श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

गुरुः समस्तोपनिषत्स्वतन्त्रः ।
अनेन दूरीकृतभेदवादम् अकारि शारीरकसूत्रभाष्यम् ॥

చతుర్థోఽధ్యాయః

ప్రథమః పాదః

తృతీయేఽధ్యాయే పరాపరాసు విద్యాసు సాధనాశ్రయో విచారః ప్రాయేణ అత్యగాత్ । అథేహ చతుర్థే ఫలాశ్రయ ఆగమిష్యతి । ప్రసఙ్గాగతం అన్యదపి కిఞ్చిచ్చిన్తయిష్యతే । ప్రథమం తావత్ కతిభిశ్చిదధికరణైః సాధనాశ్రయవిచారశేషమేవానుసరామః

ఆవృత్త్యధికరణమ్

ఆవృత్తిరసకృదుపదేశాత్ ॥ ౧ ॥

ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) తమేవ ధీరో విజ్ఞాయ ప్రజ్ఞాం కుర్వీత’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౧) సోఽన్వేష్టవ్యః విజిజ్ఞాసితవ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇతి ఎవమాదిశ్రవణేషు సంశయఃకిం సకృత్ప్రత్యయః కర్తవ్యః, ఆహోస్విత్ ఆవృత్త్యేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? సకృత్ప్రత్యయః స్యాత్ , ప్రయాజాదివత్ , తావతా శాస్త్రస్య కృతార్థత్వాత్ । అశ్రూయమాణాయాం హి ఆవృత్తౌ క్రియమాణాయామ్ అశాస్త్రార్థః కృతో భవేత్ । నను అసకృదుపదేశా ఉదాహృతాః — ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యఃఇత్యేవమాదయఃఎవమపి యావచ్ఛబ్దమావర్తయేత్సకృచ్ఛ్రవణం సకృన్మననం సకృన్నిదిధ్యాసనం చేతి, నాతిరిక్తమ్ । సకృదుపదేశేషు తువేద’ ‘ఉపాసీతఇత్యేవమాదిషు అనావృత్తిరిత్యేవం ప్రాప్తే, బ్రూమఃప్రత్యయావృత్తిః కర్తవ్యా । కుతః ? అసకృదుపదేశాత్ — ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యఃఇత్యేవంజాతీయకో హి అసకృదుపదేశః ప్రత్యయావృత్తిం సూచయతి । నను ఉక్తమ్యావచ్ఛబ్దమేవ ఆవర్తయేత్ , నాధికమితి, దర్శనపర్యవసానత్వాదేషామ్ । దర్శనపర్యవసానాని హి శ్రవణాదీన్యావర్త్యమానాని దృష్టార్థాని భవన్తియథా అవఘాతాదీని తణ్డులాదినిష్పత్తిపర్యవసానాని, తద్వత్ । అపి ఉపాసనం నిదిధ్యాసనం ఇత్యన్తర్ణీతావృత్తిగుణైవ క్రియా అభిధీయతే । తథా హి లోకేగురుముపాస్తే’ ‘రాజానముపాస్తేఇతి యస్తాత్పర్యేణ గుర్వాదీననువర్తతే, ఎవముచ్యతే । తథాధ్యాయతి ప్రోషితనాథా పతిమ్ఇతియా నిరన్తరస్మరణా పతిం ప్రతి సోత్కణ్ఠా, సా ఎవమభిధీయతే । విద్యుపాస్త్యోశ్చ వేదాన్తేషు అవ్యతిరేకేణ ప్రయోగో దృశ్యతే; క్వచిత్ విదినోపక్రమ్య ఉపాసినోపసంహరతి, యథాయస్తద్వేద యత్స వేద మయైతదుక్తః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧ । ౪) ఇత్యత్ర అను ఎతాం భగవో దేవతాం శాధి యాం దేవతాముపాస్సే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౨ । ౨) ఇతి । క్వచిచ్చ ఉపాసినోపక్రమ్య విదినోపసంహరతి, యథామనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) ఇత్యత్ర భాతి తపతి కీర్త్యా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన ఎవం వేద’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౩) ఇతి । తస్మాత్సకృదుపదేశేష్వపి ఆవృత్తిసిద్ధిః । అసకృదుపదేశస్తు ఆవృత్తేః సూచకః ॥ ౧ ॥

లిఙ్గాచ్చ ॥ ౨ ॥

లిఙ్గమపి ప్రత్యయావృత్తిం ప్రత్యాయయతి । తథా హిఉద్గీథవిజ్ఞానం ప్రస్తుత్య, ఆదిత్య ఉద్గీథః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౫ । ౧) ఇత్యేతత్ ఎకపుత్రతాదోషేణాపోద్య, రశ్మీంస్త్వం పర్యావర్తయాత్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౫ । ౨) ఇతి రశ్మిబహుత్వవిజ్ఞానం బహుపుత్రతాయై విదధత్ సిద్ధవత్ప్రత్యయావృత్తిం దర్శయతి । తత్సామాన్యాత్ సర్వప్రత్యయేష్వావృత్తిసిద్ధిః
అత్రాహభవతు నామ సాధ్యఫలేషు ప్రత్యయేష్వావృత్తిః, తేష్వావృత్తిసాధ్యస్యాతిశయస్య సమ్భవాత్ । యస్తు పరబ్రహ్మవిషయః ప్రత్యయో నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావమేవ ఆత్మభూతం పరం బ్రహ్మ సమర్పయతి, తత్ర కిమర్థా ఆవృత్తిరితి । సకృచ్ఛ్రుతౌ బ్రహ్మాత్మత్వప్రతీత్యనుపపత్తేరావృత్త్యభ్యుపగమ ఇతి చేత్ , , ఆవృత్తావపి తదనుపపత్తేః । యది హితత్త్వమసిఇత్యేవంజాతీయకం వాక్యం సకృచ్ఛ్రూయమాణం బ్రహ్మాత్మత్వప్రతీతిం నోత్పాదయేత్ తతస్తదేవ ఆవర్త్యమానముత్పాదయిష్యతీతి కా ప్రత్యాశా స్యాత్ । అథోచ్యేత కేవలం వాక్యం కఞ్చిదర్థం సాక్షాత్కర్తుం శక్నోతి; అతో యుక్త్యపేక్షం వాక్యమనుభావయిష్యతి బ్రహ్మాత్మత్వమితితథాప్యావృత్త్యానర్థక్యమేవ । సాపి హి యుక్తిః సకృత్ప్రవృత్తైవ స్వమర్థమనుభావయిష్యతి । అథాపి స్యాత్యుక్త్యా వాక్యేన సామాన్యవిషయమేవ విజ్ఞానం క్రియతే, విశేషవిషయమ్; యథాఅస్తి మే హృదయే శూలమ్ఇత్యతో వాక్యాత్ గాత్రకమ్పాదిలిఙ్గాచ్చ శూలసద్భావసామాన్యమేవ పరః ప్రతిపద్యతే, విశేషమనుభవతియథా ఎవ శూలీ । విశేషానుభవశ్చ అవిద్యాయా నివర్తకః; తదర్థా ఆవృత్తిరితి చేత్ । అసకృదపి తావన్మాత్రే క్రియమాణే విశేషవిజ్ఞానోత్పత్త్యసమ్భవాత్ । హి సకృత్ప్రయుక్తాభ్యాం శాస్త్రయుక్తిభ్యామనవగతో విశేషః శతకృత్వోఽపి ప్రయుజ్యమానాభ్యామవగన్తుం శక్యతే । తస్మాత్ యది శాస్త్రయుక్తిభ్యాం విశేషః ప్రతిపాద్యేత, యది వా సామాన్యమేవ ఉభయథాపి సకృత్ప్రవృత్తే ఎవ తే స్వకార్యం కురుత ఇతి ఆవృత్త్యనుపయోగః । సకృత్ప్రయుక్తే శాస్త్రయుక్తీ కస్యచిదప్యనుభవం నోత్పాదయత ఇతి శక్యతే నియన్తుమ్ , విచిత్రప్రజ్ఞత్వాత్ప్రతిపత్తౄణామ్ । అపి అనేకాంశోపేతే లౌకికే పదార్థే సామాన్యవిశేషవతి ఎకేనావధానేన ఎకమంశమవధారయతి, అపరేణ అపరమ్ఇతి స్యాదప్యభ్యాసోపయోగః, యథా దీర్ఘప్రపాఠకగ్రహణాదిషు । తు నిర్విశేషే బ్రహ్మణి సామాన్యవిశేషరహితే చైతన్యమాత్రాత్మకే ప్రమోత్పత్తావభ్యాసాపేక్షా యుక్తేతి
అత్రోచ్యతేభవేదావృత్త్యానర్థక్యం తం ప్రతి, యః తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి సకృదుక్తమేవ బ్రహ్మాత్మత్వమనుభవితుం శక్నుయాత్ । యస్తు శక్నోతి, తం ప్రతి ఉపయుజ్యత ఎవ ఆవృత్తిః । తథా హి ఛాన్దోగ్యేతత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యుపదిశ్య, భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి పునః పునః పరిచోద్యమానః తత్తదాశఙ్కాకారణం నిరాకృత్య, ‘తత్త్వమసిఇత్యేవాసకృదుపదిశతి; తథా శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇత్యాది దర్శితమ్ । నను ఉక్తమ్సకృచ్ఛ్రుతం చేత్ తత్త్వమసివాక్యం స్వమర్థమనుభావయితుం శక్నోతి, తత ఆవర్త్యమానమపి నైవ శక్ష్యతీతినైష దోషః । హి దృష్టేఽనుపపన్నం నామ । దృశ్యన్తే హి సకృచ్ఛ్రుతాద్వాక్యాత్ మన్దప్రతీతం వాక్యార్థం ఆవర్తయన్తః తత్తదాభాసవ్యుదాసేన సమ్యక్ప్రతిపద్యమానాః । అపి తత్త్వమసిఇత్యేతద్వాక్యం త్వంపదార్థస్య తత్పదార్థభావమాచష్టే । తత్పదేన ప్రకృతం సత్ బ్రహ్మ ఈక్షితృ జగతో జన్మాదికారణమభిధీయతేసత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) అదృష్టం ద్రష్టృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) అవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧)అజమజరమమరమ్’ ‘అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్ఇత్యాదిశాస్త్రప్రసిద్ధమ్ । తత్ర అజాదిశబ్దైర్జన్మాదయో భావవికారా నివర్తితాః; అస్థూలాదిశబ్దైశ్చ స్థౌల్యాదయో ద్రవ్యధర్మాః; విజ్ఞానాదిశబ్దైశ్చ చైతన్యప్రకాశాత్మకత్వముక్తమ్ । ఎష వ్యావృత్తసర్వసంసారధర్మకోఽనుభవాత్మకో బ్రహ్మసంజ్ఞకస్తత్పదార్థో వేదాన్తాభియుక్తానాం ప్రసిద్ధః । తథా త్వంపదార్థోఽపి ప్రత్యగాత్మా శ్రోతా దేహాదారభ్య ప్రత్యగాత్మతయా సమ్భావ్యమానః చైతన్యపర్యన్తత్వేనావధారితః । తత్ర యేషామ్ ఎతౌ పదార్థౌ అజ్ఞానసంశయవిపర్యయప్రతిబద్ధౌ, తేషాంతత్త్వమసిఇత్యేతద్వాక్యం స్వార్థే ప్రమాం నోత్పాదయితుం శక్నోతి, పదార్థజ్ఞానపూర్వకత్వాద్వాక్యార్థజ్ఞానస్యఇత్యతః, తాన్ప్రతి ఎష్టవ్యః పదార్థవివేకప్రయోజనః శాస్త్రయుక్త్యభ్యాసః । యద్యపి ప్రతిపత్తవ్య ఆత్మా నిరంశః, తథాపి అధ్యారోపితం తస్మిన్ బహ్వంశత్వం దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనాదిలక్షణమ్ । తత్ర ఎకేన అవధానేన ఎకమంశమపోహతి, అపరేణ అపరమ్ఇతి యుజ్యతే తత్ర క్రమవతీ ప్రతిపత్తిః । తత్తు పూర్వరూపమేవ ఆత్మప్రతిపత్తేః । యేషాం పునః నిపుణమతీనాం అజ్ఞానసంశయవిపర్యయలక్షణః పదార్థవిషయః ప్రతిబన్ధోఽస్తి, తే శక్నువన్తి సకృదుక్తమేవ తత్త్వమసివాక్యార్థమ్ అనుభవితుమితి, తాన్ప్రతి ఆవృత్త్యానర్థక్యమిష్టమేవ । సకృదుత్పన్నైవ హి ఆత్మప్రతిపత్తిః అవిద్యాం నివర్తయతీతి, నాత్ర కశ్చిదపి క్రమోఽభ్యుపగమ్యతే । సత్యమేవం యుజ్యేత, యది కస్యచిత్ ఎవం ప్రతిపత్తిర్భవేత్ । బలవతీ హి ఆత్మనో దుఃఖిత్వాదిప్రతిపత్తిః । అతో దుఃఖిత్వాద్యభావం కశ్చిత్ప్రతిపద్యత ఇతి చేత్, దేహాద్యభిమానవత్ దుఃఖిత్వాద్యభిమానస్య మిథ్యాభిమానత్వోపపత్తేః । ప్రత్యక్షం హి దేహే ఛిద్యమానే దహ్యమానే వాఅహం ఛిద్యే దహ్యేఇతి మిథ్యాభిమానో దృష్టః । తథా బాహ్యతరేష్వపి పుత్రమిత్రాదిషు సన్తప్యమానేషుఅహమేవ సన్తప్యేఇత్యధ్యారోపో దృష్టః । తథా దుఃఖిత్వాద్యభిమానోఽపి స్యాత్ , దేహాదివదేవ చైతన్యాద్బహిరుపలభ్యమానత్వాద్దుఃఖిత్వాదీనామ్ , సుషుప్తాదిషు అననువృత్తేః । చైతన్యస్య తు సుషుప్తేఽపి అనువృత్తిమామనన్తియద్వై తన్న పశ్యతి పశ్యన్వై తన్న పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాదినా । తస్మాత్ సర్వదుఃఖవినిర్ముక్తైకచైతన్యాత్మకోఽహమిత్యేష ఆత్మానుభవః । ఎవమ్ ఆత్మానమనుభవతః కిఞ్చిదన్యత్కృత్యమవశిష్యతే । తథా శ్రుతిఃకిం ప్రజయా కరిష్యామో యేషాం నోఽయమాత్మాయం లోకః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాత్మవిదః కర్తవ్యాభావం దర్శయతి । స్మృతిరపియస్త్వాత్మరతిరేవ స్యాదాత్మతృప్తశ్చ మానవః । ఆత్మన్యేవ సన్తుష్టస్తస్య కార్యం విద్యతే’ (భ. గీ. ౩ । ౧౭) ఇతి । యస్య తు ఎషోఽనుభవో ద్రాగివ జాయతే, తం ప్రతి అనుభవార్థ ఎవ ఆవృత్త్యభ్యుపగమః । తత్రాపి తత్త్వమసివాక్యార్థాత్ ప్రచ్యావ్య ఆవృత్తౌ ప్రవర్తయేత్ । హి వరఘాతాయ కన్యాముద్వాహయన్తి । నియుక్తస్య అస్మిన్నధికృతోఽహం కర్తా మయేదం కర్తవ్యమ్ఇత్యవశ్యం బ్రహ్మప్రత్యయాద్విపరీతప్రత్యయ ఉత్పద్యతే । యస్తు స్వయమేవ మన్దమతిః అప్రతిభానాత్ తం వాక్యార్థం జిహాసేత్ , తస్య ఎతస్మిన్నేవ వాక్యార్థే స్థిరీకార ఆవృత్త్యాదివాచోయుక్త్యా అభ్యుపేయతే । తస్మాత్ పరబ్రహ్మవిషయేఽపి ప్రత్యయే తదుపాయోపదేశేష్వావృత్తిసిద్ధిః ॥ ౨ ॥

ఆత్మత్వోపాసనాధికరణమ్

ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తి గ్రాహయన్తి చ ॥ ౩ ॥

యః శాస్త్రోక్తవిశేషణః పరమాత్మా, కిమ్ అహమితి గ్రహీతవ్యః, కిం వా మదన్య ఇతిఎతద్విచారయతి । కథం పునరాత్మశబ్దే ప్రత్యగాత్మవిషయే శ్రూయమాణే సంశయ ఇతి, ఉచ్యతేఅయమాత్మశబ్దో ముఖ్యః శక్యతేఽభ్యుపగన్తుమ్ , సతి జీవేశ్వరయోరభేదసమ్భవే । ఇతరథా తు గౌణోఽయమభ్యుపగన్తవ్యఃఇతి మన్యతే । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? అహమితి గ్రాహ్యః । హి అపహతపాప్మత్వాదిగుణో విపరీతగుణత్వేన శక్యతే గ్రహీతుమ్ , విపరీతగుణో వా అపహతపాప్మత్వాదిగుణత్వేన । అపహతపాప్మత్వాదిగుణశ్చ పరమేశ్వరః, తద్విపరీతగుణస్తు శారీరః । ఈశ్వరస్య సంసార్యాత్మత్వే ఈశ్వరాభావప్రసఙ్గః । తతః శాస్త్రానర్థక్యమ్ । సంసారిణోఽపి ఈశ్వరాత్మత్వే అధికార్యభావాచ్ఛాస్త్రానర్థక్యమేవ, ప్రత్యక్షాదివిరోధశ్చ । అన్యత్వేఽపి తాదాత్మ్యదర్శనం శాస్త్రాత్ కర్తవ్యమ్ప్రతిమాదిష్వివ విష్ణ్వాదిదర్శనమ్ ఇతి చేత్కామమేవం భవతు । తు సంసారిణో ముఖ్య ఆత్మా ఈశ్వర ఇత్యేతత్ నః ప్రాపయితవ్యమ్
ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమఃఆత్మేత్యేవ పరమేశ్వరః ప్రతిపత్తవ్యః । తథా హి పరమేశ్వరప్రక్రియాయాం జాబాలా ఆత్మత్వేనైవ ఎతముపగచ్ఛన్తి — ‘త్వం వా అహమస్మి భగవో దేవతేఽహం వై త్వమసి భగవో దేవతేఇతి; తథా అన్యేఽపిఅహం బ్రహ్మాస్మిఇత్యేవమాదయ ఆత్మత్వోపగమా ద్రష్టవ్యాః । గ్రాహయన్తి ఆత్మత్వేనైవ ఈశ్వరం వేదాన్తవాక్యానిఎష ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ఎష ఆత్మాన్తర్యామ్యమృతః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౩) తత్సత్యꣳ ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యేవమాదీని । యదుక్తమ్ప్రతీకదర్శనమిదం విష్ణుప్రతిమాన్యాయేన భవిష్యతీతి, తదయుక్తమ్ । గౌణత్వప్రసఙ్గాత్ , వాక్యవైరూప్యాచ్చయత్ర హి ప్రతీకదృష్టిరభిప్రేయతే, సకృదేవ తత్ర వచనం భవతియథా మనో బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) ఆదిత్యో బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాది । ఇహ పునఃత్వమ్ అహమస్మి, అహం త్వమసీత్యాహ । అతః ప్రతీకశ్రుతివైరూప్యాత్ అభేదప్రతిపత్తిః । భేదదృష్ట్యపవాదాచ్చ; తథా హిఅథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి వేద’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) మృత్యోః మృత్యుమాప్నోతి ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) సర్వం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనః సర్వం వేద’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ఇత్యేవమాద్యా భూయసీ శ్రుతిః భేదదర్శనమపవదతి । యత్తూక్తమ్ విరుద్ధగుణయోరన్యోన్యాత్మత్వసమ్భవ ఇతి, నాయం దోషః, విరుద్ధగుణతాయా మిథ్యాత్వోపపత్తేః । యత్పునరుక్తమ్ఈశ్వరాభావప్రసఙ్గ ఇతి, తదసత్ , శాస్త్రప్రామాణ్యాత్ అనభ్యుపగమాచ్చ । హి ఈశ్వరస్య సంసార్యాత్మత్వం ప్రతిపాద్యత ఇత్యభ్యుపగచ్ఛామఃకిం తర్హి ? సంసారిణః సంసారిత్వాపోహేన ఈశ్వరాత్మత్వం ప్రతిపిపాదయిషితమితి । ఎవం సతి అద్వైతేశ్వరస్య అపహతపాప్మత్వాదిగుణతా విపరీతగుణతా తు ఇతరస్య మిథ్యేతి వ్యవతిష్ఠతే । యదప్యుక్తమ్అధికార్యభావః ప్రత్యక్షాదివిరోధశ్చేతి, తదప్యసత్ , ప్రాక్ప్రబోధాత్ సంసారిత్వాభ్యుపగమాత్ , తద్విషయత్వాచ్చ ప్రత్యక్షాదివ్యవహారస్య । యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదినా హి ప్రబోధే ప్రత్యక్షాద్యభావం దర్శయతి । ప్రత్యక్షాద్యభావే శ్రుతేరప్యభావప్రసఙ్గ ఇతి చేత్ , , ఇష్టత్వాత్ । అత్ర పితాఽపితా భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ఇత్యుపక్రమ్య, వేదా అవేదాః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ఇతి వచనాత్ ఇష్యత ఎవ అస్మాభిః శ్రుతేరప్యభావః ప్రబోధే । కస్య పునరయమ్ అప్రబోధ ఇతి చేత్ , యస్త్వం పృచ్ఛసి తస్య తే, ఇతి వదామః । నను అహమీశ్వర ఎవోక్తః శ్రుత్యాయద్యేవం ప్రతిబుద్ధోఽసి, నాస్తి కస్యచిదప్రబోధః । యోఽపి దోషశ్చోద్యతే కైశ్చిత్అవిద్యయా కిల ఆత్మనః సద్వితీయత్వాత్ అద్వైతానుపపత్తిరితి, సోఽపి ఎతేన ప్రత్యుక్తః । తస్మాత్ ఆత్మేత్యేవ ఈశ్వరే మనో దధీత ॥ ౩ ॥

ప్రతీకాధికరణమ్

న ప్రతీకే న హి సః ॥ ౪ ॥

మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీతేత్యధ్యాత్మమథాధిదైవతమాకాశో బ్రహ్మేతి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) తథా ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౫) ఇత్యేవమాదిషు ప్రతీకోపాసనేషు సంశయఃకిం తేష్వపి ఆత్మగ్రహః కర్తవ్యః, వేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? తేష్వపి ఆత్మగ్రహ ఎవ యుక్తః కర్తుమ్ । కస్మాత్ ? బ్రహ్మణః శ్రుతిషు ఆత్మత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్ , ప్రతీకానామపి బ్రహ్మవికారత్వాద్బ్రహ్మత్వే సతి ఆత్మత్వోపపత్తేరిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః ప్రతీకేష్వాత్మమతిం బధ్నీయాత్ । హి ఉపాసకః ప్రతీకాని వ్యస్తాని ఆత్మత్వేన ఆకలయేత్ । యత్పునః బ్రహ్మవికారత్వాత్ప్రతీకానాం బ్రహ్మత్వం తతశ్చ ఆత్మత్వమితి, తదసత్ , ప్రతీకాభావప్రసఙ్గాత్ । వికారస్వరూపోపమర్దేన హి నామాదిజాతస్య బ్రహ్మత్వమేవ ఆశ్రితం భవతి । స్వరూపోపమర్దే నామాదీనాం కుతః ప్రతీకత్వమ్ ఆత్మగ్రహో వా ? బ్రహ్మణ ఆత్మత్వాత్ బ్రహ్మదృష్ట్యుపదేశేష్వాత్మదృష్టిః కల్ప్యా, కర్తృత్వాద్యనిరాకరణాత్ । కర్తృత్వాదిసర్వసంసారధర్మనిరాకరణేన హి బ్రహ్మణ ఆత్మత్వోపదేశః । తదనిరాకరణేన ఉపాసనవిధానమ్ । అతశ్చ ఉపాసకస్య ప్రతీకైః సమత్వాత్ ఆత్మగ్రహో నోపపద్యతే । హి రుచకస్వస్తికయోః ఇతరేతరాత్మత్వమస్తి । సువర్ణాత్మనేవ తు బ్రహ్మాత్మనా ఎకత్వే ప్రతీకాభావప్రసఙ్గమవోచామ । అతో ప్రతీకేష్వాత్మదృష్టిః క్రియతే ॥ ౪ ॥

