రచనానుపపత్త్యధికరణమ్
రచనానుపపత్తేశ్చ నానుమానమ్ ॥ ౧ ॥
తత్ర సాఙ్ఖ్యా మన్యన్తే — యథా ఘటశరావాదయో భేదా మృదాత్మకతయాన్వీయమానా మృదాత్మకసామాన్యపూర్వకా లోకే దృష్టాః, తథా సర్వ ఎవ బాహ్యాధ్యాత్మికా భేదాః సుఖదుఃఖమోహాత్మకతయాన్వీయమానాః సుఖదుఃఖమోహాత్మకసామాన్యపూర్వకా భవితుమర్హన్తి । యత్తత్సుఖదుఃఖమోహాత్మకం సామాన్యం తత్త్రిగుణం ప్రధానం మృద్వదచేతనం చేతనస్య పురుషస్యార్థం సాధయితుం స్వభావేనైవ విచిత్రేణ వికారాత్మనా ప్రవర్తత ఇతి । తథా పరిమాణాదిభిరపి లిఙ్గైస్తదేవ ప్రధానమనుమిమతే ॥
తత్ర వదామః — యది దృష్టాన్తబలేనైవైతన్నిరూప్యేత, నాచేతనం లోకే చేతనానధిష్ఠితం స్వతన్త్రం కిఞ్చిద్విశిష్టపురుషార్థనిర్వర్తనసమర్థాన్వికారాన్విరచయద్దృష్టమ్ । గేహప్రాసాదశయనాసనవిహారభూమ్యాదయో హి లోకే ప్రజ్ఞావద్భిః శిల్పిభిర్యథాకాలం సుఖదుఃఖప్రాప్తిపరిహారయోగ్యా రచితా దృశ్యన్తే । తథేదం జగదఖిలం పృథివ్యాది నానాకర్మఫలోపభోగయోగ్యం బాహ్యమాధ్యాత్మికం చ శరీరాది నానాజాత్యన్వితం ప్రతినియతావయవవిన్యాసమనేకకర్మఫలానుభవాధిష్ఠానం దృశ్యమానం ప్రజ్ఞావద్భిః సమ్భావితతమైః శిల్పిభిర్మనసాప్యాలోచయితుమశక్యం సత్ కథమచేతనం ప్రధానం రచయేత్ ? లోష్టపాషాణాదిష్వదృష్టత్వాత్ । మృదాదిష్వపి కుమ్భకారాద్యధిష్ఠితేషు విశిష్టాకారా రచనా దృశ్యతే — తద్వత్ప్రధానస్యాపి చేతనాన్తరాధిష్ఠితత్వప్రసఙ్గః । న చ మృదాద్యుపాదానస్వరూపవ్యపాశ్రయేణైవ ధర్మేణ మూలకారణమవధారణీయమ్ , న బాహ్యకుమ్భకారాదివ్యపాశ్రయేణ — ఇతి కిఞ్చిన్నియామకమస్తి । న చైవం సతి కిఞ్చిద్విరుధ్యతే, ప్రత్యుత శ్రుతిరనుగృహ్యతే, చేతనకారణసమర్పణాత్ । అతో రచనానుపపత్తేశ్చ హేతోర్నాచేతనం జగత్కారణమనుమాతవ్యం భవతి । అన్వయాద్యనుపపత్తేశ్చేతి చశబ్దేన హేతోరసిద్ధిం సముచ్చినోతి । న హి బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భేదానాం సుఖదుఃఖమోహాత్మకతయాన్వయ ఉపపద్యతే, సుఖాదీనాం చాన్తరత్వప్రతీతేః, శబ్దాదీనాం చాతద్రూపత్వప్రతీతేః, తన్నిమిత్తత్వప్రతీతేశ్చ, శబ్దాద్యవిశేషేఽపి చ భావనావిశేషాత్సుఖాదివిశేషోపలబ్ధేః । తథా పరిమితానాం భేదానాం మూలాఙ్కురాదీనాం సంసర్గపూర్వకత్వం దృష్ట్వా బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భేదానాం పరిమితత్వాత్సంసర్గపూర్వకత్వమనుమిమానస్య సత్త్వరజస్తమసామపి సంసర్గపూర్వకత్వప్రసఙ్గః, పరిమితత్వావిశేషాత్ । కార్యకారణభావస్తు ప్రేక్షాపూర్వకనిర్మితానాం శయనాసనాదీనాం దృష్ట ఇతి న కార్యకారణభావాద్బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భేదానామచేతనపూర్వకత్వం శక్యం కల్పయితుమ్ ॥ ౧ ॥
ఆస్తాం తావదియం రచనా । తత్సిద్ధ్యర్థా యా ప్రవృత్తిః — సామ్యావస్థానాత్ప్రచ్యుతిః, సత్త్వరజస్తమసామఙ్గాఙ్గిభావరూపాపత్తిః, విశిష్టకార్యాభిముఖప్రవృత్తితా — సాపి నాచేతనస్య ప్రధానస్య స్వతన్త్రస్యోపపద్యతే, మృదాదిష్వదర్శనాద్రథాదిషు చ । న హి మృదాదయో రథాదయో వా స్వయమచేతనాః సన్తశ్చేతనైః కులాలాదిభిరశ్వాదిభిర్వానధిష్ఠితా విశిష్టకార్యాభిముఖప్రవృత్తయో దృశ్యన్తే । దృష్టాచ్చాదృష్టసిద్ధిః । అతః ప్రవృత్త్యనుపపత్తేరపి హేతోర్నాచేతనం జగత్కారణమనుమాతవ్యం భవతి । నను చేతనస్యాపి ప్రవృత్తిః కేవలస్య న దృష్టా — సత్యమేతత్ — తథాపి చేతనసంయుక్తస్య రథాదేరచేతనస్య ప్రవృత్తిర్దృష్టా; న త్వచేతనసంయుక్తస్య చేతనస్య ప్రవృత్తిర్దృష్టా । కిం పునరత్ర యుక్తమ్ — యస్మిన్ప్రవృత్తిర్దృష్టా తస్య సా, ఉత యత్సమ్ప్రయుక్తస్య దృష్టా తస్య సేతి ? నను యస్మిన్దృశ్యతే ప్రవృత్తిస్తస్యైవ సేతి యుక్తమ్ , ఉభయోః ప్రత్యక్షత్వాత్; న తు ప్రవృత్త్యాశ్రయత్వేన కేవలశ్చేతనో రథాదివత్ప్రత్యక్షః । ప్రవృత్త్యాశ్రయదేహాదిసంయుక్తస్యైవ తు చేతనస్య సద్భావసిద్ధిః — కేవలాచేతనరథాదివైలక్షణ్యం జీవద్దేహస్య దృష్టమితి । అత ఎవ చ ప్రత్యక్షే దేహే సతి దర్శనాదసతి చాదర్శనాద్దేహస్యైవ చైతన్యమపీతి లోకాయతికాః ప్రతిపన్నాః । తస్మాదచేతనస్యైవ ప్రవృత్తిరితి । తదభిధీయతే — న బ్రూమః యస్మిన్నచేతనే ప్రవృత్తిర్దృశ్యతే న తస్య సేతి । భవతు తస్యైవ సా । సా తు చేతనాద్భవతీతి బ్రూమః, తద్భావే