యమానాస్త ఎవం స్మరన్తి । ప్రతిప్రకరణం చ ఫలాని శ్రావ్యన్తే — ‘ఆపయితా హ వై కామానాం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౭) ‘ఎష హ్యేవ కామాగానస్యేష్టే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౯) ‘కల్పన్తే హాస్మై లోకా ఊర్ధ్వాశ్చావృత్తాశ్చ’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౩) ఇత్యాదీని । తస్మాదప్యుపాసనవిధానార్థా ఉద్గీథాదిశ్రుతయః ॥ ౨౨ ॥
పారిప్లవాధికరణమ్
పారిప్లవార్థా ఇతి చేన్న విశేషితత్వాత్ ॥ ౨౩ ॥
‘అథ హ యాజ్ఞవల్క్యస్య ద్వే భార్యే బభూవతుర్మైత్రేయీ చ కాత్యాయనీ చ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧) ‘ప్రతర్దనో హ వై దైవోదాసిరిన్ద్రస్య ప్రియం ధామోపజగామ’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౧) ‘జానశ్రుతిర్హ పౌత్రాయణః శ్రద్ధాదేయో బహుదాయీ బహుపాక్య ఆస’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧ । ౧) ఇత్యేవమాదిషు వేదాన్తపఠితేష్వాఖ్యానేషు సంశయః — కిమిమాని పారిప్లవప్రయోగార్థాని, ఆహోస్విత్సన్నిహితవిద్యాప్రతిపత్త్యర్థానీతి । పారిప్లవార్థా ఇమా ఆఖ్యానశ్రుతయః, ఆఖ్యానసామాన్యాత్ , ఆఖ్యానప్రయోగస్య చ పారిప్లవే చోదితత్వాత్ । తతశ్చ విద్యాప్రధానత్వం వేదాన్తానాం న స్యాత్ , మన్త్రవత్ ప్రయోగశేషత్వాదితి చేత్ — తన్న । కస్మాత్ ? విశేషితత్వాత్ — ‘పారిప్లవమాచక్షీత’ ఇతి హి ప్రకృత్య, ‘మనుర్వైవస్వతో రాజా’ ఇత్యేవమాదీని కానిచిదేవ ఆఖ్యానాని తత్ర విశేష్యన్తే । ఆఖ్యానసామాన్యాచ్చేత్ సర్వగృహీతిః స్యాత్ , అనర్థకమేవేదం విశేషణం భవేత్ । తస్మాత్ న పారిప్లవార్థా ఎతా ఆఖ్యానశ్రుతయః ॥ ౨౩ ॥
తథా చైకవాక్యతోపబన్ధాత్ ॥ ౨౪ ॥
అసతి చ పారిప్లవార్థత్వే ఆఖ్యానానాం సన్నిహితవిద్యాప్రతిపాదనోపయోగితైవ న్యాయ్యా, ఎకవాక్యతోపబన్ధాత్ । తథా హి తత్ర తత్ర సన్నిహితాభిర్విద్యాభిరేకవాక్యతా దృశ్యతే ప్రరోచనోపయోగాత్ ప్రతిపత్తిసౌకర్యోపయోగాచ్చ । మైత్రేయీబ్రాహ్మణే తావత్ — ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇత్యాద్యయా విద్యయా ఎకవాక్యతా దృశ్యతే; ప్రాతర్దనేఽపి ‘ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యాద్యయా । ‘జానశ్రుతిః’ ఇత్యత్రాపి ‘వాయుర్వావ సంవర్గః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౧) ఇత్యాద్యయా । యథా ‘స ఆత్మనో వపాముదఖిదత్’ ఇత్యేవమాదీనాం కర్మశ్రుతిగతానామాఖ్యానానాం సన్నిహితవిధిస్తుత్యర్థతా, తద్వత్ । తస్మాన్న పారిప్లవార్థత్వమ్ ॥ ౨౪ ॥
అగ్నీన్ధనాద్యధికరణమ్
అత ఎవ చాగ్నీన్ధనాద్యనపేక్షా ॥ ౨౫ ॥
‘పురుషార్థోఽతః శబ్దాత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౧) ఇత్యేతత్ వ్యవహితమపి సమ్భవాత్ ‘అతః’ ఇతి పరామృశ్యతే । అత ఎవ చ విద్యాయాః పురుషార్థహేతుత్వాత్ అగ్నీన్ధనాదీన్యాశ్రమకర్మాణి విద్యయా స్వార్థసిద్ధౌ నాపేక్షితవ్యానీతి ఆద్యస్యైవాధికరణస్య ఫలముపసంహరత్యధికవివక్షయా ॥ ౨౫ ॥
సర్వాపేక్షాధికరణమ్
సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్ ॥ ౨౬ ॥
ఇదమిదానీం చిన్త్యతే — కిం విద్యాయా అత్యన్తమేవానపేక్షా ఆశ్రమకర్మణామ్ , ఉత అస్తి కాచిదపేక్షేతి । తత్ర అత ఎవాగ్నీన్ధనాదీన్యాశ్రమకర్మాణి విద్యయా స్వార్థసిద్ధౌ నాపేక్ష్యన్తే, ఇత్యేవమత్యన్తమేవానపేక్షాయాం ప్రాప్తాయామ్ , ఇదముచ్యతే — సర్వాపేక్షా చేతి । అపేక్షతే చ విద్యా సర్వాణ్యాశ్రమకర్మాణి, నాత్యన్తమనపేక్షైవ । నను విరుద్ధమిదం వచనమ్ — అపేక్షతే చ ఆశ్రమకర్మాణి విద్యా, నాపేక్షతే చేతి । నేతి బ్రూమః । ఉత్పన్నా హి విద్యా ఫలసిద్ధిం ప్రతి న కిఞ్చిదన్యదపేక్షతే, ఉత్పత్తిం ప్రతి తు అపేక్షతే । కుతః ? యజ్ఞాదిశ్రుతేః । తథా హి శ్రుతిః — ‘తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసాఽనాశకేన’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి యజ్ఞాదీనాం విద్యాసాధనభావం దర్శయతి । వివిదిషాసంయోగాచ్చైషాముత్పత్తిసాధనభావోఽవసీయతే । ‘అథ యద్యజ్ఞ ఇత్యాచక్షతే బ్రహ్మచర్యమేవ తత్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౫ । ౧) ఇత్యత్ర చ విద్యాసాధనభూతస్య బ్రహ్మచర్యస్య యజ్ఞాదిభిః సంస్తవాత్ యజ్ఞాదీనామపి హి సాధనభావః సూచ్యతే । ‘సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి తపాంసి సర్వాణి చ యద్వదన్తి । యదిచ్ఛన్తో బ్రహ్మచర్యం చరన్తి తత్తే పదం సఙ్గ్రహేణ బ్రవీమి’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ఇత్యేవమాద్యా చ శ్రుతిః ఆశ్రమకర్మణాం విద్యాసాధనభావం సూచయతి । స్మృతిరపి — ‘కషాయపక్తిః కర్మాణి జ్ఞానం తు పరమా గతిః । కషాయే కర్మభిః పక్వే తతో జ్ఞానం ప్రవర్తతే’ ఇత్యేవమాద్యా । అశ్వవదితి యోగ్యతానిదర్శనమ్ — యథా చ యోగ్యతావశేన అశ్వో న లాఙ్గలాకర్షణే యుజ్యతే, రథచర్యాయాం తు యుజ్యతే, ఎవమాశ్రమకర్మాణి విద్యయా ఫలసిద్ధౌ నాపేక్ష్యన్తే, ఉత్పత్తౌ చ అపేక్ష్యన్త ఇతి ॥ ౨౬ ॥