బ్రహ్మదృష్ట్యధికరణమ్

బ్రహ్మదృష్టిరుత్కర్షాత్ ॥ ౫ ॥

తేష్వేవ ఉదాహరణేష్వన్యః సంశయఃకిమాదిత్యాదిదృష్టయో బ్రహ్మణ్యధ్యసితవ్యాః, కిం వా బ్రహ్మదృష్టిరాదిత్యాదిష్వితి । కుతః సంశయః ? సామానాధికరణ్యే కారణానవధారణాత్ । అత్ర హి బ్రహ్మశబ్దస్య ఆదిత్యాదిశబ్దైః సామానాధికరణ్యముపలభ్యతే, ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మ’ ‘ప్రాణో బ్రహ్మ’ ‘విద్యుద్బ్రహ్మఇత్యాదిసమానవిభక్తినిర్దేశాత్ । అత్ర ఆఞ్జసం సామానాధికరణ్యమవకల్పతే, అర్థాన్తరవచనత్వాద్బ్రహ్మాదిత్యాదిశబ్దానామ్ । హి భవతిగౌరశ్వ ఇతి సామానాధికరణ్యమ్ । నను ప్రకృతివికారభావాద్బ్రహ్మాదిత్యాదీనాం మృచ్ఛరావాదివత్సామానాధికరణ్యం స్యాత్నేత్యుచ్యతే; వికారప్రవిలయో హ్యేవం ప్రకృతిసామానాధికరణ్యాత్స్యాత్ , తతశ్చ ప్రతీకాభావప్రసఙ్గమవోచామ । పరమాత్మవాక్యం చేదం తదానీం స్యాత్ , తతశ్చోపాసనాధికారో బాధ్యేత, పరిమితవికారోపాదానం వ్యర్థమ్ । తస్మాత్బ్రాహ్మణోఽగ్నిర్వైశ్వానరఃఇత్యాదివత్ అన్యత్రాన్యదృష్ట్యధ్యాసే సతి, క్వ కిందృష్టిరధ్యస్యతామితి సంశయః । తత్ర అనియమః, నియమకారిణః శాస్త్రస్యాభావాదిత్యేవం ప్రాప్తమ్ । అథవా ఆదిత్యాదిదృష్టయ ఎవ బ్రహ్మణి కర్తవ్యా ఇత్యేవం ప్రాప్తమ్ । ఎవం హి ఆదిత్యాదిదృష్టిభిః బ్రహ్మ ఉపాసితం భవతి । బ్రహ్మోపాసనం ఫలవదితి శాస్త్రమర్యాదా । తస్మాత్ బ్రహ్మదృష్టిరాదిత్యాదిష్విత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః
బ్రహ్మదృష్టిరేవ ఆదిత్యాదిషు స్యాదితి । కస్మాత్ ? ఉత్కర్షాత్ । ఎవమ్ ఉత్కర్షేణ ఆదిత్యాదయో దృష్టా భవన్తి, ఉత్కృష్టదృష్టేస్తేష్వధ్యాసాత్ । తథా లౌకికో న్యాయోఽనుగతో భవతి । ఉత్కృష్టదృష్టిర్హి నికృష్టేఽధ్యసితవ్యేతి లౌకికో న్యాయఃయథా రాజదృష్టిః క్షత్తరి । అనుసర్తవ్యః విపర్యయే ప్రత్యవాయప్రసఙ్గాత్ । హి క్షత్తృదృష్టిపరిగృహీతో రాజా నికర్షం నీయమానః శ్రేయసే స్యాత్ । నను శాస్త్రప్రామాణ్యాదనాశఙ్కనీయోఽత్ర ప్రత్యవాయప్రసఙ్గః, లౌకికేన న్యాయేన శాస్త్రీయా దృష్టిర్నియన్తుం యుక్తేతి ; అత్రోచ్యతేనిర్ధారితే శాస్త్రార్థే ఎతదేవం స్యాత్ । సన్దిగ్ధే తు తస్మిన్ తన్నిర్ణయం ప్రతి లౌకికోఽపి న్యాయ ఆశ్రీయమాణో విరుధ్యతే । తేన ఉత్కృష్టదృష్ట్యధ్యాసే శాస్త్రార్థేఽవధార్యమాణే, నికృష్టదృష్టిమధ్యస్యన్ప్రత్యవేయాదితి శ్లిష్యతే । ప్రాథమ్యాచ్చ ఆదిత్యాదిశబ్దానాం ముఖ్యార్థత్వమ్ అవిరోధాత్ గ్రహీతవ్యమ్ । తైః స్వార్థవృత్తిభిరవరుద్ధాయాం బుద్ధౌ, పశ్చాదవతరతో బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యయా వృత్త్యా సామానాధికరణ్యాసమ్భవాత్ , బ్రహ్మదృష్టివిధానార్థతైవ అవతిష్ఠతే । ఇతిపరత్వాదపి బ్రహ్మశబ్దస్య ఎష ఎవార్థో న్యాయ్యః । తథా హి — ‘బ్రహ్మేత్యాదేశః’ ‘బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ ‘బ్రహ్మేత్యుపాస్తేఇతి సర్వత్రేతిపరం బ్రహ్మశబ్దముచ్చారయతి, శుద్ధాంస్తు ఆదిత్యాదిశబ్దాన్ । తతశ్చ యథా శుక్తికాం రజతమితి ప్రత్యేతీత్యత్ర, శుక్తివచన ఎవ శుక్తికాశబ్దః, రజతశబ్దస్తు రజతప్రతీతిలక్షణార్థఃప్రత్యేత్యేవ హి కేవలం రజతమితి, తు తత్ర రజతమస్తిఎవమత్రాపి ఆదిత్యాదీన్బ్రహ్మేతి ప్రతీయాదితి గమ్యతే । వాక్యశేషోఽపి ద్వితీయానిర్దేశేన ఆదిత్యాదీనేవ ఉపాస్తిక్రియయా వ్యాప్యమానాన్దర్శయతి ఎతమేవం విద్వానాదిత్యం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౪) యో వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౨) యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౪ । ౩) ఇతి  । యత్తూక్తమ్బ్రహ్మోపాసనమేవాత్ర ఆదరణీయం ఫలవత్త్వాయేతి, తదయుక్తమ్ , ఉక్తేన న్యాయేన ఆదిత్యాదీనామేవ ఉపాస్యత్వావగమాత్ । ఫలం తు అతిథ్యాద్యుపాసన ఇవ ఆదిత్యాద్యుపాసనేఽపి బ్రహ్మైవ దాస్యతి, సర్వాధ్యక్షత్వాత్ । వర్ణితం చైతత్ ఫలమత ఉపపత్తేః’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౨ । ౩౮) ఇత్యత్ర । ఈదృశం అత్ర బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వమ్ , యత్ప్రతీకేషు తద్దృష్ట్యధ్యారోపణమ్ప్రతిమాదిష్వివ విష్ణ్వాదీనామ్ ॥ ౫ ॥

ఆదిత్యాదిమత్యధికరణమ్

ఆదిత్యాదిమతయశ్చాఙ్గ ఉపపత్తేః ॥ ౬ ॥

ఎవాసౌ తపతి తముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) లోకేషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) వాచి సప్తవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ఇయమేవర్గగ్నిః సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇత్యేవమాదిషు అఙ్గావబద్ధేషూపాసనేషు సంశయఃకిమాదిత్యాదిషు ఉద్గీథాదిదృష్టయో విధీయన్తే, కిం వా ఉద్గీథాదిష్వేవ ఆదిత్యాదిదృష్టయ ఇతి । తత్ర అనియమః, నియమకారణాభావాత్ఇతి ప్రాప్తమ్ । హి అత్ర బ్రహ్మణ ఇవ కస్యచిదుత్కర్షవిశేషోఽవధార్యతే । బ్రహ్మ హి సమస్తజగత్కారణత్వాత్ అపహతపాప్మత్వాదిగుణయోగాచ్చ ఆదిత్యాదిభ్య ఉత్కృష్టమితి శక్యమవధారయితుమ్ । తు ఆదిత్యోద్గీథాదీనాం వికారత్వావిశేషాత్ కిఞ్చిదుత్కర్షవిశేషావధారణే కారణమస్తి । అథవా నియమేనైవ ఉద్గీథాదిమతయ ఆదిత్యాదిషు అధ్యస్యేరన్ । కస్మాత్ ? కర్మాత్మకత్వాదుద్గీథాదీనామ్ , కర్మణశ్చ ఫలప్రాప్తిప్రసిద్ధేః । ఉద్గీథాదిమతిభిరుపాస్యమానా ఆదిత్యాదయః కర్మాత్మకాః సన్తః ఫలహేతవో భవిష్యన్తి । తథా ఇయమేవర్గగ్నిః సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇత్యత్ర తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢం సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇతి ఋక్శబ్దేన పృథివీం నిర్దిశతి, సామశబ్దేనాగ్నిమ్ । తచ్చ పృథివ్యగ్న్యోః ఋక్సామదృష్టిచికీర్షాయామవకల్పతే, ఋక్సామయోః పృథివ్యగ్నిదృష్టిచికీర్షాయామ్ । క్షత్తరి హి రాజదృష్టికరణాత్ రాజశబ్ద ఉపచర్యతే, రాజని క్షత్తృశబ్దః । అపి లోకేషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి అధికరణనిర్దేశాత్ లోకేషు సామ అధ్యసితవ్యమితి ప్రతీయతే । ఎతద్గాయత్రం ప్రాణేషు ప్రోతమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧౧ । ౧) ఇతి ఎతదేవ దర్శయతి । ప్రథమనిర్దిష్టేషు ఆదిత్యాదిషు చరమనిర్దిష్టం బ్రహ్మాధ్యస్తమ్ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాదిషు । ప్రథమనిర్దిష్టాశ్చ పృథివ్యాదయః, చరమనిర్దిష్టా హింకారాదయఃపృథివీ హింకారః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిషు । అతః అనఙ్గేష్వాదిత్యాదిషు అఙ్గమతిక్షేప త్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః
ఆదిత్యాదిమతయ ఎవ అఙ్గేషు ఉద్గీథాదిషు క్షిప్యేరన్ । కుతః ? ఉపపత్తేః । ఉపపద్యతే హి ఎవమ్ అపూర్వసన్నికర్షాత్ ఆదిత్యాదిమతిభిః సంస్క్రియమాణేషు ఉద్గీథాదిషు కర్మసమృద్ధిః । యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి విద్యాయాః కర్మసమృద్ధిహేతుత్వం దర్శయతి । భవతు కర్మసమృద్ధిఫలేష్వేవమ్; స్వతన్త్రఫలేషు తు కథం ఎతదేవం విద్వాఀల్లోకేషు పఞ్చవిధం సామోపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౩) ఇత్యాదిషు ? తేష్వపి అధికృతాధికారాత్ ప్రకృతాపూర్వసన్నికర్షేణైవ ఫలకల్పనా యుక్తా, గోదోహనాదినియమవత్ । ఫలాత్మకత్వాచ్చ ఆదిత్యాదీనామ్ ఉద్గీథాదిభ్యః కర్మాత్మకేభ్యః ఉత్కర్షోపపత్తిః । ఆదిత్యాదిప్రాప్తిలక్షణం హి కర్మఫలం శిష్యతే శ్రుతిషు । అపి ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఖల్వేతస్యైవాక్షరస్యోపవ్యాఖ్యానం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి ఉద్గీథమేవ ఉపాస్యత్వేనోపక్రమ్య, ఆదిత్యాదిమతీర్విదధాతి । యత్తూక్తమ్ఉద్గీథాదిమతిభిరుపాస్యమానా ఆదిత్యాదయః కర్మభూయం భూత్వా ఫలం కరిష్యన్తీతి, తదయుక్తమ్ ; స్వయమేవోపాసనస్య కర్మత్వాత్ ఫలవత్త్వోపపత్తేః । ఆదిత్యాదిభావేనాపి దృశ్యమానానాముద్గీథాదీనాం కర్మాత్మకత్వానపాయాత్ । తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇతి తు లాక్షణిక ఎవ పృథివ్యగ్న్యోః ఋక్సామశబ్దప్రయోగః । లక్షణా యథాసమ్భవం సన్నికృష్టేన విప్రకృష్టేన వా స్వార్థసమ్బన్ధేన ప్రవర్తతే । తత్ర యద్యపి ఋక్సామయోః పృథివ్యగ్నిదృష్టిచికీర్షా, తథాపి ప్రసిద్ధయోః ఋక్సామయోర్భేదేనానుకీర్తనాత్ , పృథివ్యగ్న్యోశ్చ సన్నిధానాత్ , తయోరేవ ఎష ఋక్సామశబ్దప్రయోగః ఋక్సామసమ్బన్ధాదితి నిశ్చీయతే । క్షత్తృశబ్దోఽపి హి కుతశ్చిత్కారణాద్రాజానముపసర్పన్ నివారయితుం పార్యతే । ఇయమేవర్క్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇతి యథాక్షరన్యాసమ్ ఋచ ఎవ పృథివీత్వమవధారయతి । పృథివ్యా హి ఋక్త్వేఽవధార్యమాణేఇయమృగేవేత్యక్షరన్యాసః స్యాత్ । ఎవం విద్వాన్సామ గాయతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౯) ఇతి అఙ్గాశ్రయమేవ విజ్ఞానముపసంహరతి, పృథివ్యాద్యాశ్రయమ్ । తథా లోకేషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి యద్యపి సప్తమీనిర్దిష్టా లోకాః, తథాపి సామ్న్యేవ తే అధ్యస్యేరన్ , ద్వితీయానిర్దేశేన సామ్న ఉపాస్యత్వావగమాత్ । సామని హి లోకేష్వధ్యస్యమానేషు సామ లోకాత్మనోపాసితం భవతి, అన్యథా పునః లోకాః సామాత్మనా ఉపాసితాః స్యుః । ఎతేన ఎతద్గాయత్రం ప్రాణేషు ప్రోతమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧౧ । ౧) ఇత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ । యత్రాపి తుల్యో ద్వితీయానిర్దేశః అథ ఖల్వముమాదిత్యꣳ సప్తవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి, తత్రాపిసమస్తస్య ఖలు సామ్న ఉపాసనꣳ సాధు’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి తు పఞ్చవిధస్య’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౭ । ౨) అథ సప్తవిధస్య’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ఇతి సామ్న ఎవ ఉపాస్యత్వోపక్రమాత్ తస్మిన్నేవ ఆదిత్యాద్యధ్యాసః । ఎతస్మాదేవ సామ్న ఉపాస్యత్వావగమాత్ పృథివీ హింకారః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇత్యాదినిర్దేశవిపర్యయేఽపి హింకారాదిష్వేవ పృథివ్యాదిదృష్టిః । తస్మాత్ అనఙ్గాశ్రయా ఆదిత్యాదిమతయః అఙ్గేషూద్గీథాదిషు క్షిప్యేరన్నితి సిద్ధమ్ ॥ ౬ ॥

ఆసీనాధికరణమ్

ఆసీనః సమ్భవాత్ ॥ ౭ ॥

కర్మాఙ్గసమ్బద్ధేషు తావత్ ఉపాసనేషు కర్మతన్త్రత్వాత్ ఆసనాదిచిన్తా । నాపి సమ్యగ్దర్శనే, వస్తుతన్త్రత్వాద్విజ్ఞానస్య । ఇతరేషు తు ఉపాసనేషు కిమ్ అనియమేన తిష్ఠన్ ఆసీనః శయానో వా ప్రవర్తేత ఉత నియమేన ఆసీన ఎవేతి చిన్తయతి । తత్ర మానసత్వాదుపాసనస్య అనియమః శరీరస్థితేరిత్యేవం ప్రాప్తే, బ్రవీతిఆసీన ఎవోపాసీతేతి । కుతః ? సమ్భవాత్ । ఉపాసనం నామ సమానప్రత్యయప్రవాహకరణమ్ । తత్ గచ్ఛతో ధావతో వా సమ్భవతి, గత్యాదీనాం చిత్తవిక్షేపకరత్వాత్ । తిష్ఠతోఽపి దేహధారణే వ్యాపృతం మనో సూక్ష్మవస్తునిరీక్షణక్షమం భవతి । శయానస్యాపి అకస్మాదేవ నిద్రయా అభిభూయేత । ఆసీనస్య తు ఎవంజాతీయకో భూయాన్దోషః సుపరిహర ఇతి సమ్భవతి తస్యోపాసనమ్ ॥ ౭ ॥

ధ్యానాచ్చ ॥ ౮ ॥

అపి ధ్యాయత్యర్థ ఎషః, యత్సమానప్రత్యయప్రవాహకరణమ్ । ధ్యాయతిశ్చ ప్రశిథిలాఙ్గచేష్టేషు ప్రతిష్ఠితదృష్టిషు ఎకవిషయాక్షిప్తచిత్తేషు ఉపచర్యమాణో దృశ్యతేధ్యాయతి బకః, ధ్యాయతి ప్రోషితబన్ధురితి । ఆసీనశ్చ అనాయాసో భవతి । తస్మాదపి ఆసీనకర్మోపాసనమ్ ॥ ౮ ॥

అచలత్వం చాపేక్ష్య ॥ ౯ ॥

అపి ధ్యాయతీవ పృథివీ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౬ । ౧) ఇత్యత్ర పృథివ్యాదిషు అచలత్వమేవాపేక్ష్య ధ్యాయతివాదో భవతి । తచ్చ లిఙ్గమ్ ఉపాసనస్య ఆసీనకర్మత్వే ॥ ౯ ॥

స్మరన్తి చ ॥ ౧౦ ॥

స్మరన్త్యపి శిష్టా ఉపాసనాఙ్గత్వేన ఆసనమ్శుచౌ దేశే ప్రతిష్ఠాప్య స్థిరమాసనమాత్మనః’ (భ. గీ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదినా । అత ఎవ పద్మకాదీనామాసనవిశేషాణాముపదేశో యోగశాస్త్రే ॥ ౧౦ ॥

ఎకాగ్రతాధికరణమ్

యత్రైకాగ్రతా తత్రావిశేషాత్ ॥ ౧౧ ॥

దిగ్దేశకాలేషు సంశయఃకిమస్తి కశ్చిన్నియమః, నాస్తి వేతి । ప్రాయేణ వైదికేష్వారమ్భేషు దిగాదినియమదర్శనాత్ , స్యాదిహాపి కశ్చిన్నియమ ఇతి యస్య మతిః, తం ప్రత్యాహదిగ్దేశకాలేషు అర్థలక్షణ ఎవ నియమః । యత్రైవ అస్య దిశి దేశే కాలే వా మనసః సౌకర్యేణైకాగ్రతా భవతి, తత్రైవోపాసీత, ప్రాచీదిక్పూర్వాహ్ణప్రాచీనప్రవణాదివత్ విశేషాశ్రవణాత్ , ఎకాగ్రతాయా ఇష్టాయాః సర్వత్రావిశేషాత్ । నను విశేషమపి కేచిదామనన్తిసమే శుచౌ శర్కరావహ్నివాలుకావివర్జితే శబ్దజలాశ్రయాదిభిః । మనోనుకూలే తు చక్షుపీడనే గుహానివాతాశ్రయణే ప్రయోజయేత్’ (శ్వే. ఉ. ౨ । ౧౦) ఇతి యథేతిఉచ్యతే । సత్యమస్తి ఎవంజాతీయకో నియమః । సతి త్వేతస్మిన్ , తద్గతేషు విశేషేష్వనియమ ఇతి సుహృద్భూత్వా ఆచార్య ఆచష్టే । ‘మనోనుకూలేఇతి చైషా శ్రుతిః యత్రైకాగ్రతా తత్రైవఇత్యేతదేవ దర్శయతి ॥ ౧౧ ॥

ఆప్రాయణాధికరణమ్

ఆ ప్రాయణాత్తత్రాపి హి దృష్టమ్ ॥ ౧౨ ॥

ఆవృత్తిః సర్వోపాసనేష్వాదర్తవ్యేతి స్థితమాద్యేఽధికరణే । తత్ర యాని తావత్ సమ్యగ్దర్శనార్థాన్యుపాసనాని, తాని అవఘాతాదివత్ కార్యపర్యవసానానీతి జ్ఞాతమేవ ఎషామావృత్తిపరిమాణమ్ । హి సమ్యగ్దర్శనే కార్యే నిష్పన్నే యత్నాన్తరం కిఞ్చిచ్ఛాసితుం శక్యమ్ , అనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వప్రతిపత్తేః శాస్త్రస్యావిషయత్వాత్ । యాని పునః అభ్యుదయఫలాని, తేష్వేషా చిన్తాకిం కియన్తంచిత్కాలం ప్రత్యయమావర్త్య ఉపరమేత్ , ఉత యావజ్జీవమావర్తయేదితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? కియన్తంచిత్కాలం ప్రత్యయమభ్యస్య ఉత్సృజేత్ , ఆవృత్తివిశిష్టస్యోపాసనశబ్దార్థస్య కృతత్వాదిత్యేవం ప్రాప్తే, బ్రూమః ప్రాయణాదేవ ఆవర్తయేత్ప్రత్యయమ్ , అన్త్యప్రత్యయవశాదదృష్టఫలప్రాప్తేః । కర్మాణ్యపి హి జన్మాన్తరోపభోగ్యం ఫలమారభమాణాని తదనురూపం భావనావిజ్ఞానం ప్రాయణకాలే ఆక్షిపన్తి — ‘సవిజ్ఞానో భవతి సవిజ్ఞానమేవాన్వవక్రామతి’ ‘యచ్చిత్తస్తేనైష ప్రాణమాయాతి’ ‘ప్రాణస్తేజసా యుక్తః సహాత్మనా యథాసఙ్కల్పితం లోకం నయతిఇతి చైవమాదిశ్రుతిభ్యః । తృణజలూకానిదర్శనాచ్చ । ప్రత్యయాస్త్వేతే స్వరూపానువృత్తిం ముక్త్వా కిమన్యత్ ప్రాయణకాలభావి భావనావిజ్ఞానమపేక్షేరన్ । తస్మాత్ యే ప్రతిపత్తవ్యఫలభావనాత్మకాః ప్రత్యయాః, తేషు ప్రాయణాత్ ఆవృత్తిః । తథా శ్రుతిః — ‘ యావత్క్రతురయమస్మాల్లోకాత్ప్రైతిఇతి ప్రాయణకాలేఽపి ప్రత్యయానువృత్తిం దర్శయతి । స్మృతిరపియం యం వాపి స్మరన్భావం త్యజత్యన్తే కలేబరమ్ । తం తమేవైతి కౌన్తేయ సదా తద్భావభావితః’ (భ. గీ. ౮ । ౬) ఇతి, ప్రయాణకాలే మనసాచలేన’ (భ. గీ. ౮ । ౧౦) ఇతి  । ‘సోఽన్తవేలాయామేతత్త్రయం ప్రతిపద్యేతఇతి మరణవేలాయామపి కర్తవ్యశేషం శ్రావయతి ॥ ౧౨ ॥