భావాత్తదభావే చాభావాత్ — యథా కాష్ఠాదివ్యపాశ్రయాపి దాహప్రకాశాదిలక్షణా విక్రియా, అనుపలభ్యమానాపి చ కేవలే జ్వలనే, జ్వలనాదేవ భవతి, తత్సంయోగే దర్శనాత్తద్వియోగే చాదర్శనాత్ — తద్వత్ । లోకాయతికానామపి చేతన ఎవ దేహోఽచేతనానాం రథాదీనాం ప్రవర్తకో దృష్ట ఇత్యవిప్రతిషిద్ధం చేతనస్య ప్రవర్తకత్వమ్ । నను తవ దేహాదిసంయుక్తస్యాప్యాత్మనో విజ్ఞానస్వరూపమాత్రవ్యతిరేకేణ ప్రవృత్త్యనుపపత్తేరనుపపన్నం ప్రవర్తకత్వమితి చేత్ , న । అయస్కాన్తవద్రూపాదివచ్చ ప్రవృత్తిరహితస్యాపి ప్రవర్తకత్వోపపత్తేః । యథాయస్కాన్తో మణిః స్వయం ప్రవృత్తిరహితోఽప్యయసః ప్రవర్తకో భవతి, యథా వా రూపాదయో విషయాః స్వయం ప్రవృత్తిరహితా అపి చక్షురాదీనాం ప్రవర్తకా భవన్తి, ఎవం ప్రవృత్తిరహితోఽపీశ్వరః సర్వగతః సర్వాత్మా సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిశ్చ సన్ సర్వం ప్రవర్తయేదిత్యుపపన్నమ్ । ఎకత్వాత్ప్రవర్త్యాభావే ప్రవర్తకత్వానుపపత్తిరితి చేత్ , న । అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితనామరూపమాయావేశవశేనాసకృత్ప్రత్యుక్తత్వాత్ । తస్మాత్సమ్భవతి ప్రవృత్తిః సర్వజ్ఞకారణత్వే, న త్వచేతనకారణత్వే ॥ ౨ ॥
పయోమ్బువచ్చేత్తత్రాపి ॥ ౩ ॥
స్యాదేతత్ —
యథా క్షీరమచేతనం స్వభావేనైవ వత్సవివృద్ధ్యర్థం ప్రవర్తతే,
యథా చ జలమచేతనం స్వభావేనైవ లోకోపకారాయ స్యన్దతే,
ఎవం ప్రధానమచేతనం స్వభావేనైవ పురుషార్థసిద్ధయే ప్రవర్తిష్యత ఇతి ।
నైతత్సాధూచ్యతే,
యతస్తత్రాపి పయోమ్బునోశ్చేతనాధిష్ఠితయోరేవ ప్రవృత్తిరిత్యనుమిమీమహే,
ఉభయవాదిప్రసిద్ధే రథాదావచేతనే కేవలే ప్రవృత్త్యదర్శనాత్ ।
శాస్త్రం చ —
‘యోఽప్సు తిష్ఠన్ … యోఽపోఽన్తరో యమయతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౪) ‘ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి ప్రాచ్యోఽన్యా నద్యః స్యన్దన్తే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ఇత్యేవంజాతీయకం సమస్తస్య లోకపరిస్పన్దితస్యేశ్వరాధిష్ఠితతాం శ్రావయతి ।
తస్మాత్సాధ్యపక్షనిక్షిప్తత్వాత్పయోమ్బువదిత్యనుపన్యాసః —
చేతనాయాశ్చ ధేన్వాః స్నేహేచ్ఛయా పయసః ప్రవర్తకత్వోపపత్తేః,
వత్సచోషణేన చ పయస ఆకృష్యమాణత్వాత్ ।
న చామ్బునోఽప్యత్యన్తమనపేక్షా,
నిమ్నభూమ్యాద్యపేక్షత్వాత్స్యన్దనస్య;
చేతనాపేక్షత్వం తు సర్వత్రోపదర్శితమ్ ।
‘ఉపసంహారదర్శనాన్నేతి చేన్న క్షీరవద్ధి’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౨౪) ఇత్యత్ర తు బాహ్యనిమిత్తనిరపేక్షమపి స్వాశ్రయం కార్యం భవతీత్యేతల్లోకదృష్ట్యా నిదర్శితమ్ ।
శాస్త్రదృష్ట్యా పునః సర్వత్రైవేశ్వరాపేక్షత్వమాపద్యమానం న పరాణుద్యతే ॥ ౩ ॥
వ్యతిరేకానవస్థితేశ్చానపేక్షత్వాత్ ॥ ౪ ॥
సాఙ్ఖ్యానాం త్రయో గుణాః సామ్యేనావతిష్ఠమానాః ప్రధానమ్; న తు తద్వ్యతిరేకేణ ప్రధానస్య ప్రవర్తకం నివర్తకం వా కిఞ్చిద్బాహ్యమపేక్ష్యమవస్థితమస్తి । పురుషస్తూదాసీనో న ప్రవర్తకో న నివర్తకః — ఇత్యతోఽనపేక్షం ప్రధానమ్ । అనపేక్షత్వాచ్చ కదాచిత్ప్రధానం మహదాద్యాకారేణ పరిణమతే, కదాచిన్న పరిణమతే, ఇత్యేతదయుక్తమ్ । ఈశ్వరస్య తు సర్వజ్ఞత్వాత్సర్వశక్తిత్వాన్మహామాయత్వాచ్చ ప్రవృత్త్యప్రవృత్తీ న విరుధ్యేతే ॥ ౪ ॥
అన్యత్రాభావాచ్చ న తృణాదివత్ ॥ ౫ ॥
స్యాదేతత్ — యథా తృణపల్లవోదకాది నిమిత్తాన్తరనిరపేక్షం స్వభావాదేవ క్షీరాద్యాకారేణ పరిణమతే, ఎవం ప్రధానమపి మహదాద్యాకారేణ పరిణంస్యత ఇతి । కథం చ నిమిత్తాన్తరనిరపేక్షం తృణాదీతి గమ్యతే ? నిమిత్తాన్తరానుపలమ్భాత్ । యది హి కిఞ్చిన్నిమిత్తముపలభేమహి, తతో యథాకామం తేన తేన తృణాద్యుపాదాయ క్షీరం సమ్పాదయేమహి; న తు సమ్పాదయామహే । తస్మాత్స్వాభావికస్తృణాదేః పరిణామః । తథా ప్రధానస్యాపి స్యాదితి । అత్రోచ్యతే — భవేత్తృణాదివత్స్వాభావికః ప్రధానస్యాపి పరిణామః, యది తృణాదేరపి స్వాభావికః పరిణామోఽభ్యుపగమ్యేత; న త్వభ్యుపగమ్యతే, నిమిత్తాన్తరోపలబ్ధేః । కథం నిమిత్తాన్తరోపలబ్ధిః ? అన్యత్రాభావాత్ । ధేన్వైవ హ్యుపభుక్తం తృణాది క్షీరీభవతి, న ప్రహీణమ్ అనడుదాద్యుపభుక్తం వా । యది హి నిర్నిమిత్తమేతత్స్యాత్ , ధేనుశరీరసమ్బన్ధాదన్యత్రాపి తృణాది క్షీరీభవేత్ । న చ యథాకామం మానుషైర్న శక్యం సమ్పాదయితుమిత్యేతావతా నిర్నిమిత్తం భవతి । భవతి హి కిఞ్చిత్కార్యం మానుషసమ్పాద్యమ్ , కిఞ్చిద్దైవసమ్పాద్యమ్ । మనుష్యా అపి శక్నువన్త్యేవోచితేనోపాయేన తృణాద్యుపాదాయ క్షీరం సమ్పాదయితుమ్ । ప్రభూతం హి క్షీరం కామయమానాః ప్రభూతం ఘాసం ధేనుం చారయన్తి; తతశ్చ ప్రభూతం క్షీరం లభన్తే । తస్మాన్న తృణాదివత్స్వాభావికః ప్రధానస్య పరిణామః ॥ ౫ ॥