శమదమాద్యుపేతః స్యాత్తథాపి తు తద్విధేస్తదఙ్గతయా తేషామవశ్యానుష్ఠేయత్వాత్ ॥ ౨౭ ॥
యది కశ్చిన్మన్యేత — యజ్ఞాదీనాం విద్యాసాధనభావో న న్యాయ్యః, విధ్యభావాత్ । ‘యజ్ఞేన వివిదిషన్తి’ ఇత్యేవంజాతీయకా హి శ్రుతిః అనువాదస్వరూపా విద్యాభిష్టవపరా, న యజ్ఞాదివిధిపరా — ఇత్థం మహాభాగా విద్యా, యత్ యజ్ఞాదిభిరేతామవాప్తుమిచ్ఛన్తీతి — తథాపి తు శమదమాద్యుపేతః స్యాత్ విద్యార్థీ, ‘తస్మాదేవంవిచ్ఛాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః సమాహితో భూత్వాఽఽత్మన్యేవాత్మానం పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇతి విద్యాసాధనత్వేన శమదమాదీనాం విధానాత్ విహితానాం చ అవశ్యానుష్ఠేయత్వాత్ । నను అత్రాపి శమాద్యుపేతో భూత్వా పశ్యతీతి వర్తమానాపదేశ ఉపలభ్యతే, న విధిః ; నేతి బ్రూమః, ‘తస్మాత్’ ఇతి ప్రకృతప్రశంసాపరిగ్రహాద్విధిత్వప్రతీతేః । ‘పశ్యేత్’ ఇతి చ మాధ్యన్దినా విస్పష్టమేవ విధిమధీయతే । తస్మాత్ యజ్ఞాద్యనపేక్షాయామపి శమాదీన్యపేక్షితవ్యాని । యజ్ఞాదీన్యపి తు అపేక్షితవ్యాని, యజ్ఞాదిశ్రుతేరేవ । నను ఉక్తమ్ — యజ్ఞాదిభిర్వివిదిషన్తీత్యత్ర న విధిరుపలభ్యత ఇతి — సత్యముక్తమ్; తథాపి తు అపూర్వత్వాత్సంయోగస్య విధిః పరికల్ప్యతే । న హి అయం యజ్ఞాదీనాం వివిదిషాసంయోగః పూర్వం ప్రాప్తః, యేనానూద్యేత । ‘తస్మాత్పూషా ప్రపిష్టభాగోఽదన్తకో హి’ ఇత్యేవమాదిషు చ అశ్రుతవిధికేష్వపి వాక్యేషు అపూర్వత్వాద్విధిం పరికల్ప్య, ‘పౌష్ణం పేషణం వికృతౌ ప్రతీయేత’ (శాబ. భా. ౩ । ౩ । ౩౪) — ఇత్యాదివిచారః ప్రథమే తన్త్రే ప్రవర్తితః । తథా చ ఉక్తమ్ ‘విధిర్వా ధారణవత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౨౦) ఇతి । స్మృతిష్వపి భగవద్గీతాద్యాసు అనభిసన్ధాయ ఫలమ్ అనుష్ఠితాని యజ్ఞాదీని ముముక్షోర్జ్ఞానసాధనాని భవన్తీతి ప్రపఞ్చితమ్ । తస్మాద్యజ్ఞాదీని శమదమాదీని చ యథాశ్రమం సర్వాణ్యేవ ఆశ్రమకర్మాణి విద్యోత్పత్తావపేక్షితవ్యాని । తత్రాపి ‘ఎవంవిత్’ ఇతి విద్యాసంయోగాత్ ప్రత్యాసన్నాని విద్యాసాధనాని శమాదీని, వివిదిషాసంయోగాత్తు బాహ్యతరాణి యజ్ఞాదీనీతి వివేక్తవ్యమ్ ॥ ౨౭ ॥
సర్వాన్నానుమత్యధికరణమ్
సర్వాన్నానుమతిశ్చ ప్రాణాత్యయే తద్దర్శనాత్ ॥ ౨౮ ॥
ప్రాణసంవాదే శ్రూయతే ఛన్దోగానామ్ — ‘న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చనానన్నం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౧) ఇతి । తథా వాజసనేయినామ్ — ‘న హ వా అస్యానన్నం జగ్ధం భవతి నానన్నం ప్రతిగృహీతమ్’ (బృ. ఉ. ౬ । ౧ । ౧౪) ఇతి । సర్వమస్యాదనీయమేవ భవతీత్యర్థః । కిమిదం సర్వాన్నానుజ్ఞానం శమాదివత్ విద్యాఙ్గం విధీయతే, ఉత స్తుత్యర్థం సఙ్కీర్త్యత ఇతి సంశయే — విధిరితి తావత్ప్రాప్తమ్ । తథా హి ప్రవృత్తివిశేషకర ఉపదేశో భవతి । అతః ప్రాణవిద్యాసన్నిధానాత్ తదఙ్గత్వేన ఇయం నియమనివృత్తిరుపదిశ్యతే । నను ఎవం సతి భక్ష్యాభక్ష్యవిభాగశాస్త్రవ్యాఘాతః స్యాత్ — నైష దోషః, సామాన్యవిశేషభావాత్ బాధోపపత్తేః । యథా ప్రాణిహింసాప్రతిషేధస్య పశుసంజ్ఞపనవిధినా బాధః, యథా చ ‘న కాఞ్చన పరిహరేత్తద్వ్రతమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧౩ । ౨) ఇత్యనేన వామదేవ్యవిద్యావిషయేణ సర్వస్త్ర్యపరిహారవచనేన సామాన్యవిషయం గమ్యాగమ్యవిభాగశాస్త్రం బాధ్యతే — ఎవమనేనాపి ప్రాణవిద్యావిషయేణ సర్వాన్నభక్షణవచనేన భక్ష్యాభక్ష్యవిభాగశాస్త్రం బాధ్యేతేత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
