తత్ర అథశబ్దః ఆనన్తర్యార్థః పరిగృహ్యతే; నాధికారార్థః, బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అనధికార్యత్వాత్ । మఙ్గలస్య చ వాక్యార్థే సమన్వయాభావాత్ । అర్థాన్తరప్రయుక్త ఎవ హ్యథశబ్దః శ్రుత్యా మఙ్గలప్రయోజనో భవతి । పూర్వప్రకృతాపేక్షాయాశ్చ ఫలత ఆనన్తర్యావ్యతిరేకాత్ । సతి చ ఆనన్తర్యార్థత్వే, యథా ధర్మజిజ్ఞాసా పూర్వవృత్తం వేదాధ్యయనం నియమేనాపేక్షతే, ఎవం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపి యత్పూర్వవృత్తం నియమేనాపేక్షతే తద్వక్తవ్యమ్ । స్వాధ్యాయానన్తర్యం తు సమానమ్ । నన్విహ కర్మావబోధానన్తర్యం విశేషః; న; ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రాగపి అధీతవేదాన్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపపత్తేః । యథా చ హృదయాద్యవదానానామానన్తర్యనియమః, క్రమస్య వివక్షితత్వాత్ , న తథేహ క్రమో వివక్షితః । శేషశేషిత్వే అధికృతాధికారే వా ప్రమాణాభావాత్ । ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః ఫలజిజ్ఞాస్యభేదాచ్చ । అభ్యుదయఫలం ధర్మజ్ఞానమ్ , తచ్చానుష్ఠానాపేక్షమ్; నిఃశ్రేయసఫలం తు బ్రహ్మవిజ్ఞానమ్ , న చానుష్ఠానాన్తరాపేక్షమ్ । భవ్యశ్చ ధర్మో జిజ్ఞాస్యో న జ్ఞానకాలేఽస్తి, పురుషవ్యాపారతన్త్రత్వాత్ । ఇహ తు భూతం బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యం నిత్యత్వాన్న పురుషవ్యాపారతన్త్రమ్ । చోదనాప్రవృత్తిభేదాచ్చ । యా హి చోదనా ధర్మస్య లక్షణం సా స్వవిషయే నియుఞ్జానైవ పురుషమవబోధయతి । బ్రహ్మచోదనా తు పురుషమవబోధయత్యేవ కేవలమ్ । అవబోధస్య చోదనాజన్యత్వాత్ , న పురుషోఽవబోధే నియుజ్యతే । యథా అక్షార్థసన్నికర్షేణార్థావబోధే, తద్వత్ । తస్మాత్కిమపి వక్తవ్యమ్ , యదనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపదిశ్యత ఇతి । ఉచ్యతే — నిత్యానిత్యవస్తువివేకః, ఇహాముత్రార్థఫలభోగవిరాగః, శమదమాదిసాధనసమ్పత్ , ముముక్షుత్వం చ । తేషు హి సత్సు, ప్రాగపి ధర్మజిజ్ఞాసాయా ఊర్ధ్వం చ, శక్యతే బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితుం జ్ఞాతుం చ; న విపర్యయే । తస్మాత్ అథశబ్దేన యథోక్తసాధనసమ్పత్త్యానన్తర్యముపదిశ్యతే ॥

అతఃశబ్దః హేత్వర్థః । యస్మాద్వేద ఎవ అగ్నిహోత్రాదీనాం శ్రేయఃసాధనానామనిత్యఫలతాం దర్శయతి — ‘తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయత ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇత్యాదిః; తథా బ్రహ్మవిజ్ఞానాదపి పరం పురుషార్థం దర్శయతి — ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిః । తస్మాత్ యథోక్తసాధనసమ్పత్త్యనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యా ॥

బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా । బ్రహ్మ చ వక్ష్యమాణలక్షణమ్ ‘జన్మాద్యస్య యతః’ ఇతి । అత ఎవ న బ్రహ్మశబ్దస్య జాత్యాద్యర్థాన్తరమాశఙ్కితవ్యమ్ । బ్రహ్మణ ఇతి కర్మణి షష్ఠీ, న శేషే; జిజ్ఞాస్యాపేక్షత్వాజ్జిజ్ఞాసాయాః। జిజ్ఞాస్యాన్తరానిర్దేశాచ్చ । నను శేషషష్ఠీపరిగ్రహేఽపి బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసాకర్మత్వం న విరుధ్యతే, సమ్బన్ధసామాన్యస్య విశేషనిష్ఠత్వాత్ । ఎవమపి ప్రత్యక్షం బ్రహ్మణః కర్మత్వముత్సృజ్య సామాన్యద్వారేణ పరోక్షం కర్మత్వం కల్పయతో వ్యర్థః ప్రయాసః స్యాత్ । న వ్యర్థః, బ్రహ్మాశ్రితాశేషవిచారప్రతిజ్ఞానార్థత్వాదితి చేత్ న; ప్రధానపరిగ్రహే తదపేక్షితానామర్థాక్షిప్తత్వాత్ । బ్రహ్మ హి జ్ఞానేనాప్తుమిష్టతమత్వాత్ప్రధానమ్ । తస్మిన్ప్రధానే జిజ్ఞాసాకర్మణి పరిగృహీతే, యైర్జిజ్ఞాసితైర్వినా బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితం న భవతి, తాన్యర్థాక్షిప్తాన్యేవేతి న పృథక్సూత్రయితవ్యాని । యథా ‘రాజాసౌ గచ్ఛతి’ ఇత్యుక్తే సపరివారస్య రాజ్ఞో గమనముక్తం భవతి, తద్వత్ । శ్రుత్యనుగమాచ్చ । ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః ‘తద్విజిజ్ఞాసస్వ । తద్బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి ప్రత్యక్షమేవ బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసాకర్మత్వం దర్శయన్తి । తచ్చ కర్మణిషష్ఠీపరిగ్రహే సూత్రేణానుగతం భవతి । తస్మాద్బ్రహ్మణ ఇతి కర్మణి షష్ఠీ ॥

జ్ఞాతుమిచ్ఛా జిజ్ఞాసా । అవగతిపర్యన్తం జ్ఞానం సన్వాచ్యాయా ఇచ్ఛాయాః కర్మ, ఫలవిషయత్వాదిచ్ఛాయాః । జ్ఞానేన హి ప్రమాణేనావగన్తుమిష్టం బ్రహ్మ । బ్రహ్మావగతిర్హి పురుషార్థః, నిఃశేషసంసారబీజావిద్యాద్యనర్థనిబర్హణాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమ్ ॥

తత్పునర్బ్రహ్మ ప్రసిద్ధమప్రసిద్ధం వా స్యాత్ । యది ప్రసిద్ధం న జిజ్ఞాసితవ్యమ్ । అథాప్రసిద్ధం నైవ శక్యం జిజ్ఞాసితుమితి । ఉచ్యతే — అస్తి తావద్బ్రహ్మ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావం సర్వజ్ఞం సర్వశక్తిసమన్వితమ్ । బ్రహ్మశబ్దస్య హి వ్యుత్పాద్యమానస్య నిత్యశుద్ధత్వాదయోఽర్థాః ప్రతీయన్తే, బృంహతేర్ధాతోరర్థానుగమాత్ । సర్వస్యాత్మత్వాచ్చ బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః । సర్వో హ్యాత్మాస్తిత్వం ప్రత్యేతి, న ‘నాహమస్మి’ ఇతి । యది హి నాత్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః స్యాత్ , సర్వో లోకః ‘నాహమస్మి’ ఇతి ప్రతీయాత్ । ఆత్మా చ బ్రహ్మ । యది తర్హి లోకే బ్రహ్మ ఆత్మత్వేన ప్రసిద్ధమస్తి, తతో జ్ఞాతమేవేత్యజిజ్ఞాస్యత్వం పునరాపన్నమ్; న । తద్విశేషం ప్రతి విప్రతిపత్తేః । దేహమాత్రం చైతన్యవిశిష్టమాత్మేతి ప్రాకృతా జనా లోకాయతికాశ్చ ప్రతిపన్నాః । ఇన్ద్రియాణ్యేవ చేతనాన్యాత్మేత్యపరే । మన ఇత్యన్యే । విజ్ఞానమాత్రం క్షణికమిత్యేకే । శూన్యమిత్యపరే । అస్తి దేహాదివ్యతిరిక్తః సంసారీ కర్తా భోక్తేత్యపరే । భోక్తైవ కేవలం న కర్తేత్యేకే । అస్తి తద్వ్యతిరిక్త ఈశ్వరః సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి కేచిత్ । ఆత్మా స భోక్తురిత్యపరే । ఎవం బహవో విప్రతిపన్నా యుక్తివాక్యతదాభాససమాశ్రయాః సన్తః । తత్రావిచార్య యత్కిఞ్చిత్ప్రతిపద్యమానో నిఃశ్రేయసాత్ప్రతిహన్యేత, అనర్థం చేయాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపన్యాసముఖేన వేదాన్తవాక్యమీమాంసా తదవిరోధితర్కోపకరణా నిఃశ్రేయసప్రయోజనా ప్రస్తూయతే ॥ ౧ ॥

జన్మ ఉత్పత్తిః ఆదిః అస్య — ఇతి తద్గుణసంవిజ్ఞానో బహువ్రీహిః । జన్మస్థితిభఙ్గం సమాసార్థః । జన్మనశ్చాదిత్వం శ్రుతినిర్దేశాపేక్షం వస్తువృత్తాపేక్షం చ । శ్రుతినిర్దేశస్తావత్ — ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి, అస్మిన్వాక్యే జన్మస్థితిప్రలయానాం క్రమదర్శనాత్ । వస్తువృత్తమపి — జన్మనా లబ్ధసత్తాకస్య ధర్మిణః స్థితిప్రలయసమ్భవాత్ । అస్యేతి ప్రత్యక్షాదిసన్నిధాపితస్య ధర్మిణ ఇదమా నిర్దేశః । షష్ఠీ జన్మాదిధర్మసమ్బన్ధార్థా । యత ఇతి కారణనిర్దేశః । అస్య జగతో నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతస్య అనేకకర్తృభోక్తృసంయుక్తస్య ప్రతినియతదేశకాలనిమిత్తక్రియాఫలాశ్రయస్య మనసాప్యచిన్త్యరచనారూపస్య జన్మస్థితిభఙ్గం యతః సర్వజ్ఞాత్సర్వశక్తేః కారణాద్భవతి, తద్బ్రహ్మేతి వాక్యశేషః । అన్యేషామపి భావవికారాణాం త్రిష్వేవాన్తర్భావ ఇతి జన్మస్థితినాశానామిహ గ్రహణమ్ । యాస్కపరిపఠితానాం తు ‘జాయతేఽస్తి’ ఇత్యాదీనాం గ్రహణే తేషాం జగతః స్థితికాలే సమ్భావ్యమానత్వాన్మూలకారణాదుత్పత్తిస్థితినాశా జగతో న గృహీతాః స్యురిత్యాశఙ్క్యేత । తన్మా శఙ్కి; ఇతి యా ఉత్పత్తిర్బ్రహ్మణః, తత్రైవ స్థితిః ప్రలయశ్చ, త ఎవ గృహ్యన్తే । న యథోక్తవిశేషణస్య జగతో యథోక్తవిశేషణమీశ్వరం ముక్త్వా, అన్యతః ప్రధానాదచేతనాత్ అణుభ్యః అభావాత్ సంసారిణో వా ఉత్పత్త్యాది సమ్భావయితుం శక్యమ్ । న చ స్వభావతః, విశిష్టదేశకాలనిమిత్తానామిహోపాదానాత్ । ఎతదేవానుమానం సంసారివ్యతిరిక్తేశ్వరాస్తిత్వాదిసాధనం మన్యన్తే ఈశ్వరకారణవాదినః ॥

నన్విహాపి తదేవోపన్యస్తం జన్మాదిసూత్రే । న; వేదాన్తవాక్యకుసుమగ్రథనార్థత్వాత్సూత్రాణామ్ । వేదాన్తవాక్యాని హి సూత్రైరుదాహృత్య విచార్యన్తే । వాక్యార్థవిచారణాధ్యవసాననిర్వృత్తా హి బ్రహ్మావగతిః, నానుమానాదిప్రమాణాన్తరనిర్వృత్తా । సత్సు తు వేదాన్తవాక్యేషు జగతో జన్మాదికారణవాదిషు, తదర్థగ్రహణదార్ఢ్యాయ అనుమానమపి వేదాన్తవాక్యావిరోధి ప్రమాణం భవత్ , న నివార్యతే, శ్రుత్యైవ చ సహాయత్వేన తర్కస్యాభ్యుపేతత్వాత్ । తథా హి — ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి శ్రుతిః ‘పణ్డితో మేధావీ గన్ధారానేవోపసమ్పద్యేతైవమేవేహాచార్యవాన్పురుషో వేద’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి చ పురుషబుద్ధిసాహాయ్యమాత్మనో దర్శయతి । న ధర్మజిజ్ఞాసాయామివ శ్రుత్యాదయ ఎవ ప్రమాణం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామ్ । కిన్తు శ్రుత్యాదయోఽనుభవాదయశ్చ యథాసమ్భవమిహ ప్రమాణమ్ , అనుభవావసానత్వాద్భూతవస్తువిషయత్వాచ్చ బ్రహ్మజ్ఞానస్య । కర్తవ్యే హి విషయే నానుభవాపేక్షాస్తీతి శ్రుత్యాదీనామేవ ప్రామాణ్యం స్యాత్ , పురుషాధీనాత్మలాభత్వాచ్చ కర్తవ్యస్య । కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుం శక్యం లౌకికం వైదికం చ కర్మ; యథా అశ్వేన గచ్ఛతి, పద్భ్యామ్ , అన్యథా వా, న వా గచ్ఛతీతి । తథా ‘అతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి, నాతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి’ ‘ఉదితే జుహోతి, అనుదితే జుహోతి’ ఇతి విధిప్రతిషేధాశ్చ అత్ర అర్థవన్తః స్యుః, వికల్పోత్సర్గాపవాదాశ్చ । న తు వస్తు ‘ఎవమ్ , నైవమ్’ ‘అస్తి, నాస్తి’ ఇతి వా వికల్ప్యతే । వికల్పనాస్తు పురుషబుద్ధ్యపేక్షాః । న వస్తుయాథాత్మ్యజ్ఞానం పురుషబుద్ధ్యపేక్షమ్ । కిం తర్హి ? వస్తుతన్త్రమేవ తత్ । న హి స్థాణావేకస్మిన్ ‘స్థాణుర్వా, పురుషోఽన్యో వా’ ఇతి తత్త్వజ్ఞానం భవతి । తత్ర ‘పురుషోఽన్యో వా’ ఇతి మిథ్యాజ్ఞానమ్ । ‘స్థాణురేవ’ ఇతి తత్త్వజ్ఞానమ్ , వస్తుతన్త్రత్వాత్ । ఎవం భూతవస్తువిషయాణాం ప్రామాణ్యం వస్తుతన్త్రమ్ । తత్రైవం సతి బ్రహ్మజ్ఞానమపి వస్తుతన్త్రమేవ, భూతవస్తువిషయత్వాత్ । నను భూతవస్తుత్వే బ్రహ్మణః ప్రమాణాన్తరవిషయత్వమేవేతి వేదాన్తవాక్యవిచారణా అనర్థికైవ ప్రాప్తా । న; ఇన్ద్రియావిషయత్వేన సమ్బన్ధాగ్రహణాత్ । స్వభావతో విషయవిషయాణీన్ద్రియాణి, న బ్రహ్మవిషయాణి । సతి హీన్ద్రియవిషయత్వే బ్రహ్మణః ఇదం బ్రహ్మణా సమ్బద్ధం కార్యమితి గృహ్యేత । కార్యమాత్రమేవ తు గృహ్యమాణమ్ — కిం బ్రహ్మణా సమ్బద్ధమ్ ? కిమన్యేన కేనచిద్వా సమ్బద్ధమ్ ? — ఇతి న శక్యం నిశ్చేతుమ్ । తస్మాజ్జన్మాదిసూత్రం నానుమానోపన్యాసార్థమ్ । కిం తర్హి ? వేదాన్తవాక్యప్రదర్శనార్థమ్ । కిం పునస్తద్వేదాన్తవాక్యం యత్ సూత్రేణేహ లిలక్షయిషితమ్ ? ‘భృగుర్వై వారుణిః । వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్యాహ — ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే । యేన జాతాని జీవన్తి । యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి । తద్విజిజ్ఞాసస్వ । తద్బ్రహ్మేతి । ’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) తస్య చ నిర్ణయవాక్యమ్ — ‘ఆనన్దాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । ఆనన్దేన జాతాని జీవన్తి । ఆనన్దం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి । అన్యాన్యప్యేవంజాతీయకాని వాక్యాని నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావసర్వజ్ఞస్వరూపకారణవిషయాణి ఉదాహర్తవ్యాని ॥ ౨ ॥