అభ్యుపగమేఽప్యర్థాభావాత్ ॥ ౬ ॥
స్వాభావికీ ప్రధానస్య ప్రవృత్తిర్న భవతీతి స్థాపితమ్ । అథాపి నామ భవతః శ్రద్ధామనురుధ్యమానాః స్వాభావికీమేవ ప్రధానస్య ప్రవృత్తిమభ్యుపగచ్ఛేమ, తథాపి దోషోఽనుషజ్యేతైవ । కుతః ? అర్థాభావాత్ । యది తావత్స్వాభావికీ ప్రధానస్య ప్రవృత్తిర్న కిఞ్చిదన్యదిహాపేక్షత ఇత్యుచ్యతే, తతో యథైవ సహకారి కిఞ్చిన్నాపేక్షతే ఎవం ప్రయోజనమపి కిఞ్చిన్నాపేక్షిష్యతే — ఇత్యతః ప్రధానం పురుషస్యార్థం సాధయితుం ప్రవర్తత ఇతీయం ప్రతిజ్ఞా హీయేత । స యది బ్రూయాత్ — సహకార్యేవ కేవలం నాపేక్షతే, న ప్రయోజనమపీతి । తథాపి ప్రధానప్రవృత్తేః ప్రయోజనం వివేక్తవ్యమ్ — భోగో వా స్యాత్ , అపవర్గో వా, ఉభయం వేతి । భోగశ్చేత్ — కీదృశోఽనాధేయాతిశయస్య పురుషస్య భోగో భవేత్ ? అనిర్మోక్షప్రసఙ్గశ్చ । అపవర్గశ్చేత్ — ప్రాగపి ప్రవృత్తేరపవర్గస్య సిద్ధత్వాత్ప్రవృత్తిరనర్థికా స్యాత్ , శబ్దాద్యనుపలబ్ధిప్రసఙ్గశ్చ । ఉభయార్థతాభ్యుపగమేఽపి భోక్తవ్యానాం ప్రధానమాత్రాణామానన్త్యాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఎవ । న చౌత్సుక్యనివృత్త్యర్థా ప్రవృత్తిః । న హి ప్రధానస్యాచేతనస్యౌత్సుక్యం సమ్భవతి । న చ పురుషస్య నిర్మలస్య నిష్కలస్యౌత్సుక్యమ్ । దృక్శక్తిసర్గశక్తివైయర్థ్యభయాచ్చేత్ప్రవృత్తిః, తర్హి దృక్శక్త్యనుచ్ఛేదవత్సర్గశక్త్యనుచ్ఛేదాత్సంసారానుచ్ఛేదాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఎవ । తస్మాత్ప్రధానస్య పురుషార్థా ప్రవృత్తిరిత్యేతదయుక్తమ్ ॥ ౬ ॥
పురుషాశ్మవదితి చేత్తథాపి ॥ ౭ ॥
స్యాదేతత్ — యథా కశ్చిత్పురుషో దృక్శక్తిసమ్పన్నః ప్రవృత్తిశక్తివిహీనః పఙ్గుః అపరం పురుషం ప్రవృత్తిశక్తిసమ్పన్నం దృక్శక్తివిహీనమన్ధమధిష్ఠాయ ప్రవర్తయతి, యథా వా అయస్కాన్తోఽశ్మా స్వయమప్రవర్తమానోఽప్యయః ప్రవర్తయతి, ఎవం పురుషః ప్రధానం ప్రవర్తయిష్యతి — ఇతి దృష్టాన్తప్రత్యయేన పునః ప్రత్యవస్థానమ్ । అత్రోచ్యతే — తథాపి నైవ దోషాన్నిర్మోక్షోఽస్తి । అభ్యుపేతహానం తావద్దోష ఆపతతి, ప్రధానస్య స్వతన్త్రస్య ప్రవృత్త్యభ్యుపగమాత్ , పురుషస్య చ ప్రవర్తకత్వానభ్యుపగమాత్ । కథం చోదాసీనః పురుషః ప్రధానం ప్రవర్తయేత్ ? పఙ్గురపి హ్యన్ధం పురుషం వాగాదిభిః ప్రవర్తయతి । నైవం పురుషస్య కశ్చిదపి ప్రవర్తనవ్యాపారోఽస్తి, నిష్క్రియత్వాన్నిర్గుణత్వాచ్చ । నాప్యయస్కాన్తవత్సన్నిధిమాత్రేణ ప్రవర్తయేత్ , సన్నిధినిత్యత్వేన ప్రవృత్తినిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । అయస్కాన్తస్య త్వనిత్యసన్నిధేరస్తి స్వవ్యాపారః సన్నిధిః, పరిమార్జనాద్యపేక్షా చాస్యాస్తి — ఇత్యనుపన్యాసః పురుషాశ్మవదితి । తథా ప్రధానస్యాచైతన్యాత్పురుషస్య చౌదాసీన్యాత్తృతీయస్య చ తయోః సమ్బన్ధయితురభావాత్సమ్బన్ధానుపపత్తిః । యోగ్యతానిమిత్తే చ సమ్బన్ధే యోగ్యతానుచ్ఛేదాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । పూర్వవచ్చేహాప్యర్థాభావో వికల్పయితవ్యః; పరమాత్మనస్తు స్వరూపవ్యపాశ్రయమౌదాసీన్యమ్ , మాయావ్యపాశ్రయం చ ప్రవర్తకత్వమ్ — ఇత్యస్త్యతిశయః ॥ ౭ ॥
అఙ్గిత్వానుపపత్తేశ్చ ॥ ౮ ॥
ఇతశ్చ న ప్రధానస్య ప్రవృత్తిరవకల్పతే — యద్ధి సత్త్వరజస్తమసామన్యోన్యగుణప్రధానభావముత్సృజ్య సామ్యేన స్వరూపమాత్రేణావస్థానమ్ , సా ప్రధానావస్థా । తస్యామవస్థాయామనపేక్షస్వరూపాణాం స్వరూపప్రణాశభయాత్పరస్పరం ప్రత్యఙ్గాఙ్గిభావానుపపత్తేః, బాహ్యస్య చ కస్యచిత్క్షోభయితురభావాత్ , గుణవైషమ్యనిమిత్తో మహదాద్యుత్పాదో న స్యాత్ ॥ ౮ ॥
అన్యథానుమితౌ చ జ్ఞశక్తివియోగాత్ ॥ ౯ ॥