నేదం సర్వాన్నానుజ్ఞానం విధీయత ఇతి । న హి అత్ర విధాయకః శబ్ద ఉపలభ్యతే, ‘న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చనానన్నం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౧) ఇతి వర్తమానాపదేశాత్ । న చ అసత్యామపి విధిప్రతీతౌ ప్రవృత్తివిశేషకరత్వలోభేనైవ విధిరభ్యుపగన్తుం శక్యతే । అపి చ శ్వాదిమర్యాదం ప్రాణస్యాన్నమిత్యుక్త్వా, ఇదముచ్యతే — నైవంవిదః కిఞ్చిదనన్నం భవతీతి । న చ శ్వాదిమర్యాదమన్నం మానుషేణ దేహేనోపభోక్తుం శక్యతే । శక్యతే తు ప్రాణస్యాన్నమిదం సర్వమితి విచిన్తయితుమ్ । తస్మాత్ ప్రాణాన్నవిజ్ఞానప్రశంసార్థోఽయమర్థవాదః, న సర్వాన్నానుజ్ఞానవిధిః । తద్దర్శయతి — ‘సర్వాన్నానుమతిశ్చ ప్రాణాత్యయే’ ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి — ప్రాణాత్యయ ఎవ హి పరస్యామాపది సర్వమన్నమదనీయత్వేనాభ్యనుజ్ఞాయతే, తద్దర్శనాత్ । తథా హి శ్రుతిః చాక్రాయణస్య ఋషేః కష్టాయామవస్థాయామ్ అభక్ష్యభక్షణే ప్రవృత్తిం దర్శయతి ‘మటచీహతేషు కురుషు’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౦ । ౧) ఇత్యస్మిన్ బ్రాహ్మణే — చాక్రాయణః కిల ఋషిః ఆపద్గతః ఇభ్యేన సామిఖాదితాన్కుల్మాషాంశ్చఖాద । అనుపానం తు తదీయమ్ ఉచ్ఛిష్టదోషాత్ప్రత్యాచచక్షే । కారణం చాత్రోవాచ ‘న వా అజీవిష్యమిమానఖాదన్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౦ । ౪) ఇతి, ‘కామో మ ఉదపానమ్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౦ । ౪) ఇతి చ । పునశ్చ ఉత్తరేద్యుః తానేవ స్వపరోచ్ఛిష్టాన్పర్యుషితాన్కుల్మాషాన్ భక్షయాంబభూవ — ఇతి । తదేతత్ ఉచ్ఛిష్టోచ్ఛిష్టపర్యుషితభక్షణం దర్శయన్త్యాః శ్రుతేః ఆశయాతిశయో లక్ష్యతే — ప్రాణాత్యయప్రసఙ్గే ప్రాణసన్ధారణాయ అభక్ష్యమపి భక్షయితవ్యమితి; స్వస్థావస్థాయాం తు తన్న కర్తవ్యం విద్యావతాపి — ఇత్యనుపానప్రత్యాఖ్యానాద్గమ్యతే । తస్మాత్ అర్థవాదః ‘న హ వా ఎవంవిది’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౧) ఇత్యేవమాదిః ॥ ౨౮ ॥
అబాధాచ్చ ॥ ౨౯ ॥
ఎవం చ సతి ‘ఆహారశుద్ధౌ సత్త్వశుద్ధిః’ ఇత్యేవమాది భక్ష్యాభక్ష్యవిభాగశాస్త్రమ్ అబాధితం భవిష్యతి ॥ ౨౯ ॥
అపి చ స్మర్యతే ॥ ౩౦ ॥
అపి చ ఆపది సర్వాన్నభక్షణమపి స్మర్యతే విదుషోఽవిదుషశ్చ అవిశేషేణ — ‘జీవితాత్యయమాపన్నో యోఽన్నమత్తి యతస్తతః । లిప్యతే న స పాపేన పద్మపత్రమివామ్భసా’ (మ.స్మృ. ౧౦ । ౧౦౪) ఇతి । తథా ‘మద్యం నిత్యం బ్రాహ్మణః’ (గౌ॰ధ॰సూ॰ ౧-౨-౨౫), ‘సురాపస్య బ్రాహ్మణస్యోష్ణామాసిఞ్చేయుః’ (గౌ. ధ. సూ. ౩ । ౫ । ౧), ‘సురాపాః కృమయో భవన్త్యభక్ష్యభక్షణాత్’ ఇతి చ స్మర్యతే వర్జనమనన్నస్య ॥ ౩౦ ॥
శబ్దశ్చాతోఽకామకారే ॥ ౩౧ ॥
శబ్దశ్చ అనన్నస్య ప్రతిషేధకః కామకారనివృత్తిప్రయోజనః కఠానాం సంహితాయాం శ్రూయతే — ‘తస్మాద్బ్రాహ్మణః సురాం న పిబేత్’ ఇతి । సోఽపి ‘న హ వా ఎవంవిది’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౧) ఇత్యస్యార్థవాదత్వాత్ ఉపపన్నతరో భవతి । తస్మాదేవంజాతీయకా అర్థవాదా న విధయ ఇతి ॥ ౩౧ ॥
ఆశ్రమకర్మాధికరణమ్
విహితత్వాచ్చాశ్రమకర్మాపి ॥ ౩౨ ॥
‘సర్వాపేక్షా చ’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౨౬) ఇత్యత్ర ఆశ్రమకర్మణాం విద్యాసాధనత్వమవధారితమ్; ఇదానీం తు కిమముముక్షోరప్యాశ్రమమాత్రనిష్ఠస్య విద్యామకామయమానస్య తాన్యనుష్ఠేయాని, ఉతాహో నేతి చిన్త్యతే । తత్ర ‘తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదినా ఆశ్రమకర్మణాం విద్యాసాధనత్వేన విహితత్వాత్ విద్యామనిచ్ఛతః ఫలాన్తరం కామయమానస్య నిత్యాన్యననుష్ఠేయాని । అథ తస్యాప్యనుష్ఠేయాని, న తర్హి ఎషాం విద్యాసాధనత్వమ్ , నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధాత్ — ఇత్యస్యాం ప్రాప్తౌ, పఠతి — ఆశ్రమమాత్రనిష్ఠస్యాప్యముముక్షోః కర్తవ్యాన్యేవ నిత్యాని కర్మాణి, ‘యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ఇత్యాదినా విహితత్వాత్; న హి వచనస్యాతిభారో నామ కశ్చిదస్తి ॥ ౩౨ ॥
అథ యదుక్తమ్ — నైవం సతి విద్యాసాధనత్వమేషాం స్యాదితి, అత ఉత్తరం పఠతి —
సహకారిత్వేన చ ॥ ౩౩ ॥