మహత ఋగ్వేదాదేః శాస్త్రస్య అనేకవిద్యాస్థానోపబృంహితస్య ప్రదీపవత్సర్వార్థావద్యోతినః సర్వజ్ఞకల్పస్య యోనిః కారణం బ్రహ్మ । న హీదృశస్య శాస్త్రస్య ఋగ్వేదాదిలక్షణస్య సర్వజ్ఞగుణాన్వితస్య సర్వజ్ఞాదన్యతః సమ్భవోఽస్తి । యద్యద్విస్తరార్థం శాస్త్రం యస్మాత్పురుషవిశేషాత్సమ్భవతి, యథా వ్యాకరణాది పాణిన్యాదేః జ్ఞేయైకదేశార్థమపి, స తతోఽప్యధికతరవిజ్ఞాన ఇతి ప్రసిద్ధం లోకే । కిము వక్తవ్యమ్ — అనేకశాఖాభేదభిన్నస్య దేవతిర్యఙ్మనుష్యవర్ణాశ్రమాదిప్రవిభాగహేతోః ఋగ్వేదాద్యాఖ్యస్య సర్వజ్ఞానాకరస్య అప్రయత్నేనైవ లీలాన్యాయేన పురుషనిఃశ్వాసవత్ యస్మాన్మహతో భూతాత్ యోనేః సమ్భవః — ‘అస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతత్ యదృగ్వేదః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదిశ్రుతేః — తస్య మహతో భూతస్య నిరతిశయం సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిమత్త్వం చేతి ॥

అథవా యథోక్తమృగ్వేదాదిశాస్త్రం యోనిః కారణం ప్రమాణమస్య బ్రహ్మణో యథావత్స్వరూపాధిగమే । శాస్త్రాదేవ ప్రమాణాత్ జగతో జన్మాదికారణం బ్రహ్మాధిగమ్యత ఇత్యభిప్రాయః । శాస్త్రముదాహృతం పూర్వసూత్రే — ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యాది । కిమర్థం తర్హీదం సూత్రమ్ , యావతా పూర్వసూత్ర ఎవ ఎవంజాతీయకం శాస్త్రముదాహరతా శాస్త్రయోనిత్వం బ్రహ్మణో దర్శితమ్ । ఉచ్యతే — తత్ర సూత్రాక్షరేణ స్పష్టం శాస్త్రస్యానుపాదానాజ్జన్మాదిసూత్రేణ కేవలమనుమానముపన్యస్తమిత్యాశఙ్క్యేత; తామాశఙ్కాం నివర్తయితుమిదం సూత్రం ప్రవవృతే — ‘శాస్త్రయోనిత్వాత్’ ఇతి ॥ ౩ ॥

తుశబ్దః పూర్వపక్షవ్యావృత్త్యర్థః । తద్బ్రహ్మ సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి జగదుత్పత్తిస్థితిలయకారణం వేదాన్తశాస్త్రాదేవావగమ్యతే । కథమ్ ? సమన్వయాత్ । సర్వేషు హి వేదాన్తేషు వాక్యాని తాత్పర్యేణైతస్యార్థస్య ప్రతిపాదకత్వేన సమనుగతాని — ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమ్అయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ‘బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాత్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ఇత్యాదీని । న చ తద్గతానాం పదానాం బ్రహ్మస్వరూపవిషయే నిశ్చితే సమన్వయేఽవగమ్యమానే అర్థాన్తరకల్పనా యుక్తా, శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ । న చ తేషాం కర్తృదేవతాదిస్వరూపప్రతిపాదనపరతా అవసీయతే, ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదిక్రియాకారకఫలనిరాకరణశ్రుతేః । న చ పరినిష్ఠితవస్తుస్వరూపత్వేఽపి ప్రత్యక్షాదివిషయత్వం బ్రహ్మణః, ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి బ్రహ్మాత్మభావస్య శాస్త్రమన్తరేణానవగమ్యమానత్వాత్ । యత్తు హేయోపాదేయరహితత్వాదుపదేశానర్థక్యమితి, నైష దోషః; హేయోపాదేయశూన్యబ్రహ్మాత్మతావగమాదేవ సర్వక్లేశప్రహాణాత్పురుషార్థసిద్ధేః । దేవతాదిప్రతిపాదనస్య తు స్వవాక్యగతోపాసనార్థత్వేఽపి న కశ్చిద్విరోధః । న తు తథా బ్రహ్మణ ఉపాసనావిధిశేషత్వం సమ్భవతి, ఎకత్వే హేయోపాదేయశూన్యతయా క్రియాకారకాదిద్వైతవిజ్ఞానోపమర్దోపపత్తేః । న హి ఎకత్వవిజ్ఞానేనోన్మథితస్య ద్వైతవిజ్ఞానస్య పునః సమ్భవోఽస్తి యేనోపాసనావిధిశేషత్వం బ్రహ్మణః ప్రతిపాద్యేత । యద్యప్యన్యత్ర వేదవాక్యానాం విధిసంస్పర్శమన్తరేణ ప్రమాణత్వం న దృష్టమ్ , తథాప్యాత్మవిజ్ఞానస్య ఫలపర్యన్తత్వాన్న తద్విషయస్య శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యం శక్యం ప్రత్యాఖ్యాతుమ్ । న చానుమానగమ్యం శాస్త్రప్రామాణ్యమ్ , యేనాన్యత్ర దృష్టం నిదర్శనమపేక్ష్యేత । తస్మాత్సిద్ధం బ్రహ్మణః శాస్త్రప్రమాణకత్వమ్ ॥

అత్రాపరే ప్రత్యవతిష్ఠన్తే — యద్యపి శాస్త్రప్రమాణకం బ్రహ్మ, తథాపి ప్రతిపత్తివిధివిషయతయైవ శాస్త్రేణ బ్రహ్మ సమర్ప్యతే । యథా యూపాహవనీయాదీన్యలౌకికాన్యపి విధిశేషతయా శాస్త్రేణ సమర్ప్యన్తే, తద్వత్ । కుత ఎతత్ ? ప్రవృత్తినివృత్తిప్రయోజనత్వాచ్ఛాస్త్రస్య । తథా హి శాస్త్రతాత్పర్యవిద ఆహుః — ‘దృష్టో హి తస్యార్థః కర్మావబోధనం నామ’ ఇతి; ‘చోదనేతి క్రియాయాః ప్రవర్తకం వచనమ్’ ‘తస్య జ్ఞానముపదేశః’ (జై. సూ. ౧ । ౧ । ౫), ‘తద్భూతానాం క్రియార్థేన సమామ్నాయః’ (జై. సూ. ౧ । ౧ । ౨౫) ‘ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యమతదర్థానామ్’ (జై. సూ. ౧ । ౨ । ౧) ఇతి చ । అతః పురుషం క్వచిద్విషయవిశేషే ప్రవర్తయత్కుతశ్చిద్విషయవిశేషాన్నివర్తయచ్చార్థవచ్ఛాస్త్రమ్ । తచ్ఛేషతయా చాన్యదుపయుక్తమ్ । తత్సామాన్యాద్వేదాన్తానామపి తథైవార్థవత్త్వం స్యాత్ । సతి చ విధిపరత్వే యథా స్వర్గాదికామస్యాగ్నిహోత్రాదిసాధనం విధీయతే, ఎవమమృతత్వకామస్య బ్రహ్మజ్ఞానం విధీయత ఇతి యుక్తమ్ । నన్విహ జిజ్ఞాస్యవైలక్షణ్యముక్తమ్ — కర్మకాణ్డే భవ్యో ధర్మో జిజ్ఞాస్యః, ఇహ తు భూతం నిత్యనిర్వృత్తం బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యమితి; తత్ర ధర్మజ్ఞానఫలాదనుష్ఠానాపేక్షాద్విలక్షణం బ్రహ్మజ్ఞానఫలం భవితుమర్హతి । నార్హత్యేవం భవితుమ్ , కార్యవిధిప్రయుక్తస్యైవ బ్రహ్మణః ప్రతిపాద్యమానత్వాత్ । ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా ... సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ‘ఆత్మానమేవ లోకముపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౫) ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిషు విధానేషు సత్సు, ‘కోఽసావాత్మా ?’ ‘కిం తద్బ్రహ్మ ?’ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్స్వరూపసమర్పణేన సర్వే వేదాన్తా ఉపయుక్తాః — నిత్యః సర్వజ్ఞః సర్వగతో నిత్యతృప్తో నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావో విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ ఇత్యేవమాదయః । తదుపాసనాచ్చ శాస్త్రదృష్టోఽదృష్టో మోక్షః ఫలం భవిష్యతి । కర్తవ్యవిధ్యననుప్రవేశే తు వస్తుమాత్రకథనే హానోపాదానాసమ్భవాత్ ‘సప్తద్వీపా వసుమతీ’ ‘రాజాసౌ గచ్ఛతి’ ఇత్యాదివాక్యవద్వేదాన్తవాక్యానామానర్థక్యమేవ స్యాత్ । నను వస్తుమాత్రకథనేఽపి ‘రజ్జురియమ్ , నాయం సర్పః’ ఇత్యాదౌ భ్రాన్తిజనితభీతినివర్తనేనార్థవత్త్వం దృష్టమ్ । తథేహాప్యసంసార్యాత్మవస్తుకథనేన సంసారిత్వభ్రాన్తినివర్తనేనార్థవత్త్వం స్యాత్ । స్యాదేతదేవమ్ , యది రజ్జుస్వరూపశ్రవణమాత్రేణేవ సర్పభ్రాన్తిః, సంసారిత్వభ్రాన్తిర్బ్రహ్మస్వరూపశ్రవణమాత్రేణ నివర్తేత; న తు నివర్తతే । శ్రుతబ్రహ్మణోఽపి యథాపూర్వం సుఖదుఃఖాదిసంసారిధర్మదర్శనాత్ । ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి చ శ్రవణోత్తరకాలయోర్మనననిదిధ్యాసనయోర్విధిదర్శనాత్ । తస్మాత్ప్రతిపత్తివిధివిషయతయైవ శాస్త్రప్రమాణకం బ్రహ్మాభ్యుపగన్తవ్యమితి ॥