తదధిగమాధికరణమ్

తదధిగమ ఉత్తరపూర్వాఘయోరశ్లేషవినాశౌ తద్వ్యపదేశాత్ ॥ ౧౩ ॥

గతస్తృతీయశేషః । అథేదానీం బ్రహ్మవిద్యాఫలం ప్రతి చిన్తా ప్రతాయతే । బ్రహ్మాధిగమే సతి తద్విపరీతఫలం దురితం క్షీయతే, క్షీయతే వేతి సంశయః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? ఫలార్థత్వాత్కర్మణః ఫలమదత్త్వా సమ్భావ్యతే క్షయః । ఫలదాయినీ హి అస్య శక్తిః శ్రుత్యా సమధిగతా । యది తత్ అన్తరేణైవ ఫలోపభోగమపవృజ్యేత, శ్రుతిః కదర్థితా స్యాత్ । స్మరన్తి హి కర్మ క్షీయతే’ (గౌ. ధ. సూ. ౩ । ౧ । ౫) ఇతి । నన్వేవం సతి ప్రాయశ్చిత్తోపదేశోఽనర్థకః ప్రాప్నోతినైష దోషః, ప్రాయశ్చిత్తానాం నైమిత్తికత్వోపపత్తేః గృహదాహేష్ట్యాదివత్ । అపి ప్రాయశ్చిత్తానాం దోషసంయోగేన విధానాద్భవేదపి దోషక్షపణార్థతా । త్వేవం బ్రహ్మవిద్యాయాం విధానమస్తి । నన్వనభ్యుపగమ్యమానే బ్రహ్మవిదః కర్మక్షయే తత్ఫలస్యావశ్యభోక్తవ్యత్వాదనిర్మోక్షః స్యాత్నేత్యుచ్యతే; దేశకాలనిమిత్తాపేక్షో మోక్షః కర్మఫలవత్ భవిష్యతి । తస్మాన్న బ్రహ్మాధిగమే దురితనివృత్తిరిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః
తదధిగమే బ్రహ్మాధిగమే సతి ఉత్తరపూర్వయోరఘయోరశ్లేషవినాశౌ భవతఃఉత్తరస్య అశ్లేషః, పూర్వస్య వినాశః । కస్మాత్ ? తద్వ్యపదేశాత్ । తథా హి బ్రహ్మవిద్యాప్రక్రియాయాం సమ్భావ్యమానసమ్బన్ధస్య ఆగామినో దురితస్యానభిసమ్బన్ధం విదుషో వ్యపదిశతియథా పుష్కరపలాశ ఆపో శ్లిష్యన్త ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ శ్లిష్యతే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౩) ఇతి । తథా వినాశమపి పూర్వోపచితస్య దురితస్య వ్యపదిశతితద్యథేషీకాతూలమగ్నౌ ప్రోతం ప్రదూయేతైవꣳ హాస్య సర్వే పాప్మానః ప్రదూయన్తే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨౪ । ౩) ఇతి । అయమపరః కర్మక్షయవ్యపదేశో భవతిభిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయాః । క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి । యదుక్తమ్అనుపభుక్తఫలస్య కర్మణః క్షయకల్పనాయాం శాస్త్రం కదర్థితం స్యాదితి, నైష దోషః । హి వయం కర్మణః ఫలదాయినీం శక్తిమవజానీమహే । విద్యత ఎవ సా । సా తు విద్యాదినా కారణాన్తరేణ ప్రతిబధ్యత ఇతి వదామః । శక్తిసద్భావమాత్రే శాస్త్రం వ్యాప్రియతే, ప్రతిబన్ధాప్రతిబన్ధయోరపి । హి కర్మ క్షీయతే’ (గౌ. ధ. సూ. ౩ । ౧ । ౫) ఇత్యేతదపి స్మరణమౌత్సర్గికమ్ హి భోగాదృతే కర్మ క్షీయతే తదర్థత్వాదితి । ఇష్యత ఎవ తు ప్రాయశ్చిత్తాదినా తస్య క్షయః — ‘సర్వం పాప్మానం తరతి, తరతి బ్రహ్మహత్యామ్ , యోఽశ్వమేధేన యజతే, చైనమేవం వేదఇత్యాది శ్రుతిస్మృతిభ్యః । యత్తూక్తమ్నైమిత్తికాని ప్రాయశ్చిత్తాని భవిష్యన్తీతి, తదసత్ , దోషసంయోగేన చోద్యమానానామేషాం దోషనిర్ఘాతఫలసమ్భవే ఫలాన్తరకల్పనానుపపత్తేః । యత్పునరేతదుక్తమ్ ప్రాయశ్చిత్తవత్ దోషక్షయోద్దేశేన విద్యావిధానమస్తీతి, అత్ర బ్రూమఃసగుణాసు తావద్విద్యాసు విద్యత ఎవ విధానమ్ , తాసు వాక్యశేషే ఐశ్వర్యప్రాప్తిః పాపనివృత్తిశ్చ విద్యావత ఉచ్యతే, తయోశ్చావివక్షాకారణం నాస్తిఇత్యతః పాప్మప్రహాణపూర్వకైశ్వర్యప్రాప్తిః తాసాం ఫలమితి నిశ్చీయతే । నిర్గుణాయాం తు విద్యాయాం యద్యపి విధానం నాస్తి, తథాపి అకర్త్రాత్మత్వబోధాత్కర్మప్రదాహసిద్ధిః । అశ్లేష ఇతి ఆగామిషు కర్మసు కర్తృత్వమేవ ప్రతిపద్యతే బ్రహ్మవిదితి దర్శయతి । అతిక్రాన్తేషు తు యద్యపి మిథ్యాజ్ఞానాత్కర్తృత్వం ప్రతిపేద ఇవ, తథాపి విద్యాసామర్థ్యాన్మిథ్యాజ్ఞాననివృత్తేః తాన్యపి ప్రవిలీయన్త ఇత్యాహవినాశ ఇతి । పూర్వసిద్ధకర్తృత్వభోక్తృత్వవిపరీతం హి త్రిష్వపి కాలేష్వకర్తృత్వాభోక్తృత్వస్వరూపం బ్రహ్మాహమస్మి, నేతః పూర్వమపి కర్తా భోక్తా వా అహమాసమ్ , నేదానీమ్ , నాపి భవిష్యత్కాలేఇతి బ్రహ్మవిదవగచ్ఛతి । ఎవమేవ మోక్ష ఉపపద్యతే । అన్యథా హి అనాదికాలప్రవృత్తానాం కర్మణాం క్షయాభావే మోక్షాభావః స్యాత్ । దేశకాలనిమిత్తాపేక్షో మోక్షః కర్మఫలవత్ భవితుమర్హతి; అనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ , పరోక్షత్వానుపపత్తేశ్చ జ్ఞానఫలస్య । తస్మాత్ బ్రహ్మాధిగమే దురితక్షయ ఇతి స్థితమ్ ॥ ౧౩ ॥

ఇతరాసంశ్లేషాధికరణమ్

ఇతరస్యాప్యేవమసంశ్లేషః పాతే తు ॥ ౧౪ ॥

పూర్వస్మిన్నధికరణే బన్ధహేతోరఘస్య స్వాభావికస్య అశ్లేషవినాశౌ జ్ఞాననిమిత్తౌ శాస్త్రవ్యపదేశాన్నిరూపితౌ । ధర్మస్య పునః శాస్త్రీయత్వాత్ శాస్త్రీయేణ జ్ఞానేన అవిరోధ ఇత్యాశఙ్క్య తన్నిరాకరణాయ పూర్వాధికరణన్యాయాతిదేశః క్రియతేఇతరస్యాపి పుణ్యస్య కర్మణః ఎవమ్ అఘవత్ అసంశ్లేషో వినాశశ్చ జ్ఞానవతో భవతః ; కుతః ? తస్యాపి స్వఫలహేతుత్వేన జ్ఞానఫలప్రతిబన్ధిత్వప్రసఙ్గాత్ , ఉభే హైవైష ఎతే తరతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిశ్రుతిషు దుష్కృతవత్సుకృతస్యాపి ప్రణాశవ్యపదేశాత్ , అకర్త్రాత్మత్వబోధనిమిత్తస్య కర్మక్షయస్య సుకృతదుష్కృతయోస్తుల్యత్వాత్ , క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి అవిశేషశ్రుతేః । యత్రాపి కేవల ఎవ పాప్మశబ్దః పఠ్యతే, తత్రాపి తేనైవ పుణ్యమప్యాకలితమితి ద్రష్టవ్యమ్ , జ్ఞానాపేక్షయా నికృష్టఫలత్వాత్ । అస్తి శ్రుతౌ పుణ్యేఽపి పాప్మశబ్దఃనైనం సేతుమహోరాత్రే తరతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇత్యత్ర సహ దుష్కృతేన సుకృతమప్యనుక్రమ్య, ‘సర్వే పాప్మానోఽతో నివర్తన్తేఇత్యవిశేషేణైవ ప్రకృతే పుణ్యే పాప్మశబ్దప్రయోగాత్ । ‘పాతే తుఇతి తుశబ్దోఽవధారణార్థః । ఎవం ధర్మాధర్మయోర్బన్ధహేత్వోః విద్యాసామర్థ్యాదశ్లేషవినాశసిద్ధేః అవశ్యంభావినీ విదుషః శరీరపాతే ముక్తిరిత్యవధారయతి ॥ ౧౪ ॥

అనారబ్ధాధికరణమ్

అనారబ్ధకార్యే ఎవ తు పూర్వే తదవధేః ॥ ౧౫ ॥

పూర్వయోరధికరణయోర్జ్ఞాననిమిత్తః సుకృతదుష్కృతయోర్వినాశోఽవధారితః । కిమవిశేషేణ ఆరబ్ధకార్యయోరనారబ్ధకార్యయోశ్చ భవతి, ఉత విశేషేణానారబ్ధకార్యయోరేవేతి విచార్యతే । తత్ర ఉభే హైవైష ఎతే తరతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిష్వవిశేషశ్రవణాదవిశేషేణైవ క్షయ త్యేవం ప్రాప్తే, ప్రత్యాహఅనారబ్ధకార్యే ఎవ త్వితి । అప్రవృత్తఫలే ఎవ పూర్వే జన్మాన్తరసఞ్చితే, అస్మిన్నపి జన్మని ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేః సఞ్చితే, సుకృతదుష్కృతే జ్ఞానాధిగమాత్ క్షీయేతే; తు ఆరబ్ధకార్యే సామిభుక్తఫలే, యాభ్యామేతత్ బ్రహ్మజ్ఞానాయతనం జన్మ నిర్మితమ్ । కుత ఎతత్ ? తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి శరీరపాతావధికరణాత్క్షేమప్రాప్తేః । ఇతరథా హి జ్ఞానాదశేషకర్మక్షయే సతి స్థితిహేత్వభావాత్ జ్ఞానప్రాప్త్యనన్తరమేవ క్షేమమశ్నువీత । తత్ర శరీరపాతప్రతీక్షాం ఆచక్షీత । నను వస్తుబలేనైవ అయమకర్త్రాత్మావబోధః కర్మాణి క్షపయన్ కథం కానిచిత్క్షపయేత్ కానిచిచ్చోపేక్షేత ? హి సమానేఽగ్నిబీజసమ్పర్కే కేషాఞ్చిద్బీజశక్తిః క్షీయతే, కేషాఞ్చిన్న క్షీయతే ఇతి శక్యమఙ్గీకర్తుమితి । ఉచ్యతే తావదనాశ్రిత్య ఆరబ్ధకార్యం కర్మాశయం జ్ఞానోత్పత్తిరుపపద్యతే । ఆశ్రితే తస్మిన్కులాలచక్రవత్ప్రవృత్తవేగస్య అన్తరాలే ప్రతిబన్ధాసమ్భవాత్ భవతి వేగక్షయప్రతిపాలనమ్ । అకర్త్రాత్మబోధోఽపి హి మిథ్యాజ్ఞానబాధనేన కర్మాణ్యుచ్ఛినత్తి । బాధితమపి తు మిథ్యాజ్ఞానం ద్విచన్ద్రజ్ఞానవత్సంస్కారవశాత్కంచిత్కాలమనువర్తత ఎవ । అపి నైవాత్ర వివదితవ్యమ్బ్రహ్మవిదా కఞ్చిత్కాలం శరీరం ధ్రియతే వా ధ్రియత ఇతి । కథం హి ఎకస్య స్వహృదయప్రత్యయం బ్రహ్మవేదనం దేహధారణం అపరేణ ప్రతిక్షేప్తుం శక్యేత ? శ్రుతిస్మృతిషు స్థితప్రజ్ఞలక్షణనిర్దేశేన ఎతదేవ నిరుచ్యతే । తస్మాదనారబ్ధకార్యయోరేవ సుకృతదుష్కృతయోర్విద్యాసామర్థ్యాత్క్షయ ఇతి నిర్ణయః ॥ ౧౫ ॥

అగ్నిహోత్రాద్యధికరణమ్

అగ్నిహోత్రాది తు తత్కార్యాయైవ తద్దర్శనాత్ ॥ ౧౬ ॥

పుణ్యస్యాప్యశ్లేషవినాశయోరఘన్యాయోఽతిదిష్టః । సోఽతిదేశః సర్వపుణ్యవిషయ ఇత్యాశఙ్క్య ప్రతివక్తిఅగ్నిహోత్రాది త్వితి । తుశబ్ద ఆశఙ్కామపనుదతి । యన్నిత్యం కర్మ వైదికమగ్నిహోత్రాది, తత్ తత్కార్యాయైవ భవతి; జ్ఞానస్య యత్కార్యం తదేవ అస్యాపి కార్యమిత్యర్థః । కుతః ? తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిదర్శనాత్ । నను జ్ఞానకర్మణోర్విలక్షణకార్యత్వాత్కార్యైకత్వానుపపత్తిఃనైష దోషః, జ్వరమరణకార్యయోరపి దధివిషయోః గుడమన్త్రసంయుక్తయోస్తృప్తిపుష్టికార్యదర్శనాత్ , తద్వత్ కర్మణోఽపి జ్ఞానసంయుక్తస్య మోక్షకార్యోపపత్తేః । నను అనారభ్యో మోక్షః, కథమస్య కర్మకార్యత్వముచ్యతే ? నైష దోషః, ఆరాదుపకారకత్వాత్కర్మణః । జ్ఞానస్యైవ హి ప్రాపకం సత్ కర్మ ప్రణాడ్యా మోక్షకారణమిత్యుపచర్యతే । అత ఎవ అతిక్రాన్తవిషయమేతత్కార్యైకత్వాభిధానమ్ । హి బ్రహ్మవిద ఆగామ్యగ్నిహోత్రాది సమ్భవతి, అనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వప్రతిపత్తేః శాస్త్రస్యావిషయత్వాత్ । సగుణాసు తు విద్యాసు కర్తృత్వానతివృత్తేః సమ్భవతి ఆగామ్యపి అగ్నిహోత్రాది । తస్యాపి నిరభిసన్ధినః కార్యాన్తరాభావాద్విద్యాసఙ్గత్యుపపత్తిః ॥ ౧౬ ॥
కింవిషయం పునరిదమ్ అశ్లేషవినాశవచనమ్ , కింవిషయం వా అదో వినియోగవచనమ్ ఎకేషాం శాఖినామ్ — ‘తస్య పుత్రా దాయముపయన్తి సుహృదః సాధుకృత్యాం ద్విషన్తః పాపకృత్యామ్ఇతి ? అత ఉత్తరం పఠతి

అతోఽన్యాపి హ్యేకేషాముభయోః ॥ ౧౭ ॥

అతోఽగ్నిహోత్రాదేర్నిత్యాత్కర్మణః అన్యాపి హ్యస్తి సాధుకృత్యా, యా ఫలమభిసన్ధాయ క్రియతే, తస్యా ఎష వినియోగ ఉక్తః ఎకేషాం శాఖినామ్ — ‘సుహృదః సాధుకృత్యాముపయన్తిఇతి । తస్యా ఎవ ఇదమ్ అఘవదశ్లేషవినాశనిరూపణమ్ఇతరస్యాప్యేవమసంశ్లేష ఇతి । ఎవంజాతీయకస్య కామ్యస్య కర్మణో విద్యాం ప్రత్యనుపకారకత్వే సమ్ప్రతిపత్తిః ఉభయోరపి జైమినిబాదరాయణయోరాచార్యయోః ॥ ౧౭ ॥

విద్యాజ్ఞానసాధనత్వాధికరణమ్

యదేవ విద్యయేతి హి ॥ ౧౮ ॥

సమధిగతమేతదనన్తరాధికరణేనిత్యమగ్నిహోత్రాదికం కర్మ ముముక్షుణా మోక్షప్రయోజనోద్దేశేన కృతముపాత్తదురితక్షయహేతుత్వద్వారేణ సత్త్వశుద్ధికారణతాం ప్రతిపద్యమానం మోక్షప్రయోజనబ్రహ్మాధిగమనిమిత్తత్వేన బ్రహ్మవిద్యయా సహ ఎకకార్యం భవతీతి । తత్ర అగ్నిహోత్రాది కర్మాఙ్గవ్యపాశ్రయవిద్యాసంయుక్తం కేవలం చాస్తి — ‘ ఎవం విద్వాన్యజతి’ ‘ ఎవం విద్వాఞ్జుహోతి’ ‘ ఎవం విద్వాఞ్శంసతి’ ‘ ఎవం విద్వాన్గాయతితస్మాదేవంవిదమేవ బ్రహ్మాణం కుర్వీత నానేవంవిదమ్’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౭ । ౧౦) తేనోభౌ కురుతో యశ్చైతదేవం వేద యశ్చ వేద’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇత్యాదివచనేభ్యో విద్యాసంయుక్తమస్తి, కేవలమప్యస్తి । తత్రేదం విచార్యతేకిం విద్యాసంయుక్తమేవ అగ్నిహోత్రాదికం కర్మ ముముక్షోర్విద్యాహేతుత్వేన తయా సహ ఎకకార్యత్వం ప్రతిపద్యతే కేవలమ్; ఉత విద్యాసంయుక్తం కేవలం అవిశేషేణేతి । కుతః సంశయః ? ‘తమేతమాత్మానం యజ్ఞేన వివిదిషన్తిఇతి యజ్ఞాదీనామవిశేషేణ ఆత్మవేదనాఙ్గత్వేన శ్రవణాత్ , విద్యాసంయుక్తస్య అగ్నిహోత్రాదేర్విశిష్టత్వావగమాత్ । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? విద్యాసంయుక్తమేవ కర్మ అగ్నిహోత్రాది ఆత్మవిద్యాశేషత్వం ప్రతిపద్యతే, విద్యాహీనమ్ , విద్యోపేతస్య విశిష్టత్వావగమాద్విద్యావిహీనాత్యదహరేవ జుహోతి తదహః పునర్మృత్యుమపజయత్యేవం విద్వాన్’(బృ॰ఉ॰ ౧-౫-౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, బుద్ధ్యా యుక్తో యయా పార్థ కర్మబన్ధం ప్రహాస్యసి’ (భ. గీ. ౨ । ౩౯) దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాద్ధనఞ్జయ’ (భ. గీ. ౨ । ౪౯) ఇత్యాదిస్మృతిభ్యశ్చ ఇత్యేవం ప్రాప్తే ప్రతిపాద్యతే
యదేవ విద్యయేతి హి । సత్యమేతత్విద్యాసంయుక్తం కర్మ అగ్నిహోత్రాదికం విద్యావిహీనాత్కర్మణోఽగ్నిహోత్రాద్విశిష్టమ్ , విద్వానివ బ్రాహ్మణో విద్యావిహీనాద్బ్రాహ్మణాత్; తథాపి నాత్యన్తమనపేక్షం విద్యావిహీనం కర్మ అగ్నిహోత్రాదికమ్ । కస్మాత్ ? ‘తమేతమాత్మానం యజ్ఞేన వివిదిషన్తిఇత్యవిశేషేణ అగ్నిహోత్రాదేర్విద్యాహేతుత్వేన శ్రుతత్వాత్ । నను విద్యాసంయుక్తస్య అగ్నిహోత్రాదేర్విద్యావిహీనాద్విశిష్టత్వావగమాత్ విద్యావిహీనమగ్నిహోత్రాది ఆత్మవిద్యాహేతుత్వేనానపేక్ష్యమేవేతి యుక్తమ్నైతదేవమ్; విద్యాసహాయస్యాగ్నిహోత్రాదేర్విద్యానిమిత్తేన సామర్థ్యాతిశయేన యోగాత్ ఆత్మజ్ఞానం ప్రతి కశ్చిత్కారణత్వాతిశయో భవిష్యతి, తథా విద్యావిహీనస్యఇతి యుక్తం కల్పయితుమ్ । తుయజ్ఞేన వివిదిషన్తిఇత్యత్రావిశేషేణాత్మజ్ఞానాఙ్గత్వేన శ్రుతస్యాగ్నిహోత్రాదేరనఙ్గత్వం శక్యమభ్యుపగన్తుమ్ । తథా హి శ్రుతిఃయదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి విద్యాసంయుక్తస్య కర్మణోఽగ్నిహోత్రాదేః వీర్యవత్తరత్వాభిధానేన స్వకార్యం ప్రతి కఞ్చిదతిశయం బ్రువాణా విద్యావిహీనస్య తస్యైవ తత్ప్రయోజనం ప్రతి వీర్యవత్త్వం దర్శయతి । కర్మణశ్చ వీర్యవత్త్వం తత్ , యత్స్వప్రయోజనసాధనప్రసహత్వమ్ । తస్మాద్విద్యాసంయుక్తం నిత్యమగ్నిహోత్రాది విద్యావిహీనం ఉభయమపి ముముక్షుణా మోక్షప్రయోజనోద్దేశేన ఇహ జన్మని జన్మాన్తరే ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేః కృతం యత్ , తద్యథాసామర్థ్యం బ్రహ్మాధిగమప్రతిబన్ధకారణోపాత్తదురితక్షయహేతుత్వద్వారేణ బ్రహ్మాధిగమకారణత్వం ప్రతిపద్యమానం శ్రవణమననశ్రద్ధాతాత్పర్యాద్యన్తరఙ్గకారణాపేక్షం బ్రహ్మవిద్యయా సహ ఎకకార్యం భవతీతి స్థితమ్ ॥ ౧౮ ॥

ఇతరక్షపణాధికరణమ్

భోగేన త్వితరే క్షపయిత్వా సమ్పద్యతే ॥ ౧౯ ॥

అనారబ్ధకార్యయోః పుణ్యపాపయోర్విద్యాసామర్థ్యాత్క్షయ ఉక్తః । ఇతరే తు ఆరబ్ధకార్యే పుణ్యపాపే ఉపభోగేన క్షపయిత్వా బ్రహ్మ సమ్పద్యతే, తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతిబ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతిఇతి ఎవమాదిశ్రుతిభ్యః । నను సత్యపి సమ్యగ్దర్శనే యథా ప్రాగ్దేహపాతాద్భేదదర్శనం ద్విచన్ద్రదర్శనన్యాయేనానువృత్తమ్ , ఎవం పశ్చాదప్యనువర్తేత, నిమిత్తాభావాత్ । ఉపభోగశేషక్షపణం హి తత్రానువృత్తినిమిత్తమ్ , తాదృశమత్ర కిఞ్చిదస్తి । నను అపరః కర్మాశయోఽభినవముపభోగమారప్స్యతే ; తస్య దగ్ధబీజత్వాత్ । మిథ్యాజ్ఞానావష్టమ్భం హి కర్మాన్తరం దేహపాత ఉపభోగాన్తరమారభతే; తచ్చ మిథ్యాజ్ఞానం సమ్యగ్జ్ఞానేన దగ్ధమ్ఇత్యతః సాధ్వేతత్ ఆరబ్ధకార్యక్షయే విదుషః కైవల్యమవశ్యం భవతీతి ॥ ౧౯ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య
శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే
చతుర్థాధ్యాయస్య ప్రథమః పాదః

ద్వితీయః పాదః

అథ అపరాసు విద్యాసు ఫలప్రాప్తయే దేవయానం పన్థానమవతారయిష్యన్ ప్రథమం తావత్ యథాశాస్త్రముత్క్రాన్తిక్రమమన్వాచష్టే । సమానా హి విద్వదవిదుషోరుత్క్రాన్తిరితి వక్ష్యతి