విద్యాసహకారీణి చ ఎతాని స్యుః, విహితత్వాదేవ ‘తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి’ ఇత్యాదినా; తదుక్తమ్ — ‘సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౨౬) ఇతి । న చేదం విద్యాసహకారిత్వవచనమాశ్రమకర్మణాం ప్రయాజాదివత్ విద్యాఫలవిషయం మన్తవ్యమ్ , అవిధిలక్షణత్వాద్విద్యాయాః, అసాధ్యత్వాచ్చ విద్యాఫలస్య । విధిలక్షణం హి సాధనం దర్శపూర్ణమాసాది స్వర్గఫలసిషాధయిషయా సహకారిసాధనాన్తరమ్ అపేక్షతే, నైవం విద్యా । తథా చోక్తమ్ — ‘అత ఎవ చాగ్నీన్ధనాద్యనపేక్షా’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౨౫) ఇతి । తస్మాదుత్పత్తిసాధనత్వ ఎవ ఎషాం సహకారిత్వవాచోయుక్తిః । న చ అత్ర నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధ ఆశఙ్క్యః, కర్మాభేదేఽపి సంయోగభేదాత్ । నిత్యో హి ఎకః సంయోగో యావజ్జీవాదివాక్యకల్పితః, న తస్య విద్యాఫలత్వమ్ । అనిత్యస్తు అపరః సంయోగః ‘తమేతం వేదానువచనేన’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదివాక్యకల్పితః, తస్య విద్యాఫలత్వమ్ — యథా ఎకస్యాపి ఖాదిరత్వస్య నిత్యేన సంయోగేన క్రత్వర్థత్వమ్ , అనిత్యేన సంయోగేన పురుషార్థత్వమ్ , తద్వత్ ॥ ౩౩ ॥
సర్వథాపి త ఎవోభయలిఙ్గాత్ ॥ ౩౪ ॥
సర్వథాపి ఆశ్రమకర్మత్వపక్షే విద్యాసహకారిత్వపక్షే చ, త ఎవ అగ్నిహోత్రాదయో ధర్మా అనుష్ఠేయాః । ‘త ఎవ’ ఇత్యవధారయన్నాచార్యః కిం నివర్తయతి ? కర్మభేదశఙ్కామితి బ్రూమః । యథా కుణ్డపాయినామయనే ‘మాసమగ్నిహోత్రం జుహ్వతి’ ఇత్యత్ర నిత్యాదగ్నిహోత్రాత్కర్మాన్తరముపదిశ్యతే, నైవమిహ కర్మభేదోఽస్తీత్యర్థః । కుతః ? ఉభయలిఙ్గాత్ — శ్రుతిలిఙ్గాత్స్మృతిలిఙ్గాచ్చ । శ్రుతిలిఙ్గం తావత్ — ‘తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి సిద్ధవదుత్పన్నరూపాణ్యేవ యజ్ఞాదీని వివిదిషాయాం వినియుఙ్క్తే, న తు ‘జుహ్వతి’ ఇత్యాదివత్ అపూర్వమేషాం రూపముత్పాదయతీతి । స్మృతిలిఙ్గమపి — ‘అనాశ్రితః కర్మఫలం కార్యం కర్మ కరోతి యః’ (భ. గీ. ౬ । ౧) ఇతి విజ్ఞాతకర్తవ్యతాకమేవ కర్మ విద్యోత్పత్త్యర్థం దర్శయతి । ‘యస్యైతేఽష్టాచత్వారింశత్సంస్కారాః’ (గౌ. ధ. సూ. ౧ । ౮ । ౨౫) ఇత్యాద్యా చ సంస్కారత్వప్రసిద్ధిః వైదికేషు కర్మసు తత్సంస్కృతస్య విద్యోత్పత్తిమభిప్రేత్య స్మృతౌ భవతి । తస్మాత్సాధ్విదమ్ అభేదావధారణమ్ ॥ ౩౪ ॥
అనభిభవం చ దర్శయతి ॥ ౩౫ ॥
సహకారిత్వస్యైవ ఎతదుపోద్బలకం లిఙ్గదర్శనమ్ । అనభిభవం చ దర్శయతి శ్రుతిః బ్రహ్మచర్యాదిసాధనసమ్పన్నస్య రాగాదిభిః క్లేశైః — ‘ఎష హ్యాత్మా న నశ్యతి యం బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౫ । ౩) ఇత్యాదినా । తస్మాత్ యజ్ఞాదీన్యాశ్రమకర్మాణి చ భవన్తి విద్యాసహకారీణి చేతి నిశ్చితమ్ ॥ ౩౫ ॥
విధురాధికరణమ్
అన్తరా చాపి తు తద్దృష్టేః ॥ ౩౬ ॥
విధురాదీనాం ద్రవ్యాదిసమ్పద్రహితానాం చ అన్యతమాశ్రమప్రతిపత్తిహీనానామన్తరాలవర్తినాం కిం విద్యాయామధికారోఽస్తి, కిం వా నాస్తి — ఇతి సంశయే, నాస్తీతి తావత్ప్రాప్తమ్ , ఆశ్రమకర్మణాం విద్యాహేతుత్వావధారణాత్ , ఆశ్రమకర్మాసమ్భవాచ్చైతేషామ్ — ఇత్యేవం ప్రాప్తే, ఇదమాహ — అన్తరా చాపి తు — అనాశ్రమిత్వేన వర్తమానోఽపి విద్యాయామధిక్రియతే । కుతః ? తద్దృష్టేః — రైక్వవాచక్నవీప్రభృతీనామేవంభూతానామపి బ్రహ్మవిత్త్వశ్రుత్యుపలబ్ధేః ॥ ౩౬ ॥
అపి చ స్మర్యతే ॥ ౩౭ ॥
సంవర్తప్రభృతీనాం చ నగ్నచర్యాదియోగాత్ అనపేక్షితాశ్రమకర్మణామపి మహాయోగిత్వం స్మర్యత ఇతిహాసే ॥ ౩౭ ॥
నను లిఙ్గమిదం శ్రుతిస్మృతిదర్శనముపన్యస్తమ్ । కా ను ఖలు ప్రాప్తిరితి, సా అభిధీయతే —
విశేషానుగ్రహశ్చ ॥ ౩౮ ॥
తేషామపి చ విధురాదీనామ్ అవిరుద్ధైః పురుషమాత్రసమ్బన్ధిభిర్జపోపవాసదేవతారాధనాదిభిర్ధర్మవిశేషైరనుగ్రహో విద్యాయాః సమ్భవతి । తథా చ స్మృతిః — ‘జప్యేనైవ తు సంసిధ్యేద్బ్రాహ్మణో నాత్ర సంశయః । కుర్యాదన్యన్న వా కుర్యాన్మైత్రో బ్రాహ్మణ ఉచ్యతే’ (మ. స్మృ. ౨ । ౮౭) ఇతి అసమ్భవదాశ్రమకర్మణోఽపి జప్యేఽధికారం దర్శయతి । జన్మాన్తరానుష్ఠితైరపి చ ఆశ్రమకర్మభిః సమ్భవత్యేవ విద్యాయా అనుగ్రహః । తథా చ స్మృతిః — ‘అనేకజన్మసంసిద్ధస్తతో యాతి పరాం గతిమ్’ (భ. గీ. ౬ । ౪౫) ఇతి జన్మాన్తరసఞ్చితానపి సంస్కారవిశేషాన్ అనుగ్రహీతౄన్ విద్యాయాం దర్శయతి । దృష్టార్థా చ విద్యా ప్రతిషేధాభావమాత్రేణాపి అర్థినమధికరోతి శ్రవణాదిషు । తస్మాత్ విధురాదీనామప్యధికారో న విరుధ్యతే ॥ ౩౮ ॥
అతస్త్వితరజ్జ్యాయో లిఙ్గాచ్చ ॥ ౩౯ ॥
అతస్తు అన్తరాలవర్తిత్వాత్ ఇతరత్ ఆశ్రమవర్తిత్వం జ్యాయో విద్యాసాధనమ్ , శ్రుతిస్మృతిసన్దృష్టత్వాత్ । శ్రుతిలిఙ్గాచ్చ — ‘తేనైతి బ్రహ్మవిత్పుణ్యకృత్తైజసశ్చ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౯) ఇతి । ‘అనాశ్రమీ న తిష్ఠేత దినమేకమపి ద్విజః । సంవత్సరమనాశ్రమీ స్థిత్వా కృచ్ఛ్రమేకం చరేత్’(ద॰స్మృ॰ ౧-౧౦) ఇతి చ స్మృతిలిఙ్గాత్ ॥ ౩౯ ॥
తద్భూతాధికరణమ్
తద్భూతస్య తు నాతద్భావో జైమినేరపి నియమాతద్రూపాభావేభ్యః ॥ ౪౦ ॥