అత్రాభిధీయతే — న; కర్మబ్రహ్మవిద్యాఫలయోర్వైలక్షణ్యాత్ । శారీరం వాచికం మానసం చ కర్మ శ్రుతిస్మృతిసిద్ధం ధర్మాఖ్యమ్ , యద్విషయా జిజ్ఞాసా ‘అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా’ (జై. సూ. ౧ । ౧ । ౧) ఇతి సూత్రితా । అధర్మోఽపి హింసాదిః ప్రతిషేధచోదనాలక్షణత్వాజ్జిజ్ఞాస్యః పరిహారాయ । తయోశ్చోదనాలక్షణయోరర్థానర్థయోర్ధర్మాధర్మయోః ఫలే ప్రత్యక్షే సుఖదుఃఖే శరీరవాఙ్మనోభిరేవోపభుజ్యమానే విషయేన్ద్రియసంయోగజన్యే బ్రహ్మాదిషు స్థావరాన్తేషు ప్రసిద్ధే । మనుష్యత్వాదారభ్య బ్రహ్మాన్తేషు దేహవత్సు సుఖతారతమ్యమనుశ్రూయతే । తతశ్చ తద్ధేతోర్ధర్మస్యాపి తారతమ్యం గమ్యతే । ధర్మతారతమ్యాదధికారితారతమ్యమ్ । ప్రసిద్ధం చార్థిత్వసామర్థ్యాదికృతమధికారితారతమ్యమ్ । తథా చ యాగాద్యనుష్ఠాయినామేవ విద్యాసమాధివిశేషాదుత్తరేణ పథా గమనమ్ , కేవలైరిష్టాపూర్తదత్తసాధనైర్ధూమాదిక్రమేణ దక్షిణేన పథా గమనమ్ , తత్రాపి సుఖతారతమ్యమ్ , తత్సాధనతారతమ్యం చ శాస్త్రాత్ ‘యావత్సమ్పాతముషిత్వా’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) ఇత్యస్మాద్గమ్యతే । తథా మనుష్యాదిషు స్థావరాన్తేషు సుఖలవశ్చోదనాలక్షణధర్మసాధ్య ఎవేతి గమ్యతే తారతమ్యేన వర్తమానః । తథోర్ధ్వగతేష్వధోగతేషు చ దేహవత్సు దుఃఖతారతమ్యదర్శనాత్తద్ధేతోరధర్మస్య ప్రతిషేధచోదనాలక్షణస్య తదనుష్ఠాయినాం చ తారతమ్యం గమ్యతే । ఎవమవిద్యాదిదోషవతాం ధర్మాధర్మతారతమ్యనిమిత్తం శరీరోపాదానపూర్వకం సుఖదుఃఖతారతమ్యమనిత్యం సంసారరూపం శ్రుతిస్మృతిన్యాయప్రసిద్ధమ్ । తథా చ శ్రుతిః ‘న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి’ ఇతి యథావర్ణితం సంసారరూపమనువదతి । ‘అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇతి ప్రియాప్రియస్పర్శనప్రతిషేధాచ్చోదనాలక్షణధర్మకార్యత్వం మోక్షాఖ్యస్యాశరీరత్వస్య ప్రతిషిధ్యత ఇతి గమ్యతే । ధర్మకార్యత్వే హి ప్రియాప్రియస్పర్శనప్రతిషేధో నోపపద్యేత । అశరీరత్వమేవ ధర్మకార్యమితి చేత్ , న । తస్య స్వాభావికత్వాత్ — ‘అశరీరꣳ శరీరేష్వనవస్థేష్వవస్థితమ్ । మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౨), ‘అప్రాణో హ్యమనాః శుభ్రః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨), ‘అసఙ్గో హ్యయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అత ఎవానుష్ఠేయకర్మఫలవిలక్షణం మోక్షాఖ్యమశరీరత్వం నిత్యమితి సిద్ధమ్ । తత్ర కిఞ్చిత్పరిణామినిత్యం యస్మిన్విక్రియమాణేఽపి తదేవేదమితి బుద్ధిర్న విహన్యతే; యథా పృథివ్యాది జగన్నిత్యత్వవాదినామ్ , యథా వా సాఙ్ఖ్యానాం గుణాః । ఇదం తు పారమార్థికం కూటస్థనిత్యం వ్యోమవత్సర్వవ్యాపి సర్వవిక్రియారహితం నిత్యతృప్తం నిరవయవం స్వయంజ్యోతిఃస్వభావమ్ , యత్ర ధర్మాధర్మౌ సహ కార్యేణ కాలత్రయం చ నోపావర్తేతే । తదేతదశరీరత్వం మోక్షాఖ్యమ్ — ‘అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాదన్యత్రాస్మాత్కృతాకృతాత్ । అన్యత్ర భూతాచ్చ భవ్యాచ్చ’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అతస్తద్బ్రహ్మ, యస్యేయం జిజ్ఞాసా ప్రస్తుతా । తద్యది కర్తవ్యశేషత్వేనోపదిశ్యేత, తేన చ కర్తవ్యేన సాధ్యశ్చేన్మోక్షోఽభ్యుపగమ్యేత, అనిత్య ఎవ స్యాత్ । తత్రైవం సతి యథోక్తకర్మఫలేష్వేవ తారతమ్యావస్థితేష్వనిత్యేషు కశ్చిదతిశయో మోక్ష ఇతి ప్రసజ్యేత । నిత్యశ్చ మోక్షః సర్వైర్మోక్షవాదిభిరభ్యుపగమ్యతే । అతో న కర్తవ్యశేషత్వేన బ్రహ్మోపదేశో యుక్తః । అపి చ ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯), ‘క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯), ‘ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧), ‘అభయం వై జనక ప్రాప్తోఽసి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౪,) ‘తదాత్మానమేవావేదహం బ్రహ్మాస్మీతి, తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ (వాజసనేయి బ్రహ్మణ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦), ‘తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇత్యేవమాద్యాః శ్రుతయో బ్రహ్మవిద్యానన్తరమేవ మోక్షం దర్శయన్త్యో మధ్యే కార్యాన్తరం వారయన్తి । తథా ‘తద్ధైతత్పశ్యన్నృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవం సూర్యశ్చ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి బ్రహ్మదర్శనసర్వాత్మభావయోర్మధ్యే కర్తవ్యాన్తరవారణాయోదాహార్యమ్ — యథా ‘తిష్ఠన్గాయతి’ ఇతి తిష్ఠతిగాయత్యోర్మధ్యే తత్కర్తృకం కార్యాన్తరం నాస్తీతి గమ్యతే । ‘త్వం హి నః పితా యోఽస్మాకమవిద్యాయాః పరం పారం తారయసి’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౮), ‘శ్రుతం హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిదితి; సోఽహం భగవః శోచామి, తం మా భగవాఞ్ఛోకస్య పారం తారయతు’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ‘తస్మై మృదితకషాయాయ తమసః పారం దర్శయతి భగవాన్సనత్కుమారః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇతి చైవమాద్యాః శ్రుతయో మోక్షప్రతిబన్ధనివృత్తిమాత్రమేవాత్మజ్ఞానస్య ఫలం దర్శయన్తి । తథా చ ఆచార్యప్రణీతం న్యాయోపబృంహితం సూత్రమ్ — ‘దుఃఖజన్మప్రవృత్తిదోషమిథ్యాజ్ఞానానాముత్తరోత్తరాపాయే తదనన్తరాపాయాదపవర్గః’ (న్యా. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి । మిథ్యాజ్ఞానాపాయశ్చ బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానాద్భవతి । న చేదం బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానం సమ్పద్రూపమ్ — యథా ‘అనన్తం వై మనోఽనన్తా విశ్వేదేవా అనన్తమేవ స తేన లోకం జయతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౧ । ౯) ఇతి । న చాధ్యాసరూపమ్ — యథా ‘మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇతి చ మనఆదిత్యాదిషు బ్రహ్మదృష్ట్యధ్యాసః । నాపి విశిష్టక్రియాయోగనిమిత్తమ్ ‘వాయుర్వావ సంవర్గః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౧) ‘ప్రాణో వావ సంవర్గః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ఇతివత్ । నాప్యాజ్యావేక్షణాదికర్మవత్కర్మాఙ్గసంస్కారరూపమ్ । సమ్పదాదిరూపే హి బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానేఽభ్యుపగమ్యమానే, ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యేవమాదీనాం వాక్యానాం బ్రహ్మాత్మైకత్వవస్తుప్రతిపాదనపరః పదసమన్వయః పీడ్యేత । ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయాః’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి చైవమాదీన్యవిద్యానివృత్తిఫలశ్రవణాన్యుపరుధ్యేరన్ । ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి చైవమాదీని తద్భావాపత్తివచనాని సమ్పదాదిరూపత్వే న సామఞ్జస్యేనోపపద్యేరన్ । తస్మాన్న సమ్పదాదిరూపం బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానమ్ । అతో న పురుషవ్యాపారతన్త్రా బ్రహ్మవిద్యా । కిం తర్హి ? ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవిషయవస్తుజ్ఞానవద్వస్తుతన్త్రైవ । ఎవంభూతస్య బ్రహ్మణస్తజ్జ్ఞానస్య చ న కయాచిద్యుక్త్యా శక్యః కార్యానుప్రవేశః కల్పయితుమ్ । న చ విదిక్రియాకర్మత్వేన కార్యానుప్రవేశో బ్రహ్మణః — ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇతి విదిక్రియాకర్మత్వప్రతిషేధాత్ , ‘యేనేదం సర్వం విజానాతి తం కేన విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి చ । తథోపాస్తిక్రియాకర్మత్వప్రతిషేధోఽపి భవతి — ‘యద్వాచానభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే’ ఇత్యవిషయత్వం బ్రహ్మణ ఉపన్యస్య, ‘తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి, నేదం యదిదముపాసతే’ (కే. ఉ. ౧ । ౫) ఇతి । అవిషయత్వే బ్రహ్మణః శాస్త్రయోనిత్వానుపపత్తిరితి చేత్ , న; అవిద్యాకల్పితభేదనివృత్తిపరత్వాచ్ఛాస్త్రస్య । న హి శాస్త్రమిదంతయా విషయభూతం బ్రహ్మ ప్రతిపిపాదయిషతి । కిం తర్హి ? ప్రత్యగాత్మత్వేనావిషయతయా ప్రతిపాదయత్ అవిద్యాకల్పితం వేద్యవేదితృవేదనాదిభేదమపనయతి । తథా చ శాస్త్రమ్ — ‘యస్యామతం తస్య మతం మతం యస్య న వేద సః । అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ (కే. ఉ. ౨ । ౩) ‘న దృష్టేర్ద్రష్టారం పశ్యేః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ‘న విజ్ఞాతేర్విజ్ఞాతారం విజానీయాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి చైవమాది । అతోఽవిద్యాకల్పితసంసారిత్వనివర్తనేన నిత్యముక్తాత్మస్వరూపసమర్పణాన్న మోక్షస్యానిత్యత్వదోషః । యస్య తూత్పాద్యో మోక్షః, తస్య మానసం వాచికం కాయికం వా కార్యమపేక్షత ఇతి యుక్తమ్ । తథా వికార్యత్వే చ । తయోః పక్షయోర్మోక్షస్య ధ్రువమనిత్యత్వమ్ । న హి దధ్యాది వికార్యమ్ ఉత్పాద్యం వా ఘటాది నిత్యం దృష్టం లోకే । న చ ఆప్యత్వేనాపి కార్యాపేక్షా, స్వాత్మస్వరూపత్వే సత్యనాప్యత్వాత్; స్వరూపవ్యతిరిక్తత్వేఽపి బ్రహ్మణో నాప్యత్వమ్ , సర్వగతత్వేన నిత్యాప్తస్వరూపత్వాత్సర్వేణ బ్రహ్మణ ఆకాశస్యేవ । నాపి సంస్కార్యో మోక్షః, యేన వ్యాపారమపేక్షేత । సంస్కారో హి నామ సంస్కార్యస్య గుణాధానేన వా స్యాత్ , దోషాపనయనేన వా । న తావద్గుణాధానేన సమ్భవతి, అనాధేయాతిశయబ్రహ్మస్వరూపత్వాన్మోక్షస్య । నాపి దోషాపనయనేన, నిత్యశుద్ధబ్రహ్మస్వరూపత్వాన్మోక్షస్య । స్వాత్మధర్మ ఎవ సన్ తిరోభూతో మోక్షః క్రియయాత్మని సంస్క్రియమాణేఽభివ్యజ్యతే — యథా ఆదర్శే నిఘర్షణక్రియయా సంస్క్రియమాణే భాస్వరత్వం ధర్మ ఇతి చేత్ , న; క్రియాశ్రయత్వానుపపత్తేరాత్మనః । యదాశ్రయా హి క్రియా, తమవికుర్వతీ నైవాత్మానం లభతే । యద్యాత్మా క్రియయా విక్రియేత, అనిత్యత్వమాత్మనః ప్రసజ్యేత । ‘అవికార్యోఽయముచ్యతే’(భ. గీ. ౨ । ౨౫) ఇతి చైవమాదీని వాక్యాని బాధ్యేరన్ । తచ్చానిష్టమ్ । తస్మాన్న స్వాశ్రయా క్రియా ఆత్మనః సమ్భవతి । అన్యాశ్రయాయాస్తు క్రియాయా అవిషయత్వాన్న తయాత్మా సంస్క్రియతే । నను దేహాశ్రయయా స్నానాచమనయజ్ఞోపవీతధారణాదినా క్రియయా దేహీ సంస్క్రియమాణో దృష్టః, న; దేహాదిసంహతస్యైవావిద్యాగృహీతస్యాత్మనః సంస్క్రియమాణత్వాత్ । ప్రత్యక్షం హి స్నానాచమనాదేర్దేహసమవాయిత్వమ్ । తయా దేహాశ్రయయా తత్సంహత ఎవ కశ్చిదవిద్యయాత్మత్వేన పరిగృహీతః సంస్క్రియత ఇతి యుక్తమ్ । యథా దేహాశ్రయచికిత్సానిమిత్తేన ధాతుసామ్యేన తత్సంహతస్య తదభిమానిన ఆరోగ్యఫలమ్ , ‘అహమరోగః’ ఇతి యత్ర బుద్ధిరుత్పద్యతే — ఎవం స్నానాచమనయజ్ఞోపవీతధారణాదికయా ‘అహం శుద్ధః సంస్కృతః’ ఇతి యత్ర బుద్ధిరుత్పద్యతే, స సంస్క్రియతే । స చ దేహేన సంహత ఎవ । తేనైవ హ్యహంకర్త్రా అహంప్రత్యయవిషయేణ ప్రత్యయినా సర్వాః క్రియా నిర్వర్త్యన్తే । తత్ఫలం చ స ఎవాశ్నాతి, ‘తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యోఽభిచాకశీతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ — ‘ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౪) ఇతి చ । తథా ‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా । కర్మాధ్యక్షః సర్వభూతాధివాసః సాక్షీ చేతా కేవలో నిర్గుణశ్చ’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇతి, ‘స పర్యగాచ్ఛుక్రమకాయమవ్రణమస్నావిరం శుద్ధమపాపవిద్ధమ్’ (ఈ. ఉ. ౮) ఇతి, చ — ఎతౌ మన్త్రావనాధేయాతిశయతాం నిత్యశుద్ధతాం చ బ్రహ్మణో దర్శయతః । బ్రహ్మభావశ్చ మోక్షః । తస్మాన్న సంస్కార్యోఽపి మోక్షః । అతోఽన్యన్మోక్షం ప్రతి క్రియానుప్రవేశద్వారం న శక్యం కేనచిద్దర్శయితుమ్ । తస్మాజ్జ్ఞానమేకం ముక్త్వా క్రియాయా గన్ధమాత్రస్యాప్యనుప్రవేశ ఇహ నోపపద్యతే । నను జ్ఞానం నామ మానసీ క్రియా, న; వైలక్షణ్యాత్ । క్రియా హి నామ సా, యత్ర వస్తుస్వరూపనిరపేక్షైవ చోద్యతే, పురుషచిత్తవ్యాపారాధీనా చ, యథా — ‘యస్యై దేవతాయై హవిర్గృహీతం స్యాత్తాం మనసా ధ్యాయేద్వషట్కరిష్యన్’(ఐ॰బ్రా॰ ౩-౧-౮) ఇతి, ‘సన్ధ్యాం మనసా ధ్యాయేత్’ (ఐ. బ్రా. ౩ । ౮ । ౧) ఇతి చైవమాదిషు । ధ్యానం చిన్తనం యద్యపి మానసమ్ , తథాపి పురుషేణ కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుం శక్యమ్ , పురుషతన్త్రత్వాత్ । జ్ఞానం తు ప్రమాణజన్యమ్ । ప్రమాణం చ యథాభూతవస్తువిషయమ్ । అతో జ్ఞానం కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుమశక్యమ్ । కేవలం వస్తుతన్త్రమేవ తత్; న చోదనాతన్త్రమ్ , నాపి పురుషతన్త్రమ్ । తస్మాన్మానసత్వేఽపి జ్ఞానస్య మహద్వైలక్షణ్యమ్ । యథా చ ‘పురుషో వావ గౌతమాగ్నిః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౭ । ౧) ‘యోషా వావ గౌతమాగ్నిః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౮ । ౧) ఇత్యత్ర యోషిత్పురుషయోరగ్నిబుద్ధిర్మానసీ భవతి । కేవలచోదనాజన్యత్వాత్ క్రియైవ సా పురుషతన్త్రా చ । యా తు ప్రసిద్ధేఽగ్నావగ్నిబుద్ధిః, న సా చోదనాతన్త్రా; నాపి పురుషతన్త్రా । కిం తర్హి ? ప్రత్యక్షవిషయవస్తుతన్త్రైవేతి జ్ఞానమేవైతత్; న క్రియా — ఎవం సర్వప్రమాణవిషయవస్తుషు వేదితవ్యమ్ । తత్రైవం సతి యథాభూతబ్రహ్మాత్మవిషయమపి జ్ఞానం న చోదనాతన్త్రమ్ । తద్విషయే లిఙాదయః శ్రూయమాణా అపి అనియోజ్యవిషయత్వాత్కుణ్ఠీభవన్తి ఉపలాదిషు ప్రయుక్తక్షురతైక్ష్ణ్యాదివత్ , అహేయానుపాదేయవస్తువిషయత్వాత్ । కిమర్థాని తర్హి ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాదీని విధిచ్ఛాయాని వచనాని ? స్వాభావికప్రవృత్తివిషయవిముఖీకరణార్థానీతి బ్రూమః । యో హి బహిర్ముఖః ప్రవర్తతే పురుషః ‘ఇష్టం మే భూయాదనిష్టం మా భూత్’ ఇతి, న చ తత్రాత్యన్తికం పురుషార్థం లభతే, తమాత్యన్తికపురుషార్థవాఞ్ఛినం స్వాభావికాత్కార్యకరణసఙ్ఘాతప్రవృత్తిగోచరాద్విముఖీకృత్య ప్రత్యగాత్మస్రోతస్తయా ప్రవర్తయన్తి ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ ఇత్యాదీని; తస్యాత్మాన్వేషణాయ ప్రవృత్తస్యాహేయమనుపాదేయం చాత్మతత్త్వముపదిశ్యతే — ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్ ... కేన కం విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ‘విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యాదిభిః । యదప్యకర్తవ్యప్రధానమాత్మజ్ఞానం హానాయోపాదానాయ వా న భవతీతి, తత్తథైవేత్యభ్యుపగమ్యతే । అలఙ్కారో హ్యయమస్మాకమ్ — యద్బ్రహ్మాత్మావగతౌ సత్యాం సర్వకర్తవ్యతాహానిః కృతకృత్యతా చేతి । తథా చ శ్రుతిః — ‘ఆత్మానం చేద్విజానీయాదయమస్మీతి పూరుషః । కిమిచ్ఛన్కస్య కామాయ శరీరమనుసంజ్వరేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౨) ఇతి, ‘ఎతద్బుద్ధ్వా బుద్ధిమాన్స్యాత్కృతకృత్యశ్చ భారత’ (భ. గీ. ౧౫ । ౨౦) ఇతి చ స్మృతిః । తస్మాన్న ప్రతిపత్తివిధివిషయతయా బ్రహ్మణః సమర్పణమ్ ॥