అథాపి స్యాత్ — అన్యథా వయమనుమిమీమహే — యథా నాయమనన్తరో దోషః ప్రసజ్యేత । న హ్యనపేక్షస్వభావాః కూటస్థాశ్చాస్మాభిర్గుణా అభ్యుపగమ్యన్తే, ప్రమాణాభావాత్ । కార్యవశేన తు గుణానాం స్వభావోఽభ్యుపగమ్యతే । యథా యథా కార్యోత్పాద ఉపపద్యతే, తథా తథైతేషాం స్వభావోఽభ్యుపగమ్యతే; చలం గుణవృత్తమితి చాస్త్యభ్యుపగమః । తస్మాత్సామ్యావస్థాయామపి వైషమ్యోపగమయోగ్యా ఎవ గుణా అవతిష్ఠన్త ఇతి । ఎవమపి ప్రధానస్య జ్ఞశక్తివియోగాద్రచనానుపపత్త్యాదయః పూర్వోక్తా దోషాస్తదవస్థా ఎవ । జ్ఞశక్తిమపి త్వనుమిమానః ప్రతివాదిత్వాన్నివర్తేత, చేతనమేకమనేకప్రపఞ్చస్య జగత ఉపాదానమితి బ్రహ్మవాదప్రసఙ్గాత్ । వైషమ్యోపగమయోగ్యా అపి గుణాః సామ్యావస్థాయాం నిమిత్తాభావాన్నైవ వైషమ్యం భజేరన్ , భజమానా వా నిమిత్తాభావావిశేషాత్సర్వదైవ వైషమ్యం భజేరన్ — ఇతి ప్రసజ్యత ఎవాయమనన్తరోఽపి దోషః ॥ ౯ ॥
విప్రతిషేధాచ్చాసమఞ్జసమ్ ॥ ౧౦ ॥
పరస్పరవిరుద్ధశ్చాయం సాఙ్ఖ్యానామభ్యుపగమః — క్వచిత్సప్తేన్ద్రియాణ్యనుక్రామన్తి, క్వచిదేకాదశ; తథా క్వచిన్మహతస్తన్మాత్రసర్గముపదిశన్తి, క్వచిదహంకారాత్; తథా క్వచిత్త్రీణ్యన్తఃకరణాని వర్ణయన్తి, క్వచిదేకమితి । ప్రసిద్ధ ఎవ తు శ్రుత్యేశ్వరకారణవాదిన్యా విరోధస్తదనువర్తిన్యా చ స్మృత్యా । తస్మాదప్యసమఞ్జసం సాఙ్ఖ్యానాం దర్శనమితి ॥
అత్రాహ — నన్వౌపనిషదానామప్యసమఞ్జసమేవ దర్శనమ్ , తప్యతాపకయోర్జాత్యన్తరభావానభ్యుపగమాత్ । ఎకం హి బ్రహ్మ సర్వాత్మకం సర్వస్య ప్రపఞ్చస్య కారణమభ్యుపగచ్ఛతామ్ — ఎకస్యైవాత్మనో విశేషౌ తప్యతాపకౌ, న జాత్యన్తరభూతౌ — ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యం స్యాత్ । యది చైతౌ తప్యతాపకావేకస్యాత్మనో విశేషౌ స్యాతామ్ , స తాభ్యాం తప్యతాపకాభ్యాం న నిర్ముచ్యేత — ఇతి తాపోపశాన్తయే సమ్యగ్దర్శనముపదిశచ్ఛాస్త్రమనర్థకం స్యాత్ । న హ్యౌష్ణ్యప్రకాశధర్మకస్య ప్రదీపస్య తదవస్థస్యైవ తాభ్యాం నిర్మోక్ష ఉపపద్యతే । యోఽపి జలతరఙ్గవీచీఫేనాద్యుపన్యాసః, తత్రాపి జలాత్మన ఎకస్య వీచ్యాదయో విశేషా ఆవిర్భావతిరోభావరూపేణ నిత్యా ఎవ ఇతి, సమానో జలాత్మనో వీచ్యాదిభిరనిర్మోక్షః । ప్రసిద్ధశ్చాయం తప్యతాపకయోర్జాత్యన్తరభావో లోకే । తథా హి — అర్థీ చార్థశ్చాన్యోన్యభిన్నౌ లక్ష్యేతే । యద్యర్థినః స్వతోఽన్యోఽర్థో న స్యాత్ , యస్యార్థినో యద్విషయమర్థిత్వం స తస్యార్థో నిత్యసిద్ధ ఎవేతి, న తస్య తద్విషయమర్థిత్వం స్యాత్ — యథా ప్రకాశాత్మనః ప్రదీపస్య ప్రకాశాఖ్యోఽర్థో నిత్యసిద్ధ ఎవేతి, న తస్య తద్విషయమర్థిత్వం భవతి — అప్రాప్తే హ్యర్థేఽర్థినోఽర్థిత్వం స్యాదితి । తథార్థస్యాప్యర్థత్వం న స్యాత్ । యది స్యాత్ స్వార్థత్వమేవ స్యాత్ । న చైతదస్తి । సమ్బన్ధిశబ్దౌ హ్యేతావర్థీ చార్థశ్చేతి । ద్వయోశ్చ సమ్బన్ధినోః సమ్బన్ధః స్యాత్ , నైకస్యైవ । తస్మాద్భిన్నావేతావర్థార్థినౌ । తథానర్థానర్థినావపి; అర్థినోఽనుకూలః అర్థః, ప్రతికూలః అనర్థః । తాభ్యామేకః పర్యాయేణోభాభ్యాం సమ్బధ్యతే । తత్రార్థస్యాల్పీయస్త్వాత్ , భూయస్త్వాచ్చానర్థస్య ఉభావప్యర్థానర్థౌ అనర్థ ఎవేతి , తాపకః స ఉచ్యతే । తప్యస్తు పురుషః , య ఎకః పర్యాయేణోభాభ్యాం సమ్బధ్యతే ఇతి తయోస్తప్యతాపకయోరేకాత్మతాయాం మోక్షానుపపత్తిః । జాత్యన్తరభావే తు తత్సంయోగహేతుపరిహారాత్స్యాదపి కదాచిన్మోక్షోపపత్తిరితి ॥
అత్రోచ్యతే — న, ఎకత్వాదేవ తప్యతాపకభావానుపపత్తేః — భవేదేష దోషః, యద్యేకాత్మతాయాం తప్యతాపకావన్యోన్యస్య విషయవిషయిభావం ప్రతిపద్యేయాతామ్ । న త్వేతదస్తి, ఎకత్వాదేవ; న హ్యగ్నిరేకః సన్స్వమాత్మానం దహతి, ప్రకాశయతి వా, సత్యప్యౌష్ణ్యప్రకాశాదిధర్మభేదే పరిణామిత్వే చ । కిము కూటస్థే బ్రహ్మణ్యేకస్మింస్తప్యతాపకభావః సమ్భవేత్ । క్వ పునరయం తప్యతాపకభావః స్యాదితి ? ఉచ్యతే — కిం న పశ్యసి — కర్మభూతో జీవద్దేహస్తప్యః, తాపకః సవితేతి ? నను తప్తిర్నామ దుఃఖమ్; సా చేతయితుః; నాచేతనస్య దేహస్య । యది హి దేహస్యైవ తప్తిః స్యాత్ , సా దేహనాశే స్వయమేవ నశ్యతీతి తన్నాశాయ సాధనం నైషితవ్యం స్యాదితి । ఉచ్యతే — దేహాభావే హి కేవలస్య చేతనస్య తప్తిర్న దృష్టా । న చ త్వయాపి తప్తిర్నామ విక్రియా చేతయితుః