సన్తి ఊర్ధ్వరేతస ఆశ్రమా ఇతి స్థాపితమ్ । తాంస్తు ప్రాప్తస్య కథఞ్చిత్ తతః ప్రచ్యుతిరస్తి, నాస్తి వేతి సంశయః । పూర్వకర్మస్వనుష్ఠానచికీర్షయా వా రాగాదివశేన వా ప్రచ్యుతోఽపి స్యాత్ విశేషాభావాదిత్యేవం ప్రాప్తే, ఉచ్యతే — తద్భూతస్య తు ప్రతిపన్నోర్ధ్వరేతోభావస్య న కథఞ్చిదపి అతద్భావః, న తతః ప్రచ్యుతిః స్యాత్ । కుతః ? నియమాతద్రూపాభావేభ్యః । తథా హి — ‘అత్యన్తమాత్మానమాచార్యకులేఽవసాదయన్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇతి, ‘అరణ్యమియాదితి పదం తతో న పునరేయాదిత్యుపనిషత్’ ఇతి, ‘ఆచార్యేణాభ్యనుజ్ఞాతశ్చతుర్ణామేకమాశ్రమమ్ । ఆ విమోక్షాచ్ఛరీరస్య సోఽనుతిష్ఠేద్యథావిధి’(మ॰భా॰ ౧౨-౨౩౪-౪) ఇతి చ ఎవంజాతీయకో నియమః ప్రచ్యుత్యభావం దర్శయతి । యథా చ ‘బ్రహ్మచర్యం సమాప్య గృహీ భవేత్’ (జా. ఉ. ౪) ‘బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్’ (జా. ఉ. ౪) ఇతి చ ఎవమాదీని ఆరోహరూపాణి వచాంస్యుపలభ్యన్తే, నైవం ప్రత్యవరోహరూపాణి । న చైవమాచారాః శిష్టా విద్యన్తే । యత్తు పూర్వకర్మస్వనుష్ఠానచికీర్షయా ప్రత్యవరోహణమితి, తదసత్ — ‘శ్రేయాన్స్వధర్మో విగుణః పరధర్మాత్స్వనుష్ఠితాత్’ (భ. గీ. ౩ । ౩౫) ఇతి స్మరణాత్ , న్యాయాచ్చ — యో హి యం ప్రతి విధీయతే స తస్య ధర్మః, న తు యో యేన స్వనుష్ఠాతుం శక్యతే । చోదనాలక్షణత్వాద్ధర్మస్య । న చ రాగాదివశాత్ప్రచ్యుతిః, నియమశాస్త్రస్య బలీయస్త్వాత్ । జైమినేరపీతి అపిశబ్దేన జైమినిబాదరాయణయోరత్ర సమ్ప్రతిపత్తిం శాస్తి ప్రతిపత్తిదార్ఢ్యాయ ॥ ౪౦ ॥
ఆధికారికాధికరణమ్
న చాధికారికమపి పతనానుమానాత్తదయోగాత్ ॥ ౪౧ ॥
యది నైష్ఠికో బ్రహ్మచారీ ప్రమాదాదవకీర్యేత, కిం తస్య ‘బ్రహ్మచార్యవకీర్ణీ నైఋతం గర్దభమాలభేత’ ఇత్యేతత్ప్రాయశ్చిత్తం స్యాత్ , ఉత నేతి । నేత్యుచ్యతే; యదపి అధికారలక్షణే నిర్ణీతం ప్రాయశ్చిత్తమ్ ‘అవకీర్ణిపశుశ్చ తద్వదాధానస్యాప్రాప్తకాలత్వాత్’ (జై. సూ. ౬ । ౮ । ౨౨) ఇతి, తదపి న నైష్ఠికస్య భవితుమర్హతి । కిం కారణమ్ ? ‘ఆరూఢో నైష్ఠికం ధర్మం యస్తు ప్రచ్యవతే పునః । ప్రాయశ్చిత్తం న పశ్యామి యేన శుధ్యేత్స ఆత్మహా’(అ॰పు॰ ౧౬౫-౨౩,౨౪) ఇతి అప్రతిసమాధేయపతనస్మరణాత్ ఛిన్నశిరస ఇవ ప్రతిక్రియానుపపత్తేః । ఉపకుర్వాణస్య తు తాదృక్పతనస్మరణాభావాదుపపద్యతే తత్ప్రాయశ్చిత్తమ్ ॥ ౪౧ ॥
ఉపపూర్వమపి త్వేకే భావమశనవత్తదుక్తమ్ ॥ ౪౨ ॥
అపి తు ఎకే ఆచార్యా ఉపపాతకమేవైతదితి మన్యన్తే । యత్ నైష్ఠికస్య గురుదారాదిభ్యోఽన్యత్ర బ్రహ్మచర్యం విశీర్యేత, న తత్ మహాపాతకం భవతి, గురుతల్పాదిషు మహాపాతకేష్వపరిగణనాత్ । తస్మాత్ ఉపకుర్వాణవత్ నైష్ఠికస్యాపి ప్రాయశ్చిత్తస్య భావమిచ్ఛన్తి, బ్రహ్మచారిత్వావిశేషాత్ అవకీర్ణిత్వావిశేషాచ్చ । అశనవత్ — యథా బ్రహ్మచారిణో మధుమాంసాశనే వ్రతలోపః పునః సంస్కారశ్చ, ఎవమితి । యే హి ప్రాయశ్చిత్తస్యాభావమిచ్ఛన్తి, తేషాం న మూలముపలభ్యతే । యే తు భావమిచ్ఛన్తి, తేషాం ‘బ్రహ్మచార్యవకీర్ణీ’ ఇత్యేతదవిశేషశ్రవణం మూలమ్ । తస్మాత్ భావో యుక్తతరః । తదుక్తం ప్రమాణలక్షణే — ‘సమా విప్రతిపత్తిః స్యాత్’ (జై. సూ. ౧ । ౩ । ౮) ‘శాస్త్రస్థా వా తన్నిమిత్తత్వాత్’ (జై. సూ. ౧ । ౩ । ౯) ఇతి । ప్రాయశ్చిత్తాభావస్మరణం తు ఎవం సతి యత్నగౌరవోత్పాదనార్థమితి వ్యాఖ్యాతవ్యమ్ । ఎవం భిక్షువైఖానసయోరపి — ‘వానప్రస్థో దీక్షాభేదే కృచ్ఛ్రం ద్వాదశరాత్రం చరిత్వా మహాకక్షం వర్ధయేత్’ ,‘భిక్షుర్వానప్రస్థవత్సోమవల్లివర్జం స్వశాస్త్రసంస్కారశ్చ’(వ॰ధ॰ ౨౧-౩౫,౩౬) ఇత్యేవమాది ప్రాయశ్చిత్తస్మరణమ్ అనుసర్తవ్యమ్ ॥ ౪౨ ॥
బహిరధికరణమ్
బహిస్తూభయథాపి స్మృతేరాచారాచ్చ ॥ ౪౩ ॥
యది ఊర్ధ్వరేతసాం స్వాశ్రమేభ్యః ప్రచ్యవనం మహాపాతకమ్ , యది వా ఉపపాతకమ్ , ఉభయథాపి శిష్టైస్తే బహిష్కర్తవ్యాః — ‘ఆరూఢో నైష్ఠికం ధర్మం యస్తు ప్రచ్యవతే పునః । ప్రాయశ్చిత్తం న పశ్యామి యేన శుధ్యేత్స ఆత్మహా’(అ॰పు॰ ౧౬౫-౨౩,౨౪) ఇతి, ‘ఆరూఢపతితం విప్రం మణ్డలాచ్చ వినిఃసృతమ్ । ఉద్బద్ధం కృమిదష్టం చ స్పృష్ట్వా చాన్ద్రాయణం చరేత్’ ఇతి చ ఎవమాదినిన్దాతిశయస్మృతిభ్యః । శిష్టాచారాచ్చ — న హి యజ్ఞాధ్యయనవివాహాదీని తైః సహ ఆచరన్తి శిష్టాః ॥ ౪౩ ॥
స్వామ్యధికరణమ్
స్వామినః ఫలశ్రుతేరిత్యాత్రేయః ॥ ౪౪ ॥