యదపి కేచిదాహుః — ప్రవృత్తినివృత్తివిధితచ్ఛేషవ్యతిరేకేణ కేవలవస్తువాదీ వేదభాగో నాస్తీతి, తన్న । ఔపనిషదస్య పురుషస్యానన్యశేషత్వాత్ । యోఽసావుపనిషత్స్వేవాధిగతః పురుషోఽసంసారీ బ్రహ్మస్వరూపః ఉత్పాద్యాదిచతుర్విధద్రవ్యవిలక్షణః స్వప్రకరణస్థోఽనన్యశేషః, నాసౌ నాస్తి నాధిగమ్యత ఇతి వా శక్యం వదితుమ్ । ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాత్మశబ్దాత్ ఆత్మనశ్చ ప్రత్యాఖ్యాతుమశక్యత్వాత్ , య ఎవ నిరాకర్తా తస్యైవాత్మత్వాత్ । నన్వాత్మా అహంప్రత్యయవిషయత్వాదుపనిషత్స్వేవ విజ్ఞాయత ఇత్యనుపపన్నమ్ । న, తత్సాక్షిత్వేన ప్రత్యుక్తత్వాత్ । న హ్యహంప్రత్యయవిషయకర్తృవ్యతిరేకేణ తత్సాక్షీ సర్వభూతస్థః సమ ఎకః కూటస్థనిత్యః పురుషో విధికాణ్డే తర్కసమయే వా కేనచిదధిగతః సర్వస్యాత్మా । అతః స న కేనచిత్ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యః, విధిశేషత్వం వా నేతుమ్; ఆత్మత్వాదేవ చ సర్వేషామ్ — న హేయో నాప్యుపాదేయః । సర్వం హి వినశ్యద్వికారజాతం పురుషాన్తం వినశ్యతి । పురుషో హి వినాశహేత్వభావాదవినాశీ । విక్రియాహేత్వభావాచ్చ కూటస్థనిత్యః । అత ఎవ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః; తస్మాత్ ‘పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ‘తం త్వౌపనిషదం పురుషం పృచ్ఛామి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇతి చౌపనిషదత్వవిశేషణం పురుషస్యోపనిషత్సు ప్రాధాన్యేన ప్రకాశ్యమానత్వే ఉపపద్యతే । అతో భూతవస్తుపరో వేదభాగో నాస్తీతి వచనం సాహసమాత్రమ్ ॥

యదపి శాస్త్రతాత్పర్యవిదామనుక్రమణమ్ — ‘దృష్టో హి తస్యార్థః కర్మావబోధనమ్’ ఇత్యేవమాది, తత్ ధర్మజిజ్ఞాసావిషయత్వాద్విధిప్రతిషేధశాస్త్రాభిప్రాయం ద్రష్టవ్యమ్ । అపి చ ‘ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యమతదర్థానామ్’ ఇత్యేతదేకాన్తేనాభ్యుపగచ్ఛతాం భూతోపదేశానర్థక్యప్రసఙ్గః । ప్రవృత్తినివృత్తివిధివ్యతిరేకేణ భూతం చేద్వస్తూపదిశతి భవ్యార్థత్వేన, కూటస్థనిత్యం భూతం నోపదిశతీతి కో హేతుః । న హి భూతముపదిశ్యమానం క్రియా భవతి । అక్రియాత్వేఽపి భూతస్య క్రియాసాధనత్వాత్క్రియార్థ ఎవ భూతోపదేశ ఇతి చేత్ , నైష దోషః । క్రియార్థత్వేఽపి క్రియానిర్వర్తనశక్తిమద్వస్తూపదిష్టమేవ । క్రియార్థత్వం తు ప్రయోజనం తస్య । న చైతావతా వస్త్వనుపదిష్టం భవతి । యది నామోపదిష్టం కిం తవ తేన స్యాదితి, ఉచ్యతే — అనవగతాత్మవస్తూపదేశశ్చ తథైవ భవితుమర్హతి । తదవగత్యా మిథ్యాజ్ఞానస్య సంసారహేతోర్నివృత్తిః ప్రయోజనం క్రియత ఇత్యవిశిష్టమర్థవత్త్వం క్రియాసాధనవస్తూపదేశేన । అపి చ ‘బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః’ ఇతి చైవమాద్యా నివృత్తిరుపదిశ్యతే । న చ సా క్రియా । నాపి క్రియాసాధనమ్ । అక్రియార్థానాముపదేశోఽనర్థకశ్చేత్ , ‘బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః’ ఇత్యాదినివృత్త్యుపదేశానామానర్థక్యం ప్రాప్తమ్ । తచ్చానిష్టమ్ । న చ స్వభావప్రాప్తహన్త్యర్థానురాగేణ నఞః శక్యమప్రాప్తక్రియార్థత్వం కల్పయితుం హననక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యవ్యతిరేకేణ । నఞశ్చైష స్వభావః, యత్స్వసమ్బన్ధినోఽభావం బోధయతీతి । అభావబుద్ధిశ్చౌదాసీన్యకారణమ్ । సా చ దగ్ధేన్ధనాగ్నివత్స్వయమేవోపశామ్యతి । తస్మాత్ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యమేవ ‘బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః’ ఇత్యాదిషు ప్రతిషేధార్థం మన్యామహే, అన్యత్ర ప్రజాపతివ్రతాదిభ్యః । తస్మాత్పురుషార్థానుపయోగ్యుపాఖ్యానాదిభూతార్థవాదవిషయమానర్థక్యాభిధానం ద్రష్టవ్యమ్ ॥

యదప్యుక్తమ్ — కర్తవ్యవిధ్యనుప్రవేశమన్తరేణ వస్తుమాత్రముచ్యమానమనర్థకం స్యాత్ ‘సప్తద్వీపా వసుమతీ’ ఇత్యాదివదితి, తత్పరిహృతమ్ । ‘రజ్జురియమ్ , నాయం సర్పః’ ఇతి వస్తుమాత్రకథనేఽపి ప్రయోజనస్య దృష్టత్వాత్ । నను శ్రుతబ్రహ్మణోఽపి యథాపూర్వం సంసారిత్వదర్శనాన్న రజ్జుస్వరూపకథనవదర్థవత్త్వమిత్యుక్తమ్ । అత్రోచ్యతే — నావగతబ్రహ్మాత్మభావస్య యథాపూర్వం సంసారిత్వం శక్యం దర్శయితుమ్ , వేదప్రమాణజనితబ్రహ్మాత్మభావవిరోధాత్ । న హి శరీరాద్యాత్మాభిమానినో దుఃఖభయాదిమత్త్వం దృష్టమితి, తస్యైవ వేదప్రమాణజనితబ్రహ్మాత్మావగమే తదభిమాననివృత్తౌ తదేవ మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తం దుఃఖభయాదిమత్త్వం భవతీతి శక్యం కల్పయితుమ్ । న హి ధనినో గృహస్థస్య ధనాభిమానినో ధనాపహారనిమిత్తం దుఃఖం దృష్టమితి, తస్యైవ ప్రవ్రజితస్య ధనాభిమానరహితస్య తదేవ ధనాపహారనిమిత్తం దుఃఖం భవతి । న చ కుణ్డలినః కుణ్డలిత్వాభిమాననిమిత్తం సుఖం దృష్టమితి తస్యైవ కుణ్డలవియుక్తస్య కుణ్డలిత్వాభిమానరహితస్య తదేవ కుణ్డలిత్వాభిమాననిమిత్తం సుఖం భవతి । తదుక్తం శ్రుత్యా — ‘అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇతి । శరీరే పతితేఽశరీరత్వం స్యాత్ , న జీవత ఇతి చేత్ , న; సశరీరత్వస్య మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తత్వాత్ । న హ్యాత్మనః శరీరాత్మాభిమానలక్షణం మిథ్యాజ్ఞానం ముక్త్వా అన్యతః సశరీరత్వం శక్యం కల్పయితుమ్ । నిత్యమశరీరత్వమకర్మనిమిత్తత్వాదిత్యవోచామ । తత్కృతధర్మాధర్మనిమిత్తం సశరీరత్వమితి చేత్ , న । శరీరసమ్బన్ధస్యాసిద్ధత్వాత్ ధర్మాధర్మయోరాత్మకృతత్వాసిద్ధేః, శరీరసమ్బన్ధస్య ధర్మాధర్మయోస్తత్కృతత్వస్య చేతరేతరాశ్రయత్వప్రసఙ్గాత్ । అన్ధపరమ్పరైషా అనాదిత్వకల్పనా । క్రియాసమవాయాభావాచ్చాత్మనః కర్తృత్వానుపపత్తేః । సన్నిధానమాత్రేణ రాజప్రభృతీనాం దృష్టం కర్తృత్వమితి చేత్ , న । ధనదానాద్యుపార్జితభృత్యసమ్బన్ధిత్వాత్తేషాం కర్తృత్వోపపత్తేః । న త్వాత్మనో ధనదానాదివచ్ఛరీరాదిభిః స్వస్వామిభావసమ్బన్ధనిమిత్తం కిఞ్చిచ్ఛక్యం కల్పయితుమ్ । మిథ్యాభిమానస్తు ప్రత్యక్షః సమ్బన్ధహేతుః । ఎతేన యజమానత్వమాత్మనో వ్యాఖ్యాతమ్ । అత్రాహుః — దేహాదివ్యతిరిక్తస్యాత్మనః ఆత్మీయే దేహాదావభిమానో గౌణః, న మిథ్యేతి చేత్ , న । ప్రసిద్ధవస్తుభేదస్య గౌణత్వముఖ్యత్వప్రసిద్ధేః । యస్య హి ప్రసిద్ధో వస్తుభేదః — యథా కేసరాదిమానాకృతివిశేషోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సింహశబ్దప్రత్యయభాఙ్ముఖ్యోఽన్యః ప్రసిద్ధః, తతశ్చాన్యః పురుషః ప్రాయికైః క్రౌర్యశౌర్యాదిభిః సింహగుణైః సమ్పన్నః సిద్ధః, తస్య పురుషే సింహశబ్దప్రత్యయౌ గౌణౌ భవతః । నాప్రసిద్ధవస్తుభేదస్య । తస్య త్వన్యత్రాన్యశబ్దప్రత్యయౌ భ్రాన్తినిమిత్తావేవ భవతః, న గౌణౌ । యథా మన్దాన్ధకారే స్థాణురయమిత్యగృహ్యమాణవిశేషే పురుషశబ్దప్రత్యయౌ స్థాణువిషయౌ, యథా వా శుక్తికాయామకస్మాద్రజతమిదమితి నిశ్చితౌ శబ్దప్రత్యయౌ, తద్వద్దేహాదిసఙ్ఘాతే అహమ్ ఇతి నిరుపచారేణ శబ్దప్రత్యయావాత్మానాత్మావివేకేనోత్పద్యమానౌ కథం గౌణౌ శక్యౌ వదితుమ్ । ఆత్మానాత్మవివేకినామపి పణ్డితానామజావిపాలానామివావివిక్తౌ శబ్దప్రత్యయౌ భవతః । తస్మాద్దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వవాదినాం దేహాదావహంప్రత్యయో మిథ్యైవ, న గౌణః । తస్మాన్మిథ్యాప్రత్యయనిమిత్తత్వాత్సశరీరత్వస్య, సిద్ధం జీవతోఽపి విదుషోఽశరీరత్వమ్ । తథా చ బ్రహ్మవిద్విషయా శ్రుతిః — ‘తద్యథాహినిర్ల్వయనీ వల్మీకే మృతా ప్రత్యస్తా శయీతైవమేవేదం శరీరం శేతే అథాయమశరీరోఽమృతః ప్రాణో బ్రహ్మైవ తేజ ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౭) ఇతి; ‘సచక్షురచక్షురివ సకర్ణోఽకర్ణ ఇవ సవాగవాగివ సమనా అమనా ఇవ సప్రాణోఽప్రాణ ఇవ’ ఇతి చ । స్మృతిరపి — ‘స్థితప్రజ్ఞస్య కా భాషా’ (భ. గీ. ౨ । ౫౪) ఇత్యాద్యా స్థితప్రజ్ఞస్య లక్షణాన్యాచక్షాణా విదుషః సర్వప్రవృత్త్యసమ్బన్ధం దర్శయతి । తస్మాన్నావగతబ్రహ్మాత్మభావస్య యథాపూర్వం సంసారిత్వమ్ । యస్య తు యథాపూర్వం సంసారిత్వం నాసావవగతబ్రహ్మాత్మభావ ఇత్యనవద్యమ్ ॥

యత్పునరుక్తం శ్రవణాత్పరాచీనయోర్మనననిదిధ్యాసనయోర్దర్శనాద్విధిశేషత్వం బ్రహ్మణః, న స్వరూపపర్యవసాయిత్వమితి, తన్న । శ్రవణవదవగత్యర్థత్వాన్మనననిదిధ్యాసనయోః । యది హ్యవగతం బ్రహ్మాన్యత్ర వినియుజ్యేత, భవేత్తదా విధిశేషత్వమ్ । న తు తదస్తి, మనననిదిధ్యాసనయోరపి శ్రవణవదవగత్యర్థత్వాత్ । తస్మాన్న ప్రతిపత్తివిధివిషయతయా శాస్త్రప్రమాణకత్వం బ్రహ్మణః సమ్భవతీత్యతః స్వతన్త్రమేవ బ్రహ్మ శాస్త్రప్రమాణకం వేదాన్తవాక్యసమన్వయాదితి సిద్ధమ్ । ఎవం చ సతి ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ ఇతి తద్విషయః పృథక్శాస్త్రారమ్భ ఉపపద్యతే । ప్రతిపత్తివిధిపరత్వే హి ‘అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా’ ఇత్యేవారబ్ధత్వాన్న పృథక్శాస్త్రమారభ్యేత । ఆరభ్యమాణం చైవమారభ్యేత — అథాతః పరిశిష్టధర్మజిజ్ఞాసేతి, ‘అథాతః క్రత్వర్థపురుషార్థయోర్జిజ్ఞాసా’ (జై. సూ. ౪ । ౧। ౧) ఇతివత్ । బ్రహ్మాత్మైక్యావగతిస్త్వప్రతిజ్ఞాతేతి తదర్థో యుక్తః శాస్త్రారమ్భః — ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ ఇతి । తస్మాత్ అహం బ్రహ్మాస్మీత్యేతదవసానా ఎవ సర్వే విధయః సర్వాణి చేతరాణి ప్రమాణాని । న హ్యహేయానుపాదేయాద్వైతాత్మావగతౌ , నిర్విషయాణ్యప్రమాతృకాణి చ ప్రమాణాని భవితుమర్హన్తీతి । అపి చాహుః — ‘గౌణమిథ్యాత్మనోఽసత్త్వే పుత్రదేహాదిబాధనాత్ । సద్బ్రహ్మాత్మాహమిత్యేవం బోధే కార్యం కథం భవేత్ ॥ అన్వేష్టవ్యాత్మవిజ్ఞానాత్ప్రాక్ప్రమాతృత్వమాత్మనః । అన్విష్టః స్యాత్ప్రమాతైవ పాప్మదోషాదివర్జితః ॥ దేహాత్మప్రత్యయో యద్వత్ప్రమాణత్వేన కల్పితః । లౌకికం తద్వదేవేదం ప్రమాణం త్వాఽఽత్మనిశ్చయాత్’ ఇతి ॥ ౪ ॥

న సాఙ్ఖ్యపరికల్పితమచేతనం ప్రధానం జగతః కారణం శక్యం వేదాన్తేష్వాశ్రయితుమ్ । అశబ్దం హి తత్ । కథమశబ్దత్వమ్ ? ఈక్షతేః ఈక్షితృత్వశ్రవణాత్కారణస్య । కథమ్ ? ఎవం హి శ్రూయతే — ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య ‘తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి । తత్ర ఇదంశబ్దవాచ్యం నామరూపవ్యాకృతం జగత్ ప్రాగుత్పత్తేః సదాత్మనావధార్య, తస్యైవ ప్రకృతస్య సచ్ఛబ్దవాచ్యస్యేక్షణపూర్వకం తేజఃప్రభృతేః స్రష్టృత్వం దర్శయతి । తథాన్యత్ర — ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్ । నాన్యత్కిఞ్చన మిషత్ । స ఈక్షత లోకాన్ను సృజా ఇతి ।’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧)‘స ఇమాఀల్లోకానసృజత’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతీక్షాపూర్వికామేవ సృష్టిమాచష్టే । క్వచిచ్చ షోడశకలం పురుషం ప్రస్తుత్యాహ — ‘స ఈక్షాఞ్చక్రే’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౩), ‘స ప్రాణమసృజత’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౪) ఇతి । ఈక్షతేరితి చ ధాత్వర్థనిర్దేశోఽభిప్రేతః, యజతేరితివత్ , న ధాతునిర్దేశః । తేన ‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిద్యస్య జ్ఞానమయం తపః । తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నం చ జాయతే’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇత్యేవమాదీన్యపి సర్వజ్ఞేశ్వరకారణపరాణి వాక్యాన్యుదాహర్తవ్యాని ॥