కేవలస్యేష్యతే । నాపి దేహచేతనయోః సంహతత్వమ్ , అశుద్ధ్యాదిదోషప్రసఙ్గాత్ । న చ తప్తేరేవ తప్తిమభ్యుపగచ్ఛసి । కథం తవాపి తప్యతాపకభావః ? సత్త్వం తప్యమ్ , తాపకం రజః — ఇతి చేత్ , న । తాభ్యాం చేతనస్య సంహతత్వానుపపత్తేః । సత్త్వానురోధిత్వాచ్చేతనోఽపి తప్యత ఇవేతి చేత్; పరమార్థతస్తర్హి నైవ తప్యత ఇత్యాపతతి ఇవశబ్దప్రయోగాత్ । న చేత్తప్యతే నేవశబ్దో దోషాయ । న హి — డుణ్డుభః సర్ప ఇవ ఇత్యేతావతా సవిషో భవతి, సర్పో వా డుణ్డుభ ఇవ ఇత్యేతావతా నిర్విషో భవతి । అతశ్చావిద్యాకృతోఽయం తప్యతాపకభావః, న పారమార్థికః — ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమితి; నైవం సతి మమాపి కిఞ్చిద్దుష్యతి । అథ పారమార్థికమేవ చేతనస్య తప్యత్వమభ్యుపగచ్ఛసి, తవైవ సుతరామనిర్మోక్షః ప్రసజ్యేత, నిత్యత్వాభ్యుపగమాచ్చ తాపకస్య । తప్యతాపకశక్త్యోర్నిత్యత్వేఽపి సనిమిత్తసంయోగాపేక్షత్వాత్తప్తేః, సంయోగనిమిత్తాదర్శననివృత్తౌ ఆత్యన్తికః సంయోగోపరమః, తతశ్చాత్యన్తికో మోక్ష ఉపపన్నః — ఇతి చేత్ , న । అదర్శనస్య తమసో నిత్యత్వాభ్యుపగమాత్ । గుణానాం చోద్భవాభిభవయోరనియతత్వాదనియతః సంయోగనిమిత్తోపరమ ఇతి వియోగస్యాప్యనియతత్వాత్సాఙ్ఖ్యస్యైవానిర్మోక్షోఽపరిహార్యః స్యాత్ । ఔపనిషదస్య తు ఆత్మైకత్వాభ్యుపగమాత్ , ఎకస్య చ విషయవిషయిభావానుపపత్తేః, వికారభేదస్య చ వాచారమ్భణమాత్రత్వశ్రవణాత్ , అనిర్మోక్షశఙ్కా స్వప్నేఽపి నోపజాయతే । వ్యవహారే తు — యత్ర యథా దృష్టస్తప్యతాపకభావస్తత్ర తథైవ సః — ఇతి న చోదయితవ్యః పరిహర్తవ్యో వా భవతి ॥౧౦॥
మహద్దీర్ఘాధికరణమ్
ప్రధానకారణవాదో నిరాకృతః, పరమాణుకారణవాద ఇదానీం నిరాకర్తవ్యః । తత్రాదౌ తావత్ — యోఽణువాదినా బ్రహ్మవాదిని దోష ఉత్ప్రేక్ష్యతే, స ప్రతిసమాధీయతే । తత్రాయం వైశేషికాణామభ్యుపగమః కారణద్రవ్యసమవాయినో గుణాః కార్యద్రవ్యే సమానజాతీయం గుణాన్తరమారభన్తే, శుక్లేభ్యస్తన్తుభ్యః శుక్లస్య పటస్య ప్రసవదర్శనాత్ , తద్విపర్యయాదర్శనాచ్చ । తస్మాచ్చేతనస్య బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వేఽభ్యుపగమ్యమానే, కార్యేఽపి జగతి చైతన్యం సమవేయాత్ । తదదర్శనాత్తు న చేతనం బ్రహ్మ జగత్కారణం భవితుమర్హతీతి । ఇమమభ్యుపగమం తదీయయైవ ప్రక్రియయా వ్యభిచారయతి —
మహద్దీర్ఘవద్వా హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామ్ ॥ ౧౧ ॥
ఎషా తేషాం ప్రక్రియా — పరమాణవః కిల కఞ్చిత్కాలమనారబ్ధకార్యా యథాయోగం రూపాదిమన్తః పారిమాణ్డల్యపరిమాణాశ్చ తిష్ఠన్తి । తే చ పశ్చాదదృష్టాదిపురఃసరాః సంయోగసచివాశ్చ సన్తో ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ కృత్స్నం కార్యజాతమారభన్తే, కారణగుణాశ్చ కార్యే గుణాన్తరమ్ । యదా ద్వౌ పరమాణూ ద్వ్యణుకమారభేతే, తదా పరమాణుగతా రూపాదిగుణవిశేషాః శుక్లాదయో ద్వ్యణుకే శుక్లాదీనపరానారభన్తే । పరమాణుగుణవిశేషస్తు పారిమాణ్డల్యం న ద్వ్యణుకే పారిమాణ్డల్యమపరమారభతే, ద్వ్యణుకస్య పరిమాణాన్తరయోగాభ్యుపగమాత్ । అణుత్వహ్రస్వత్వే హి ద్వ్యణుకవర్తినీ పరిమాణే వర్ణయన్తి । యదాపి ద్వే ద్వ్యణుకే చతురణుకమారభేతే, తదాపి సమానం ద్వ్యణుకసమవాయినాం శుక్లాదీనామారమ్భకత్వమ్ । అణుత్వహ్రస్వత్వే తు ద్వ్యణుకసమవాయినీ అపి నైవారభేతే, చతురణుకస్య మహత్త్వదీర్ఘత్వపరిమాణయోగాభ్యుపగమాత్ । యదాపి బహవః పరమాణవః, బహూని వా ద్వ్యణుకాని, ద్వ్యణుకసహితో వా పరమాణుః కార్యమారభతే, తదాపి సమానైషా యోజనా । తదేవం యథా పరమాణోః పరిమణ్డలాత్సతోఽణు హ్రస్వం చ ద్వ్యణుకం జాయతే, మహద్దీర్ఘం చ త్ర్యణుకాది, న పరిమణ్డలమ్; యథా వా ద్వ్యణుకాదణోర్హ్రస్వాచ్చ సతో మహద్దీర్ఘం చ త్ర్యణుకం జాయతే, నాణు, నో హ్రస్వమ్; ఎవం చేతనాద్బ్రహ్మణోఽచేతనం జగజ్జనిష్యతే — ఇత్యభ్యుపగమే కిం తవ చ్ఛిన్నమ్ ॥