వాగధికరణమ్

వాఙ్మనసి దర్శనాచ్ఛబ్దాచ్చ ॥ ౧ ॥

అస్తి ప్రాయణవిషయా శ్రుతిఃఅస్య సోమ్య పురుషస్య ప్రయతో వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇతి । కిమిహ వాచ ఎవ వృత్తిమత్త్యా మనసి సమ్పత్తిరుచ్యతే, ఉత వాగ్వృత్తేరితి విశయః । తత్ర వాగేవ తావత్ మనసి సమ్పద్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । తథా హి శ్రుతిరనుగృహీతా భవతి । ఇతరథా లక్షణా స్యాత్ । శ్రుతిలక్షణావిశయే శ్రుతిర్న్యాయ్యా, లక్షణా । తస్మాత్ వాచ ఎవ అయం మనసి ప్రలయ ఇతి
ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమఃవాగ్వృత్తిర్మనసి సమ్పద్యత ఇతి । కథం వాగ్వృత్తిరితి వ్యాఖ్యాయతే, యావతావాఙ్మనసిఇత్యేవ ఆచార్యః పఠతి ? సత్యమేతత్; పఠిష్యతి తు పరస్తాత్అవిభాగో వచనాత్’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౨ । ౧౬) ఇతి । తస్మాదత్ర వృత్త్యుపశమమాత్రం వివక్షితమితి గమ్యతే । తత్త్వప్రలయవివక్షాయాం తు సర్వత్రైవ అవిభాగసామ్యాత్ కిం పరత్రైవ విశింష్యాత్ — ‘అవిభాగఃఇతి । తస్మాదత్ర వృత్త్యుపసంహారవివక్షా । వాగ్వృత్తిః పూర్వముపసంహ్రియతే మనోవృత్తావవస్థితాయామిత్యర్థః । కస్మాత్ ? దర్శనాత్దృశ్యతే హి వాగ్వృత్తేః పూర్వోపసంహారో మనోవృత్తౌ విద్యమానాయామ్ । తు వాచ ఎవ వృత్తిమత్త్యా మనస్యుపసంహారః కేనచిదపి ద్రష్టుం శక్యతే । నను శ్రుతిసామర్థ్యాత్ వాచ ఎవాయం మనస్యప్యయో యుక్త ఇత్యుక్తమ్నేత్యాహ, అతత్ప్రకృతిత్వాత్ । యస్య హి యత ఉత్పత్తిః, తస్య తత్ర ప్రలయో న్యాయ్యః, మృదీవ శరావస్య । మనసో వాగుత్పద్యత ఇతి కిఞ్చన ప్రమాణమస్తి । వృత్త్యుద్భవాభిభవౌ తు అప్రకృతిసమాశ్రయావపి దృశ్యేతే । పార్థివేభ్యో హి ఇన్ధనేభ్యః తైజసస్యాగ్నేర్వృత్తిరుద్భవతి, అప్సు ఉపశామ్యతి । కథం తర్హి అస్మిన్పక్షే శబ్దఃవాఙ్మనసి సమ్పద్యతేఇతి ? అత ఆహశబ్దాచ్చేతి । శబ్దోఽప్యస్మిన్పక్షేఽవకల్పతే, వృత్తివృత్తిమతోరభేదోపచారాదిత్యర్థః ॥ ౧ ॥

అత ఎవ చ సర్వాణ్యను ॥ ౨ ॥

తస్మాదుపశాన్తతేజాః పునర్భవమిన్ద్రియైర్మనసి సమ్పద్యమానైః’ (ప్ర. ఉ. ౩ । ౯) ఇత్యత్ర అవిశేషేణ సర్వేషామేవేన్ద్రియాణాం మనసి సమ్పత్తిః శ్రూయతే । తత్రాపి అత ఎవ వాచ ఇవ చక్షురాదీనామపి సవృత్తికే మనస్యవస్థితే వృత్తిలోపదర్శనాత్ తత్త్వప్రలయాసమ్భవాత్ శబ్దోపపత్తేశ్చ వృత్తిద్వారేణైవ సర్వాణీన్ద్రియాణి మనోఽనువర్తన్తే । సర్వేషాం కరణానాం మనస్యుపసంహారావిశేషే సతి వాచః పృథగ్గ్రహణమ్వాఙ్మనసి సమ్పద్యతేఇత్యుదాహరణానురోధేన ॥ ౨ ॥

మనోఽధికరణమ్

తన్మనః ప్రాణ ఉత్తరాత్ ॥ ౩ ॥

సమధిగతమేతత్వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇత్యత్ర వృత్తిసమ్పత్తివివక్షేతి । అథ యదుత్తరం వాక్యమ్ మనః ప్రాణే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇతి, కిమత్రాపి వృత్తిసమ్పత్తిరేవ వివక్ష్యతే, ఉత వృత్తిమత్సమ్పత్తిఃఇతి విచికిత్సాయామ్ , వృత్తిమత్సమ్పత్తిరేవ అత్ర ఇతి ప్రాప్తమ్ , శ్రుత్యనుగ్రహాత్ । తత్ప్రకృతిత్వోపపత్తేశ్చ । తథా హిఅన్నమయꣳ హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౫ । ౪) ఇత్యన్నయోని మన ఆమనన్తి, అబ్యోనిం ప్రాణమ్ । ‘ఆపశ్చాన్నమసృజన్త’ — ఇతి శ్రుతిః । అతశ్చ యన్మనః ప్రాణే ప్రలీయతే, అన్నమేవ తదప్సు ప్రలీయతే । అన్నం హి మనః, ఆపశ్చ ప్రాణః, ప్రకృతివికారాభేదాదితి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమఃతదపి ఆగృహీతబాహ్యేన్ద్రియవృత్తి మనో వృత్తిద్వారేణైవ ప్రాణే ప్రలీయత ఇతి ఉత్తరాద్వాక్యాదవగన్తవ్యమ్ । తథా హి సుషుప్సోర్ముమూర్షోశ్చ ప్రాణవృత్తౌ పరిస్పన్దాత్మికాయామవస్థితాయామ్ , మనోవృత్తీనాముపశమో దృశ్యతే । మనసః స్వరూపాప్యయః ప్రాణే సమ్భవతి; అతత్ప్రకృతిత్వాత్ । నను దర్శితం మనసః ప్రాణప్రకృతికత్వమ్నైతత్సారమ్ । హి ఈదృశేన ప్రాణాడికేన తత్ప్రకృతిత్వేన మనః ప్రాణే సమ్పత్తుమర్హతి । ఎవమపి హి అన్నే మనః సమ్పద్యేత, అప్సు చాన్నమ్ , అప్స్వేవ ప్రాణః । హ్యేతస్మిన్నపి పక్షే ప్రాణభావపరిణతాభ్యోఽద్భ్యో మనో జాయత ఇతి కిఞ్చన ప్రమాణమస్తి । తస్మాత్ మనసః ప్రాణే స్వరూపాప్యయః । వృత్త్యప్యయేఽపి తు శబ్దోఽవకల్పతే, వృత్తివృత్తిమతోరభేదోపచారాత్ ఇతి దర్శితమ్ ॥ ౩ ॥

అధ్యక్షాధికరణమ్

సోఽధ్యక్షే తదుపగమాదిభ్యః ॥ ౪ ॥

స్థితమేతత్యస్య యతో నోత్పత్తిః, తస్య తస్మిన్వృత్తిప్రలయః, స్వరూపప్రలయ ఇతి । ఇదమిదానీమ్ప్రాణస్తేజసిఇత్యత్ర చిన్త్యతేకిం యథాశ్రుతి ప్రాణస్య తేజస్యేవ వృత్త్యుపసంహారః, కిం వా దేహేన్ద్రియపఞ్జరాధ్యక్షే జీవ ఇతి । తత్ర శ్రుతేరనతిశఙ్క్యత్వాత్ ప్రాణస్య తేజస్యేవ సమ్పత్తిః స్యాత్ , అశ్రుతకల్పనాయా అన్యాయ్యత్వాత్ఇత్యేవం ప్రాప్తే ప్రతిపద్యతేసోఽధ్యక్ష ఇతి । ప్రకృతః ప్రాణః, అధ్యక్షే అవిద్యాకర్మపూర్వప్రజ్ఞోపాధికే విజ్ఞానాత్మని అవతిష్ఠతే; తత్ప్రధానా ప్రాణవృత్తిర్భవతీత్యర్థః । కుతః ? తదుపగమాదిభ్యః — ‘ఎవమేవేమమాత్మానమన్తకాలే సర్వే ప్రాణా అభిసమాయన్తి యత్రైతదూర్ధ్వోచ్ఛ్వాసీ భవతిఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ అధ్యక్షోపగామినః సర్వాన్ప్రాణాన్ అవిశేషేణ దర్శయతి । విశేషేణ తముత్క్రామన్తం ప్రాణోఽనూత్క్రామతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి పఞ్చవృత్తేః ప్రాణస్య అధ్యక్షానుగామితాం దర్శయతి, తదనువృత్తితాం ఇతరేషామ్ ప్రాణమనూత్క్రామన్తꣳ సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి । ‘సవిజ్ఞానో భవతిఇతి అధ్యక్షస్య అన్తర్విజ్ఞానవత్త్వప్రదర్శనేన తస్మిన్ అపీతకరణగ్రామస్య ప్రాణస్య అవస్థానం గమయతి । ననుప్రాణస్తేజసిఇతి శ్రూయతే; కథం ప్రాణోఽధ్యక్షే ఇత్యధికావాపః క్రియతే ? నైష దోషః, అధ్యక్షప్రధానత్వాదుత్క్రమణాదివ్యవహారస్య, శ్రుత్యన్తరగతస్యాపి విశేషస్యాపేక్షణీయత్వాత్ ॥ ౪ ॥
కథం తర్హిప్రాణస్తేజసిఇతి శ్రుతిరిత్యత ఆహ

భూతేషు తచ్ఛ్రుతేః ॥ ౫ ॥

ప్రాణసమ్పృక్తోఽధ్యక్షః తేజఃసహచరితేషు భూతేషు దేహబీజభూతేషు సూక్ష్మేషు అవతిష్ఠత ఇత్యవగన్తవ్యమ్ , ‘ప్రాణస్తేజసిఇతి శ్రుతేః । నను ఇయం శ్రుతిః ప్రాణస్య తేజసి స్థితిం దర్శయతి, ప్రాణసమ్పృక్తస్యాధ్యక్షస్యనైష దోషః, సోఽధ్యక్షేఇతి అధ్యక్షస్యాప్యన్తరాల ఉపసంఖ్యాతత్వాత్ । యోఽపి హి స్రుఘ్నాన్మథురాం గత్వా మథురాయాః పాటలిపుత్రం వ్రజతి, సోఽపి స్రుఘ్నాత్పాటలిపుత్రం యాతీతి శక్యతే వదితుమ్ । తస్మాత్ప్రాణస్తేజసిఇతి ప్రాణసమ్పృక్తస్యాధ్యక్షస్యైవ ఎతత్ తేజఃసహచరితేషు భూతేష్వవస్థానమ్ ॥ ౫ ॥
కథం తేజఃసహచరితేషు భూతేష్విత్యుచ్యతే, యావతా ఎకమేవ తేజః శ్రూయతే — ‘ప్రాణస్తేజసిఇతి ? అత ఆహ

నైకస్మిన్దర్శయతో హి ॥ ౬ ॥

ఎకస్మిన్నేవ తేజసి శరీరాన్తరప్రేప్సావేలాయాం జీవోఽవతిష్ఠతే, కార్యస్య శరీరస్యానేకాత్మకత్వదర్శనాత్ । దర్శయతశ్చ ఎతమర్థం ప్రశ్నప్రతివచనే ఆపః పురుషవచసః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇతి । తద్వ్యాఖ్యాతమ్ త్ర్యాత్మకత్వాత్తు భూయస్త్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౧ । ౨) ఇత్యత్ర । శ్రుతిస్మృతీ ఎతమర్థం దర్శయతః । శ్రుతిః — ‘పృథివీమయ ఆపోమయో వాయుమయ ఆకాశమయస్తేజోమయఃఇత్యాద్యా; స్మృతిరపిఅణ్వ్యో మాత్రాఽవినాశిన్యో దశార్ధానాం తు యాః స్మృతాః । తాభిః సార్ధమిదం సర్వం సమ్భవత్యనుపూర్వశః’ (మ. స్మృ. ౧ । ౨౭) ఇత్యాద్యా । నను ఉపసంహృతేషు వాగాదిషు కరణేషు శరీరాన్తరప్రేప్సావేలాయామ్ క్వాయం తదా పురుషో భవతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇత్యుపక్రమ్య శ్రుత్యన్తరం కర్మాశ్రయతాం నిరూపయతితౌ యదూచతుః కర్మ హైవ తదూచతురథ యత్ప్రశశꣳసతుః కర్మ హైవ తత్ప్రశశꣳసతుః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇతి । అత్రోచ్యతేతత్ర కర్మప్రయుక్తస్య గ్రహాతిగ్రహసంజ్ఞకస్య ఇన్ద్రియవిషయాత్మకస్య బన్ధనస్య ప్రవృత్తిరితి కర్మాశ్రయతోక్తా । ఇహ పునః భూతోపాదానాద్దేహాన్తరోత్పత్తిరితి భూతాశ్రయత్వముక్తమ్ । ప్రశంసాశబ్దాదపి తత్ర ప్రాధాన్యమాత్రం కర్మణః ప్రదర్శితమ్ , త్వాశ్రయాన్తరం నివారితమ్ । తస్మాదవిరోధః ॥ ౬ ॥

ఆసృత్యుపక్రమాధికరణమ్

సమానా చాసృత్యుపక్రమాదమృతత్వం చానుపోష్య ॥ ౭ ॥

సేయముత్క్రాన్తిః కిం విద్వదవిదుషోః సమానా, కిం వా విశేషవతీఇతి విశయానానాం విశేషవతీతి తావత్ప్రాప్తమ్ । భూతాశ్రయవిశిష్టా హ్యేషా । పునర్భవాయ భూతాన్యాశ్రీయన్తే । విదుషః పునర్భవః సమ్భవతి; అమృతత్వం హి విద్వానశ్నుతేఇతి స్థితిః । తస్మాదవిదుష ఎవ ఎషా ఉత్క్రాన్తిః । నను విద్యాప్రకరణే సమామ్నానాత్ విదుష ఎవ ఎషా భవేత్, స్వాపాదివత్ యథాప్రాప్తానుకీర్తనాత్ । యథా హి యత్రైతత్పురుషః స్వపితి నామ’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧), అశిశిషతి నామ’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౩), పిపాసతి నామ’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౫) ఇతి సర్వప్రాణిసాధారణా ఎవ స్వాపాదయోఽనుకీర్త్యన్తే విద్యాప్రకరణేఽపి ప్రతిపిపాదయిషితవస్తుప్రతిపాదనానుగుణ్యేన, తు విదుషో విశేషవన్తో విధిత్స్యన్తే; ఎవమ్ ఇయమపి ఉత్క్రాన్తిః మహాజనగతైవానుకీర్త్యతే, యస్యాం పరస్యాం దేవతాయాం పురుషస్య ప్రయతః తేజః సమ్పద్యతే ఆత్మా తత్త్వమసిఇత్యేతత్ప్రతిపాదయితుమ్ । ప్రతిషిద్ధా ఎషా విదుషః తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి । తస్మాత్ అవిదుష ఎవైషేతి
ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమఃసమానా చైషా ఉత్క్రాన్తిఃవాఙ్మనసిఇత్యాద్యా విద్వదవిదుషోః ఆసృత్యుపక్రమాత్ భవితుమర్హతి, అవిశేషశ్రవణాత్ । అవిద్వాన్ దేహబీజభూతాని భూతసూక్ష్మాణ్యాశ్రిత్య కర్మప్రయుక్తో దేహగ్రహణమనుభవితుం సంసరతి, విద్వాంస్తు జ్ఞానప్రకాశితం మోక్షనాడీద్వారమాశ్రయతేతదేతత్ఆసృత్యుపక్రమాత్ఇత్యుక్తమ్ । నను అమృతత్వం విదుషా ప్రాప్తవ్యమ్ , తద్దేశాన్తరాయత్తమ్ , తత్ర కుతో భూతాశ్రయత్వం సృత్యుపక్రమో వేతి ? అత్రోచ్యతేఅనుపోష్య , ఇదమ్ , అదగ్ధ్వా అత్యన్తమవిద్యాదీన్క్లేశాన్ , అపరవిద్యాసామర్థ్యాత్ ఆపేక్షికమమృతత్వం ప్రేప్సతే, సమ్భవతి తత్ర సృత్యుపక్రమః భూతాశ్రయత్వం హి నిరాశ్రయాణాం ప్రాణానాం గతిరుపపద్యతే; తస్మాదదోషః ॥ ౭ ॥

సంసారవ్యపదేశాధికరణమ్

తదాఽపీతేః సంసారవ్యపదేశాత్ ॥ ౮ ॥

తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇత్యత్ర ప్రకరణసామర్థ్యాత్ తత్ యథాప్రకృతం తేజః సాధ్యక్షం సప్రాణం సకరణగ్రామం భూతాన్తరసహితం ప్రయతః పుంసః పరస్యాం దేవతాయాం సమ్పద్యత ఇత్యేతదుక్తం భవతి । కీదృశీ పునరియం సమ్పత్తిః స్యాదితి చిన్త్యతే । తత్ర ఆత్యన్తిక ఎవ తావత్ స్వరూపప్రవిలయ ఇతి ప్రాప్తమ్ , తత్ప్రకృతిత్వోపపత్తేః । సర్వస్య హి జనిమతో వస్తుజాతస్య ప్రకృతిః పరా దేవతేతి ప్రతిష్ఠాపితమ్ । తస్మాత్ ఆత్యన్తికీ ఇయమవిభాగాపత్తిరితి । ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమఃతత్ తేజఆది భూతసూక్ష్మం శ్రోత్రాదికరణాశ్రయభూతమ్ ఆపీతేః ఆసంసారమోక్షాత్ సమ్యగ్జ్ఞాననిమిత్తాత్ అవతిష్ఠతేయోనిమన్యే ప్రపద్యన్తే శరీరత్వాయ దేహినః । స్థాణుమన్యేఽనుసంయన్తి యథాకర్మ యథాశ్రుతమ్’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౭) ఇత్యాదిసంసారవ్యపదేశాత్ । అన్యథా హి సర్వః ప్రాయణసమయ ఎవ ఉపాధిప్రత్యస్తమయాదత్యన్తం బ్రహ్మ సమ్పద్యేత, తత్ర విధిశాస్త్రమనర్థకం స్యాత్ , విద్యాశాస్త్రం  । మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తశ్చ బన్ధో సమ్యగ్జ్ఞానాదృతే విస్రంసితుమర్హతి । తస్మాత్ తత్ప్రకృతిత్వేఽపి సుషుప్తప్రలయవత్ బీజభావావశేషైవ ఎషా సత్సమ్పత్తిరితి ॥ ౮ ॥

సూక్ష్మం ప్రమాణతశ్చ తథోపలబ్ధేః ॥ ౯ ॥

తచ్చ ఇతరభూతసహితం తేజో జీవస్య అస్మాచ్ఛరీరాత్ప్రవసత ఆశ్రయభూతం స్వరూపతః పరిమాణతశ్చ సూక్ష్మం భవితుమర్హతి । తథా హి నాడీనిష్క్రమణశ్రవణాదిభ్యోఽస్య సౌక్ష్మ్యముపలభ్యతే । తత్ర తనుత్వాత్సఞ్చారోపపత్తిః; స్వచ్ఛత్వాచ్చ అప్రతీఘాతోపపత్తిః । అత ఎవ దేహాన్నిర్గచ్ఛన్ పార్శ్వస్థైర్నోపలభ్యతే ॥ ౯ ॥

నోపమర్దేనాతః ॥ ౧౦ ॥

అత ఎవ సూక్ష్మత్వాత్ నాస్య స్థూలస్య శరీరస్యోపమర్దేన దాహాదినిమిత్తేన ఇతరత్సూక్ష్మం శరీరముపమృద్యతే ॥ ౧౦ ॥

అస్యైవ చోపపత్తేరేష ఊష్మా ॥ ౧౧ ॥

అస్యైవ సూక్ష్మస్య శరీరస్య ఎష ఊష్మా, యమేతస్మిఞ్చ్ఛరీరే సంస్పర్శేనోష్మాణం విజానన్తి । తథా హి మృతావస్థాయామ్ అవస్థితేఽపి దేహే విద్యమానేష్వపి రూపాదిషు దేహగుణేషు, ఊష్మా ఉపలభ్యతే, జీవదవస్థాయామేవ తు ఉపలభ్యతేఇత్యత ఉపపద్యతే
ప్రసిద్ధశరీరవ్యతిరిక్తవ్యపాశ్రయ ఎవ ఎష ఊష్మేతి । తథా శ్రుతిః — ‘ఉష్ణ ఎవ జీవిష్యఞ్శీతో మరిష్యన్ఇతి ॥ ౧౧ ॥

ప్రతిషేధాధికరణమ్

ప్రతిషేధాదితి చేన్న శారీరాత్ ॥ ౧౨ ॥

అమృతత్వం చానుపోష్యఇత్యతో విశేషణాత్ ఆత్యన్తికేఽమృతత్వే గత్యుత్క్రాన్త్యోరభావోఽభ్యుపగతః । తత్రాపి కేనచిత్కారణేన ఉత్క్రాన్తిమాశఙ్క్య ప్రతిషేధతిఅథాకామయమానో యోఽకామో నిష్కామ ఆప్తకామ ఆత్మకామో భవతి తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి । అతః పరవిద్యావిషయాత్ప్రతిషేధాత్ పరబ్రహ్మవిదో దేహాత్ ప్రాణానాముత్క్రాన్తిరస్తీతి చేత్ , నేత్యుచ్యతే, యతః శారీరాదాత్మన ఎష ఉత్క్రాన్తిప్రతిషేధః ప్రాణానామ్ , శరీరాత్ । కథమవగమ్యతే ? ‘ తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తిఇతి శాఖాన్తరే పఞ్చమీప్రయోగాత్ । సమ్బన్ధసామాన్యవిషయా హి షష్ఠీ శాఖాన్తరగతయా పఞ్చమ్యా సమ్బన్ధవిశేషే వ్యవస్థాప్యతే । ‘తస్మాత్ఇతి ప్రాధాన్యాత్ అభ్యుదయనిఃశ్రేయసాధికృతో దేహీ సమ్బధ్యతే, దేహః । తస్మాదుచ్చిక్రమిషోర్జీవాత్ ప్రాణా అపక్రామన్తి, సహైవ తేన భవన్తిఇత్యర్థః । సప్రాణస్య ప్రవసతో భవత్యుత్క్రాన్తిర్దేహాదితి ॥ ౧౨ ॥
ఎవం ప్రాప్తే, ప్రత్యుచ్యతే