యత్తూక్తం సత్త్వధర్మేణ జ్ఞానేన సర్వజ్ఞం ప్రధానం భవిష్యతీతి, తన్నోపపద్యతే । న హి ప్రధానావస్థాయాం గుణసామ్యాత్సత్త్వధర్మో జ్ఞానం సమ్భవతి । ననూక్తం సర్వజ్ఞానశక్తిమత్త్వేన సర్వజ్ఞం భవిష్యతీతి; తదపి నోపపద్యతే । యది గుణసామ్యే సతి సత్త్వవ్యపాశ్రయాం జ్ఞానశక్తిమాశ్రిత్య సర్వజ్ఞం ప్రధానముచ్యేత, కామం రజస్తమోవ్యపాశ్రయామపి జ్ఞానప్రతిబన్ధకశక్తిమాశ్రిత్య కిఞ్చిజ్జ్ఞముచ్యేత । అపి చ నాసాక్షికా సత్త్వవృత్తిర్జానాతినా అభిధీయతే । న చాచేతనస్య ప్రధానస్య సాక్షిత్వమస్తి । తస్మాదనుపపన్నం ప్రధానస్య సర్వజ్ఞత్వమ్ । యోగినాం తు చేతనత్వాత్సత్త్వోత్కర్షనిమిత్తం సర్వజ్ఞత్వముపపన్నమిత్యనుదాహరణమ్ । అథ పునః సాక్షినిమిత్తమీక్షితృత్వం ప్రధానస్య కల్ప్యేత, యథాగ్నినిమిత్తమయఃపిణ్డాదేర్దగ్ధృత్వమ్ । తథా సతి యన్నిమిత్తమీక్షితృత్వం ప్రధానస్య, తదేవ సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ ముఖ్యం జగతః కారణమితి యుక్తమ్ । యత్పునరుక్తం బ్రహ్మణోఽపి న ముఖ్యం సర్వజ్ఞత్వముపపద్యతే, నిత్యజ్ఞానక్రియత్వే జ్ఞానక్రియాం ప్రతి స్వాతన్త్ర్యాసమ్భవాదితి । అత్రోచ్యతే — ఇదం తావద్భవాన్ప్రష్టవ్యః — కథం నిత్యజ్ఞానక్రియత్వే సర్వజ్ఞత్వహానిరితి । యస్య హి సర్వవిషయావభాసనక్షమం జ్ఞానం నిత్యమస్తి, సోఽసర్వజ్ఞ ఇతి విప్రతిషిద్ధమ్ । అనిత్యత్వే హి జ్ఞానస్య, కదాచిజ్జానాతి కదాచిన్న జానాతీత్యసర్వజ్ఞత్వమపి స్యాత్ ।

నాసౌ జ్ఞాననిత్యత్వే దోషోఽస్తి । జ్ఞాననిత్యత్వే జ్ఞానవిషయః స్వాతన్త్ర్యవ్యపదేశో నోపపద్యతే ఇతి చేత్ , న । ప్రతతౌష్ణ్యప్రకాశేఽపి సవితరి ‘దహతి’ ‘ప్రకాశయతి’ ఇతి స్వాతన్త్ర్యవ్యపదేశదర్శనాత్ । నను సవితుర్దాహ్యప్రకాశ్యసంయోగే సతి ‘దహతి’ ‘ప్రకాశయతి’ ఇతి వ్యపదేశః స్యాత్; న తు బ్రహ్మణః ప్రాగుత్పత్తేర్జ్ఞానకర్మసంయోగోఽస్తీతి విషమో దృష్టాన్తః । న; అసత్యపి కర్మణి ‘సవితా ప్రకాశతే’ ఇతి కర్తృత్వవ్యపదేశదర్శనాత్ , ఎవమసత్యపి జ్ఞానకర్మణి బ్రహ్మణః ‘తదైక్షత’ ఇతి కర్తృత్వవ్యపదేశోపపత్తేర్న వైషమ్యమ్ । కర్మాపేక్షాయాం తు బ్రహ్మణి ఈక్షితృత్వశ్రుతయః సుతరాముపపన్నాః । కిం పునస్తత్కర్మ, యత్ప్రాగుత్పత్తేరీశ్వరజ్ఞానస్య విషయో భవతీతి — తత్త్వాన్యత్వాభ్యామనిర్వచనీయే నామరూపే అవ్యాకృతే వ్యాచికీర్షితే ఇతి బ్రూమః । యత్ప్రసాదాద్ధి యోగినామప్యతీతానాగతవిషయం ప్రత్యక్షం జ్ఞానమిచ్ఛన్తి యోగశాస్త్రవిదః, కిము వక్తవ్యం తస్య నిత్యసిద్ధస్యేశ్వరస్య సృష్టిస్థితిసంహృతివిషయం నిత్యజ్ఞానం భవతీతి । యదప్యుక్తం ప్రాగుత్పత్తేర్బ్రహ్మణః శరీరాదిసమ్బన్ధమన్తరేణేక్షితృత్వమనుపపన్నమితి, న తచ్చోద్యమవతరతి; సవితృప్రకాశవద్బ్రహ్మణో జ్ఞానస్వరూపనిత్యత్వేన జ్ఞానసాధనాపేక్షానుపపత్తేః । అపి చావిద్యాదిమతః సంసారిణః శరీరాద్యపేక్షా జ్ఞానోత్పత్తిః స్యాత్; న జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణరహితస్యేశ్వరస్య । మన్త్రౌ చేమావీశ్వరస్య శరీరాద్యనపేక్షతామనావరణజ్ఞానతాం చ దర్శయతః — ‘న తస్య కార్యం కరణం చ విద్యతే న తత్సమశ్చాభ్యధికశ్చ దృశ్యతే । పరాస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౮) ఇతి । ‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః । స వేత్తి వేద్యం న చ తస్యాస్తి వేత్తా తమాహురగ్ర్యం పురుషం మహాన్తమ్’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇతి చ । నను నాస్తి తవ జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణవానీశ్వరాదన్యః సంసారీ — ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా ... నాన్యోఽతోఽస్తి విజ్ఞాతా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇతిశ్రుతేః; తత్ర కిమిదముచ్యతే — సంసారిణః శరీరాద్యపేక్షా జ్ఞానోత్పత్తిః, నేశ్వరస్యేతి ? అత్రోచ్యతే — సత్యం నేశ్వరాదన్యః సంసారీ; తథాపి దేహాదిసఙ్ఘాతోపాధిసమ్బన్ధ ఇష్యత ఎవ, ఘటకరకగిరిగుహాద్యుపాధిసమ్బన్ధ ఇవ వ్యోమ్నః । తత్కృతశ్చ శబ్దప్రత్యయవ్యవహారో లోకస్య దృష్టః — ‘ఘటచ్ఛిద్రమ్’ ‘కరకచ్ఛిద్రమ్’ ఇత్యాదిః, ఆకాశావ్యతిరేకేఽపి; తత్కృతా చాకాశే ఘటాకాశాదిభేదమిథ్యాబుద్ధిర్దృష్టా; తథేహాపి దేహాదిసఙ్ఘాతోపాధిసమ్బన్ధావివేకకృతేశ్వరసంసారిభేదమిథ్యాబుద్ధిః । దృశ్యతే చాత్మన ఎవ సతో దేహాదిసఙ్ఘాతేఽనాత్మన్యాత్మత్వాభినివేశో మిథ్యాబుద్ధిమాత్రేణ పూర్వేణ పూర్వేణ । సతి చైవం సంసారిత్వే దేహాద్యపేక్షమీక్షితృత్వముపపన్నం సంసారిణః । యదప్యుక్తం ప్రధానస్యానేకాత్మకత్వాన్మృదాదివత్కారణత్వోపపత్తిర్నాసంహతస్య బ్రహ్మణ ఇతి, తత్ప్రధానస్యాశబ్దత్వేనైవ ప్రత్యుక్తమ్ । యథా తు తర్కేణాపి బ్రహ్మణ ఎవ కారణత్వం నిర్వోఢుం శక్యతే, న ప్రధానాదీనామ్ , తథా ప్రపఞ్చయిష్యతి ‘న విలక్షణత్వాదస్య ...’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౪) ఇత్యేవమాదినా ॥ ౫ ॥

యదుక్తం ప్రధానమచేతనం సచ్ఛబ్దవాచ్యం తస్మిన్నౌపచారికమీక్షితృత్వమ్ అప్తేజసోరివేతి, తదసత్ । కస్మాత్ ? ఆత్మశబ్దాత్; ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’ ఇత్యుపక్రమ్య, ‘తదైక్షత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ‘తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చ తేజోబన్నానాం సృష్టిముక్త్వా, తదేవ ప్రకృతం సదీక్షితృ తాని చ తేజోబన్నాని దేవతాశబ్దేన పరామృశ్యాహ — ‘సేయం దేవతైక్షత ‘హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । తత్ర యది ప్రధానమచేతనం గుణవృత్త్యేక్షితృ కల్ప్యేత, తదేవ ప్రకృతత్వాత్ ‘సేయం దేవతా’ ఇతి పరామృశ్యేత; న తదా దేవతా జీవమాత్మశబ్దేనాభిదధ్యాత్ । జీవో హి నామ చేతనః శరీరాధ్యక్షః ప్రాణానాం ధారయితా, తత్ప్రసిద్ధేర్నిర్వచనాచ్చ । స కథమచేతనస్య ప్రధానస్యాత్మా భవేత్ । ఆత్మా హి నామ స్వరూపమ్ । నాచేతనస్య ప్రధానస్య చేతనో జీవః స్వరూపం భవితుమర్హతి । అథ తు చేతనం బ్రహ్మ ముఖ్యమీక్షితృ పరిగృహ్యేత, తస్య జీవవిషయ ఆత్మశబ్దప్రయోగ ఉపపద్యతే । తథా ‘స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౩) ఇత్యత్ర ‘స ఆత్మా’ ఇతి ప్రకృతం సదణిమానమాత్మానమాత్మశబ్దేనోపదిశ్య, ‘తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ ఇతి చేతనస్య శ్వేతకేతోరాత్మత్వేనోపదిశతి । అప్తేజసోస్తు విషయత్వాదచేతనత్వమ్ , నామరూపవ్యాకరణాదౌ చ ప్రయోజ్యత్వేనైవ నిర్దేశాత్ , న చాత్మశబ్దవత్కిఞ్చిన్ముఖ్యత్వే కారణమస్తీతి యుక్తం కూలవద్గౌణత్వమీక్షితృత్వస్య । తయోరపి చ సదధిష్ఠితత్వాపేక్షమేవేక్షితృత్వమ్ । సతస్త్వాత్మశబ్దాన్న గౌణమీక్షితృత్వమిత్యుక్తమ్ ॥ ౬ ॥

న ప్రధానమచేతనమాత్మశబ్దాలమ్బనం భవితుమర్హతి । ‘స ఆత్మా’ ఇతి ప్రకృతం సదణిమానమాదాయ, ‘తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ ఇతి చేతనస్య శ్వేతకేతోర్మోక్షయితవ్యస్య తన్నిష్ఠాముపదిశ్య, ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి మోక్షోపదేశాత్ । యది హ్యచేతనం ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ‘తత్ అసి’ ఇతి గ్రాహయేత్ ముముక్షుం చేతనం సన్తమచేతనోఽసీతి, తదా విపరీతవాది శాస్త్రం పురుషస్యానర్థాయేత్యప్రమాణం స్యాత్ । న తు నిర్దోషం శాస్త్రమప్రమాణం కల్పయితుం యుక్తమ్ । యది చాజ్ఞస్య సతో ముముక్షోరచేతనమనాత్మానమాత్మేత్యుపదిశేత్ప్రమాణభూతం శాస్త్రమ్ , స శ్రద్దధానతయా అన్ధగోలాఙ్గూలన్యాయేన తదాత్మదృష్టిం న పరిత్యజేత్ , తద్వ్యతిరిక్తం చాత్మానం న ప్రతిపద్యేత । తథా సతి పురుషార్థాద్విహన్యేత, అనర్థం చ ఋచ్ఛేత్ । తస్మాద్యథా స్వర్గాద్యర్థినోఽగ్నిహోత్రాదిసాధనం యథాభూతముపదిశతి, తథా ముముక్షోరపి ‘స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ ఇతి యథాభూతమేవాత్మానముపదిశతీతి యుక్తమ్ । ఎవం చ సతి తప్తపరశుగ్రహణమోక్షదృష్టాన్తేన సత్యాభిసన్ధస్య మోక్షోపదేశ ఉపపద్యతే । అన్యథా హ్యముఖ్యే సదాత్మతత్త్వోపదేశే, ‘అహముక్థమస్మీతి విద్యాత్’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౧ । ౨ । ౬) ఇతివత్సమ్పన్మాత్రమిదమనిత్యఫలం స్యాత్ । తత్ర మోక్షోపదేశో నోపపద్యేత । తస్మాన్న సదణిమన్యాత్మశబ్దస్య గౌణత్వమ్ । భృత్యే తు స్వామిభృత్యభేదస్య ప్రత్యక్షత్వాదుపపన్నో గౌణ ఆత్మశబ్దః ‘మమాత్మా భద్రసేనః’ ఇతి । అపి చ క్వచిద్గౌణః శబ్దో దృష్ట ఇతి నైతావతా శబ్దప్రమాణకేఽర్థే గౌణీకల్పనా న్యాయ్యా, సర్వత్రానాశ్వాసప్రసఙ్గాత్ । యత్తూక్తం చేతనాచేతనయోః సాధారణ ఆత్మశబ్దః, క్రతుజ్వలనయోరివ జ్యోతిఃశబ్ద ఇతి, తన్న । అనేకార్థత్వస్యాన్యాయ్యత్వాత్ । తస్మాచ్చేతనవిషయ ఎవ ముఖ్య ఆత్మశబ్దశ్చేతనత్వోపచారాద్భూతాదిషు ప్రయుజ్యతే — ‘భూతాత్మా’ ‘ఇన్ద్రియాత్మా’ ఇతి చ । సాధారణత్వేఽప్యాత్మశబ్దస్య న ప్రకరణముపపదం వా కిఞ్చిన్నిశ్చాయకమన్తరేణాన్యతరవృత్తితా నిర్ధారయితుం శక్యతే । న చాత్రాచేతనస్య నిశ్చాయకం కిఞ్చిత్కారణమస్తి । ప్రకృతం తు సదీక్షితృ, సన్నిహితశ్చ చేతనః శ్వేతకేతుః । న హి చేతనస్య శ్వేతకేతోరచేతన ఆత్మా సమ్భవతీత్యవోచామ । తస్మాచ్చేతనవిషయ ఇహాత్మశబ్ద ఇతి నిశ్చీయతే । జ్యోతిఃశబ్దోఽపి లౌకికేన ప్రయోగేణ జ్వలన ఎవ రూఢః, అర్థవాదకల్పితేన తు జ్వలనసాదృశ్యేన క్రతౌ ప్రవృత్త ఇత్యదృష్టాన్తః । అథవా పూర్వసూత్ర ఎవాత్మశబ్దం నిరస్తసమస్తగౌణత్వసాధారణత్వశఙ్కతయా వ్యాఖ్యాయ, తతః స్వతన్త్ర ఎవ ప్రధానకారణనిరాకరణహేతుర్వ్యాఖ్యేయః — ‘తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాత్’ ఇతి । తస్మాన్నాచేతనం ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ॥ ౭ ॥