అథ మన్యసే — విరోధినా పరిమాణాన్తరేణాక్రాన్తం కార్యద్రవ్యం ద్వ్యణుకాది ఇత్యతో నారమ్భకాణి కారణగతాని పారిమాణ్డల్యాదీని — ఇత్యభ్యుపగచ్ఛామి; న తు చేతనావిరోధినా గుణాన్తరేణ జగత ఆక్రాన్తత్వమస్తి, యేన కారణగతా చేతనా కార్యే చేతనాన్తరం నారభేత; న హ్యచేతనా నామ చేతనావిరోధీ కశ్చిద్గుణోఽస్తి, చేతనాప్రతిషేధమాత్రత్వాత్ । తస్మాత్పారిమాణ్డల్యాదివైషమ్యాత్ప్రాప్నోతి చేతనాయా ఆరమ్భకత్వమితి । మైవం మంస్థాః — యథా కారణే విద్యమానానామపి పారిమాణ్డల్యాదీనామనారమ్భకత్వమ్ , ఎవం చైతన్యస్యాపి — ఇత్యస్యాంశస్య సమానత్వాత్ । న చ పరిమాణాన్తరాక్రాన్తత్వం పారిమాణ్డల్యాదీనామనారమ్భకత్వే కారణమ్ , ప్రాక్పరిమాణాన్తరారమ్భాత్పారిమాణ్డల్యాదీనామారమ్భకత్వోపపత్తేః; ఆరబ్ధమపి కార్యద్రవ్యం ప్రాగ్గుణారమ్భాత్క్షణమాత్రమగుణం తిష్ఠతీత్యభ్యుపగమాత్ । న చ పరిమాణాన్తరారమ్భే వ్యగ్రాణి పారిమాణ్డల్యాదీనీత్యతః స్వసమానజాతీయం పరిమాణాన్తరం నారభన్తే, పరిమాణాన్తరస్యాన్యహేతుకత్వాభ్యుపగమాత్; ‘కారణబహుత్వాత్కారణమహత్త్వాత్ప్రచయవిశేషాచ్చ మహత్’ (వై. సూ. ౭ । ౧ । ౯) ‘తద్విపరీతమణు’ (వై. సూ. ౭ । ౧ । ౧౦) ‘ఎతేన దీర్ఘత్వహ్రస్వత్వే వ్యాఖ్యాతే’ (వై. సూ. ౭ । ౧ । ౧౭) ఇతి హి కాణభుజాని సూత్రాణి । న చ — సన్నిధానవిశేషాత్కుతశ్చిత్కారణబహుత్వాదీన్యేవారభన్తే, న పారిమాణ్డల్యాదీనీతి — ఉచ్యేత, ద్రవ్యాన్తరే గుణాన్తరే వా ఆరభ్యమాణే సర్వేషామేవ కారణగుణానాం స్వాశ్రయసమవాయావిశేషాత్ । తస్మాత్స్వభావాదేవ పారిమాణ్డల్యాదీనామనారమ్భకత్వమ్ , తథా చేతనాయా అపీతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥
సంయోగాచ్చ ద్రవ్యాదీనాం విలక్షణానాముత్పత్తిదర్శనాత్సమానజాతీయోత్పత్తివ్యభిచారః ।
ద్రవ్యే ప్రకృతే గుణోదాహరణమయుక్తమితి చేత్ ,
న;
దృష్టాన్తేన విలక్షణారమ్భమాత్రస్య వివక్షితత్వాత్ ।
న చ ద్రవ్యస్య ద్రవ్యమేవోదాహర్తవ్యమ్ ,
గుణస్య వా గుణ ఎవేతి కశ్చిన్నియమే హేతురస్తి;
సూత్రకారోఽపి భవతాం ద్రవ్యస్య గుణముదాజహార —
‘ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షాణామప్రత్యక్షత్వాత్సంయోగస్య పఞ్చాత్మకం న విద్యతే’ (వై. సూ. ౪ । ౨ । ౨) ఇతి —
యథా ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షయోర్భూమ్యాకాశయోః సమవయన్సంయోగోఽప్రత్యక్షః,
ఎవం ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షేషు పఞ్చసు భూతేషు సమవయచ్ఛరీరమప్రత్యక్షం స్యాత్;
ప్రత్యక్షం హి శరీరమ్ ,
తస్మాన్న పాఞ్చభౌతికమితి —
ఎతదుక్తం భవతి —
గుణశ్చ సంయోగో ద్రవ్యం శరీరమ్ ।
‘దృశ్యతే తు’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౬) ఇతి చాత్రాపి విలక్షణోత్పత్తిః ప్రపఞ్చితా ।
నన్వేవం సతి తేనైవైతద్గతమ్;
నేతి బ్రూమః;
తత్సాఙ్ఖ్యం ప్రత్యుక్తమేతత్తు వైశేషికం ప్రతి ।
నన్వతిదేశోఽపి సమానన్యాయతయా కృతః —
‘ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా అపి వ్యాఖ్యాతాః’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౨) ఇతి;
సత్యమేతత్;
తస్యైవ త్వయం వైశేషికపరీక్షారమ్భే తత్ప్రక్రియానుగతేన నిదర్శనేన ప్రపఞ్చః కృతః ॥ ౧౧ ॥
పరమాణుజగదకారణత్వాధికరణమ్
ఉభయథాపి న కర్మాతస్తదభావః ॥ ౧౨ ॥
ఇదానీం పరమాణుకారణవాదం నిరాకరోతి । స చ వాద ఇత్థం సముత్తిష్ఠతే — పటాదీని హి లోకే సావయవాని ద్రవ్యాణి స్వానుగతైరేవ సంయోగసచివైస్తన్త్వాదిభిర్ద్రవ్యైరారభ్యమాణాని దృష్టాని । తత్సామాన్యేన యావత్కిఞ్చిత్సావయవమ్ , తత్సర్వం స్వానుగతైరేవ సంయోగసచివైస్తైస్తైర్ద్రవ్యైరారబ్ధమితి గమ్యతే । స చాయమవయవావయవివిభాగో యతో నివర్తతే, సోఽపకర్షపర్యన్తగతః పరమాణుః । సర్వం చేదం గిరిసముద్రాదికం జగత్సావయవమ్; సావయత్వాచ్చాద్యన్తవత్ । న చాకారణేన కార్యేణ భవితవ్యమ్ — ఇత్యతః పరమాణవో జగతః కారణమ్ — ఇతి కణభుగభిప్రాయః । తానీమాని చత్వారి భూతాని భూమ్యుదకతేజఃపవనాఖ్యాని సావయవాన్యుపలభ్య చతుర్విధాః పరమాణవః పరికల్ప్యన్తే । తేషాం చాపకర్షపర్యన్తగతత్వేన పరతో విభాగాసమ్భవాద్వినశ్యతాం పృథివ్యాదీనాం పరమాణుపర్యన్తో విభాగో భవతి; స ప్రలయకాలః । తతః సర్గకాలే చ వాయవీయేష్వణుష్వదృష్టాపేక్షం కర్మోత్పద్యతే । తత్కర్మ స్వాశ్రయమణుమణ్వన్తరేణ సంయునక్తి । తతో ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ వాయురుత్పద్యతే; ఎవమగ్నిః; ఎవమాపః; ఎవం పృథివీ; ఎవమేవ శరీరం సేన్ద్రియమ్ — ఇత్యేవం సర్వమిదం జగత్ అణుభ్యః సమ్భవతి । అణుగతేభ్యశ్చ రూపాదిభ్యో ద్వ్యణుకాదిగతాని రూపాదీని సమ్భవన్తి, తన్తుపటన్యాయేన — ఇతి కాణాదా మన్యన్తే ॥