స్పష్టో హ్యేకేషామ్ ॥ ౧౩ ॥

నైతదస్తియదుక్తమ్ , పరబ్రహ్మవిదోఽపి దేహాత్ అస్త్యుత్క్రాన్తిః ఉత్క్రాన్తిప్రతిషేధస్య దేహ్యపాదానత్వాదితి; యతో దేహాపాదాన ఎవ ఉత్క్రాన్తిప్రతిషేధ ఎకేషాం సమామ్నాతౄణాం స్పష్ట ఉపలభ్యతే । తథా హిఆర్తభాగప్రశ్నే యత్రాయం పురుషో మ్రియత ఉదస్మాత్ప్రాణాః క్రామన్త్యాహో నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర, నేతి హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇత్యనుత్క్రాన్తిపక్షం పరిగృహ్య, తర్హ్యయమనుత్క్రాన్తేషు ప్రాణేషు మృతఃఇత్యస్యామాశఙ్కాయామ్అత్రైవ సమవనీయన్తేఇతి ప్రవిలయం ప్రాణానాం ప్రతిజ్ఞాయ, తత్సిద్ధయే ఉచ్ఛ్వయత్యాధ్మాయత్యాధ్మాతో మృతః శేతే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇతి సశబ్దపరామృష్టస్య ప్రకృతస్య ఉత్క్రాన్త్యవధేః ఉచ్ఛ్వయనాదీని సమామనన్తి । దేహస్య ఎతాని స్యుః దేహినః; తత్సామాన్యాత్ , ‘ తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్త్యత్రైవ సమవనీయన్తేఇత్యత్రాపిఅభేదోపచారేణ దేహాపాదానస్యైవ ఉత్క్రమణస్య ప్రతిషేధఃయద్యపి ప్రాధాన్యం దేహినఃఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ , యేషాం పఞ్చమీపాఠః । యేషాం తు షష్ఠీపాఠః, తేషాం విద్వత్సమ్బన్ధినీ ఉత్క్రాన్తిః ప్రతిషిధ్యత ఇతి, ప్రాప్తోత్క్రాన్తిప్రతిషేధార్థత్వాత్ అస్య వాక్యస్య, దేహాపాదానైవ సా ప్రతిషిద్ధా భవతి, దేహాదుత్క్రాన్తిః ప్రాప్తా, దేహినః; అపి చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వాన్యేభ్యో వా శరీరదేశేభ్యస్తముత్క్రామన్తం ప్రాణోఽనూత్క్రామతి ప్రాణమనూత్క్రామన్తꣳ సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇత్యేవమవిద్వద్విషయే సప్రపఞ్చముత్క్రమణం సంసారగమనం దర్శయిత్వా, ఇతి ను కామయమానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి ఉపసంహృత్య అవిద్వత్కథామ్ , అథాకామయమానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి వ్యపదిశ్య విద్వాంసమ్యది తద్విషయేఽప్యుత్క్రాన్తిమేవ ప్రాపయేత్ , అసమఞ్జస ఎవ వ్యపదేశః స్యాత్; తస్మాత్ అవిద్వద్విషయే ప్రాప్తయోర్గత్యుత్క్రాన్త్యోః విద్వద్విషయే ప్రతిషేధఃఇత్యేవమేవ వ్యాఖ్యేయమ్ , వ్యపదేశార్థవత్త్వాయ । బ్రహ్మవిదః సర్వగతబ్రహ్మాత్మభూతస్య ప్రక్షీణకామకర్మణః ఉత్క్రాన్తిః గతిర్వా ఉపపద్యతే, నిమిత్తాభావాత్ । ‘అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుతేఇతి ఎవంజాతీయకాః శ్రుతయో గత్యుత్క్రాన్త్యోరభావం సూచయన్తి ॥ ౧౩ ॥

స్మర్యతే చ ॥ ౧౪ ॥

స్మర్యతేఽపి మహాభారతే గత్యుత్క్రాన్త్యోరభావఃసర్వభూతాత్మభూతస్య సమ్యగ్భూతాని పశ్యతః । దేవా అపి మార్గే ముహ్యన్త్యపదస్య పదైషిణః’ (మ. భా. ౧౨ । ౨౩౯ । ౨౩) ఇతి । నను గతిరపి బ్రహ్మవిదః సర్వగతబ్రహ్మాత్మభూతస్య స్మర్యతే — ‘శుకః కిల వైయాసకిర్ముముక్షురాదిత్యమణ్డలమభిప్రతస్థే పిత్రా చానుగమ్యాహూతో భో ఇతి ప్రతిశుశ్రావఇతి; సశరీరస్యై అయం యోగబలేన విశిష్టదేశప్రాప్తిపూర్వకః శరీరోత్సర్గ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ , సర్వభూతదృశ్యత్వాద్యుపన్యాసాత్ । హి అశరీరం గచ్ఛన్తం సర్వభూతాని ద్రష్టుం శక్నుయుః । తథా తత్రైవోపసంహృతమ్శుకస్తు మారుతాచ్ఛీఘ్రాం గతిం కృత్వాన్తరిక్షగః ।’ (మ. భా. ౧౨ । ౩౩౩ । ౧౯), దర్శయిత్వా ప్రభావం స్వం సర్వభూతగతోఽభవత్’ (మ. భా. ౧౨ । ౩౩౩ । ౨౦) ఇతి । తస్మాదభావః పరబ్రహ్మవిదో గత్యుత్క్రాన్త్యోః । గతిశ్రుతీనాం తు విషయముపరిష్టాద్వ్యాఖ్యాస్యామః ॥ ౧౪ ॥

వాగాదిలయాధికరణమ్

తాని పరే తథా హ్యాహ ॥ ౧౫ ॥

తాని పునః ప్రాణశబ్దోదితాని ఇన్ద్రియాణి భూతాని పరబ్రహ్మవిదః తస్మిన్నేవ పరస్మిన్నాత్మని ప్రలీయన్తే । కస్మాత్ ? తథా హి ఆహ శ్రుతిఃఎవమేవాస్య పరిద్రష్టురిమాః షోడశ కలాః పురుషాయణాః పురుషం ప్రాప్యాస్తం గచ్ఛన్తి’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౫) ఇతి । నను గతాః కలాః పఞ్చదశ ప్రతిష్ఠాః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౭) ఇతి విద్వద్విషయైవాపరా శ్రుతిః పరస్మాదాత్మనోఽన్యత్రాపి కలానాం ప్రలయమ్ ఆహ స్మ; సా ఖలు వ్యవహారాపేక్షాపార్థివాద్యాః కలాః పృథివ్యాదీరేవ స్వప్రకృతీరపియన్తీతి । ఇతరా తు విద్వత్ప్రతిపత్త్యపేక్షాకృత్స్నం కలాజాతం పరబ్రహ్మవిదో బ్రహ్మైవ సమ్పద్యత ఇతి । తస్మాదదోషః ॥ ౧౫ ॥

అవిభాగాధికరణమ్

అవిభాగో వచనాత్ ॥ ౧౬ ॥

పునర్విదుషః కలాప్రలయః కిమ్ ఇతరేషామివ సావశేషో భవతి, ఆహోస్విన్నిరవశేష ఇతి । తత్ర ప్రలయసామాన్యాత్ శక్త్యవశేషతాప్రసక్తౌ బ్రవీతిఅవిభాగాపత్తిరేవేతి । కుతః ? వచనాత్ । తథా హి కలాప్రలయముక్త్వా వక్తిభిద్యేతే తాసాం నామరూపే పురుష ఇత్యేవం ప్రోచ్యతే ఎషోఽకలోఽమృతో భవతి’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౫) ఇతి । అవిద్యానిమిత్తానాం కలానాం విద్యానిమిత్తే ప్రలయే సావశేషత్వోపపత్తిః । తస్మాదవిభాగ ఎవేతి ॥ ౧౬ ॥

తదోకోఽధికరణమ్

తదోకోఽగ్రజ్వలనం తత్ప్రకాశితద్వారో విద్యాసామర్థ్యాత్తచ్ఛేషగత్యనుస్మృతియోగాచ్చ హార్దానుగృహీతః శతాధికయా ॥ ౧౭ ॥

సమాప్తా ప్రాసఙ్గికీ పరవిద్యాగతా చిన్తా; సమ్ప్రతి తు అపరవిద్యావిషయామేవ చిన్తామనువర్తయతి । సమానా ఆసృత్యుపక్రమాత్ విద్వదవిదుషోరుత్క్రాన్తిఃఇత్యుక్తమ్ । తమ్ ఇదానీం సృత్యుపక్రమం దర్శయతి । తస్య ఉపసంహృతవాగాదికలాపస్యోచ్చిక్రమిషతో విజ్ఞానాత్మనః, ఓకః ఆయతనం హృదయమ్ — ‘ ఎతాస్తేజోమాత్రాః సమభ్యాదదానో హృదయమేవాన్వవక్రామతిఇతి శ్రుతేః, తదగ్రప్రజ్వలనపూర్వికా చక్షురాదిస్థానాపాదానా ఉత్క్రాన్తిః శ్రూయతేతస్య హైతస్య హృదయస్యాగ్రం ప్రద్యోతతే తేన ప్రద్యోతేనైష ఆత్మా నిష్క్రామతి చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వాన్యేభ్యో వా శరీరదేశేభ్యః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి । సా కిమనియమేనైవ విద్వదవిదుషోర్భవతి, అథాస్తి కశ్చిద్విదుషో విశేషనియమఃఇతి విచికిత్సాయామ్ , శ్రుత్యవిశేషాదనియమప్రాప్తౌ, ఆచష్టేసమానేఽపి హి విద్వదవిదుషోర్హృదయాగ్రప్రద్యోతనే తత్ప్రకాశితద్వారత్వే , మూర్ధస్థానాదేవ విద్వాన్నిష్క్రామతి, స్థానాన్తరేభ్యస్తు ఇతరే । కుతః ? విద్యాసామర్థ్యాత్ । యది విద్వానపి ఇతరవత్ యతః కుతశ్చిద్దేహదేశాత్ ఉత్క్రామేత్ , నైవ ఉత్కృష్టం లోకం లభేత, తత్ర అనర్థికైవ విద్యా స్యాత్ । తచ్ఛేషగత్యనుస్మృతియోగాచ్చవిద్యాశేషభూతా మూర్ధన్యనాడీసమ్బద్ధా గతిః అనుశీలయితవ్యా విద్యావిశేషేషు విహితా । తామభ్యస్యన్ తయైవ ప్రతిష్ఠత ఇతి యుక్తమ్ । తస్మాత్ హృదయాలయేన బ్రహ్మణా సూపాసితేన అనుగృహీతః తద్భావం సమాపన్నో విద్వాన్ మూర్ధన్యయైవ శతాధికయా శతాదతిరిక్తయా ఎకశతతమ్యా నాడ్యా నిష్క్రామతి, ఇతరాభిరితరే । తథా హి హార్దవిద్యాం ప్రకృత్య సమామనన్తిశతం చైకా హృదయస్య నాడ్యస్తాసాం మూర్ధానమభినిఃసృతైకా । తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి విష్వఙ్ఙన్యా ఉత్క్రమణే భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతి ॥ ౧౭ ॥

రశ్మ్యధికరణమ్

రశ్మ్యనుసారీ ॥ ౧౮ ॥

అస్తి హార్దవిద్యా అథ యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య విహితా । తత్ప్రక్రియాయామ్ అథ యా ఎతా హృదయస్య నాడ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య సప్రపఞ్చం నాడీరశ్మిసమ్బన్ధముక్త్వా ఉక్తమ్అథ యత్రైతదస్మాచ్ఛరీరాదుత్క్రామత్యథైతైరేవ రశ్మిభిరూర్ధ్వమాక్రమతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౫) ఇతి । పునశ్చోక్తమ్తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతి । తస్మాత్ శతాధికయా నాడ్యా నిష్క్రామన్ రశ్మ్యనుసారీ నిష్క్రామతీతి గమ్యతే । తత్ కిమ్ అవిశేషేణై అహని రాత్రౌ వా మ్రియమాణస్య రశ్మ్యనుసారిత్వమ్ , ఆహోస్విదహన్యేవఇతి సంశయే సతి, అవిశేషశ్రవణాత్ అవిశేషేణైవ తావత్ రశ్మ్యనుసారీతి ప్రతిజ్ఞాయతే ॥ ౧౮ ॥

నిశి నేతి చేన్న సమ్బన్ధస్య యావద్దేహభావిత్వాద్దర్శయతి చ ॥ ౧౯ ॥

అస్తి అహని నాడీరశ్మిసమ్బన్ధ ఇతి అహని మృతస్య స్యాత్ రశ్మ్యనుసారిత్వమ్ । రాత్రౌ తు ప్రేతస్య స్యాత్ , నాడీరశ్మిసమ్బన్ధవిచ్ఛేదాత్ఇతి చేత్ , , నాడీరశ్మిసమ్బన్ధస్య యావద్దేహభావిత్వాత్ । యావద్దేహభావీ హి శిరాకిరణసమ్పర్కః । దర్శయతి చైతమర్థం శ్రుతిఃఅముష్మాదాదిత్యాత్ప్రతాయన్తే తా ఆసు నాడీషు సృప్తా ఆభ్యో నాడీభ్యః ప్రతాయన్తే తేఽముష్మిన్నాదిత్యే సృప్తాః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౨) ఇతి । నిదాఘసమయే నిశాస్వపి కిరణానువృత్తిరుపలభ్యతే, ప్రతాపాదికార్యదర్శనాత్ । స్తోకానువృత్తేస్తు దుర్లక్ష్యత్వమ్ ఋత్వన్తరరజనీషు , శైశిరేష్వివ దుర్దినేషు । ‘అహరేవైతద్రాత్రౌ దధాతిఇతి ఎతదేవ దర్శయతి । యది రాత్రౌ ప్రేతః వినైవ రశ్మ్యనుసారేణ ఊర్ధ్వమాక్రమేత, రశ్మ్యనుసారానర్థక్యం భవేత్ । హ్యేతత్ విశిష్య అధీయతేయో దివా ప్రైతి, రశ్మీనపేక్ష్యోర్ధ్వమాక్రమతే, యస్తు రాత్రౌ సోఽనపేక్ష్యైవేతి । అథ తు విద్వానపి రాత్రిప్రాయణాపరాధమాత్రేణ నోర్ధ్వమాక్రమేత, పాక్షికఫలా విద్యేతి అప్రవృత్తిరేవ తస్యాం స్యాత్ । మృత్యుకాలానియమాత్ । అథాపి రాత్రావుపరతోఽహరాగమమ్ ఉదీక్షేత, అహరాగమేఽప్యస్య కదాచిత్ అరశ్మిసమ్బన్ధార్హం శరీరం స్యాత్ పావకాదిసమ్పర్కాత్ । యావత్క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౫) ఇతి శ్రుతిః అనుదీక్షాం దర్శయతి । తస్మాత్ అవిశేషేణైవ ఇదం రాత్రిందివం రశ్మ్యనుసారిత్వమ్ ॥ ౧౯ ॥

దక్షిణాయనాధికరణమ్

అతశ్చాయనేఽపి దక్షిణే ॥ ౨౦ ॥

అత ఎవ ఉదీక్షానుపపత్తేః, అపాక్షికఫలత్వాచ్చ విద్యాయాః, అనియతకాలత్వాచ్చ మృత్యోః, దక్షిణాయనేఽపి మ్రియమాణో విద్వాన్ ప్రాప్నోత్యేవ విద్యాఫలమ్ । ఉత్తరాయణమరణప్రాశస్త్యప్రసిద్ధేః, భీష్మస్య ప్రతీక్షాదర్శనాత్ , ఆపూర్యమాణపక్షాద్యాన్షడుదఙ్ఙేతి మాసాꣳస్తాన్’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి శ్రుతేః, అపేక్షితవ్యముత్తరాయణమ్ఇతీమామాశఙ్కామ్ అనేన సూత్రేణాపనుదతి । ప్రాశస్త్యప్రసిద్ధిః అవిద్వద్విషయా । భీష్మస్య తూత్తరాయణప్రతిపాలనమ్ ఆచారపరిపాలనార్థం పితృప్రసాదలబ్ధస్వచ్ఛన్దమృత్యుతాఖ్యాపనార్థం  । శ్రుతేస్తు అర్థం వక్ష్యతి ఆతివాహికాస్తల్లిఙ్గాత్’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౩ । ౪) ఇతి ॥ ౨౦ ॥
నను యత్ర కాలే త్వనావృత్తిమావృత్తిం చైవ యోగినః । ప్రయాతా యాన్తి తం కాలం వక్ష్యామి భరతర్షభ’ (భ. గీ. ౮ । ౨౩) ఇతి కాలప్రాధాన్యేన ఉపక్రమ్య అహరాదికాలవిశేషః స్మృతావనావృత్తయే నియమితః । కథం రాత్రౌ దక్షిణాయనే వా ప్రయాతోఽనావృత్తిం యాయాత్ఇత్యత్రోచ్యతే

యోగినః ప్రతి చ స్మర్యతే స్మార్తే చైతే ॥ ౨౧ ॥

యోగినః ప్రతి అయమ్ అహరాదికాలవినియోగః అనావృత్తయే స్మర్యతే । స్మార్తే చైతే యోగసాఙ్ఖ్యే, శ్రౌతే । అతో విషయభేదాత్ ప్రమాణవిశేషాచ్చ నాస్య స్మార్తస్య కాలవినియోగస్య శ్రౌతేషు విజ్ఞానేషు అవతారః । నను అగ్నిర్జ్యోతిరహః శుక్లః షణ్మాసా ఉత్తరాయణమ్ ।’ (భ. గీ. ౮ । ౨౪) ధూమో రాత్రిస్తథా కృష్ణః షణ్మాసా దక్షిణాయనమ్’ (భ. గీ. ౮ । ౨౫) ఇతి శ్రౌతావేతౌ దేవయానపితృయాణౌ ప్రత్యభిజ్ఞాయేతే స్మృతావపీతి, ఉచ్యతేతం కాలం వక్ష్యామి’ (భ. గీ. ౮ । ౨౩) ఇతి స్మృతౌ కాలప్రతిజ్ఞానాత్ విరోధమాశఙ్క్య అయం పరిహారః ఉక్తః । యదా పునః స్మృతావపి అగ్న్యాద్యా దేవతా ఎవ ఆతివాహిక్యో గృహ్యన్తే, తదా కశ్చిద్విరోధ ఇతి ॥ ౨౧ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య
శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే
చతుర్థాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః

తృతీయః పాదః

ఆసృత్యుపక్రమాత్ సమానోత్క్రాన్తిరిత్యుక్తమ్ । సృతిస్తు శ్రుత్యన్తరేష్వనేకధా శ్రూయతేనాడీరశ్మిసమ్బన్ధేనైకా అథైతైరేవ రశ్మిభిరూర్ధ్వమాక్రమతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౫) ఇతి । అర్చిరాదికైకా తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్త్యర్చిషోఽహః’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి । ఎతం దేవయానం పన్థానమాపద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇత్యన్యా । యదా వై పురుషోఽస్మాల్లోకాత్ప్రైతి వాయుమాగచ్ఛతి’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇత్యపరా । సూర్యద్వారేణ తే విరజాః ప్రయాన్తి’ (ము. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౧) ఇతి అపరా । తత్ర సంశయఃకిం పరస్పరం భిన్నా ఎతాః సృతయః, కిం వా ఎకైవ అనేకవిశేషణేతి । తత్ర ప్రాప్తం తావత్భిన్నా ఎతాః సృతయ ఇతి, భిన్నప్రకరణత్వాత్ , భిన్నోపాసనాశేషత్వాచ్చ । అపి అథైతైరేవ రశ్మిభిః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౫) ఇత్యవధారణమ్ అర్చిరాద్యపేక్షాయామ్ ఉపరుధ్యేత, త్వరావచనం పీడ్యేత యావత్క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౫) ఇతి । తస్మాదన్యోన్యభిన్నా ఎవైతే పన్థాన ఇతి । ఎవం ప్రాప్తే, అభిదధ్మహే

అర్చిరాద్యధికరణమ్

అర్చిరాదినా తత్ప్రథితేః ॥ ౧ ॥

అర్చిరాదినేతి । సర్వో బ్రహ్మ ప్రేప్సుః అర్చిరాదినైవాధ్వనా రంహతీతి ప్రతిజానీమహే । కుతః ? తత్ప్రథితేః । ప్రథితో హ్యేష మార్గః సర్వేషాం విదుషామ్ । తథా హి పఞ్చాగ్నివిద్యాప్రకరణేయే చామీ అరణ్యే శ్రద్ధాꣳ సత్యముపాసతే’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి విద్యాన్తరశీలినామపి అర్చిరాదికా సృతిః శ్రావ్యతే । స్యాదేతత్యాసు విద్యాసు కాచిద్గతిరుచ్యతే, తాసు ఇయమర్చిరాదికా ఉపతిష్ఠతామ్ । యాసు తు అన్యా శ్రావ్యతే, తాసు కిమిత్యర్చిరాద్యాశ్రయణమితి, అత్రోచ్యతేభవేదేతదేవమ్ , యద్యత్యన్తభిన్నా ఎవ ఎతాః సృతయః స్యుః । ఎకైవ త్వేషా సృతిః అనేకవిశేషణా బ్రహ్మలోకప్రపదనీ క్వచిత్ కేనచిత్ విశేషణేనోపలక్షితేతి వదామః, సర్వత్రైకదేశప్రత్యభిజ్ఞానాత్ ఇతరేతరవిశేషణవిశేష్యభావోపపత్తేః । ప్రకరణభేదేఽపి హి విద్యైకత్వే భవతి ఇతరేతరవిశేషణోపసంహారవత్ గతివిశేషణానామప్యుపసంహారః । విద్యాభేదేఽపి తు గత్యేకదేశప్రత్యభిజ్ఞానాత్ గన్తవ్యాభేదాచ్చ గత్యభేద ఎవ । తథా హితే తేషు బ్రహ్మలోకేషు పరాః పరావతో వసన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) తస్మిన్వసన్తి శాశ్వతీః సమాః’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) సా యా బ్రహ్మణో జితిర్యా వ్యుష్టిస్తాం జితిం జయతి తాం వ్యుష్టిం వ్యశ్నుతే’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౭) తద్య ఎవైతం బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౩) ఇతి తత్ర తత్ర తదేవ ఎకం ఫలం బ్రహ్మలోకప్రాప్తిలక్షణం ప్రదర్శ్యతే । యత్తుఎతైరేవఇత్యవధారణమ్ అర్చిరాద్యాశ్రయణే స్యాదితి, నైష దోషః, రశ్మిప్రాప్తిపరత్వాదస్య । హి ఎక ఎవ శబ్దో రశ్మీంశ్చ ప్రాపయితుమర్హతి, అర్చిరాదీంశ్చ వ్యావర్తయితుమ్ । తస్మాత్ రశ్మిసమ్బన్ధ ఎవాయమవధార్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । త్వరావచనం తు అర్చిరాద్యపేక్షాయామపి గన్తవ్యాన్తరాపేక్షయా శైఘ్ర్యార్థత్వాత్ నోపరుధ్యతేయథా నిమేషమాత్రేణాత్రాగమ్యత ఇతి । అపి అథైతయోః పథోర్న కతరేణచన’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి మార్గద్వయభ్రష్టానాం కష్టం తృతీయం స్థానమాచక్షాణా పితృయాణవ్యతిరిక్తమేకమేవ దేవయానమర్చిరాదిపర్వాణం పన్థానం ప్రథయతి । భూయాంస్యర్చిరాదిసృతౌ మార్గపర్వాణి, అల్పీయాంసి త్వన్యత్ర । భూయసాం ఆనుగుణ్యేన అల్పీయసాం నయనం న్యాయ్యమిత్యతోఽపి అర్చిరాదినా తత్ప్రథితేరిత్యుక్తమ్ ॥ ౧ ॥