యద్యనాత్మైవ ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ‘స ఆత్మా తత్త్వమసి’ ఇతీహోపదిష్టం స్యాత్; స తదుపదేశశ్రవణాదనాత్మజ్ఞతయా తన్నిష్ఠో మా భూదితి, ముఖ్యమాత్మానముపదిదిక్షు శాస్త్రం తస్య హేయత్వం బ్రూయాత్ । యథారున్ధతీం దిదర్శయిషుస్తత్సమీపస్థాం స్థూలాం తారామముఖ్యాం ప్రథమమరున్ధతీతి గ్రాహయిత్వా, తాం ప్రత్యాఖ్యాయ, పశ్చాదరున్ధతీమేవ గ్రాహయతి; తద్వన్నాయమాత్మేతి బ్రూయాత్ । న చైవమవోచత్ । సన్మాత్రాత్మావగతినిష్ఠైవ హి షష్ఠప్రపాఠకపరిసమాప్తిర్దృశ్యతే । చశబ్దః ప్రతిజ్ఞావిరోధాభ్యుచ్చయప్రదర్శనార్థః । సత్యపి హేయత్వవచనే ప్రతిజ్ఞావిరోధః ప్రసజ్యేత । కారణవిజ్ఞానాద్ధి సర్వం విజ్ఞాతమితి ప్రతిజ్ఞాతమ్ — ‘ఉత తమాదేశమప్రాక్ష్యో యేనాశ్రుతꣳ శ్రుతం భవత్యమతం మతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతమితి; కథం ను భగవః స ఆదేశో భవతీతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩); ‘యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన సర్వం మృన్మయం విజ్ఞాతం స్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ‘ఎవం సోమ్య స ఆదేశో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౬) ఇతి వాక్యోపక్రమే శ్రవణాత్ । న చ సచ్ఛబ్దవాచ్యే ప్రధానే భోగ్యవర్గకారణే హేయత్వేనాహేయత్వేన వా విజ్ఞాతే భోక్తృవర్గో విజ్ఞాతో భవతి, అప్రధానవికారత్వాద్భోక్తృవర్గస్య । తస్మాన్న ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ॥ ౮ ॥

తదేవ సచ్ఛబ్దవాచ్యం కారణం ప్రకృత్య శ్రూయతే — ‘యత్రైతత్పురుషః స్వపితి నామ, సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి; స్వమపీతో భవతి; తస్మాదేనం స్వపితీత్యాచక్షతే; స్వం హ్యపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి । ఎషా శ్రుతిః స్వపితీత్యేతత్పురుషస్య లోకప్రసిద్ధం నామ నిర్వక్తి । స్వశబ్దేనేహాత్మోచ్యతే । యః ప్రకృతః సచ్ఛబ్దవాచ్యస్తమపీతో భవత్యపిగతో భవతీత్యర్థః । అపిపూర్వస్యైతేర్లయార్థత్వం ప్రసిద్ధమ్ , ప్రభవాప్యయావిత్యుత్పత్తిప్రలయయోః ప్రయోగదర్శనాత్ । మనఃప్రచారోపాధివిశేషసమ్బన్ధాదిన్ద్రియార్థాన్గృహ్ణంస్తద్విశేషాపన్నో జీవో జాగర్తి । తద్వాసనావిశిష్టః స్వప్నాన్పశ్యన్మనఃశబ్దవాచ్యో భవతి । స ఉపాధిద్వయోపరమే సుషుప్తావస్థాయాముపాధికృతవిశేషాభావాత్స్వాత్మని ప్రలీన ఇవేతి ‘స్వం హ్యపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇత్యుచ్యతే । యథా హృదయశబ్దనిర్వచనం శ్రుత్యా దర్శితమ్ — ‘స వా ఎష ఆత్మా హృది, తస్యైతదేవ నిరుక్తమ్ — హృద్యయమితి; తస్మాద్ధృదయమితి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౩); యథా వాశనాయోదన్యాశబ్దప్రవృత్తిమూలం దర్శయతి శ్రుతిః — ‘ఆప ఎవ తదశితం నయన్తే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౩) ‘తేజ ఎవ తత్పీతం నయతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౫) ఇతి చ । ఎవం స్వమాత్మానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమపీతో భవతి ఇతీమమర్థం స్వపితినామనిర్వచనేన దర్శయతి । న చ చేతన ఆత్మా అచేతనం ప్రధానం స్వరూపత్వేన ప్రతిపద్యేత । యది పునః ప్రధానమేవాత్మీయత్వాత్స్వశబ్దేనైవోచ్యేత, ఎవమపి చేతనోఽచేతనమప్యేతీతి విరుద్ధమాపద్యేత । శ్రుత్యన్తరం చ — ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తో న బాహ్యం కిఞ్చన వేద నాన్తరమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ఇతి సుషుప్తావస్థాయాం చేతనే అప్యయం దర్శయతి । అతో యస్మిన్నప్యయః సర్వేషాం చేతనానాం తచ్చేతనం సచ్ఛబ్దవాచ్యం జగతః కారణమ్, న ప్రధానమ్ ॥ ౯ ॥

యది తార్కికసమయ ఇవ వేదాన్తేష్వపి భిన్నా కారణావగతిరభవిష్యత్ , క్వచిచ్చేతనం బ్రహ్మ జగతః కారణమ్ , క్వచిదచేతనం ప్రధానమ్ , క్వచిదన్యదేవేతి । తతః కదాచిత్ప్రధానకారణవాదానురోధేనాపీక్షత్యాదిశ్రవణమకల్పయిష్యత । న త్వేతదస్తి । సమానైవ హి సర్వేషు వేదాన్తేషు చేతనకారణావగతిః । ‘యథాగ్నేర్జ్వలతః సర్వా దిశో విస్ఫులిఙ్గా విప్రతిష్ఠేరన్నేవమేవైతస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణా యథాయతనం విప్రతిష్ఠన్తే ప్రాణేభ్యో దేవా దేవేభ్యో లోకాః’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి, ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి, ‘ఆత్మత ఎవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౧) ఇతి, ‘ఆత్మన ఎష ప్రాణో జాయతే’ (ప్ర. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి చ ఆత్మనః కారణత్వం దర్శయన్తి సర్వే వేదాన్తాః । ఆత్మశబ్దశ్చ చేతనవచన ఇత్యవోచామ । మహచ్చ ప్రామాణ్యకారణమేతత్ , యద్వేదాన్తవాక్యానాం చేతనకారణత్వే సమానగతిత్వమ్ , చక్షురాదీనామివ రూపాదిషు । అతో గతిసామాన్యాత్సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ జగతః కారణమ్ ॥ ౧౦ ॥

స్వశబ్దేనైవ చ సర్వజ్ఞ ఈశ్వరో జగతః కారణమితి శ్రూయతే,శ్వేతాశ్వతరాణాం మన్త్రోపనిషది సర్వజ్ఞమీశ్వరం ప్రకృత్య — ‘స కారణం కరణాధిపాధిపో న చాస్య కశ్చిజ్జనితా న చాధిపః’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౯) ఇతి । తస్మాత్సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ జగతః కారణమ్ , నాచేతనం ప్రధానమన్యద్వేతి సిద్ధమ్ ॥ ౧౧ ॥

తైత్తిరీయకే అన్నమయం ప్రాణమయం మనోమయం విజ్ఞానమయం చానుక్రమ్యామ్నాయతే — ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాద్విజ్ఞానమయాదన్యోఽన్తర ఆత్మానన్దమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమిహానన్దమయశబ్దేన పరమేవ బ్రహ్మోచ్యతే, యత్ప్రకృతమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి, కిం వాన్నమయాదివద్బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరమితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరమముఖ్య ఆత్మానన్దమయః స్యాత్ । కస్మాత్ ? అన్నమయాద్యముఖ్యాత్మప్రవాహపతితత్వాత్ । అథాపి స్యాత్సర్వాన్తరత్వాదానన్దమయో ముఖ్య ఎవాత్మేతి; న స్యాత్ప్రియాద్యవయవయోగాచ్ఛారీరత్వశ్రవణాచ్చ । ముఖ్యశ్చేదాత్మా ఆనన్దమయః స్యాన్న ప్రియాదిసంస్పర్శః స్యాత్ । ఇహ తు ‘తస్య ప్రియమేవ శిరః’ (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాది శ్రూయతే । శారీరత్వం చ శ్రూయతే — ‘తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా యః పూర్వస్య’ ఇతి । తస్య పూర్వస్య విజ్ఞానమయస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా య ఎష ఆనన్దమయ ఇత్యర్థః । న చ సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియసంస్పర్శో వారయితుం శక్యః । తస్మాత్సంసార్యేవానన్దమయ ఆత్మేత్యేవం ప్రాప్తే, ఇదముచ్యతే —

‘ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్’ । పర ఎవాత్మానన్దమయో భవితుమర్హతి । కుతః ? అభ్యాసాత్ । పరస్మిన్నేవ హ్యాత్మన్యానన్దశబ్దో బహుకృత్వోఽభ్యస్యతే । ఆనన్దమయం ప్రస్తుత్య ‘రసో వై సః’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి తస్యైవ రసత్వముక్త్వా, ఉచ్యతే — ‘రసꣳ హ్యేవాయం లబ్ధ్వాఽఽనన్దీభవతి । కో హ్యేవాన్యాత్కః ప్రాణ్యాత్ । యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్ । ఎష హ్యేవానన్దయాతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧)‘సైషానన్దస్య మీమాꣳసా భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ‘ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి; ‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి చ । శ్రుత్యన్తరే చ ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ఇతి బ్రహ్మణ్యేవానన్దశబ్దో దృష్టః । ఎవమానన్దశబ్దస్య బహుకృత్వో బ్రహ్మణ్యభ్యాసాదానన్దమయ ఆత్మా బ్రహ్మేతి గమ్యతే । యత్తూక్తమన్నమయాద్యముఖ్యాత్మప్రవాహపతితత్వాదానన్దమయస్యాప్యముఖ్యత్వమితి, నాసౌ దోషః, ఆనన్దమయస్య సర్వాన్తరత్వాత్ । ముఖ్యమేవ హ్యాత్మానముపదిదిక్షు శాస్త్రం లోకబుద్ధిమనుసరత్ , అన్నమయం శరీరమనాత్మానమత్యన్తమూఢానామాత్మత్వేన ప్రసిద్ధమనూద్య మూషానిషిక్తద్రుతతామ్రాదిప్రతిమావత్తతోఽన్తరం తతోఽన్తరమిత్యేవం పూర్వేణ పూర్వేణ సమానముత్తరముత్తరమనాత్మానమాత్మేతి గ్రాహయత్ , ప్రతిపత్తిసౌకర్యాపేక్షయా సర్వాన్తరం ముఖ్యమానన్దమయమాత్మానముపదిదేశేతి శ్లిష్టతరమ్ । యథారున్ధతీనిదర్శనే బహ్వీష్వపి తారాస్వముఖ్యాస్వరున్ధతీషు దర్శితాసు, యా అన్త్యా ప్రదర్శ్యతే సా ముఖ్యైవారున్ధతీ భవతి; ఎవమిహాప్యానన్దమయస్య సర్వాన్తరత్వాన్ముఖ్యమాత్మత్వమ్ । యత్తు బ్రూషే, ప్రియాదీనాం శిరస్త్వాదికల్పనానుపపన్నా ముఖ్యస్యాత్మన ఇతి — అతీతానన్తరోపాధిజనితా సా; న స్వాభావికీత్యదోషః । శారీరత్వమప్యానన్దమయస్యాన్నమయాదిశరీరపరమ్పరయా ప్రదర్శ్యమానత్వాత్ । న పునః సాక్షాదేవ శారీరత్వం సంసారివత్ । తస్మాదానన్దమయః పర ఎవాత్మా ॥ ౧౨ ॥

అత్రాహ — నానన్దమయః పర ఆత్మా భవితుమర్హతి; కస్మాత్ ? వికారశబ్దాత్ । ప్రకృతవచనాదయమన్యః శబ్దో వికారవచనః సమధిగతః ‘ఆనన్దమయః’ ఇతి, మయటో వికారార్థత్వాత్ । తస్మాదన్నమయాదిశబ్దవద్వికారవిషయ ఎవానన్దమయశబ్ద ఇతి చేత్ , న; ప్రాచుర్యార్థేఽపి మయటః స్మరణాత్ । ‘తత్ప్రకృతవచనే మయట్’ (పా. సూ. ౫ । ౪ । ౨) ఇతి హి ప్రచురతాయామపి మయట్ స్మర్యతే; యథా ‘అన్నమయో యజ్ఞః’ ఇత్యన్నప్రచుర ఉచ్యతే, ఎవమానన్దప్రచురం బ్రహ్మానన్దమయముచ్యతే । ఆనన్దప్రచురత్వం చ బ్రహ్మణో మనుష్యత్వాదారభ్యోత్తరస్మిన్నుత్తరస్మిన్స్థానే శతగుణ ఆనన్ద ఇత్యుక్త్వా బ్రహ్మానన్దస్య నిరతిశయత్వావధారణాత్ । తస్మాత్ప్రాచుర్యార్థే మయట్ ॥ ౧౩ ॥

ఇతశ్చ ప్రాచుర్యార్థే మయట్; యస్మాదానన్దహేతుత్వం బ్రహ్మణో వ్యపదిశతి శ్రుతిః — ‘ఎష హ్యేవానన్దయాతి’ ఇతి — ఆనన్దయతీత్యర్థః । యో హ్యన్యానానన్దయతి స ప్రచురానన్ద ఇతి ప్రసిద్ధం భవతి; యథా లోకే యోఽన్యేషాం ధనికత్వమాపాదయతి స ప్రచురధన ఇతి గమ్యతే, తద్వత్ । తస్మాత్ప్రాచుర్యార్థేఽపి మయటః సమ్భవాదానన్దమయః పర ఎవాత్మా ॥ ౧౪ ॥

ఇతశ్చానన్దమయః పర ఎవాత్మా; యస్మాత్ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యస్మిన్మన్త్రే యత్ ప్రకృతం బ్రహ్మ సత్యజ్ఞానానన్తవిశేషణైర్నిర్ధారితమ్ , యస్మాదాకాశాదిక్రమేణ స్థావరజఙ్గమాని భూతాన్యజాయన్త, యచ్చ భూతాని సృష్ట్వా తాన్యనుప్రవిశ్య గుహాయామవస్థితం సర్వాన్తరమ్ , యస్య విజ్ఞానాయ ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మా’ ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మా’ ఇతి ప్రక్రాన్తమ్ , తన్మాన్త్రవర్ణికమేవ బ్రహ్మేహ గీయతే — ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మానన్దమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి । మన్త్రబ్రాహ్మణయోశ్చైకార్థత్వం యుక్తమ్ , అవిరోధాత్ । అన్యథా హి ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియే స్యాతామ్ । న చాన్నమయాదిభ్య ఇవానన్దమయాదన్యోఽన్తర ఆత్మాభిధీయతే । ఎతన్నిష్ఠైవ చ ‘సైషా భార్గవీ వారుణీ విద్యా’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) — ‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి । తస్మాదానన్దమయః పర ఎవాత్మా ॥ ౧౫ ॥

ఇతశ్చానన్దమయః పర ఎవాత్మా, నేతరః; ఇతర ఈశ్వరాదన్యః సంసారీ జీవ ఇత్యర్థః । న జీవ ఆనన్దమయశబ్దేనాభిధీయతే । కస్మాత్ ? అనుపపత్తేః । ఆనన్దమయం హి ప్రకృత్య శ్రూయతే — ‘సోఽకామయత । బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా । ఇదꣳ సర్వమసృజత । యదిదం కిఞ్చ’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి । తత్ర ప్రాక్శరీరాద్యుత్పత్తేరభిధ్యానమ్ , సృజ్యమానానాం చ వికారాణాం స్రష్టురవ్యతిరేకః, సర్వవికారసృష్టిశ్చ న పరస్మాదాత్మనోఽన్యత్రోపపద్యతే ॥ ౧౬ ॥