తత్రేదమభిధీయతే — విభాగావస్థానాం తావదణూనాం సంయోగః కర్మాపేక్షోఽభ్యుపగన్తవ్యః, కర్మవతాం తన్త్వాదీనాం సంయోగదర్శనాత్ । కర్మణశ్చ కార్యత్వాన్నిమిత్తం కిమప్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । అనభ్యుపగమే నిమిత్తాభావాన్నాణుష్వాద్యం కర్మ స్యాత్ । అభ్యుపగమేఽపి — యది ప్రయత్నోఽభిఘాతాదిర్వా యథాదృష్టం కిమపి కర్మణో నిమిత్తమభ్యుపగమ్యేత, తస్యాసమ్భవాన్నైవాణుష్వాద్యం కర్మ స్యాత్ । న హి తస్యామవస్థాయామాత్మగుణః ప్రయత్నః సమ్భవతి, శరీరాభావాత్ । శరీరప్రతిష్ఠే హి మనస్యాత్మనః సంయోగే సతి ఆత్మగుణః ప్రయత్నో జాయతే । ఎతేనాభిఘాతాద్యపి దృష్టం నిమిత్తం ప్రత్యాఖ్యాతవ్యమ్ । సర్గోత్తరకాలం హి తత్సర్వం నాద్యస్య కర్మణో నిమిత్తం సమ్భవతి । అథాదృష్టమాద్యస్య కర్మణో నిమిత్తమిత్యుచ్యేత — తత్పునరాత్మసమవాయి వా స్యాత్ అణుసమవాయి వా । ఉభయథాపి నాదృష్టనిమిత్తమణుషు కర్మావకల్పేత, అదృష్టస్యాచేతనత్వాత్ । న హ్యచేతనం చేతనేనానధిష్ఠితం స్వతన్త్రం ప్రవర్తతే ప్రవర్తయతి వేతి సాఙ్ఖ్యప్రక్రియాయామభిహితమ్ । ఆత్మనశ్చానుత్పన్నచైతన్యస్య తస్యామవస్థాయామచేతనత్వాత్ । ఆత్మసమవాయిత్వాభ్యుపగమాచ్చ నాదృష్టమణుషు కర్మణో నిమిత్తం స్యాత్ , అసమ్బన్ధాత్ । అదృష్టవతా పురుషేణాస్త్యణూనాం సమ్బన్ధ ఇతి చేత్ — సమ్బన్ధసాతత్యాత్ప్రవృత్తిసాతత్యప్రసఙ్గః, నియామకాన్తరాభావాత్ । తదేవం నియతస్య కస్యచిత్కర్మనిమిత్తస్యాభావాన్నాణుష్వాద్యం కర్మ స్యాత్; కర్మాభావాత్తన్నిబన్ధనః సంయోగో న స్యాత్; సంయోగాభావాచ్చ తన్నిబన్ధనం ద్వ్యణుకాది కార్యజాతం న స్యాత్ । సంయోగశ్చాణోరణ్వన్తరేణ సర్వాత్మనా వా స్యాత్ ఎకదేశేన వా ? సర్వాత్మనా చేత్ , ఉపచయానుపపత్తేరణుమాత్రత్వప్రసఙ్గః, దృష్టవిపర్యయప్రసఙ్గశ్చ, ప్రదేశవతో ద్రవ్యస్య ప్రదేశవతా ద్రవ్యాన్తరేణ సంయోగస్య దృష్టత్వాత్ । ఎకదేశేన చేత్ , సావయవత్వప్రసఙ్గః । పరమాణూనాం కల్పితాః ప్రదేశాః స్యురితి చేత్ , కల్పితానామవస్తుత్వాదవస్త్వేవ సంయోగ ఇతి వస్తునః కార్యస్యాసమవాయికారణం న స్యాత్; అసతి చాసమవాయికారణే ద్వ్యణుకాదికార్యద్రవ్యం నోత్పద్యేత । యథా చాదిసర్గే నిమిత్తాభావాత్సంయోగోత్పత్త్యర్థం కర్మ నాణూనాం సమ్భవతి, ఎవం మహాప్రలయేఽపి విభాగోత్పత్త్యర్థం కర్మ నైవాణూనాం సమ్భవేత్ । న హి తత్రాపి కిఞ్చిన్నియతం తన్నిమిత్తం దృష్టమస్తి । అదృష్టమపి భోగప్రసిద్ధ్యర్థమ్ , న ప్రలయప్రసిద్ధ్యర్థమ్ — ఇత్యతో నిమిత్తాభావాన్న స్యాదణూనాం సంయోగోత్పత్త్యర్థం విభాగోత్పత్త్యర్థం వా కర్మ । అతశ్చ సంయోగవిభాగాభావాత్తదాయత్తయోః సర్గప్రలయయోరభావః ప్రసజ్యేత । తస్మాదనుపపన్నోఽయం పరమాణుకారణవాదః ॥ ౧౨ ॥
సమవాయాభ్యుపగమాచ్చ సామ్యాదనవస్థితేః ॥ ౧౩ ॥
సమవాయాభ్యుపగమాచ్చ — తదభావ ఇతి — ప్రకృతేనాణువాదనిరాకరణేన సమ్బధ్యతే । ద్వాభ్యాం చాణుభ్యాం ద్వ్యణుకముత్పద్యమానమత్యన్తభిన్నమణుభ్యామణ్వోః సమవైతీత్యభ్యుపగమ్యతే భవతా । న చైవమభ్యుపగచ్ఛతా శక్యతేఽణుకారణతా సమర్థయితుమ్ । కుతః ? సామ్యాదనవస్థితేః — యథైవ హ్యణుభ్యామత్యన్తభిన్నం సత్ ద్వ్యణుకం సమవాయలక్షణేన సమ్బన్ధేన తాభ్యాం సమ్బధ్యతే, ఎవం సమవాయోఽపి సమవాయిభ్యోఽత్యన్తభిన్నః సన్ సమవాయలక్షణేనాన్యేనైవ సమ్బన్ధేన సమవాయిభిః సమ్బధ్యేత, అత్యన్తభేదసామ్యాత్ । తతశ్చ తస్య తస్యాన్యోఽన్యః సమ్బన్ధః కల్పయితవ్య ఇత్యనవస్థైవ ప్రసజ్యేత । నను ఇహప్రత్యయగ్రాహ్యః సమవాయో నిత్యసమ్బద్ధ ఎవ సమవాయిభిర్గృహ్యతే, నాసమ్బద్ధః, సమ్బన్ధాన్తరాపేక్షో వా । తతశ్చ న తస్యాన్యః సమ్బన్ధః కల్పయితవ్యః యేనానవస్థా ప్రసజ్యేతేతి । నేత్యుచ్యతే; సంయోగోఽప్యేవం సతి సంయోగిభిర్నిత్యసమ్బద్ధ ఎవేతి సమవాయవన్నాన్యం సమ్బన్ధమపేక్షేత । అథార్థాన్తరత్వాత్సంయోగః సమ్బన్ధాన్తరమపేక్షేత, సమవాయోఽపి తర్హ్యర్థాన్తరత్వాత్సమ్బన్ధాన్తరమపేక్షేత । న చ — గుణత్వాత్సంయోగః సమ్బన్ధాన్తరమపేక్షతే, న సమవాయః అగుణత్వాదితి యుజ్యతే వక్తుమ్; అపేక్షాకారణస్య తుల్యత్వాత్ , గుణపరిభాషాయాశ్చాతన్త్రత్వాత్ । తస్మాదర్థాన్తరం సమవాయమభ్యుపగచ్ఛతః ప్రసజ్యేతైవానవస్థా । ప్రసజ్యమానాయాం చానవస్థాయామేకాసిద్ధౌ సర్వాసిద్ధేర్ద్వాభ్యామణుభ్యాం ద్వ్యణుకం నైవోత్పద్యేత । తస్మాదప్యనుపపన్నః పరమాణుకారణవాదః ॥ ౧౩ ॥