వాయ్వధికరణమ్

వాయుమబ్దాదవిశేషవిశేషాభ్యామ్ ॥ ౨ ॥

కేన పునః సన్నివేశవిశేషేణ గతివిశేషణానామ్ ఇతరేతరవిశేషణవిశేష్యభావఃఇతి తదేతత్ సుహృద్భూత్వా ఆచార్యో గ్రథయతి । ఎతం దేవయానం పన్థానమాపద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి వాయులోకం వరుణలోకం ఆదిత్యలోకం ఇన్ద్రలోకం ప్రజాపతిలోకం బ్రహ్మలోకమ్’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇతి కౌషీతకినాం దేవయానః పన్థాః పఠ్యతే । తత్ర అర్చిరగ్నిలోకశబ్దౌ తావత్ ఎకార్థౌ జ్వలనవచనత్వాదితి నాత్ర సన్నివేశక్రమః కశ్చిదన్వేష్యః । వాయుస్తు అర్చిరాదౌ వర్త్మని అశ్రుతః కతమస్మిన్స్థానే నివేశయితవ్య ఇతి, ఉచ్యతేతేఽర్చిషమేవాభిసమ్భవన్త్యర్చిషోఽహరహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమాపూర్యమాణపక్షాద్యాన్షడుదఙ్ఙేతి మాసాꣳస్తాన్ ।’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) మాసేభ్యః సంవత్సరం సంవత్సరాదాదిత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౨) ఇత్యత్ర సంవత్సరాత్పరాఞ్చమ్ ఆదిత్యాదర్వాఞ్చం వాయుమభిసమ్భవన్తి । కస్మాత్ ? అవిశేషవిశేషాభ్యామ్ । తథా హి వాయులోకమ్’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇత్యత్ర అవిశేషోపదిష్టస్య వాయోః శ్రుత్యన్తరే విశేషోపదేశో దృశ్యతేయదా వై పురుషోఽస్మాల్లోకాత్ప్రైతి వాయుమాగచ్ఛతి తస్మై తత్ర విజిహీతే యథా రథచక్రస్య ఖం తేన ఊర్ధ్వమాక్రమతే ఆదిత్యమాగచ్ఛతి’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి । ఎతస్మాత్ ఆదిత్యాత్ వాయోః పూర్వత్వదర్శనాత్ విశేషాత్ అబ్దాదిత్యయోరన్తరాలే వాయుర్నివేశయితవ్యః । కస్మాత్పునరగ్నేః పరత్వదర్శనాద్విశేషాదర్చిషోఽనన్తరం వాయుర్న నివేశ్యతే ? నైషోఽస్తి విశేష ఇతి వదామః । ననూదాహృతా శ్రుతిః ఎతం దేవయానం పన్థానమాపద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి వాయులోకం వరుణలోకమ్’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇతి । ఉచ్యతేకేవలోఽత్ర పాఠః పౌర్వాపర్యేణావస్థితః, నాత్ర క్రమవచనః కశ్చిచ్ఛబ్దోఽస్తి । పదార్థోపదర్శనమాత్రం హ్యత్ర క్రియతేఎతం ఎతం ఆగచ్ఛతీతి । ఇతరత్ర పునః, వాయుప్రత్తేన రథచక్రమాత్రేణ చ్ఛిద్రేణ ఊర్ధ్వమాక్రమ్య ఆదిత్యమాగచ్ఛతీతిఅవగమ్యతే క్రమః । తస్మాత్ సూక్తమ్ అవిశేషవిశేషాభ్యామితి । వాజసనేయినస్తు మాసేభ్యో దేవలోకం దేవలోకాదాదిత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి సమామనన్తి । తత్ర ఆదిత్యానన్తర్యాయ దేవలోకాద్వాయుమభిసమ్భవేయుః । ‘వాయుమబ్దాత్ఇతి తు ఛన్దోగశ్రుత్యపేక్షయోక్తమ్ । ఛాన్దోగ్యవాజసనేయకయోస్తు ఎకత్ర దేవలోకో విద్యతే, పరత్ర సంవత్సరః । తత్ర శ్రుతిద్వయప్రత్యయాత్ ఉభావపి ఉభయత్ర గ్రథయితవ్యౌ । తత్రాపి మాససమ్బన్ధాత్సంవత్సరః పూర్వః పశ్చిమో దేవలోక ఇతి వివేక్తవ్యమ్ ॥ ౨ ॥

తడిదధికరణమ్

తడితోఽధి వరుణః సమ్బన్ధాత్ ॥ ౩ ॥

ఆదిత్యాచ్చన్ద్రమసం చన్ద్రమసో విద్యుతమ్’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యస్యా విద్యుత ఉపరిష్టాత్ వరుణలోకమ్ఇత్యయం వరుణః సమ్బధ్యతే । అస్తి హి సమ్బన్ధో విద్యుద్వరుణయోః । యదా హి విశాలా విద్యుతస్తీవ్రస్తనితనిర్ఘోషా జీమూతోదరేషు ప్రనృత్యన్తి, అథ ఆపః ప్రపతన్తి । విద్యోతతే స్తనయతి వర్షిష్యతి వా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౧ । ౧) ఇతి బ్రాహ్మణమ్ । అపాం అధిపతిర్వరుణ ఇతి శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధిః । వరుణాదధి ఇన్ద్రప్రజాపతీ స్థానాన్తరాభావాత్ పాఠసామర్థ్యాచ్చ । ఆగన్తుకత్వాదపి వరుణాదీనామన్తే ఎవ నివేశః, వైశేషికస్థానాభావాత్ । విద్యుచ్చ అన్త్యా అర్చిరాదౌ వర్త్మని ॥ ౩ ॥

ఆతివాహికాధికరణమ్

ఆతివాహికాస్తల్లిఙ్గాత్ ॥ ౪ ॥

తేష్వేవ అర్చిరాదిషు సంశయఃకిమేతాని మార్గచిహ్నాని, ఉత భోగభూమయః, అథవా నేతారో గన్తౄణామితి । తత్ర మార్గలక్షణభూతా అర్చిరాదయ ఇతి తావత్ప్రాప్తమ్ , తత్స్వరూపత్వాదుపదేశస్య । యథా హి లోకే కశ్చిద్గ్రామం నగరం వా ప్రతిష్ఠాసమానోఽనుశిష్యతేగచ్ఛ ఇతస్త్వమముం గిరిం తతో న్యగ్రోధం తతో నదీం తతో గ్రామం నగరం వా ప్రాప్స్యసీతిఎవమిహాపిఅర్చిషోఽహరహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమ్ఇత్యాద్యాహ । అథవా భోగభూమయ ఇతి ప్రాప్తమ్ । తథాహి లోకశబ్దేన అగ్న్యాదీననుబధ్నాతిఅగ్నిలోకమాగచ్ఛతి’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇత్యాది । లోకశబ్దశ్చ ప్రాణినాం భోగాయతనేషు భాష్యతేమనుష్యలోకః పితృలోకో దేవలోకః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇతి  । తథా బ్రాహ్మణమ్ — ‘అహోరాత్రేషు తే లోకేషు సజ్జన్తేఇత్యాది । తస్మాన్నాతివాహికా అర్చిరాదయః । అచేతనత్వాదప్యేతేషామాతివాహికత్వానుపపత్తిః । చేతనా హి లోకే రాజనియుక్తాః పురుషా దుర్గేషు మార్గేష్వతివాహ్యాన్ అతివాహయన్తీతి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమఃఆతివాహికా ఎవైతే భవితుమర్హన్తి । కుతః ? తల్లిఙ్గాత్ । తథా హిచన్ద్రమసో విద్యుతం తత్పురుషోఽమానవః ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి సిద్ధవద్గమయితృత్వం దర్శయతి । తద్వచనం తద్విషయమేవోపక్షీణమితి చేత్ , , ప్రాప్తమానవత్వనివృత్తిపరత్వాద్విశేషణస్య । యద్యర్చిరాదిషు పురుషా గమయితారః ప్రాప్తాః తే మానవాః, తతో యుక్తం తన్నివృత్త్యర్థం పురుషవిశేషణమ్అమానవ ఇతి ॥ ౪ ॥
నను తల్లిఙ్గమాత్రమగమకమ్ , న్యాయాభావాత్; నైష దోషః

ఉభయవ్యామోహాత్తత్సిద్ధేః ॥ ౫ ॥

యే తావదర్చిరాదిమార్గగాః తే దేహవియోగాత్ సమ్పిణ్డితకరణగ్రామా ఇతి అస్వతన్త్రాః, అర్చిరాదీనామప్యచేతనత్వాదస్వాతన్త్ర్యమ్ఇత్యతః అర్చిరాద్యభిమానినశ్చేతనా దేవతావిశేషా అతియాత్రాయాం నియుక్తా ఇతి గమ్యతే । లోకేఽపి హి మత్తమూర్ఛితాదయః సమ్పిణ్డితకరణాః పరప్రయుక్తవర్త్మానో భవన్తి । అనవస్థితత్వాదప్యర్చిరాదీనాం మార్గలక్షణత్వోపపత్తిః । హి రాత్రౌ ప్రేతస్య అహఃస్వరూపాభిసమ్భవ ఉపపద్యతే । ప్రతిపాలనమస్తీత్యుక్తం పురస్తాత్ । ధ్రువత్వాత్తు దేవతాత్మనాం నాయం దోషో భవతి । అర్చిరాదిశబ్దతా ఎషామ్ అర్చిరాద్యభిమానాదుపపద్యతే । అర్చిషోఽహః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యాదినిర్దేశస్తు ఆతివాహికత్వేఽపి విరుధ్యతేఅర్చిషా హేతునా అహరభిసమ్భవతి, అహ్నా హేతునా ఆపూర్యమాణపక్షమితి । తథా లోకే ప్రసిద్ధేష్వప్యాతివాహికేషు ఎవంజాతీయక ఉపదేశో దృశ్యతేగచ్ఛ త్వమ్ ఇతో బలవర్మాణం తతో జయసింహం తతః కృష్ణగుప్తమితి । అపి ఉపక్రమే తేఽర్చిరభిసమ్భవన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి సమ్బన్ధమాత్రముక్తమ్ , సమ్బన్ధవిశేషః కశ్చిత్ । ఉపసంహారే తు ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి సమ్బన్ధవిశేషః అతివాహ్యాతివాహకత్వలక్షణ ఉక్తః । తేన ఎవోపక్రమేఽపీతి నిర్ధార్యతే । సమ్పిణ్డితకరణత్వాదేవ గన్తౄణాం తత్ర భోగసమ్భవః । లోకశబ్దస్తు అనుపభుఞ్జానేష్వపి గన్తృషు గమయితుం శక్యతే, అన్యేషాం తల్లోకవాసినాం భోగభూమిత్వాత్ । అతః అగ్నిస్వామికం లోకం ప్రాప్తః అగ్నినా అతివాహ్యతే, వాయుస్వామికం ప్రాప్తో వాయునాఇతి యోజయితవ్యమ్ ॥ ౫ ॥
కథం పునరాతివాహికత్వపక్షే వరుణాదిషు తత్సమ్భవః ? విద్యుతో హ్యధి వరుణాదయ ఉపక్షిప్తాః, విద్యుతస్త్వనన్తరమ్ బ్రహ్మప్రాప్తేః అమానవస్యైవ పురుషస్య గమయితృత్వం శ్రుతమ్ఇత్యత ఉత్తరం పఠతి

వైద్యుతేనైవ తతస్తచ్ఛ్రుతేః ॥ ౬ ॥

తతో విద్యుదభిసమ్భవనాదూర్ధ్వం విద్యుదనన్తరవర్తినైవామానవేన పురుషేణ వరుణలోకాదిష్వతివాహ్యమానా బ్రహ్మలోకం గచ్ఛన్తీత్యవగన్తవ్యమ్ , ‘తాన్వైద్యుతాత్పురుషోఽమానవః ఎత్య బ్రహ్మలోకం గమయతిఇతి తస్యైవ గమయితృత్వశ్రుతేః । వరుణాదయస్తు తస్యైవ అప్రతిబన్ధకరణేన సాహాయ్యానుష్ఠానేన వా కేనచిత్ అనుగ్రాహకా ఇత్యవగన్తవ్యమ్ । తస్మాత్సాధూక్తమ్ఆతివాహికా దేవతాత్మానోఽర్చిరాదయ ఇతి ॥ ౬ ॥

కార్యాధికరణమ్

కార్యం బాదరిరస్య గత్యుపపత్తేః ॥ ౭ ॥

ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యత్ర విచికిత్స్యతేకిం కార్యమపరం బ్రహ్మ గమయతి, ఆహోస్విత్పరమేవావికృతం ముఖ్యం బ్రహ్మేతి । కుతః సంశయః ? బ్రహ్మశబ్దప్రయోగాత్ , గతిశ్రుతేశ్చ । తత్ర కార్యమేవ సగుణమపరం బ్రహ్మ ఎనాన్గమయత్యమానవః పురుష ఇతి బాదరిరాచార్యో మన్యతే । కుతః ? అస్య గత్యుపపత్తేఃఅస్య హి కార్యబ్రహ్మణో గన్తవ్యత్వముపపద్యతే, ప్రదేశవత్త్వాత్ । తు పరస్మిన్బ్రహ్మణి గన్తృత్వం గన్తవ్యత్వం గతిర్వా అవకల్పతే, సర్వగతత్వాత్ప్రత్యగాత్మత్వాచ్చ గన్తౄణామ్ ॥ ౭ ॥

విశేషితత్వాచ్చ ॥ ౮ ॥

బ్రహ్మలోకాన్గమయతి తే తేషు బ్రహ్మలోకేషు పరాః పరావతో వసన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి శ్రుత్యన్తరే విశేషితత్వాత్ కార్యబ్రహ్మవిషయైవ గతిరితి గమ్యతే । హి బహువచనేన విశేషణం పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యవకల్పతే । కార్యే తు అవస్థాభేదోపపత్తేః సమ్భవతి బహువచనమ్ । లోకశ్రుతిరపి వికారగోచరాయామేవ సన్నివేశవిశిష్టాయాం భోగభూమావాఞ్జసీ । గౌణీ త్వన్యత్రబ్రహ్మైవ లోక ఎష సమ్రాట్ఇత్యాదిషు । అధికరణాధికర్తవ్యనిర్దేశోఽపి పరస్మిన్బ్రహ్మణి అనాఞ్జసః స్యాత్ । తస్మాత్ కార్యవిషయమేవేదం నయనమ్ ॥ ౮ ॥
నను కార్యవిషయేఽపి బ్రహ్మశబ్దో నోపపద్యతే, సమన్వయే హి సమస్తస్య జగతో జన్మాదికారణం బ్రహ్మేతి స్థాపితమ్ఇత్యత్రోచ్యతే

సామీప్యాత్తు తద్వ్యపదేశః ॥ ౯ ॥

తుశబ్ద ఆశఙ్కావ్యావృత్త్యర్థః । పరబ్రహ్మసామీప్యాత్ అపరస్య బ్రహ్మణః, తస్మిన్నపి బ్రహ్మశబ్దప్రయోగో విరుధ్యతే । పరమేవ హి బ్రహ్మ విశుద్ధోపాధిసమ్బన్ధం క్వచిత్కైశ్చిద్వికారధర్మైర్మనోమయత్వాదిభిః ఉపాసనాయ ఉపదిశ్యమానమ్ అపరమితి స్థితిః ॥ ౯ ॥
నను కార్యప్రాప్తౌ అనావృత్తిశ్రవణం ఘటతే । హి పరస్మాద్బ్రహ్మణోఽన్యత్ర క్వచిన్నిత్యతాం సమ్భావయన్తి । దర్శయతి దేవయానేన పథా ప్రస్థితానామనావృత్తిమ్ఎతేన ప్రతిపద్యమానా ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి, ‘తేషామిహ పునరావృత్తిరస్తితయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬)(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౬) ఇతి చేత్; అత్ర బ్రూమః

కార్యాత్యయే తదధ్యక్షేణ సహాతః పరమభిధానాత్ ॥ ౧౦ ॥

కార్యబ్రహ్మలోకప్రలయప్రత్యుపస్థానే సతి తత్రైవ ఉత్పన్నసమ్యగ్దర్శనాః సన్తః, తదధ్యక్షేణ హిరణ్యగర్భేణ సహ అతః పరం పరిశుద్ధం విష్ణోః పరమం పదం ప్రతిపద్యన్తేఇతి, ఇత్థం క్రమముక్తిః అనావృత్త్యాదిశ్రుత్యభిధానేభ్యోఽభ్యుపగన్తవ్యా । హ్యఞ్జసైవ గతిపూర్వికా పరప్రాప్తిః సమ్భవతీత్యుపపాదితమ్ ॥ ౧౦ ॥

స్మృతేశ్చ ॥ ౧౧ ॥

స్మృతిరప్యేతమర్థమనుజానాతి — ‘బ్రహ్మణా సహ తే సర్వే సమ్ప్రాప్తే ప్రతిసఞ్చరే । పరస్యాన్తే కృతాత్మానః ప్రవిశన్తి పరం పదమ్ఇతి । తస్మాత్కార్యబ్రహ్మవిషయా ఎవ గతిశ్రుతయః ఇతి సిద్ధాన్తః ॥ ౧౧ ॥
కం పునః పూర్వపక్షమాశఙ్క్య అయం సిద్ధాన్తః ప్రతిష్ఠాపితః కార్యం బాదరిః’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదినేతి, ఇదానీం సూత్రైరేవోపదర్శ్యతే

పరం జైమినిర్ముఖ్యత్వాత్ ॥ ౧౨ ॥

జైమినిస్త్వాచార్యః ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యత్ర పరమేవ బ్రహ్మ ప్రాపయతీతి మన్యతే । కుతః ? ముఖ్యత్వాత్ । పరం హి బ్రహ్మ బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యమాలమ్బనమ్ , గౌణమపరమ్; ముఖ్యగౌణయోశ్చ ముఖ్యే సమ్ప్రత్యయో భవతి ॥ ౧౨ ॥

దర్శనాచ్చ ॥ ౧౩ ॥

తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬)(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౬) ఇతి గతిపూర్వకమమృతత్వం దర్శయతి । అమృతత్వం పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యుపపద్యతే, కార్యే, వినాశిత్వాత్కార్యస్యఅథ యత్రాన్యత్పశ్యతితదల్పంతన్మర్త్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి వచనాత్ । పరవిషయైవ ఎషా గతిః కఠవల్లీషు పఠ్యతే; హి తత్ర విద్యాన్తరప్రక్రమోఽస్తిఅన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇతి పరస్యైవ బ్రహ్మణః ప్రక్రాన్తత్వాత్ ॥ ౧౩ ॥