అఙ్గేషూపాసనేషు సంశయః — కిం తాని యజమానకర్మాణి ఆహోస్విత్ ఋత్విక్కర్మాణీతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? యజమానకర్మాణీతి । కుతః ? ఫలశ్రుతేః । ఫలం హి శ్రూయతే — ‘వర్షతి హాస్మై వర్షయతి హ య ఎతదేవం విద్వాన్వృష్టౌ పఞ్చవిధꣳ సామోపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౩ । ౨) ఇత్యాది । తచ్చ స్వామిగామి న్యాయ్యమ్ , తస్య సాఙ్గే ప్రయోగేఽధికృతత్వాత్ , అధికృతాధికారత్వాచ్చ ఎవంజాతీయకస్య । ఫలం చ కర్తరి ఉపాసనానాం శ్రూయతే — ‘వర్షత్యస్మై య ఉపాస్తే’ ఇత్యాది । నను ఋత్విజోఽపి ఫలం దృష్టమ్ ‘ఆత్మనే వా యజమానాయ వా యం కామం కామయతే తమాగాయతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨౮) ఇతి — న, తస్య వాచనికత్వాత్ । తస్మాత్ స్వామిన ఎవ ఫలవత్సు ఉపాసనేషు కర్తృత్వమ్ — ఇత్యాత్రేయ ఆచార్యో మన్యతే ॥ ౪౪ ॥
ఆర్త్విజ్యమిత్యౌడులోమిస్తస్మై హి పరిక్రీయతే ॥ ౪౫ ॥
నైతదస్తి — స్వామికర్మాణ్యుపాసనానీతి । ఋత్విక్కర్మాణ్యేతాని స్యుః — ఇత్యౌడులోమిరాచార్యో మన్యతే । కిం కారణమ్ ? తస్మై హి సాఙ్గాయ కర్మణే యజమానేన ఋత్విక్ పరిక్రీయతే । తత్ప్రయోగాన్తఃపాతీని చ ఉద్గీథాద్యుపాసనాని అధికృతాధికారత్వాత్ । తస్మాత్ గోదోహనాదినియమవదేవ ఋత్విగ్భిర్నిర్వర్త్యేరన్ । తథా చ ‘తꣳ హ బకో దాల్భ్యో విదాఞ్చకార । స హ నైమిశీయానాముద్గాతా బభూవ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౩) ఇత్యుద్గాతృకర్తృకతాం విజ్ఞానస్య దర్శయతి । యత్తూక్తం కర్త్రాశ్రయం ఫలం శ్రూయత ఇతి — నైష దోషః, పరార్థత్వాదృత్విజః అన్యత్ర వచనాత్ ఫలసమ్బన్ధానుపపత్తేః ॥ ౪౫ ॥
శ్రుతేశ్చ ॥ ౪౬ ॥
‘యాం వై కాఞ్చన యజ్ఞ ఋత్విజ ఆశిషమాశాసత ఇతి యజమానాయైవ తామాశాసత ఇతి హోవాచ’ ఇతి, ‘తస్మాదు హైవంవిదుద్గాతా బ్రూయాత్కం’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౮)‘తే కామమాగాయాని’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౯) ఇతి చ ఋత్విక్కర్తృకస్య విజ్ఞానస్య యజమానగామి ఫలం దర్శయతి । తస్మాత్ అఙ్గోపాసనానామృత్విక్కర్మత్వసిద్ధిః ॥ ౪౬ ॥
సహకార్యన్తరవిధ్యధికరణమ్
సహకార్యన్తరవిధిః పక్షేణ తృతీయం తద్వతో విధ్యాదివత్ ॥ ౪౭ ॥
‘తస్మాద్బ్రాహ్మణః పాణ్డిత్యం నిర్విద్య బాల్యేన తిష్ఠాసేద్బాల్యం చ పాణ్డిత్యం చ నిర్విద్యాథ మునిరమౌనం చ మౌనం చ నిర్విద్యాథ బ్రాహ్మణః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇతి బృహదారణ్యకే శ్రూయతే । తత్ర సంశయః — మౌనం విధీయతే, న వేతి । న విధీయత ఇతి తావత్ప్రాప్తమ్ , ‘బాల్యేన తిష్ఠాసేత్’ ఇత్యత్రైవ విధేరవసితత్వాత్ । న హి ‘అథ మునిః’ ఇత్యత్ర విధాయికా విభక్తిరుపలభ్యతే । తస్మాదయమనువాదో యుక్తః । కుతః ప్రాప్తిరితి చేత్ — మునిపణ్డితశబ్దయోర్జ్ఞానార్థత్వాత్ ‘పాణ్డిత్యం నిర్విద్య’ ఇత్యేవ ప్రాప్తం మౌనమ్ । అపి చ ‘అమౌనం చ మౌనం చ నిర్విద్యాథ బ్రాహ్మణః’ ఇత్యత్ర తావత్ న బ్రాహ్మణత్వం విధీయతే, ప్రాగేవ ప్రాప్తత్వాత్ । తస్మాత్ ‘అథ బ్రాహ్మణః’ ఇతి ప్రశంసావాదః, తథైవ ‘అథ మునిః’ ఇత్యపి భవితుమర్హతి, సమాననిర్దేశత్వాదిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
సహకార్యన్తరవిధిరితి । విద్యాసహకారిణో మౌనస్య బాల్యపాణ్డిత్యవద్విధిరేవ ఆశ్రయితవ్యః, అపూర్వత్వాత్ । నను పాణ్డిత్యశబ్దేనైవ మౌనస్యావగతత్వముక్తమ్ — నైష దోషః, మునిశబ్దస్య జ్ఞానాతిశయార్థత్వాత్ , మననాన్మునిరితి చ వ్యుత్పత్తిసమ్భవాత్ , ‘మునీనామప్యహం వ్యాసః’ (భ. గీ. ౧౦ । ౩౭) ఇతి చ ప్రయోగదర్శనాత్ । నను మునిశబ్ద ఉత్తమాశ్రమవచనోఽపి శ్రూయతే ‘గార్హస్థ్యమాచార్యకులం మౌనం వానప్రస్థమ్’ ఇత్యత్ర — న, ‘వాల్మీకిర్మునిపుఙ్గవః’ ఇత్యాదిషు వ్యభిచారదర్శనాత్ । ఇతరాశ్రమసన్నిధానాత్తు పారిశేష్యాత్ తత్ర ఉత్తమాశ్రమోపాదానమ్ , జ్ఞానప్రధానత్వాదుత్తమాశ్రమస్య । తస్మాత్ బాల్యపాణ్డిత్యాపేక్షయా తృతీయమిదం మౌనం జ్ఞానాతిశయరూపం విధీయతే । యత్తు బాల్య ఎవ విధేః పర్యవసానమితి, తథాపి అపూర్వత్వాన్మునిత్వస్య విధేయత్వమాశ్రీయతే — మునిః స్యాదితి । నిర్వేదనీయత్వనిర్దేశాదపి మౌనస్య బాల్యపాణ్డిత్యవద్విధేయత్వాశ్రయణమ్ । తద్వతః విద్యావతః సంన్యాసినః । కథం చ విద్యావతః సంన్యాసిన ఇత్యవగమ్యతే ? తదధికారాత్ — ఆత్మానం విదిత్వా పుత్రాద్యేషణాభ్యో వ్యుత్థాయ ‘అథ భిక్షాచర్యం చరన్తి’ ఇతి । నను సతి విద్యావత్త్వే ప్రాప్నోత్యేవ తత్రాతిశయః, కిం మౌనవిధినా — ఇత్యత ఆహ — పక్షేణేతి । ఎతదుక్తం భవతి — యస్మిన్పక్షే భేదదర్శనప్రాబల్యాత్ న ప్రాప్నోతి, తస్మిన్ ఎష విధిరితి । విధ్యాదివత్ — యథా ‘దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యేవంజాతీయకే విధ్యాదౌ సహకారిత్వేన అగ్న్యన్వాధానాదికమ్ అఙ్గజాతం విధీయతే, ఎవమ్ అవిధిప్రధానేఽపి అస్మిన్విద్యావాక్యే మౌనవిధిరిత్యర్థః ॥ ౪౭ ॥