ఇతశ్చ నానన్దమయః సంసారీ; యస్మాదానన్దమయాధికారే ‘రసో వై సః । రసꣳ హ్యేవాయం లబ్ధ్వాఽఽనన్దీ భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి జీవానన్దమయౌ భేదేన వ్యపదిశతి । న హి లబ్ధైవ లబ్ధవ్యో భవతి । కథం తర్హి ‘ఆత్మాన్వేష్టవ్యః’, ‘ఆత్మలాభాన్న పరం విద్యతే’(ఆ.ధ.సూ. ౧.౮.౧.౨) ఇతి శ్రుతిస్మృతీ, యావతా న లబ్ధైవ లబ్ధవ్యో భవతీత్యుక్తమ్ ? బాఢమ్ — తథాప్యాత్మనోఽప్రచ్యుతాత్మభావస్యైవ సతస్తత్త్వానవబోధనిమిత్తో మిథ్యైవ దేహాదిష్వనాత్మసు ఆత్మత్వనిశ్చయో లౌకికో దృష్టః । తేన దేహాదిభూతస్యాత్మనోఽపి ఆత్మా — అనన్విష్టః ‘అన్వేష్టవ్యః’, అలబ్ధః ‘లబ్ధవ్యః’, అశ్రుతః ‘శ్రోతవ్యః’, అమతః ‘మన్తవ్యః’, అవిజ్ఞాతః ‘విజ్ఞాతవ్యః’ — ఇత్యాదిభేదవ్యపదేశ ఉపపద్యతే । ప్రతిషిధ్యత ఎవ తు పరమార్థతః సర్వజ్ఞాత్పరమేశ్వరాదన్యో ద్రష్టా శ్రోతా వా ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాదినా । పరమేశ్వరస్తు అవిద్యాకల్పితాచ్ఛారీరాత్కర్తుర్భోక్తుః విజ్ఞానాత్మాఖ్యాత్ అన్యః । యథా మాయావినశ్చర్మఖడ్గధరాత్సూత్రేణాకాశమధిరోహతః స ఎవ మాయావీ పరమార్థరూపో భూమిష్ఠోఽన్యః । యథా వా ఘటాకాశాదుపాధిపరిచ్ఛిన్నాదనుపాధిపరిచ్ఛిన్న ఆకాశోఽన్యః । ఈదృశం చ విజ్ఞానాత్మపరమాత్మభేదమాశ్రిత్య ‘నేతరోఽనుపపత్తేః’, ‘భేదవ్యపదేశాచ్చ’ ఇత్యుక్తమ్ ॥౧౭ ॥

ఆనన్దమయాధికారే చ ‘సోఽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి కామయితృత్వనిర్దేశాత్ నానుమానికమపి సాఙ్ఖ్యపరికల్పితమచేతనం ప్రధానమానన్దమయత్వేన కారణత్వేన వా అపేక్షితవ్యమ్ । ‘ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) ఇతి నిరాకృతమపి ప్రధానం పూర్వసూత్రోదాహృతాం కామయితృత్వశ్రుతిమాశ్రిత్య ప్రసఙ్గాత్పునర్నిరాక్రియతే గతిసామాన్యప్రపఞ్చనాయ ॥ ౧౮ ॥

ఇతశ్చ న ప్రధానే జీవే వానన్దమయశబ్దః; యస్మాదస్మిన్నానన్దమయే ప్రకృత ఆత్మని, ప్రతిబుద్ధస్యాస్య జీవస్య, తద్యోగం శాస్తి — తదాత్మనా యోగస్తద్యోగః, తద్భావాపత్తిః, ముక్తిరిత్యర్థః — తద్యోగం శాస్తి శాస్త్రమ్ — ‘యదా హ్యేవైష ఎతస్మిన్నదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనేఽభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే । అథ సోఽభయం గతో భవతి । యదా హ్యేవైష ఎతస్మిన్నుదరమన్తరం కురుతే । అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧)ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి — యదైతస్మిన్నానన్దమయేఽల్పమప్యన్తరమతాదాత్మ్యరూపం పశ్యతి, తదా సంసారభయాన్న నివర్తతే । యదా త్వేతస్మిన్నానన్దమయే నిరన్తరం తాదాత్మ్యేన ప్రతితిష్ఠతి, తదా సంసారభయాన్నివర్తత ఇతి । తచ్చ పరమాత్మపరిగ్రహే ఘటతే, న ప్రధానపరిగ్రహే జీవపరిగ్రహే వా । తస్మాదానన్దమయః పరమాత్మేతి స్థితమ్ ॥ ౧౯ ॥

ఇదం త్విహ వక్తవ్యమ్ — ‘స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧)‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదన్నరసమయాదన్యోఽన్తర ఆత్మా ప్రాణమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౨ । ౧)తస్మాత్ ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మా మనోమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౩ । ౧)తస్మాత్ ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మా విజ్ఞానమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇతి చ వికారార్థే మయట్‍ప్రవాహే సతి, ఆనన్దమయ ఎవాకస్మాదర్ధజరతీయన్యాయేన కథమివ మయటః ప్రాచుర్యార్థత్వం బ్రహ్మవిషయత్వం చాశ్రీయత ఇతి । మాన్త్రవర్ణికబ్రహ్మాధికారాదితి చేత్ , న; అన్నమయాదీనామపి తర్హి బ్రహ్మత్వప్రసఙ్గః । అత్రాహ — యుక్తమన్నమయాదీనామబ్రహ్మత్వమ్ , తస్మాత్తస్మాదాన్తరస్యాన్తరస్యాన్యస్యాన్యస్యాత్మన ఉచ్యమానత్వాత్ । ఆనన్దమయాత్తు న కశ్చిదన్య ఆన్తర ఆత్మోచ్యతే । తేనానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వమ్ , అన్యథా ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గాదితి । అత్రోచ్యతే — యద్యప్యన్నమయాదిభ్య ఇవానన్దమయాత్ ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మా’ ఇతి న శ్రూయతే, తథాపి నానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వమ్; యత ఆనన్దమయం ప్రకృత్య శ్రూయతే — ‘తస్య ప్రియమేవ శిరః, మోదో దక్షిణః పక్షః, ప్రమోద ఉత్తరః పక్షః, ఆనన్ద ఆత్మా, బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి । తత్ర యద్బ్రహ్మ మన్త్రవర్ణే ప్రకృతమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి, తదిహ ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యుచ్యతే । తద్విజిజ్ఞాపయిషయైవాన్నమయాదయ ఆనన్దమయపర్యన్తాః పఞ్చ కోశాః కల్ప్యన్తే । తత్ర కుతః ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గః । నన్వానన్దమయస్యావయవత్వేన ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యుచ్యతే, అన్నమయాదీనామివ ‘ఇదం పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యాది । తత్ర కథం బ్రహ్మణః స్వప్రధానత్వం శక్యం విజ్ఞాతుమ్ ? ప్రకృతత్వాదితి బ్రూమః । నన్వానన్దమయావయవత్వేనాపి బ్రహ్మణి విజ్ఞాయమానే న ప్రకృతత్వం హీయతే, ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మత్వాదితి । అత్రోచ్యతే — తథా సతి తదేవ బ్రహ్మ ఆనన్దమయ ఆత్మా అవయవీ, తదేవ చ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా అవయవ ఇత్యసామఞ్జస్యం స్యాత్ । అన్యతరపరిగ్రహే తు యుక్తమ్ ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యత్రైవ బ్రహ్మనిర్దేశ ఆశ్రయితుమ్ , బ్రహ్మశబ్దసంయోగాత్। నానన్దమయవాక్యే, బ్రహ్మశబ్దసంయోగాభావాదితి । అపి చ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠేత్యుక్త్వేదముచ్యతే — ‘తదప్యేష శ్లోకో భవతి । అసన్నేవ స భవతి । అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్ । అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద । సన్తమేనం తతో విదుః’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి । అస్మింశ్చ శ్లోకేఽననుకృష్యానన్దమయం బ్రహ్మణ ఎవ భావాభావవేదనయోర్గుణదోషాభిధానాద్గమ్యతే — ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యత్ర బ్రహ్మణ ఎవ స్వప్రధానత్వమితి । న చానన్దమయస్యాత్మనో భావాభావశఙ్కా యుక్తా, ప్రియమోదాదివిశిష్టస్యానన్దమయస్య సర్వలోకప్రసిద్ధత్వాత్ । కథం పునః స్వప్రధానం సద్బ్రహ్మ ఆనన్దమయస్య పుచ్ఛత్వేన నిర్దిశ్యతే — ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి ? నైష దోషః । పుచ్ఛవత్పుచ్ఛమ్ , ప్రతిష్ఠా పరాయణమేకనీడం లౌకికస్యానన్దజాతస్య బ్రహ్మానన్దః ఇత్యేతదనేన వివక్ష్యతే, నావయవత్వమ్; ‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । అపి చానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే ప్రియాద్యవయవత్వేన సవిశేషం బ్రహ్మాభ్యుపగన్తవ్యమ్ । నిర్విశేషం తు బ్రహ్మ వాక్యశేషే శ్రూయతే, వాఙ్మనసయోరగోచరత్వాభిధానాత్ — ‘యతో వాచో నివర్తన్తే । అప్రాప్య మనసా సహ । ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ । న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి । అపి చానన్దప్రచుర ఇత్యుక్తే దుఃఖాస్తిత్వమపి గమ్యతే; ప్రాచుర్యస్య లోకే ప్రతియోగ్యల్పత్వాపేక్షత్వాత్ । తథా చ సతి ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి, నాన్యచ్ఛృణోతి, నాన్యద్విజానాతి, స భూమా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి భూమ్ని బ్రహ్మణి తద్వ్యతిరిక్తాభావశ్రుతిరుపరుధ్యేత । ప్రతిశరీరం చ ప్రియాదిభేదాదానన్దమయస్యాపి భిన్నత్వమ్ । బ్రహ్మ తు న ప్రతిశరీరం భిద్యతే, ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యానన్త్యశ్రుతేః ‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరాత్ । న చానన్దమయస్యాభ్యాసః శ్రూయతే । ప్రాతిపదికార్థమాత్రమేవ హి సర్వత్రాభ్యస్యతే — ‘రసో వై సః । రసꣳ హ్యేవాయం లబ్ధ్వానన్దీ భవతి । కో హ్యేవాన్యాత్కః ప్రాణ్యాత్ । యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧)‘సైషానన్దస్య మీమాꣳసా భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౧)‘ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చనేతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి చ । యది చానన్దమయశబ్దస్య బ్రహ్మవిషయత్వం నిశ్చితం భవేత్ , తత ఉత్తరేష్వానన్దమాత్రప్రయోగేష్వప్యానన్దమయాభ్యాసః కల్ప్యేత । న త్వానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వమస్తి, ప్రియశిరస్త్వాదిభిర్హేతుభిరిత్యవోచామ । తస్మాచ్ఛ్రుత్యన్తరే ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ఇత్యానన్దప్రాతిపదికస్య బ్రహ్మణి ప్రయోగదర్శనాత్ , ‘యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి బ్రహ్మవిషయః ప్రయోగో న త్వానన్దమయాభ్యాస ఇత్యవగన్తవ్యమ్ । యస్త్వయం మయడన్తస్యైవానన్దమయశబ్దస్యాభ్యాసః ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇతి, న తస్య బ్రహ్మవిషయత్వమస్తి । వికారాత్మనామేవాన్నమయాదీనామనాత్మనాముపసఙ్క్రమితవ్యానాం ప్రవాహే పఠితత్వాత్ । నన్వానన్దమయస్యోపసఙ్క్రమితవ్యస్యాన్నమయాదివదబ్రహ్మత్వే సతి నైవ విదుషో బ్రహ్మప్రాప్తిః ఫలం నిర్దిష్టం భవేత్ । నైష దోషః, ఆనన్దమయోపసఙ్క్రమణనిర్దేశేనైవ విదుషః పుచ్ఛప్రతిష్ఠాభూతబ్రహ్మప్రాప్తేః ఫలస్య నిర్దిష్టత్వాత్ , ‘తదప్యేష శ్లోకో భవతి’ ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ ఇత్యాదినా చ ప్రపఞ్చ్యమానత్వాత్ । యా త్వానన్దమయసన్నిధానే ‘సోఽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతీయం శ్రుతిరుదాహృతా, సా ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యనేన సన్నిహితతరేణ బ్రహ్మణా సమ్బధ్యమానా నానన్దమయస్య బ్రహ్మతాం ప్రతిబోధయతి । తదపేక్షత్వాచ్చోత్తరస్య గ్రన్థస్య ‘రసో వై సః’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదేర్నానన్దమయవిషయతా । నను ‘సోఽకామయత’ ఇతి బ్రహ్మణి పుంలిఙ్గనిర్దేశో నోపపద్యతే । నాయం దోషః, ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ ఇత్యత్ర పుంలిఙ్గేనాప్యాత్మశబ్దేన బ్రహ్మణః ప్రకృతత్వాత్ । యా తు భార్గవీ వారుణీ విద్యా — ‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి, తస్యాం మయడశ్రవణాత్ప్రియశిరస్త్వాద్యశ్రవణాచ్చ యుక్తమానన్దస్య బ్రహ్మత్వమ్ । తస్మాదణుమాత్రమపి విశేషమనాశ్రిత్య న స్వత ఎవ ప్రియశిరస్త్వాది బ్రహ్మణ ఉపపద్యతే । న చేహ సవిశేషం బ్రహ్మ ప్రతిపిపాదయిషితమ్ , వాఙ్మనసగోచరాతిక్రమశ్రుతేః । తస్మాదన్నమయాదిష్వివానన్దమయేఽపి వికారార్థ ఎవ మయట్ విజ్ఞేయః, న ప్రాచుర్యార్థః ॥

సూత్రాణి త్వేవం వ్యాఖ్యేయాని — ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యత్ర కిమానన్దమయావయవత్వేన బ్రహ్మ వివక్ష్యతే, ఉత స్వప్రధానత్వేనేతి । పుచ్ఛశబ్దాదవయవత్వేనేతి ప్రాప్తే, ఉచ్యతే — ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్ — ఆనన్దమయ ఆత్మా ఇత్యత్ర ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి స్వప్రధానమేవ బ్రహ్మోపదిశ్యతే; అభ్యాసాత్ ‘అసన్నేవ స భవతి’ ఇత్యస్మిన్నిగమనశ్లోకే బ్రహ్మణ ఎవ కేవలస్యాభ్యస్యమానత్వాత్ । వికారశబ్దాన్నేతి చేన్న ప్రాచుర్యాత్ — వికారశబ్దేనావయవశబ్దోఽభిప్రేతః; పుచ్ఛమిత్యవయవశబ్దాన్న స్వప్రధానత్వం బ్రహ్మణ ఇతి యదుక్తమ్ , తస్య పరిహారో వక్తవ్యః; అత్రోచ్యతే — నాయం దోషః, ప్రాచుర్యాదప్యవయవశబ్దోపపత్తేః; ప్రాచుర్యం ప్రాయాపత్తిః, అవయవప్రాయే వచనమిత్యర్థః; అన్నమయాదీనాం హి శిరఆదిషు పుచ్ఛాన్తేష్వవయవేషూక్తేష్వానన్దమయస్యాపి శిరఆదీన్యవయవాన్తరాణ్యుక్త్వా అవయవప్రాయాపత్త్యా ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యాహ, నావయవవివక్షయా; యత్కారణమ్ ‘అభ్యాసాత్’ ఇతి స్వప్రధానత్వం బ్రహ్మణః సమర్థితమ్ । తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చ — సర్వస్య హి వికారజాతస్య సానన్దమయస్య కారణత్వేన బ్రహ్మ వ్యపదిశ్యతే — ‘ఇదꣳ సర్వమసృజత, యదిదం కిఞ్చ’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి । న చ కారణం సద్బ్రహ్మ స్వవికారస్యానన్దమయస్య ముఖ్యయా వృత్త్యావయవ ఉపపద్యతే । అపరాణ్యపి సూత్రాణి యథాసమ్భవం పుచ్ఛవాక్యనిర్దిష్టస్యైవ బ్రహ్మణ ఉపపాదకాని ద్రష్టవ్యాని ॥౧౨ – ౧౯ ॥