న చ కార్యే ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిః ॥ ౧౪ ॥

అపి ప్రజాపతేః సభాం వేశ్మ ప్రపద్యే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి నాయం కార్యవిషయః ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిః, నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి కార్యవిలక్షణస్య పరస్యైవ బ్రహ్మణః ప్రకృతత్వాత్ । యశోఽహం భవామి బ్రాహ్మణానామ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి సర్వాత్మత్వేనోపక్రమణాత్ । తస్య ప్రతిమాఽస్తి యస్య నామ మహద్యశః’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౯) ఇతి పరస్యైవ బ్రహ్మణో యశోనామత్వప్రసిద్ధేః । సా చేయం వేశ్మప్రతిపత్తిర్గతిపూర్వికా హార్దవిద్యాయాముదితాతదపరాజితా పూర్బ్రహ్మణః ప్రభువిమితꣳ హిరణ్మయమ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౫ । ౩) ఇత్యత్ర । పదేరపి గత్యర్థత్వాత్ మార్గాపేక్షతా అవసీయతే । తస్మాత్పరబ్రహ్మవిషయా గతిశ్రుతయ ఇతి పక్షాన్తరమ్ । తావేతౌ ద్వౌ పక్షావాచార్యేణ సూత్రితౌగత్యుపపత్త్యాదిభిరేకః, ముఖ్యత్వాదిభిరపరః । తత్ర గత్యుపపత్త్యాదయః ప్రభవన్తి ముఖ్యత్వాదీనాభాసయితుమ్ , తు ముఖ్యత్వాదయో గత్యుపపత్త్యాదీన్ఇతి ఆద్య ఎవ సిద్ధాన్తో వ్యాఖ్యాతః, ద్వితీయస్తు పూర్వపక్షః । హ్యసత్యపి సమ్భవే ముఖ్యస్యైవార్థస్య గ్రహణమితి కశ్చిదాజ్ఞాపయితా విద్యతే । పరవిద్యాప్రకరణేఽపి తత్స్తుత్యర్థం విద్యాన్తరాశ్రయగత్యనుకీర్తనముపపద్యతేవిష్వఙ్ఙన్యా ఉత్క్రమణే భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతివత్ । ప్రజాపతేః సభాం వేశ్మ ప్రపద్యే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి తు పూర్వవాక్యవిచ్ఛేదేన కార్యేఽపి ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిర్న విరుధ్యతే । సగుణేఽపి బ్రహ్మణి సర్వాత్మత్వసఙ్కీర్తనమ్సర్వకర్మా సర్వకామఃఇత్యాదివత్ అవకల్పతే । తస్మాదపరవిషయా ఎవ గతిశ్రుతయః
కేచిత్పునః పూర్వాణి పూర్వపక్షసూత్రాణి భవన్తి ఉత్తరాణి సిద్ధాన్తసూత్రాణిఇత్యేతాం వ్యవస్థామనురుధ్యమానాః పరవిషయా ఎవ గతిశ్రుతీః ప్రతిష్ఠాపయన్తి; తత్ అనుపపన్నమ్ , గన్తవ్యత్వానుపపత్తేర్బ్రహ్మణః । యత్సర్వగతం సర్వాన్తరం సర్వాత్మకం పరం బ్రహ్మఆకాశవత్సర్వగతశ్చ నిత్యఃయత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ఆత్మైవేదꣳ సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) బ్రహ్మైవేదం విశ్వమిదం వరిష్ఠమ్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ఇత్యాదిశ్రుతినిర్ధారితవిశేషమ్తస్య గన్తవ్యతా కదాచిదప్యుపపద్యతే । హి గతమేవ గమ్యతే । అన్యో హ్యన్యద్గచ్ఛతీతి ప్రసిద్ధం లోకే । నను లోకే గతస్యాపి గన్తవ్యతా దేశాన్తరవిశిష్టస్య దృష్టాయథా పృథివీస్థ ఎవ పృథివీం దేశాన్తరద్వారేణ గచ్ఛతి, తథా అనన్యత్వేఽపి బాలస్య కాలాన్తరవిశిష్టం వార్ధకం స్వాత్మభూతమేవ గన్తవ్యం దృష్టమ్ , తద్వత్ బ్రహ్మణోఽపి సర్వశక్త్యుపేతత్వాత్ కథఞ్చిత్ గన్తవ్యతా స్యాదితి, ప్రతిషిద్ధసర్వవిశేషత్వాద్బ్రహ్మణః । నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనమ్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) వా ఎష మహానజ ఆత్మాజరోఽమరోఽమృతోఽభయో బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిన్యాయేభ్యో దేశకాలాదివిశేషయోగః పరమాత్మని కల్పయితుం శక్యతే, యేన భూప్రదేశవయోవస్థాన్యాయేనాస్య గన్తవ్యతా స్యాత్ । భూవయసోస్తు ప్రదేశావస్థాదివిశేషయోగాదుపపద్యతే దేశకాలవిశిష్టా గన్తవ్యతా । జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయహేతుత్వశ్రుతేరనేకశక్తిత్వం బ్రహ్మణ ఇతి చేత్ , , విశేషనిరాకరణశ్రుతీనామనన్యార్థత్వాత్ । ఉత్పత్త్యాదిశ్రుతీనామపి సమానమనన్యార్థత్వమితి చేత్ , , తాసామేకత్వప్రతిపాదనపరత్వాత్ । మృదాదిదృష్టాన్తైర్హి సతో బ్రహ్మణ ఎకస్య సత్యత్వం వికారస్య అనృతత్వం ప్రతిపాదయత్ శాస్త్రం నోత్పత్త్యాదిపరం భవితుమర్హతి
కస్మాత్పునరుత్పత్త్యాదిశ్రుతీనాం విశేషనిరాకరణశ్రుతిశేషత్వమ్ , పునరితరశేషత్వమితరాసామితి, ఉచ్యతేవిశేషనిరాకరణశ్రుతీనాం నిరాకాఙ్క్షార్థత్వాత్ । హి ఆత్మన ఎకత్వనిత్యత్వశుద్ధత్వాద్యవగతౌ సత్యాం భూయః కాచిదాకాఙ్క్షా ఉపజాయతే, పురుషార్థసమాప్తిబుద్ధ్యుపపత్తేః, తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) అభయం వై జనక ప్రాప్తోఽసి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౪) విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన । ఎతꣳ వావ తపతి । కిమహꣳ సాధు నాకరవమ్ । కిమహం పాపమకరవమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, తథైవ విదుషాం తుష్ట్యనుభవాదిదర్శనాత్ , వికారానృతాభిసన్ధ్యపవాదాచ్చ — ‘మృత్యోః మృత్యుమాప్నోతి ఇహ నానేవ పశ్యతిఇతి । అతో విశేషనిరాకరణశ్రుతీనామన్యశేషత్వమవగన్తుం శక్యతే । నైవముత్పత్త్యాదిశ్రుతీనాం నిరాకాఙ్క్షార్థప్రతిపాదనసామర్థ్యమస్తి । ప్రత్యక్షం తు తాసామన్యార్థత్వం సమనుగమ్యతే । తథా హితత్రైతచ్ఛుఙ్గముత్పతితꣳ సోమ్య విజానీహి నేదమమూలం భవిష్యతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౩) ఇత్యుపన్యస్య ఉదర్కే సత ఎవైకస్య జగన్మూలస్య విజ్ఞేయత్వం దర్శయతి; యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే । యేన జాతాని జీవన్తి । యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి । తద్విజిజ్ఞాసస్వ । తద్బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి  । ఎవముత్పత్త్యాదిశ్రుతీనామ్ ఐకాత్మ్యావగమపరత్వాత్ నానేకశక్తియోగో బ్రహ్మణః । అతశ్చ గన్తవ్యత్వానుపపత్తిః । తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬)బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతిఇతి పరస్మిన్బ్రహ్మణి గతిం నివారయతి । తద్వ్యాఖ్యాతమ్ స్పష్టో హ్యేకేషామ్’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౨ । ౧౩) ఇత్యత్ర
గతికల్పనాయాం గన్తా జీవో గన్తవ్యస్య బ్రహ్మణః అవయవః వికారో అన్యో వా తతః స్యాత్ , అత్యన్తతాదాత్మ్యే గమనానుపపత్తేః । యద్యేవమ్ , తతః కిం స్యాత్ ? ఉచ్యతేయద్యేకదేశః, తేన ఎకదేశినో నిత్యప్రాప్తత్వాత్ పునర్బ్రహ్మగమనముపపద్యతే । ఎకదేశైకదేశిత్వకల్పనా బ్రహ్మణ్యనుపపన్నా, నిరవయవత్వప్రసిద్ధేః । వికారపక్షేఽప్యేతత్తుల్యమ్ , వికారేణాపి వికారిణో నిత్యప్రాప్తత్వాత్ । హి ఘటో మృదాత్మతాం పరిత్యజ్య అవతిష్ఠతే, పరిత్యాగే వా అభావప్రాప్తేః । వికారావయవపక్షయోశ్చ తద్వతః స్థిరత్వాత్ బ్రహ్మణః సంసారగమనమపి అనవకౢప్తమ్ । అథ అన్య ఎవ జీవో బ్రహ్మణః, సోఽణుః వ్యాపీ మధ్యమపరిమాణో వా భవితుమర్హతి । వ్యాపిత్వే గమనానుపపత్తిః । మధ్యమపరిమాణత్వే అనిత్యత్వప్రసఙ్గః । అణుత్వే కృత్స్నశరీరవేదనానుపపత్తిః । ప్రతిషిద్ధే అణుత్వమధ్యమపరిమాణత్వే విస్తరేణ పురస్తాత్ । పరస్మాచ్చ అన్యత్వే జీవస్య తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదిశాస్త్రబాధప్రసఙ్గః । వికారావయవపక్షయోరపి సమానోఽయం దోషః । వికారావయవయోస్తద్వతోఽనన్యత్వాత్ అదోష ఇతి చేత్ , , ముఖ్యైకత్వానుపపత్తేః । సర్వేష్వేతేషు పక్షేషు అనిర్మోక్షప్రసఙ్గః, సంసార్యాత్మత్వానివృత్తేః; నివృత్తౌ వా స్వరూపనాశప్రసఙ్గః, బ్రహ్మాత్మత్వానభ్యుపగమాచ్చ
యత్తు కైశ్చిజ్జల్ప్యతేనిత్యాని నైమిత్తికాని కర్మాణ్యనుష్ఠీయన్తే ప్రత్యవాయానుత్పత్తయే, కామ్యాని ప్రతిషిద్ధాని పరిహ్రియన్తే స్వర్గనరకానవాప్తయే, సామ్ప్రతదేహోపభోగ్యాని కర్మాణ్యుపభోగేనైవ క్షప్యన్తేఇత్యతో వర్తమానదేహపాతాదూర్ధ్వం దేహాన్తరప్రతిసన్ధానకారణాభావాత్ స్వరూపావస్థానలక్షణం కైవల్యం వినాపి బ్రహ్మాత్మతయా ఎవంవృత్తస్య సేత్స్యతీతితదసత్ , ప్రమాణాభావాత్ । హ్యేతత్ శాస్త్రేణ కేనచిత్ప్రతిపాదితమ్మోక్షార్థీ ఇత్థం సమాచరేదితి । స్వమనీషయా తు ఎతత్తర్కితమ్యస్మాత్కర్మనిమిత్తః సంసారః తస్మాన్నిమిత్తాభావాన్న భవిష్యతీతి । ఎతత్ తర్కయితుమపి శక్యతే, నిమిత్తాభావస్య దుర్జ్ఞానత్వాత్ । బహూని హి కర్మాణి జాత్యన్తరసఞ్చితాని ఇష్టానిష్టవిపాకాని ఎకైకస్య జన్తోః సమ్భావ్యన్తే । తేషాం విరుద్ధఫలానాం యుగపదుపభోగాసమ్భవాత్ కానిచిల్లబ్ధావసరాణి ఇదం జన్మ నిర్మిమతే, కానిచిత్తు దేశకాలనిమిత్తప్రతీక్షాణ్యాసతేఇత్యతః తేషామవశిష్టానాం సామ్ప్రతేనోపభోగేన క్షపణాసమ్భవాత్ యథావర్ణితచరితస్యాపి వర్తమానదేహపాతే దేహాన్తరనిమిత్తాభావః శక్యతే నిశ్చేతుమ్ । కర్మశేషసద్భావసిద్ధిశ్చతద్య ఇహ రమణీయచరణాః’ ‘తతః శేషేణఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిభ్యః । స్యాదేతత్నిత్యనైమిత్తికాని తేషాం క్షేపకాణి భవిష్యన్తీతితత్ , విరోధాభావాత్ । సతి హి విరోధే క్షేప్యక్షేపకభావో భవతి । జన్మాన్తరసఞ్చితానాం సుకృతానాం నిత్యనైమిత్తికైరస్తి విరోధః, శుద్ధిరూపత్వావిశేషాత్ । దురితానాం తు అశుద్ధిరూపత్వాత్ సతి విరోధే భవతు క్షపణమ్ । తు తావతా దేహాన్తరనిమిత్తాభావసిద్ధిః, సుకృతనిమిత్తత్వోపపత్తేః, దురితస్యాప్యశేషక్షపణానవగమాత్ । నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానాత్ ప్రత్యవాయానుత్పత్తిమాత్రమ్ , పునః ఫలాన్తరోత్పత్తిః ఇతి ప్రమాణమస్తి, ఫలాన్తరస్యాప్యనునిష్పాదినః సమ్భవాత్ । స్మరతి హి ఆపస్తమ్బఃతద్యథా ఆమ్రే ఫలార్థే నిమితే ఛాయాగన్ధావనూత్పద్యేతే ఎవం ధర్మం చర్యమాణమ్ అర్థా అనూత్పద్యన్తే’ (ఆ. ధ. సూ. ౧ । ౭ । ౨౦ । ౩) ఇతి । అసతి సమ్యగ్దర్శనే సర్వాత్మనా కామ్యప్రతిషిద్ధవర్జనం జన్మప్రాయణాన్తరాలే కేనచిత్ప్రతిజ్ఞాతుం శక్యమ్ , సునిపుణానామపి సూక్ష్మాపరాధదర్శనాత్ । సంశయితవ్యం తు భవతి । తథాపి నిమిత్తాభావస్య దుర్జ్ఞానత్వమేవ । అనభ్యుపగమ్యమానే జ్ఞానగమ్యే బ్రహ్మాత్మత్వే కర్తృత్వభోక్తృత్వస్వభావస్య ఆత్మనః కైవల్యమాకాఙ్క్షితుం శక్యమ్ , అగ్న్యౌష్ణ్యవత్ స్వభావస్యాపరిహార్యత్వాత్ । స్యాదేతత్కర్తృత్వభోక్తృత్వకార్యమ్ అనర్థః, తచ్ఛక్తిః, తేన శక్త్యవస్థానేఽపి కార్యపరిహారాదుపపన్నో మోక్ష ఇతితచ్చ  । శక్తిసద్భావే కార్యప్రసవస్య దుర్నివారత్వాత్ । అథాపి స్యాత్ కేవలా శక్తిః కార్యమారభతే అనపేక్ష్య అన్యాని నిమిత్తాని । అత ఎకాకినీ సా స్థితాపి నాపరాధ్యతీతితచ్చ , నిమిత్తానామపి శక్తిలక్షణేన సమ్బన్ధేన నిత్యసమ్బద్ధత్వాత్ । తస్మాత్ కర్తృత్వభోక్తృత్వస్వభావే సతి ఆత్మని, అసత్యాం విద్యాగమ్యాయాం బ్రహ్మాత్మతాయామ్ , కథఞ్చన మోక్షం ప్రతి ఆశా అస్తి । శ్రుతిశ్చనాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి జ్ఞానాదన్యం మోక్షమార్గం వారయతి
పరస్మాదనన్యత్వేఽపి జీవస్య సర్వవ్యవహారలోపప్రసఙ్గః, ప్రత్యక్షాదిప్రమాణాప్రవృత్తేరితి చేత్, ప్రాక్ప్రబోధాత్ స్వప్నవ్యవహారవత్ తదుపపత్తేః । శాస్త్రం యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదినా అప్రబుద్ధవిషయే ప్రత్యక్షాదివ్యవహారముక్త్వా, పునః ప్రబుద్ధవిషయేయత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదినా తదభావం దర్శయతి । తదేవం పరబ్రహ్మవిదో గన్తవ్యాదివిజ్ఞానస్య వాధితత్వాత్ కథఞ్చన గతిరుపపాదయితుం శక్యా । కింవిషయాః పునర్గతిశ్రుతయ ఇతి, ఉచ్యతేసగుణవిద్యావిషయా భవిష్యన్తి । తథా హిక్వచిత్పఞ్చాగ్నివిద్యాం ప్రకృత్య గతిరుచ్యతే, క్వచిత్పర్యఙ్కవిద్యామ్ , క్వచిద్వైశ్వానరవిద్యామ్ । యత్రాపి బ్రహ్మ ప్రకృత్య గతిరుచ్యతేయథా ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౪) ఇతి అథ యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి , తత్రాపి వామనీత్వాదిభిః సత్యకామాదిభిశ్చ గుణైః సగుణస్యైవ ఉపాస్యత్వాత్ సమ్భవతి గతిః । క్వచిత్పరబ్రహ్మవిషయా గతిః శ్రావ్యతే । తథా గతిప్రతిషేధః శ్రావితః తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి । బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిషు తు, సత్యపి ఆప్నోతేర్గత్యర్థత్వే, వర్ణితేన న్యాయేన దేశాన్తరప్రాప్త్యసమ్భవాత్ స్వరూపప్రతిపత్తిరేవేయమ్ అవిద్యాధ్యారోపితనామరూపప్రవిలయాపేక్షయా అభిధీయతేబ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇత్యాదివత్ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । అపి పరవిషయా గతిర్వ్యాఖ్యాయమానా ప్రరోచనాయ వా స్యాత్ , అనుచిన్తనాయ వా ? తత్ర ప్రరోచనం తావత్ బ్రహ్మవిదో గత్యుక్త్యా క్రియతే, స్వసంవేద్యేనైవ అవ్యవహితేన విద్యాసమర్పితేన స్వాస్థ్యేన తత్సిద్ధేః । నిత్యసిద్ధనిఃశ్రేయసనివేదనస్య అసాధ్యఫలస్య విజ్ఞానస్య గత్యనుచిన్తనే కాచిదపేక్షా ఉపపద్యతే । తస్మాదపరబ్రహ్మవిషయా గతిః । తత్ర పరాపరబ్రహ్మవివేకానవధారణేన అపరస్మిన్బ్రహ్మణి వర్తమానా గతిశ్రుతయః పరస్మిన్నధ్యారోప్యన్తే । కిం ద్వే బ్రహ్మణీ పరమపరం చేతి ? బాఢం ద్వేఎతద్వై సత్యకామ పరం చాపరం బ్రహ్మ యదోంకారః’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౨) ఇత్యాదిదర్శనాత్ । కిం పునః పరం బ్రహ్మ కిమపరమితి, ఉచ్యతేయత్ర అవిద్యాకృతనామరూపాదివిశేషప్రతిషేధేన అస్థూలాదిశబ్దైర్బ్రహ్మోపదిశ్యతే, తత్పరమ్ । తదేవ యత్ర నామరూపాదివిశేషేణ కేనచిద్విశిష్టమ్ ఉపాసనాయోపదిశ్యతేమనోమయః ప్రాణశరీరో భారూపః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిశబ్దైః, తదపరమ్ । నను ఎవమద్వితీయశ్రుతిరుపరుధ్యేత, అవిద్యాకృతనామరూపోపాధికతయా పరిహృతత్వాత్ । తస్య అపరబ్రహ్మోపాసనస్య తత్సన్నిధౌ శ్రూయమాణమ్ యది పితృలోకకామో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ఇత్యాది జగదైశ్వర్యలక్షణం సంసారగోచరమేవ ఫలం భవతి, అనివర్తితత్వాదవిద్యాయాః । తస్య దేశవిశేషావబద్ధత్వాత్ తత్ప్రాప్త్యర్థం గమనమవిరుద్ధమ్ । సర్వగతత్వేఽపి ఆత్మనః, ఆకాశస్యేవ ఘటాదిగమనే, బుద్ధ్యాద్యుపాధిగమనే గమనప్రసిద్ధిః ఇత్యవాదిష్మ తద్గుణసారత్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౨౯) ఇత్యత్ర । తస్మాత్ కార్యం బాదరిః’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యేష ఎవ స్థితః పక్షః । పరం జైమినిః’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౩ । ౧౨) ఇతి తు పక్షాన్తరప్రతిభానమాత్రప్రదర్శనం ప్రజ్ఞావికాసనాయేతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౧౪ ॥

అప్రతీకాలమ్బనాధికరణమ్

అప్రతీకాలమ్బనాన్నయతీతి బాదరాయణ ఉభయథాఽదోషాత్తత్క్రతుశ్చ ॥ ౧౫ ॥

స్థితమేతత్కార్యవిషయా గతిః, పరవిషయేతి । ఇదమిదానీం సన్దిహ్యతేకిం సర్వాన్వికారాలమ్బనాన్ అవిశేషేణైవ అమానవః పురుషః ప్రాపయతి బ్రహ్మలోకమ్ , ఉత కాంశ్చిదేవేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? సర్వేషామేవ ఎషాం విదుషామ్ అన్యత్ర పరస్మాద్బ్రహ్మణః గతిః స్యాత్ । తథా హి అనియమః సర్వాసామ్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౩ । ౩౧) ఇత్యత్ర అవిశేషేణైవ ఎషా విద్యాన్తరేష్వవతారితేతి । ఎవం ప్రాప్తే, ప్రత్యాహఅప్రతీకాలమ్బనానితి । ప్రతీకాలమ్బనాన్వర్జయిత్వా సర్వానన్యాన్వికారాలమ్బనాన్ నయతి బ్రహ్మలోకమ్ఇతి బాదరాయణ ఆచార్యో మన్యతే । హి ఎవమ్ ఉభయథాభావాభ్యుపగమే కశ్చిద్దోషోఽస్తి, అనియమన్యాయస్య ప్రతీకవ్యతిరిక్తేష్వప్యుపాసనేషూపపత్తేః । తత్క్రతుశ్చ అస్య ఉభయథాభావస్య సమర్థకో హేతుర్ద్రష్టవ్యః । యో హి బ్రహ్మక్రతుః, బ్రాహ్మమైశ్వర్యమాసీదేత్ఇతి శ్లిష్యతే, ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతిఇతి శ్రుతేః, తు ప్రతీకేషు బ్రహ్మక్రతుత్వమస్తి, ప్రతీకప్రధానత్వాదుపాసనస్య । నను, అబ్రహ్మక్రతురపి బ్రహ్మ గచ్ఛతీతి శ్రూయతే; యథా పఞ్చాగ్నివిద్యాయామ్ ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి ; భవతు యత్ర ఎవమ్ ఆహత్యవాద ఉపలభ్యతే । తదభావే తు ఔత్సర్గికేణ తత్క్రతున్యాయేన బ్రహ్మక్రతూనామేవ తత్ప్రాప్తిః, ఇతరేషామ్ఇతి గమ్యతే ॥ ౧౫ ॥

విశేషం చ దర్శయతి ॥ ౧౬ ॥

నామాదిషు ప్రతీకోపాసనేషు పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాత్ ఫలవిశేషమ్ ఉత్తరస్మిన్నుత్తరస్మిన్ ఉపాసనే దర్శయతియావన్నామ్నో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౫) వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౧) యావద్వాచో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౨) మనో వావ వాచో భూయః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౩ । ౧) ఇత్యాదినా । అయం ఫలవిశేషః ప్రతీకతన్త్రత్వాదుపాసనానామ్ ఉపపద్యతే । బ్రహ్మతన్త్రత్వే తు బ్రహ్మణోఽవిశిష్టత్వాత్ కథం ఫలవిశేషః స్యాత్ । తస్మాత్ ప్రతీకాలమ్బనానామ్ ఇతరైస్తుల్యఫలత్వమితి ॥ ౧౬ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య
శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే
చతుర్థాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః

చతుర్థః పాదః

ఎవమేవైష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతేఇతి శ్రూయతే । తత్ర సంశయఃకిం దేవలోకాద్యుపభోగస్థానేష్వివ ఆగన్తుకేన కేనచిద్విశేషేణ అభినిష్పద్యతే, ఆహోస్విత్ ఆత్మమాత్రేణేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? స్థానాన్తరేష్వివ ఆగన్తుకేన కేనచిద్రూపేణ అభినిష్పత్తిః స్యాత్ , మోక్షస్యాపి ఫలత్వప్రసిద్ధేః, అభినిష్పద్యత ఇతి ఉత్పత్తిపర్యాయత్వాత్ । స్వరూపమాత్రేణ చేదభినిష్పత్తిః, పూర్వాస్వప్యవస్థాసు స్వరూపానపాయాత్ విభావ్యేత । తస్మాత్ విశేషేణ కేనచిదభినిష్పద్యత ఇతి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః

సమ్పద్యావిర్భావాధికరణమ్

సమ్పద్యావిర్భావః స్వేనశబ్దాత్ ॥ ౧ ॥

కేవలేనైవ ఆత్మనా ఆవిర్భవతి, ధర్మాన్తరేణేతి । కుతః ? ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతేఇతి స్వశబ్దాత్ । అన్యథా హి స్వశబ్దేన విశేషణమనవకౢప్తం స్యాత్ । నను, ఆత్మీయాభిప్రాయః స్వశబ్దో భవిష్యతి, తస్యావచనీయత్వాత్ । యేనైవ హి కేనచిద్రూపేణాభినిష్పద్యతే, తస్యైవ ఆత్మీయత్వోపపత్తేః, స్వేనేతి విశేషణమనర్థకం స్యాత్ । ఆత్మవచనతాయాం తు అర్థవత్కేవలేనైవ ఆత్మరూపేణాభినిష్పద్యతే, ఆగన్తుకేనాపరరూపేణాపీతి ॥ ౧ ॥
కః పునర్విశేషః పూర్వాస్వవస్థాసు , ఇహ స్వరూపానపాయసామ్యే సతీత్యత ఆహ

ముక్తః ప్రతిజ్ఞానాత్ ॥ ౨ ॥

యోఽత్ర అభినిష్పద్యత ఇత్యుక్తః, సర్వబన్ధవినిర్ముక్తః శుద్ధేనైవ ఆత్మనా అవతిష్ఠతే । పూర్వత్ర తు — ‘అన్ధో భవతి’ ‘అపి రోదితీవ’ ‘వినాశమేవాపీతో భవతి’ — ఇతి అవస్థాత్రయకలుషితేన ఆత్మనాఇత్యయం విశేషః । కథం పునరవగమ్యతేముక్తోఽయమిదానీం భవతీతి ? ప్రతిజ్ఞానాదిత్యాహతథా హిఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౩) ఇతి అవస్థాత్రయదోషవిహీనమ్ ఆత్మానమ్ వ్యాఖ్యేయత్వేన ప్రతిజ్ఞాయ, అశరీరం వావ సన్తం ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇతి ఉపన్యస్య, స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే ఉత్తమః పురుషః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇతి ఉపసంహరతి । తథా ఆఖ్యాయికోపక్రమేఽపి ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాది ముక్తాత్మవిషయమేవ ప్రతిజ్ఞానమ్ । ఫలత్వప్రసిద్ధిరపి మోక్షస్య బన్ధనివృత్తిమాత్రాపేక్షా, అపూర్వోపజననాపేక్షా । యదపి అభినిష్పద్యత ఇత్యుత్పత్తిపర్యాయత్వమ్ , తదపి పూర్వావస్థాపేక్షమ్యథా రోగనివృత్తౌ అరోగోఽభినిష్పద్యత ఇతి, తద్వత్ । తస్మాదదోషః ॥ ౨ ॥

ఆత్మా ప్రకరణాత్ ॥ ౩ ॥

కథం పునర్ముక్త ఇత్యుచ్యతే, యావతా పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇతి కార్యగోచరమే ఎనం శ్రావయతి, జ్యోతిఃశబ్దస్య భౌతికే జ్యోతిషి రూఢత్వాత్ ? అనతివృత్తో వికారవిషయాత్ కశ్చిన్ముక్తో భవితుమర్హతి, వికారస్య ఆర్తత్వప్రసిద్ధేరితినైష దోషః, యతః ఆత్మైవాత్ర జ్యోతిఃశబ్దేన ఆవేద్యతే, ప్రకరణాత్ । ఆత్మాపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇతి హి ప్రకృతే పరస్మిన్నాత్మని అకస్మాద్భౌతికం జ్యోతిః శక్యం గ్రహీతుమ్ , ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గాత్ । జ్యోతిఃశబ్దస్తు ఆత్మన్యపి దృశ్యతేతద్దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౬) ఇతి । ప్రపఞ్చితం ఎతత్ జ్యోతిర్దర్శనాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౪౦) ఇత్యత్ర ॥ ౩ ॥

అవిభాగేన దృష్టత్వాధికరణమ్

అవిభాగేన దృష్టత్వాత్ ॥ ౪ ॥

పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే యః, కిం పరస్మాదాత్మనః పృథగేవ భవతి, ఉత అవిభాగేనైవావతిష్ఠత ఇతి వీక్షాయామ్ , తత్ర పర్యేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇత్యధికరణాధికర్తవ్యనిర్దేశాత్ జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇతి కర్తృకర్మనిర్దేశాత్ భేదేనైవావస్థానమితి యస్య మతిః, తం వ్యుత్పాదయతిఅవిభక్త ఎవ పరేణ ఆత్మనా ముక్తోఽవతిష్ఠతే । కుతః ? దృష్టత్వాత్; తథా హితత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) తు తద్ద్వితీయమస్తి తతోఽన్యద్విభక్తం యత్పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యేవమాదీని వాక్యాన్యవిభాగేనైవ పరమాత్మానం దర్శయన్తి । యథాదర్శనమేవ ఫలం యుక్తమ్ , తత్క్రతున్యాయాత్ । యథోదకం శుద్ధే శుద్ధమాసిక్తం తాదృగేవ భవతి । ఎవం మునేర్విజానత ఆత్మా భవతి గౌతమ’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౫) ఇతి ఎవమాదీని ముక్తస్వరూపనిరూపణపరాణి వాక్యాన్యవిభాగమేవ దర్శయన్తి । నదీసముద్రాదినిదర్శనాని  । భేదనిర్దేశస్తు అభేదేఽప్యుపచర్యతే భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి స్వే మహిమ్ని’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి, ఆత్మరతిరాత్మక్రీడః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇతి ఎవమాదిదర్శనాత్ ॥ ౪ ॥