ఎవం బాల్యాదివిశిష్టే కైవల్యాశ్రమే శ్రుతిమతి విద్యమానే, కస్మాత్ ఛాన్దోగ్యే గృహిణా ఉపసంహారః ‘అభిసమావృత్య కుటుమ్బే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇత్యత్ర ? తేన హి ఉపసంహరన్ తద్విషయమాదరం దర్శయతి — ఇత్యత ఉత్తరం పఠతి —
కృత్స్నభావాత్తు గృహిణోపసంహారః ॥ ౪౮ ॥
తుశబ్దో విశేషణార్థః । కృత్స్నభావోఽస్య విశేష్యతే । బహులాయాసాని హి బహూన్యాశ్రమకర్మాణి యజ్ఞాదీని తం ప్రతి కర్తవ్యతయోపదిష్టాని, ఆశ్రమాన్తరకర్మాణి చ యథాసమ్భవమహింసేన్ద్రియసంయమాదీని తస్య విద్యన్తే । తస్మాత్ గృహమేధినా ఉపసంహారో న విరుధ్యతే ॥ ౪౮ ॥
మౌనవదితరేషామప్యుపదేశాత్ ॥ ౪౯ ॥
యథా మౌనం గార్హస్థ్యం చ ఎతావాశ్రమౌ శ్రుతిమన్తౌ, ఎవమితరావపి వానప్రస్థగురుకులవాసౌ । దర్శితా హి పురస్తాచ్ఛ్రుతిః — ‘తప ఎవ ద్వితీయో బ్రహ్మచార్యాచార్యకులవాసీ తృతీయః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౧) ఇత్యాద్యా । తస్మాత్ చతుర్ణామప్యాశ్రమాణామ్ ఉపదేశావిశేషాత్ తుల్యవత్ వికల్పసముచ్చయాభ్యాం ప్రతిపత్తిః । ఇతరేషామితి ద్వయోరాశ్రమయోర్బహువచనం వృత్తిభేదాపేక్షయా అనుష్ఠాతృభేదాపేక్షయా వా — ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౪౯ ॥
అనావిష్కారాధికరణమ్
అనావిష్కుర్వన్నన్వయాత్ ॥ ౫౦ ॥
‘తస్మాద్బ్రాహ్మణః పాణ్డిత్యం నిర్విద్య బాల్యేన తిష్ఠాసేత్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇతి బాల్యమనుష్ఠేయతయా శ్రూయతే । తత్ర బాలస్య భావః కర్మ వా బాల్యమితి తద్ధితే సతి, బాలభావస్య వయోవిశేషస్య ఇచ్ఛయా సమ్పాదయితుమశక్యత్వాత్ , యథోపపాదమూత్రపురీషత్వాది బాలచరితమ్ , అన్తర్గతా వా భావవిశుద్ధిః అప్రరూఢేన్ద్రియత్వం దమ్భదర్పాదిరహితత్వం వా బాల్యం స్యాదితి సంశయః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? కామచారవాదభక్షతా యథోపపాదమూత్రపురీషత్వం చ ప్రసిద్ధతరం లోకే బాల్యమితి తద్గ్రహణం యుక్తమ్ । నను పతితత్వాదిదోషప్రాప్తేర్న యుక్తం కామచారతాద్యాశ్రయణమ్ — న; విద్యావతః సంన్యాసినో వచనసామర్థ్యాత్ దోషనివృత్తేః, పశుహింసాదిష్వివేత్యేవం ప్రాప్తే అభిధీయతే —
న, వచనస్య గత్యన్తరసమ్భవాత్ । అవిరుద్ధే హి అన్యస్మిన్ బాల్యశబ్దాభిలప్యే లభ్యమానే, న విధ్యన్తరవ్యాఘాతకల్పనా యుక్తా । ప్రధానోపకారాయ చ అఙ్గం విధీయతే । జ్ఞానాభ్యాసశ్చ ప్రధానమిహ యతీనామనుష్ఠేయమ్ । న చ సకలాయాం బాలచర్యాయామఙ్గీక్రియమాణాయాం జ్ఞానాభ్యాసః సమ్భావ్యతే । తస్మాత్ ఆన్తరో భావవిశేషో బాలస్య అప్రరూఢేన్ద్రియత్వాదిః ఇహ బాల్యమాశ్రీయతే; తదాహ — అనావిష్కుర్వన్నితి । జ్ఞానాధ్యయనధార్మికత్వాదిభిః ఆత్మానమవిఖ్యాపయన్ దమ్భదర్పాదిరహితో భవేత్ — యథా బాలః అప్రరూఢేన్ద్రియతయా న పరేషామ్ ఆత్మానమావిష్కర్తుమీహతే, తద్వత్ । ఎవం హి అస్య వాక్యస్య ప్రధానోపకార్యర్థానుగమ ఉపపద్యతే । తథా చ ఉక్తం స్మృతికారైః — ‘యం న సన్తం న చాసన్తం నాశ్రుతం న బహుశ్రుతమ్ । న సువృత్తం న దుర్వృత్తం వేద కశ్చిత్స బ్రాహ్మణః ॥ గూఢధర్మాశ్రితో విద్వానజ్ఞాతచరితం చరేత్ । అన్ధవజ్జడవచ్చాపి మూకవచ్చ మహీం చరేత్’(వ॰స్మృ॰ ౬-౪౦,౪౧), ‘అవ్యక్తలిఙ్గోఽవ్యక్తాచారః’(వ॰స్మృ॰ ౧౦-౧౨) ఇతి చైవమాది ॥ ౫౦ ॥
ఐహికాధికరణమ్
ఐహికమప్యప్రస్తుతప్రతిబన్ధే తద్దర్శనాత్ ॥ ౫౧ ॥
‘సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౪ । ౨౬) ఇత్యత ఆరభ్య ఉచ్చావచం విద్యాసాధనమవధారితమ్; తత్ఫలం విద్యా సిధ్యన్తీ కిమిహైవ జన్మని సిధ్యతి, ఉత కదాచిత్ అముత్రాపీతి చిన్త్యతే । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? ఇహైవేతి । కిం కారణమ్ ? శ్రవణాదిపూర్వికా హి విద్యా । న చ కశ్చిత్ అముత్ర మే విద్యా జాయతామిత్యభిసన్ధాయ శ్రవణాదిషు ప్రవర్తతే । సమాన ఎవ తు జన్మని విద్యాజన్మ అభిసన్ధాయ ఎతేషు ప్రవర్తమానో దృశ్యతే । యజ్ఞాదీన్యపి శ్రవణాదిద్వారేణైవ విద్యాం జనయన్తి, ప్రమాణజన్యత్వాద్విద్యాయాః । తస్మాదైహికమేవ విద్యాజన్మేత్యేవం ప్రాప్తే వదామః —