ఇదమామ్నాయతే — ‘అథ య ఎషోఽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషో దృశ్యతే హిరణ్యశ్మశ్రుర్హిరణ్యకేశ ఆ ప్రణఖాత్సర్వ ఎవ సువర్ణః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౬),‘తస్య యథా కప్యాసం పుణ్డరీకమేవమక్షిణీ తస్యోదితి నామ స ఎష సర్వేభ్యః పాప్మభ్య ఉదిత ఉదేతి హ వై సర్వేభ్యః పాప్మభ్యో య ఎవం వేద’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౭)‘... ఇత్యధిదైవతమ్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౮) ‘అథాధ్యాత్మమ్ ...’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౧) ‘అథ య ఎషోఽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇత్యాది । తత్ర సంశయః — కిం విద్యాకర్మాతిశయవశాత్ప్రాప్తోత్కర్షః కశ్చిత్సంసారీ సూర్యమణ్డలే చక్షుషి చోపాస్యత్వేన శ్రూయతే, కిం వా నిత్యసిద్ధః పరమేశ్వర ఇతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? సంసారీతి । కుతః ? రూపవత్త్వశ్రవణాత్ । ఆదిత్యపురుషే తావత్ ‘హిరణ్యశ్మశ్రుః’ ఇత్యాది రూపముదాహృతమ్ । అక్షిపురుషేఽపి తదేవాతిదేశేన ప్రాప్యతే ‘తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూపమ్’ ఇతి । న చ పరమేశ్వరస్య రూపవత్త్వం యుక్తమ్ , ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇతి శ్రుతేః; ఆధారశ్రవణాచ్చ — ‘య ఎషోఽన్తరాదిత్యే య ఎషోఽన్తరక్షిణి’ ఇతి । న హ్యనాధారస్య స్వమహిమప్రతిష్ఠస్య సర్వవ్యాపినః పరమేశ్వరస్యాధార ఉపదిశ్యేత । ‘స భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి స్వే మహిమ్ని’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి ‘ఆకాశవత్సర్వగతశ్చ నిత్యః’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ శ్రుతీ భవతః । ఐశ్వర్యమర్యాదాశ్రుతేశ్చ — ‘స ఎష యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౮) ఇత్యాదిత్యపురుషస్య ఐశ్వర్యమర్యాదా । ‘స ఎష యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే మనుష్యకామానాం చ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౬) ఇత్యక్షిపురుషస్య । న చ పరమేశ్వరస్య మర్యాదావదైశ్వర్యం యుక్తమ్; ‘ఎష సర్వేశ్వర ఎష భూతాధిపతిరేష భూతపాల ఎష సేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసంభేదాయ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యవిశేషశ్రుతేః । తస్మాన్నాక్ష్యాదిత్యయోరన్తః పరమేశ్వర ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ ఇతి । ‘య ఎషోఽన్తరాదిత్యే’, ‘య ఎషోఽన్తరక్షిణి’ ఇతి చ శ్రూయమాణః పురుషః పరమేశ్వర ఎవ, న సంసారీ । కుతః ? తద్ధర్మోపదేశాత్ । తస్య హి పరమేశ్వరస్య ధర్మా ఇహోపదిష్టాః । తద్యథా — ‘తస్యోదితి నామ’ ఇతి శ్రావయిత్వా అస్యాదిత్యపురుషస్య నామ ‘స ఎష సర్వేభ్యః పాప్మభ్య ఉదితః’ ఇతి సర్వపాప్మాపగమేన నిర్వక్తి । తదేవ చ కృతనిర్వచనం నామాక్షిపురుషస్యాప్యతిదిశతి — ‘యన్నామ తన్నామ’ ఇతి । సర్వపాప్మాపగమశ్చ పరమాత్మన ఎవ శ్రూయతే — ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాదౌ । తథా చాక్షుషే పురుషే ‘సైవ ఋక్ తత్సామ తదుక్థం తద్యజుస్తద్బ్రహ్మ’ ఇతి ఋక్సామాద్యాత్మకతాం నిర్ధారయతి । సా చ పరమేశ్వరస్యోపపద్యతే, సర్వకారణత్వాత్సర్వాత్మకత్వోపపత్తేః । పృథివ్యగ్న్యాద్యాత్మకే చాధిదైవతమృక్సామే, వాక్ప్రాణాద్యాత్మకే చాధ్యాత్మమనుక్రమ్యాహ — ‘తస్యర్క్చ సామ చ గేష్ణౌ’ ఇత్యధిదైవతమ్ । తథాధ్యాత్మమపి — ‘యావముష్య గేష్ణౌ తౌ గేష్ణౌ’ ఇతి । తచ్చ సర్వాత్మకత్వే సత్యేవోపపద్యతే । ‘తద్య ఇమే వీణాయాం గాయన్త్యేతం తే గాయన్తి తస్మాత్తే ధనసనయః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౬) ఇతి చ లౌకికేష్వపి గానేష్వస్యైవ గీయమానత్వం దర్శయతి । తచ్చ పరమేశ్వరపరిగ్రహ ఎవ ఘటతే — ‘యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదూర్జితమేవ వా । తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోంశసమ్భవమ్’ (భ. గీ. ౧౦ । ౪౧) ఇతి భగవద్గీతాదర్శనాత్ । లోకకామేశితృత్వమపి నిరఙ్కుశం శ్రూయమాణం పరమేశ్వరం గమయతి । యత్తూక్తం హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదిరూపవత్త్వశ్రవణం పరమేశ్వరే నోపపద్యత ఇతి, అత్ర బ్రూమః — స్యాత్పరమేశ్వరస్యాపీచ్ఛావశాన్మాయామయం రూపం సాధకానుగ్రహార్థమ్ , ‘మాయా హ్యేషా మయా సృష్టా యన్మాం పశ్యసి నారద ।’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౩౯-౪౫) ‘సర్వభూతగుణైర్యుక్తం మైవం మాం జ్ఞాతుమర్హసి’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౩౯-౪౬) ఇతి స్మరణాత్ । అపి చ, యత్ర తు నిరస్తసర్వవిశేషం పారమేశ్వరం రూపముపదిశ్యతే, భవతి తత్ర శాస్త్రమ్ ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాది । సర్వకారణత్వాత్తు వికారధర్మైరపి కైశ్చిద్విశిష్టః పరమేశ్వర ఉపాస్యత్వేన నిర్దిశ్యతే — ‘సర్వకర్మా సర్వకామః సర్వగన్ధః సర్వరసః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదినా । తథా హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదినిర్దేశోఽపి భవిష్యతి । యదప్యాధారశ్రవణాన్న పరమేశ్వర ఇతి, అత్రోచ్యతే — స్వమహిమప్రతిష్ఠస్యాప్యాధారవిశేషోపదేశ ఉపాసనార్థో భవిష్యతి । సర్వగతత్వాద్బ్రహ్మణో వ్యోమవత్సర్వాన్తరత్వోపపత్తేః । ఐశ్వర్యమర్యాదాశ్రవణమప్యధ్యాత్మాధిదైవతవిభాగాపేక్షముపాసనార్థమేవ । తస్మాత్పరమేశ్వర ఎవాక్ష్యాదిత్యయోరన్తరుపదిశ్యతే ॥ ౨౦ ॥

అస్తి చాదిత్యాదిశరీరాభిమానిభ్యో జీవేభ్యోఽన్య ఈశ్వరోఽన్తర్యామీ — ‘య ఆదిత్యే తిష్ఠన్నాదిత్యాదన్తరో యమాదిత్యో న వేద యస్యాదిత్యః శరీరం య ఆదిత్యమన్తరో యమయత్యేష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృతః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౯) ఇతి శ్రుత్యన్తరే భేదవ్యపదేశాత్ । తత్ర హి ‘ఆదిత్యాదన్తరో యమాదిత్యో న వేద’ ఇతి వేదితురాదిత్యాద్విజ్ఞానాత్మనోఽన్యోఽన్తర్యామీ స్పష్టం నిర్దిశ్యతే । స ఎవేహాప్యన్తరాదిత్యే పురుషో భవితుమర్హతి, శ్రుతిసామాన్యాత్ । తస్మాత్పరమేశ్వర ఎవేహోపదిశ్యత ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౧ ॥

ఇదమామనన్తి ‘అస్య లోకస్య కా గతిరిత్యాకాశ ఇతి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్త ఆకాశం ప్రత్యస్తం యన్త్యాకాశో హ్యేవైభ్యో జ్యాయానాకాశః పరాయణమ్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౯ । ౧) ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమాకాశశబ్దేన పరం బ్రహ్మాభిధీయతే, ఉత భూతాకాశమితి । కుతః సంశయః ? ఉభయత్ర ప్రయోగదర్శనాత్ । భూతవిశేషే తావత్సుప్రసిద్ధో లోకవేదయోరాకాశశబ్దః । బ్రహ్మణ్యపి క్వచిత్ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే, యత్ర వాక్యశేషవశాదసాధారణగుణశ్రవణాద్వా నిర్ధారితం బ్రహ్మ భవతి — యథా ‘యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి, ‘ఆకాశో వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి చైవమాదౌ । అతః సంశయః । కిం పునరత్ర యుక్తమ్ ? భూతాకాశమితి । కుతః ? తద్ధి ప్రసిద్ధతరేణ ప్రయోగేణ శీఘ్రం బుద్ధిమారోహతి । న చాయమాకాశశబ్ద ఉభయోః సాధారణః శక్యో విజ్ఞాతుమ్ , అనేకార్థత్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మణి గౌణ ఆకాశశబ్దో భవితుమర్హతి । విభుత్వాదిభిర్హి బహుభిర్ధర్మైః సదృశమాకాశేన బ్రహ్మ భవతి । న చ ముఖ్యసమ్భవే గౌణోఽర్థో గ్రహణమర్హతి । సమ్భవతి చేహ ముఖ్యస్యైవాకాశస్య గ్రహణమ్ । నను భూతాకాశపరిగ్రహే వాక్యశేషో నోపపద్యతే — ‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే’ ఇత్యాదిః నైష దోషః, భూతాకాశస్యాపి వాయ్వాదిక్రమేణ కారణత్వోపపత్తేః । విజ్ఞాయతే హి — ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూత ఆకాశాద్వాయుర్వాయోరగ్నిః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాది । జ్యాయస్త్వపరాయణత్వే అపి భూతాన్తరాపేక్షయోపపద్యేతే భూతాకాశస్యాపి । తస్మాదాకాశశబ్దేన భూతాకాశస్య గ్రహణమిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

‘ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్’ । ఆకాశశబ్దేనేహ బ్రహ్మణో గ్రహణం యుక్తమ్ । కుతః ? తల్లిఙ్గాత్ । పరస్య హి బ్రహ్మణ ఇదం లిఙ్గమ్ — ‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే’ ఇతి । పరస్మాద్ధి బ్రహ్మణో భూతానాముత్పత్తిరితి వేదాన్తేషు మర్యాదా । నను భూతాకాశస్యాపి వాయ్వాదిక్రమేణ కారణత్వం దర్శితమ్ । సత్యం దర్శితమ్ । తథాపి మూలకారణస్య బ్రహ్మణోఽపరిగ్రహాత్ , ఆకాశాదేవేత్యవధారణం సర్వాణీతి చ భూతవిశేషణం నానుకూలం స్యాత్ । తథా ‘ఆకాశం ప్రత్యస్తం యన్తి’ ఇతి బ్రహ్మలిఙ్గమ్ , ‘ఆకాశో హ్యేవైభ్యో జ్యాయానాకాశః పరాయణమ్’ ఇతి చ జ్యాయస్త్వపరాయణత్వే । జ్యాయస్త్వం హ్యనాపేక్షికం పరమాత్మన్యేవైకస్మిన్నామ్నాతమ్ — ‘జ్యాయాన్పృథివ్యా జ్యాయానన్తరిక్షాజ్జ్యాయాన్దివో జ్యాయానేభ్యో లోకేభ్యః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౩) ఇతి । తథా పరాయణత్వమపి పరమకారణత్వాత్పరమాత్మన్యేవ ఉపపన్నతరమ్  । శ్రుతిశ్చ — ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ రాతిర్దాతుః పరాయణమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ఇతి । అపి చాన్తవత్త్వదోషేణ శాలావత్యస్య పక్షం నిన్దిత్వా, అనన్తం కిఞ్చిద్వక్తుకామేన జైవలినాకాశః పరిగృహీతః । తం చాకాశముద్గీథే సమ్పాద్యోపసంహరతి — ‘స ఎష పరోవరీయానుద్గీథః స ఎషోఽనన్తః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౯ । ౨) ఇతి । తచ్చానన్త్యం బ్రహ్మలిఙ్గమ్ । యత్పునరుక్తం భూతాకాశం ప్రసిద్ధిబలేన ప్రథమతరం ప్రతీయత ఇతి, అత్ర బ్రూమః — ప్రథమతరం ప్రతీతమపి సద్వాక్యశేషగతాన్బ్రహ్మగుణాన్దృష్ట్వా న పరిగృహ్యతే । దర్శితశ్చ బ్రహ్మణ్యప్యాకాశశబ్దః ‘ఆకాశో వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇత్యాదౌ । తథాకాశపర్యాయవాచినామపి బ్రహ్మణి ప్రయోగో దృశ్యతే — ‘ఋచో అక్షరే పరమే వ్యోమన్ యస్మిన్దేవా అధి విశ్వే నిషేదుః’ (ఋ. సం. ౧ । ౧౬౪ । ౩౯) ‘సైషా భార్గవీ వారుణీ విద్యా పరమే వ్యోమన్ప్రతిష్ఠితా’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ‘ॐ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౪) ‘ఖం పురాణమ్’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧ । ౧) ఇతి చైవమాదౌ । వాక్యోపక్రమేఽపి వర్తమానస్యాకాశశబ్దస్య వాక్యశేషవశాద్యుక్తా బ్రహ్మవిషయత్వావధారణా । ‘అగ్నిరధీతేఽనువాకమ్’ ఇతి హి వాక్యోపక్రమగతోఽప్యగ్నిశబ్దో మాణవకవిషయో దృశ్యతే । తస్మాదాకాశశబ్దం బ్రహ్మేతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౨ ॥

ఉద్గీథే — ‘ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా’ ఇత్యుపక్రమ్య శ్రూయతే — ‘కతమా సా దేవతేతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౪), ‘ప్రాణ ఇతి హోవాచ, సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తి, ప్రాణమభ్యుజ్జిహతే, సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౫) ఇతి । తత్ర సంశయనిర్ణయౌ పూర్వవదేవ ద్రష్టవ్యౌ । ‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౮) ఇతి చైవమాదౌ బ్రహ్మవిషయః ప్రాణశబ్దో దృశ్యతే । వాయువికారే తు ప్రసిద్ధతరో లోకవేదయోః । అత ఇహ ప్రాణశబ్దేన కతరస్యోపాదానం యుక్తమితి భవతి సంశయః । కిం పునరత్ర యుక్తమ్ ? వాయువికారస్య పఞ్చవృత్తేః ప్రాణస్యోపాదానం యుక్తమ్ । తత్ర హి ప్రసిద్ధతరః ప్రాణశబ్ద ఇత్యవోచామ । నను పూర్వవదిహాపి తల్లిఙ్గాద్బ్రహ్మణ ఎవ గ్రహణం యుక్తమ్ । ఇహాపి వాక్యశేషే భూతానాం సంవేశనోద్గమనం పారమేశ్వరం కర్మ ప్రతీయతే । న, ముఖ్యేఽపి ప్రాణే భూతసంవేశనోద్గమనస్య దర్శనాత్ । ఎవం హ్యామ్నాయతే — ‘యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి ప్రాణం చక్షుః ప్రాణం శ్రోత్రం ప్రాణం మనః, స యదా ప్రబుధ్యతే ప్రాణాదేవాధి పునర్జాయన్తే’ (శ. బ్రా. ౧౦ । ౩ । ౩ । ౬) ఇతి । ప్రత్యక్షం చైతత్ — స్వాపకాలే ప్రాణవృత్తావపరిలుప్యమానాయామిన్ద్రియవృత్తయః పరిలుప్యన్తే, ప్రబోధకాలే చ ప్రాదుర్భవన్తీతి । ఇన్ద్రియసారత్వాచ్చ భూతానామవిరుద్ధో ముఖ్యే ప్రాణేఽపి భూతసంవేశనోద్గమనవాదీ వాక్యశేషః । అపి చాదిత్యోఽన్నం చోద్గీథప్రతిహారయోర్దేవతే ప్రస్తావదేవతాయాః ప్రాణస్యానన్తరం నిర్దిశ్యేతే । న చ తయోర్బ్రహ్మత్వమస్తి । తత్సామాన్యాచ్చ ప్రాణస్యాపి న బ్రహ్మత్వమిత్యేవం ప్రాప్తే సూత్రకార ఆహ —