బ్రాహ్మాధికరణమ్

బ్రాహ్మేణ జైమినిరుపన్యాసాదిభ్యః ॥ ౫ ॥

స్థితమేతత్ స్వేన రూపేణ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇత్యత్రఆత్మమాత్రరూపేణాభినిష్పద్యతే, ఆగన్తుకేనాపరరూపేణేతి । అధునా తు తద్విశేషబుభుత్సాయామభిధీయతేస్వమ్ అస్య రూపం బ్రాహ్మమ్ అపహతపాప్మత్వాదిసత్యసఙ్కల్పత్వావసానం తథా సర్వజ్ఞత్వం సర్వేశ్వరత్వం , తేన స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి జైమినిరాచార్యో మన్యతే । కుతః ? ఉపన్యాసాదిభ్యస్తథాత్వావగమాత్; తథా హి ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాదినా సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యేవమన్తేన ఉపన్యాసేన ఎవమాత్మకతామాత్మనో బోధయతి । తథా తత్ర పర్యేతి జక్షత్క్రీడరమమాణః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇతి ఐశ్వర్యరూపమావేదయతి, తస్య సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇతి  । ‘సర్వజ్ఞః సర్వేశ్వరఃఇత్యాదివ్యపదేశాశ్చ ఎవముపపన్నా భవిష్యన్తీతి ॥ ౫ ॥

చితితన్మాత్రేణ తదాత్మకత్వాదిత్యౌడులోమిః ॥ ౬ ॥

యద్యపి అపహతపాప్మత్వాదయో భేదేనైవ ధర్మా నిర్దిశ్యన్తే, తథాపి శబ్ద;వికల్పజా ఎవ ఎతే । పాప్మాదినివృత్తిమాత్రం హి తత్ర గమ్యతే । చైతన్యమేవ తు అస్య ఆత్మనః స్వరూపమితి తన్మాత్రేణ స్వరూపేణ అభినిష్పత్తిర్యుక్తా తథా శ్రుతిః ఎవం వా అరేఽయమాత్మానన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నః ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౩) ఇత్యేవంజాతీయకా అనుగృహీతా భవిష్యతి । సత్యకామత్వాదయస్తు యద్యపి వస్తుస్వరూపేణైవ ధర్మా ఉచ్యన్తేసత్యాః కామా అస్యేతి, తథాపి ఉపాధిసమ్బన్ధాధీనత్వాత్తేషాం చైతన్యవత్ స్వరూపత్వసమ్భవః, అనేకాకారత్వప్రతిషేధాత్ । ప్రతిషిద్ధం హి బ్రహ్మణోఽనేకాకారత్వమ్ స్థానతోఽపి పరస్యోభయలిఙ్గమ్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర । అత ఎవ జక్షణాదిసఙ్కీర్తనమపి దుఃఖాభావమాత్రాభిప్రాయం స్తుత్యర్థమ్ఆత్మరతిఃఇత్యాదివత్ । హి ముఖ్యాన్యేవ రతిక్రీడామిథునాని ఆత్మని శక్యన్తే వర్ణయితుమ్ , ద్వితీయవిషయత్వాత్తేషామ్ । తస్మాన్నిరస్తాశేషప్రపఞ్చేన ప్రసన్నేన అవ్యపదేశ్యేన బోధాత్మనా అభినిష్పద్యత ఇత్యౌడులోమిరాచార్యో మన్యతే ॥ ౬ ॥

ఎవమప్యుపన్యాసాత్పూర్వభావాదవిరోధం బాదరాయణః ॥ ౭ ॥

ఎవమపి పారమార్థికచైతన్యమాత్రస్వరూపాభ్యుపగమేఽపి వ్యవహారాపేక్షయా పూర్వస్యాపి ఉపన్యాసాదిభ్యోఽవగతస్య బ్రాహ్మస్య ఐశ్వర్యరూపస్య అప్రత్యాఖ్యానాదవిరోధం బాదరాయణ ఆచార్యో మన్యతే ॥ ౭ ॥

సఙ్కల్పాధికరణమ్

సఙ్కల్పాదేవ తు తచ్ఛ్రుతేః ॥ ౮ ॥

హార్దవిద్యాయాం శ్రూయతే యది పితృలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరః సముత్తిష్ఠన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ఇత్యాది । తత్ర సంశయఃకిం సఙ్కల్ప ఎవ కేవలః పిత్రాదిసముత్థానే హేతుః, ఉత నిమిత్తాన్తరసహిత ఇతి । తత్ర సత్యపిసఙ్కల్పాదేవఇతి శ్రవణే లోకవత్ నిమిత్తాన్తరాపేక్షా యుక్తా । యథా లోకే అస్మదాదీనాం సఙ్కల్పాత్ గమనాదిభ్యశ్చ హేతుభ్యః పిత్రాదిసమ్పత్తిర్భవతి ఎవం ముక్తస్యాపి స్యాత్ । ఎవం దృష్టవిపరీతం కల్పితం భవిష్యతి । ‘సఙ్కల్పాదేవఇతి తు రాజ్ఞ ఇవ సఙ్కల్పితార్థసిద్ధికరీం సాధనాన్తరసామగ్రీం సులభామపేక్ష్య ఉచ్యతే । సఙ్కల్పమాత్రసముత్థానాః పిత్రాదయః మనోరథవిజృమ్భితవత్ చఞ్చలత్వాత్ పుష్కలం భోగం సమర్పయితుం పర్యాప్తాః స్యురితి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమఃసఙ్కల్పాదేవ తు కేవలాత్ పిత్రాదిసముత్థానమితి । కుతః ? తచ్ఛ్రుతేః । సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరః సముత్తిష్ఠన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ఇత్యాదికా హి శ్రుతిర్నిమిత్తాన్తరాపేక్షాయాం పీడ్యేత । నిమిత్తాన్తరమపి తు యది సఙ్కల్పానువిధాయ్యేవ స్యాత్ , భవతు; తు ప్రయత్నాన్తరసమ్పాద్యం నిమిత్తాన్తరమితీష్యతే, ప్రాక్తత్సమ్పత్తేః వన్ధ్యసఙ్కల్పత్వప్రసఙ్గాత్ । శ్రుత్యవగమ్యేఽర్థే లోకవదితి సామాన్యతో దృష్టం క్రమతే । సఙ్కల్పబలాదేవ ఎషాం యావత్ప్రయోజనం స్థైర్యోపపత్తిః, ప్రాకృతసఙ్కల్పవిలక్షణత్వాన్ముక్తసఙ్కల్పస్య ॥ ౮ ॥

అత ఎవ చానన్యాధిపతిః ॥ ౯ ॥

అత ఎవ అవన్ధ్యసఙ్కల్పత్వాత్ అనన్యాధిపతిర్విద్వాన్భవతినాస్యాన్యోఽధిపతిర్భవతీత్యర్థః । హి ప్రాకృతోఽపి సఙ్కల్పయన్ అన్యస్వామికత్వమాత్మనః సత్యాం గతౌ సఙ్కల్పయతి । శ్రుతిశ్చైతద్దర్శయతిఅథ ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాꣳశ్చ సత్యాన్కామాꣳస్తేషాꣳ సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇతి ॥ ౯ ॥

అభావాధికరణమ్

అభావం బాదరిరాహ హ్యేవమ్ ॥ ౧౦ ॥

సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరః సముత్తిష్ఠన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ఇత్యతః శ్రుతేః మనస్తావత్సఙ్కల్పసాధనం సిద్ధమ్ । శరీరేన్ద్రియాణి పునః ప్రాప్తైశ్వర్యస్య విదుషః సన్తి, వా సన్తిఇతి సమీక్ష్యతే । తత్ర బాదరిస్తావదాచార్యః శరీరస్యేన్ద్రియాణాం అభావం మహీయమానస్య విదుషో మన్యతే । కస్మాత్ ? ఎవం హి ఆహ ఆమ్నాయఃమనసైతాన్కామాన్పశ్యరమతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౫) ఎతే బ్రహ్మలోకే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౫) ఇతి । యది మనసా శరీరేన్ద్రియైశ్చ విహరేత్ మనసేతి విశేషణం స్యాత్ । తస్మాదభావః శరీరేన్ద్రియాణాం మోక్షే ॥ ౧౦ ॥

భావం జైమినిర్వికల్పామననాత్ ॥ ౧౧ ॥

జైమినిస్త్వాచార్యః మనోవత్ శరీరస్యాపి సేన్ద్రియస్య భావం ముక్తం ప్రతి మన్యతే; యతః ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాదినా అనేకధాభావవికల్పమామనన్తి । హి అనేకవిధతా వినా శరీరభేదేన ఆఞ్జసీ స్యాత్ । యద్యపి నిర్గుణాయాం భూమవిద్యాయామ్ అయమనేకధాభావవికల్పః పఠ్యతే, తథాపి విద్యమానమేవేదం సగుణావస్థాయామ్ ఐశ్వర్యం భూమవిద్యాస్తుతయే సఙ్కీర్త్యత ఇత్యతః సగుణవిద్యాఫలభావేన ఉపతిష్ఠత ఇత్యుచ్యతే ॥ ౧౧ ॥

ద్వాదశాహవదుభయవిధం బాదరాయణోఽతః ॥ ౧౨ ॥

బాదరాయణః పునరాచార్యః అత ఎవ ఉభయలిఙ్గశ్రుతిదర్శనాత్ ఉభయవిధత్వం సాధు మన్యతేయదా సశరీరతాం సఙ్కల్పయతి తదా సశరీరో భవతి, యదా తు అశరీరతాం తదా అశరీర ఇతి; సత్యసఙ్కల్పత్వాత్ , సఙ్కల్పవైచిత్ర్యాచ్చ । ద్వాదశాహవత్యథా ద్వాదశాహః సత్రమ్ అహీనశ్చ భవతి, ఉభయలిఙ్గశ్రుతిదర్శనాత్ఎవమిదమపీతి ॥ ౧౨ ॥

తన్వభావే సన్ధ్యవదుపపత్తేః ॥ ౧౩ ॥

యదా తనోః సేన్ద్రియస్య శరీరస్య అభావః తదా, యథా సన్ధ్యే స్థానే శరీరేన్ద్రియవిషయేష్వవిద్యమానేష్వపి ఉపలబ్ధిమాత్రా ఎవ పిత్రాదికామా భవన్తి, ఎవం మోక్షేఽపి స్యుః । ఎవం హి ఎతదుపపద్యతే ॥ ౧౩ ॥

భావే జాగ్రద్వత్ ॥ ౧౪ ॥

భావే పునః తనోః, యథా జాగరితే విద్యమానా ఎవ పిత్రాదికామా భవన్తి, ఎవం ముక్తస్యాప్యుపపద్యతే ॥ ౧౪ ॥

ప్రదీపాధికరణమ్

(బ్ర.సూ.+౪ ।+౪ ।+౧౫)

ప్రదీపవదావేశస్తథా హి దర్శయతి ॥ ౧౫ ॥

భావం జైమినిర్వికల్పామననాత్’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౪ । ౧౧) ఇత్యత్ర సశరీరత్వం ముక్తస్యోక్తమ్ । తత్ర త్రిధాభావాదిషు అనేకశరీరసర్గే కిం నిరాత్మకాని శరీరాణి దారుయన్త్రవత్సృజ్యన్తే, కిం వా సాత్మకాన్యస్మదాదిశరీరవత్ఇతి భవతి వీక్షా । తత్ర ఆత్మమనసోః భేదానుపపత్తేః ఎకేన శరీరేణ యోగాత్ ఇతరాణి శరీరాణి నిరాత్మకానిఇత్యేవం ప్రాప్తే, ప్రతిపద్యతేప్రదీపవదావేశ ఇతి । యథా ప్రదీప ఎకః అనేకప్రదీపభావమాపద్యతే, వికారశక్తియోగాత్ , ఎవమేకోఽపి సన్ విద్వాన్ ఐశ్వర్యయోగాదనేకభావమాపద్య సర్వాణి శరీరాణ్యావిశతి । కుతః ? తథా హి దర్శయతి శాస్త్రమేకస్యానేకభావమ్ ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి పఞ్చధా సప్తధా నవధా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాది । నైతద్దారుయన్త్రోపమాభ్యుపగమేఽవకల్పతే, నాపి జీవాన్తరావేశే । నిరాత్మకానాం శరీరాణాం ప్రవృత్తిః సమ్భవతి । యత్తు ఆత్మమనసోర్భేదానుపపత్తేః అనేకశరీరయోగాసమ్భవ ఇతినైష దోషః; ఎకమనోనువర్తీని సమనస్కాన్యేవాపరాణి శరీరాణి సత్యసఙ్కల్పత్వాత్ స్రక్ష్యతి । సృష్టేషు తేషు ఉపాధిభేదాత్ ఆత్మనోఽపి భేదేనాధిష్ఠాతృత్వం యోక్ష్యతే । ఎషైవ యోగశాస్త్రేషు యోగినామనేకశరీరయోగప్రక్రియా ॥ ౧౫ ॥
కథం పునః ముక్తస్య అనేకశరీరావేశాదిలక్షణమైశ్వర్యమభ్యుపగమ్యతే, యావతా తత్కేన కం విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) తు తద్ద్వితీయమస్తి తతోఽన్యద్విభక్తం యద్విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) సలిల ఎకో ద్రష్టాఽద్వైతో భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి ఎవంజాతీయకా శ్రుతిః విశేషవిజ్ఞానం వారయతిఇత్యత ఉత్తరం పఠతి

స్వాప్యయసమ్పత్త్యోరన్యతరాపేక్షమావిష్కృతం హి ॥ ౧౬ ॥

స్వాప్యయః సుషుప్తమ్ , స్వమపీతో భవతి తస్మాదేనꣳ స్వపితీత్యాచక్షతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి శ్రుతేః । సమ్పత్తిః కైవల్యమ్ , బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । తయోరన్యతరామవస్థామపేక్ష్య ఎతత్ విశేషసంజ్ఞాఽభావవచనమ్క్వచిత్ సుషుప్తావస్థామపేక్ష్యోచ్యతే, క్వచిత్కైవల్యావస్థామ్ । కథమవగమ్యతే ? యతస్తత్రైవ ఎతదధికారవశాత్ ఆవిష్కృతమ్ఎతేభ్యో భూతేభ్యః సముత్థాయ తాన్యేవాను వినశ్యతి ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తీతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౨), యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) యత్ర సుప్తో కఞ్చన కామం కామయతే కఞ్చన స్వప్నం పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౯), ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । సగుణవిద్యావిపాకావస్థానం తు ఎతత్ స్వర్గాదివత్ అవస్థాన్తరమ్ , యత్రైతదైశ్వర్యముపవర్ణ్యతే । తస్మాదదోషః ॥ ౧౬ ॥

జగద్వ్యాపారాధికరణమ్

జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాదసన్నిహితత్వాచ్చ ॥ ౧౭ ॥

యే సగుణబ్రహ్మోపాసనాత్ సహైవ మనసా ఈశ్వరసాయుజ్యం వ్రజన్తి, కిం తేషాం నిరవగ్రహమైశ్వర్యం భవతి, ఆహోస్విత్సావగ్రహమితి సంశయః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? నిరఙ్కుశమేవ ఎషామైశ్వర్యం భవితుమర్హతి, ఆప్నోతి స్వారాజ్యమ్’ (తై. ఉ. ౧ । ౬ । ౨) సర్వేఽస్మై దేవా బలిమావహన్తి’ (తై. ఉ. ౧ । ౫ । ౩) తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్య ఇతి । ఎవం ప్రాప్తే, పఠతిజగద్వ్యాపారవర్జమితి । జగదుత్పత్త్యాదివ్యాపారం వర్జయిత్వా అన్యత్ అణిమాద్యాత్మకమైశ్వర్యం ముక్తానాం భవితుమర్హతి, జగద్వ్యాపారస్తు నిత్యసిద్ధస్యైవ ఈశ్వరస్య । కుతః ? తస్య తత్ర ప్రకృతత్వాత్; అసన్నిహితత్వాచ్చేతరేషామ్ । పర ఎవ హి ఈశ్వరో జగద్వ్యాపారేఽధికృతః, తమేవ ప్రకృత్య ఉత్పత్త్యాద్యుపదేశాత్ , నిత్యశబ్దనిబన్ధనత్వాచ్చ । తదన్వేషణవిజిజ్ఞాసనపూర్వకం తు ఇతరేషామణిమాద్యైశ్వర్యం శ్రూయతే । తేనాసన్నిహితాస్తే జగద్వ్యాపారే । సమనస్కత్వాదే ఎతేషామనైకమత్యే, కస్యచిత్స్థిత్యభిప్రాయః కస్యచిత్సంహారాభిప్రాయ ఇత్యేవం విరోధోఽపి కదాచిత్స్యాత్ । అథ కస్యచిత్ సఙ్కల్పమను అన్యస్య సఙ్కల్ప ఇత్యవిరోధః సమర్థ్యేత, తతః పరమేశ్వరాకూతతన్త్రత్వమేవేతరేషామితి వ్యవతిష్ఠతే ॥ ౧౭ ॥

ప్రత్యక్షోపదేశాదితి చేన్నాధికారికమణ్డలస్థోక్తేః ॥ ౧౮ ॥

అథ యదుక్తమ్ఆప్నోతి స్వారాజ్యమ్’ (తై. ఉ. ౧ । ౬ । ౨) ఇత్యాదిప్రత్యక్షోపదేశాత్ నిరవగ్రహమైశ్వర్యం విదుషాం న్యాయ్యమితి, తత్పరిహర్తవ్యమ్ । అత్రోచ్యతేనాయం దోషః, ఆధికారికమణ్డలస్థోక్తేః । ఆధికారికో యః సవితృమణ్డలాదిషు విశేషాయతనేష్వవస్థితః పర ఈశ్వరః, తదాయత్తైవ ఇయం స్వారాజ్యప్రాప్తిరుచ్యతే; యత్కారణమ్ అనన్తరమ్ ఆప్నోతి మనసస్పతిమ్’ (తై. ఉ. ౧ । ౬ । ౨) ఇత్యాహ । యో హి సర్వమనసాం పతిః పూర్వసిద్ధ ఈశ్వరః తం ప్రాప్నోతీత్యేతదుక్తం భవతి । తదనుసారేణై అనన్తరమ్వాక్పతిశ్చక్షుష్పతిః । శ్రోత్రపతిర్విజ్ఞానపతిః భవతి ఇత్యాహ । ఎవమన్యత్రాపి యథాసమ్భవం నిత్యసిద్ధేశ్వరాయత్తమేవ ఇతరేషామైశ్వర్యం యోజయితవ్యమ్ ॥ ౧౮ ॥

వికారావర్తి చ తథా హి స్థితిమాహ ॥ ౧౯ ॥

వికారావర్త్యపి నిత్యముక్తం పారమేశ్వరం రూపమ్ , కేవలం వికారమాత్రగోచరం సవితృమణ్డలాద్యధిష్ఠానమ్ । తథా హి అస్య ద్విరూపాం స్థితిమాహ ఆమ్నాయఃతావానస్య మహిమా తతో జ్యాయాꣳశ్చ పూరుషః । పాదోఽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యేవమాదిః । తత్ నిర్వికారం రూపమ్ ఇతరాలమ్బనాః ప్రాప్నువన్తీతి శక్యం వక్తుమ్ అతత్క్రతుత్వాత్తేషామ్ । అతశ్చ యథైవ ద్విరూపే పరమేశ్వరే నిర్గుణం రూపమనవాప్య సగుణ ఎవావతిష్ఠన్తే, ఎవం సగుణేఽపి నిరవగ్రహమైశ్వర్యమనవాప్య సావగ్రహ ఎవావతిష్ఠన్త ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౧౯ ॥

దర్శయతశ్చైవం ప్రత్యక్షానుమానే ॥ ౨౦ ॥

దర్శయతశ్చ వికారావర్తిత్వం పరస్య జ్యోతిషః శ్రుతిస్మృతీ తత్ర సూర్యో భాతి చన్ద్రతారకం నేమా విద్యుతో భాన్తి కుతోఽయమగ్నిః’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧)(క. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౫) ఇతి, తద్భాసయతే సూర్యో శశాఙ్కో పావకః’ (భ. గీ. ౧౫ । ౬) ఇతి  । తదేవం వికారావర్తిత్వం పరస్య జ్యోతిషః ప్రసిద్ధమిత్యభిప్రాయః ॥ ౨౦ ॥

భోగమాత్రసామ్యలిఙ్గాచ్చ ॥ ౨౧ ॥

ఇతశ్చ నిరఙ్కుశం వికారాలమ్బనానామైశ్వర్యమ్ , యస్మాత్ భోగమాత్రమేవ ఎషామ్ అనాదిసిద్ధేనేశ్వరేణ సమానమితి శ్రూయతే — ‘తమాహాపో వై ఖలు మీయన్తే లోకోఽసౌఇతి యథైతాం దేవతాꣳ సర్వాణి భూతాన్యవన్త్యేవꣳ హైవంవిదꣳ సర్వాణి భూతాన్యవన్తితేనో ఎతస్యై దేవతాయై సాయుజ్యꣳ సలోకతాం జయతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౩) ఇత్యాదిభేదవ్యపదేశలిఙ్గేభ్యః ॥ ౨౧ ॥
నను ఎవం సతి సాతిశయత్వాదన్తవత్త్వమ్ ఐశ్వర్యస్య స్యాత్ । తతశ్చ ఎషామావృత్తిః ప్రసజ్యేతఇత్యతః ఉత్తరం భగవాన్బాదరాయణ ఆచార్యః పఠతి

అనావృత్తిః శబ్దాదనావృత్తిః శబ్దాత్ ॥ ౨౨ ॥

నాడీరశ్మిసమన్వితేన అర్చిరాదిపర్వణా దేవయానేన పథా యే బ్రహ్మలోకం శాస్త్రోక్తవిశేషణం గచ్ఛన్తియస్మిన్నరశ్చ వై ణ్యశ్చార్ణవౌ బ్రహ్మలోకే తృతీయస్యామితో దివి, యస్మిన్నైరం మదీయం సరః, యస్మిన్నశ్వత్థః సోమసవనః, యస్మిన్నపరాజితా పూర్బ్రహ్మణః, యస్మింశ్చ ప్రభువిమితం హిరణ్మయం వేశ్మ, యశ్చానేకధా మన్త్రార్థవాదాదిప్రదేశేషు ప్రపఞ్చ్యతేతే తం ప్రాప్య చన్ద్రలోకాదివ భుక్తభోగా ఆవర్తన్తే । కుతః ? తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬)(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౬) తేషాం పునరావృత్తిః’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఎతేన ప్రతిపద్యమానా ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) బ్రహ్మలోకమభిసమ్పద్యతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) పునరావర్తతే ఇత్యాదిశబ్దేభ్యః । అన్తవత్త్వేఽపి తు ఐశ్వర్యస్య యథా అనావృత్తిః తథా వర్ణితమ్కార్యాత్యయే తదధ్యక్షేణ సహాతః పరమ్’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యత్ర । సమ్యగ్దర్శనవిధ్వస్తతమసాం తు నిత్యసిద్ధనిర్వాణపరాయణానాం సిద్ధైవ అనావృత్తిః । తదాశ్రయణేనై హి సగుణశరణానామప్యనావృత్తిసిద్ధిరితి । అనావృత్తిః శబ్దాదనావృత్తిః శబ్దాత్ఇతి సూత్రాభ్యాసః శాస్త్రపరిసమాప్తిం ద్యోతయతి ॥ ౨౨ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య
శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే
చతుర్థోఽధ్యాయః ॥
ఇతి శ్రీమచ్ఛారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యం సమ్పూర్ణమ్ ॥