ఐహికం విద్యాజన్మ భవతి, అసతి ప్రస్తుతప్రతిబన్ధ ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి — యదా ప్రక్రాన్తస్య విద్యాసాధనస్య కశ్చిత్ప్రతిబన్ధో న క్రియతే ఉపస్థితవిపాకేన కర్మాన్తరేణ, తదా ఇహైవ విద్యా ఉత్పద్యతే । యదా తు ఖలు తత్ప్రతిబన్ధః క్రియతే తదా అముత్రేతి । ఉపస్థితవిపాకత్వం చ కర్మణో దేశకాలనిమిత్తోపనిపాతాద్భవతి । యాని చ ఎకస్య కర్మణో విపాచకాని దేశకాలనిమిత్తాని, తాన్యేవ అన్యస్యాపీతి న నియన్తుం శక్యతే; యతో విరుద్ధఫలాన్యపి కర్మాణి భవన్తి । శాస్త్రమపి అస్య కర్మణ ఇదం ఫలం భవతీత్యేతావతి పర్యవసితం న దేశకాలనిమిత్తవిశేషమపి సఙ్కీర్తయతి । సాధనవీర్యవిశేషాత్తు అతీన్ద్రియా కస్యచిచ్ఛక్తిరావిర్భవతి, తత్ప్రతిబద్ధా పరస్య తిష్ఠతి । న చ అవిశేషేణ విద్యాయామ్ అభిసన్ధిర్నోత్పద్యతే — ఇహ అముత్ర వా మే విద్యా జాయతామితి, అభిసన్ధేర్నిరఙ్కుశత్వాత్ । శ్రవణాదిద్వారేణాపి విద్యా ఉత్పద్యమానా ప్రతిబన్ధక్షయాపేక్షయైవ ఉత్పద్యతే । తథా చ శ్రుతిః దుర్బోధత్వమాత్మనో దర్శయతి — ‘శ్రవణాయాపి బహుభిర్యో న లభ్యః శృణ్వన్తోఽపి బహవో యం న విద్యుః । ఆశ్చర్యో వక్తా కుశలోఽస్య లబ్ధాఽఽశ్చర్యో జ్ఞాతా కుశలానుశిష్టః’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౭) ఇతి । గర్భస్థ ఎవ చ వామదేవః ప్రతిపేదే బ్రహ్మభావమితి వదన్తీ జన్మాన్తరసఞ్చితాత్ సాధనాత్ జన్మాన్తరే విద్యోత్పత్తిం దర్శయతి । న హి గర్భస్థస్యైవ ఐహికం కిఞ్చిత్సాధనం సమ్భావ్యతే । స్మృతావపి — ‘అప్రాప్య యోగసంసిద్ధిం కాం గతిం కృష్ణ గచ్ఛతి’ (భ. గీ. ౬ । ౩౭) ఇత్యర్జునేన పృష్టో భగవాన్వాసుదేవః ‘న హి కల్యాణకృత్కశ్చిద్దుర్గతిం తాత గచ్ఛతి’ (భ. గీ. ౬ । ౪౦) ఇత్యుక్త్వా, పునస్తస్య పుణ్యలోకప్రాప్తిం సాధుకులే సమ్భూతిం చ అభిధాయ, అనన్తరమ్ ‘తత్ర తం బుద్ధిసంయోగం లభతే పౌర్వదేహికమ్’ (భ. గీ. ౬ । ౪౩) ఇత్యాదినా ‘అనేకజన్మసంసిద్ధస్తతో యాతి పరాం గతిమ్’ (భ. గీ. ౬ । ౪౫) ఇత్యన్తేన ఎతదేవ దర్శయతి । తస్మాత్ ఐహికమ్ ఆముష్మికం వా విద్యాజన్మ ప్రతిబన్ధక్షయాపేక్షయేతి స్థితమ్ ॥ ౫౧ ॥
ముక్తిఫలాధికరణమ్
ఎవం ముక్తిఫలానియమస్తదవస్థావధృతేస్తదవస్థావధృతేః ॥ ౫౨ ॥
యథా ముముక్షోర్విద్యాసాధనావలమ్బినః సాధనవీర్యవిశేషాద్విద్యాలక్షణే ఫలే ఐహికాముష్మికఫలత్వకృతో విశేషప్రతినియమో దృష్టః, ఎవం ముక్తిలక్షణేఽపి ఉత్కర్షాపకర్షకృతః కశ్చిద్విశేషప్రతినియమః స్యాత్ — ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ — ఎవం ముక్తిఫలానియమ ఇతి । న ఖలు ముక్తిఫలే కశ్చిత్ ఎవంభూతో విశేషప్రతినియమ ఆశఙ్కితవ్యః । కుతః ? తదవస్థావధృతేః — ముక్త్యవస్థా హి సర్వవేదాన్తేష్వేకరూపైవ అవధార్యతే । బ్రహ్మైవ హి ముక్త్యవస్థా । న చ బ్రహ్మణోఽనేకాకారయోగోఽస్తి, ఎకలిఙ్గత్వావధారణాత్ — ‘అస్థూలమనణు’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాత్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ‘ఇదꣳ సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬), ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మాఽజరోఽమరోఽమృతోఽభయో బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫), ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అపి చ విద్యాసాధనం స్వవీర్యవిశేషాత్ స్వఫల ఎవ విద్యాయాం కఞ్చిదతిశయమాసఞ్జయేత్ , న విద్యాఫలే ముక్తౌ । తద్ధి అసాధ్యం నిత్యసిద్ధస్వభావమేవ విద్యయా అధిగమ్యత ఇత్యసకృదవాదిష్మ । న చ తస్యామప్యుత్కర్షనికర్షాత్మకోఽతిశయ ఉపపద్యతే, నికృష్టాయా విద్యాత్వాభావాత్ । ఉత్కృష్టైవ హి విద్యా భవతి । తస్మాత్ తస్యాం చిరాచిరోత్పత్తిరూపోఽతిశయో భవన్ భవేత్ । న తు ముక్తౌ కశ్చిత్ అతిశయసమ్భవోఽస్తి । విద్యాభేదాభావాదపి తత్ఫలభేదనియమాభావః, కర్మఫలవత్ । న హి ముక్తిసాధనభూతాయా విద్యాయాః కర్మణామివ భేదోఽస్తి । సగుణాసు తు విద్యాసు ‘మనోమయః ప్రాణశరీరః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాద్యాసు గుణావాపోద్వాపవశాద్భేదోపపత్తౌ సత్యామ్ , ఉపపద్యతే యథాస్వం ఫలభేదనియమః, కర్మఫలవత్ — తథా చ లిఙ్గదర్శనమ్ — ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ ఇతి । నైవం నిర్గుణాయాం విద్యాయామ్ , గుణాభావాత్ । తథా చ స్మృతిః — ‘న హి గతిరధికాస్తి కస్యచిత్సతి హి గుణే ప్రవదన్త్యతుల్యతామ్’ (మ. భా. ౧౨ । ౧౯౪ । ౬౦) ఇతి । తదవస్థావధృతేస్తదవస్థావధృతేరితి పదాభ్యాసః అధ్యాయపరిసమాప్తిం ద్యోతయతి ॥ ౫౨ ॥