అపి చాణవః ప్రవృత్తిస్వభావా వా, నివృత్తిస్వభావా వా, ఉభయస్వభావా వా, అనుభయస్వభావా వా అభ్యుపగమ్యన్తే — గత్యన్తరాభావాత్ । చతుర్ధాపి నోపపద్యతే — ప్రవృత్తిస్వభావత్వే నిత్యమేవ ప్రవృత్తేర్భావాత్ప్రలయాభావప్రసఙ్గః । నివృత్తిస్వభావత్వేఽపి నిత్యమేవ నివృత్తేర్భావాత్సర్గాభావప్రసఙ్గః । ఉభయస్వభావత్వం చ విరోధాదసమఞ్జసమ్ । అనుభయస్వభావత్వే తు నిమిత్తవశాత్ప్రవృత్తినివృత్త్యోరభ్యుపగమ్యమానయోరదృష్టాదేర్నిమిత్తస్య నిత్యసన్నిధానాన్నిత్యప్రవృత్తిప్రసఙ్గః, అతన్త్రత్వేఽప్యదృష్టాదేర్నిత్యాప్రవృత్తిప్రసఙ్గః । తస్మాదప్యనుపపన్నః పరమాణుకారణవాదః ॥ ౧౪ ॥
రూపాదిమత్త్వాచ్చ విపర్యయో దర్శనాత్ ॥ ౧౫ ॥
సావయవానాం ద్రవ్యాణామవయవశో విభజ్యమానానాం యతః పరో విభాగో న సమ్భవతి తే చతుర్విధా రూపాదిమన్తః పరమాణవశ్చతుర్విధస్య రూపాదిమతో భూతభౌతికస్యారమ్భకా నిత్యాశ్చేతి యద్వైశేషికా అభ్యుపగచ్ఛన్తి, స తేషామభ్యుపగమో నిరాలమ్బన ఎవ; యతో రూపాదిమత్త్వాత్పరమాణూనామణుత్వనిత్యత్వవిపర్యయః ప్రసజ్యేత । పరమకారణాపేక్షయా స్థూలత్వమనిత్యత్వం చ తేషామభిప్రేతవిపరీతమాపద్యేతేత్యర్థః । కుతః ? ఎవం లోకే దృష్టత్వాత్ — యద్ధి లోకే రూపాదిమద్వస్తు తత్ స్వకారణాపేక్షయా స్థూలమనిత్యం చ దృష్టమ్; తద్యథా — పటస్తన్తూనపేక్ష్య స్థూలోఽనిత్యశ్చ భవతి; తన్తవశ్చాంశూనపేక్ష్య స్థూలా అనిత్యాశ్చ భవన్తి — తథా చామీ పరమాణవో రూపాదిమన్తస్తైరభ్యుపగమ్యన్తే । తస్మాత్తేఽపి కారణవన్తస్తదపేక్షయా స్థూలా అనిత్యాశ్చ ప్రాప్నువన్తి । యచ్చ నిత్యత్వే కారణం తైరుక్తమ్ — ‘సదకారణవన్నిత్యమ్’ (వై. సూ. ౪ । ౧ । ౧) ఇతి, తదప్యేవం సతి అణుషు న సమ్భవతి, ఉక్తేన ప్రకారేణాణూనామపి కారణవత్త్వోపపత్తేః । యదపి నిత్యత్వే ద్వితీయం కారణముక్తమ్ — ‘అనిత్యమితి చ విశేషతః ప్రతిషేధాభావః’ (వై. సూ. ౪ । ౧ । ౪) ఇతి, తదపి నావశ్యం పరమాణూనాం నిత్యత్వం సాధయతి । అసతి హి యస్మిన్కస్మింశ్చిన్నిత్యే వస్తుని నిత్యశబ్దేన నఞః సమాసో నోపపద్యతే । న పునః పరమాణునిత్యత్వమేవాపేక్ష్యతే । తచ్చాస్త్యేవ నిత్యం పరమకారణం బ్రహ్మ । న చ శబ్దార్థవ్యవహారమాత్రేణ కస్యచిదర్థస్య ప్రసిద్ధిర్భవతి, ప్రమాణాన్తరసిద్ధయోః శబ్దార్థయోర్వ్యవహారావతారాత్ । యదపి నిత్యత్వే తృతీయం కారణముక్తమ్ — ‘అవిద్యా చ’ ఇతి — తద్యద్యేవం వివ్రీయతే — సతాం పరిదృశ్యమానకార్యాణాం కారణానాం ప్రత్యక్షేణాగ్రహణమవిద్యేతి, తతో ద్వ్యణుకనిత్యతాప్యాపద్యేత । అథాద్రవ్యత్వే సతీతి విశేష్యేత, తథాప్యకారణవత్త్వమేవ నిత్యతానిమిత్తమాపద్యేత, తస్య చ ప్రాగేవోక్తత్వాత్ ‘అవిద్యా చ’ (వై. సూ. ౪ । ౧ । ౫) ఇతి పునరుక్తం స్యాత్ । అథాపి కారణవిభాగాత్కారణవినాశాచ్చాన్యస్య తృతీయస్య వినాశహేతోరసమ్భవోఽవిద్యా, సా పరమాణూనాం నిత్యత్వం ఖ్యాపయతి — ఇతి వ్యాఖ్యాయేత — నావశ్యం వినశ్యద్వస్తు ద్వాభ్యామేవ హేతుభ్యాం వినంష్టుమర్హతీతి నియమోఽస్తి । సంయోగసచివే హ్యనేకస్మింశ్చ ద్రవ్యే ద్రవ్యాన్తరస్యారమ్భకేఽభ్యుపగమ్యమాన ఎతదేవం స్యాత్ । యదా త్వపాస్తవిశేషం సామాన్యాత్మకం కారణం విశేషవదవస్థాన్తరమాపద్యమానమారమ్భకమభ్యుపగమ్యతే, తదా ఘృతకాఠిన్యవిలయనవన్మూర్త్యవస్థావిలయనేనాపి వినాశ ఉపపద్యతే । తస్మాద్రూపాదిమత్త్వాత్స్యాదభిప్రేతవిపర్యయః పరమాణూనామ్ । తస్మాదప్యనుపపన్నః పరమాణుకారణవాదః ॥ ౧౫ ॥
గన్ధరసరూపస్పర్శగుణా స్థూలా పృథివీ, రూపరసస్పర్శగుణాః సూక్ష్మా ఆపః, రూపస్పర్శగుణం సూక్ష్మతరం తేజః, స్పర్శగుణః సూక్ష్మతమో వాయుః — ఇత్యేవమేతాని చత్వారి భూతాన్యుపచితాపచితగుణాని స్థూలసూక్ష్మసూక్ష్మతరసూక్ష్మతమతారతమ్యోపేతాని చ లోకే లక్ష్యన్తే । తద్వత్పరమాణవోఽప్యుపచితాపచితగుణాః కల్ప్యేరన్ న వా ? ఉభయథాపి చ దోషానుషఙ్గోఽపరిహార్య ఎవ స్యాత్ । కల్ప్యమానే తావదుపచితాపచితగుణత్వే, ఉపచితగుణానాం మూర్త్యుపచయాదపరమాణుత్వప్రసఙ్గః । న చాన్తరేణాపి మూర్త్యుపచయం గుణోపచయో భవతీత్యుచ్యేత, కార్యేషు భూతేషు గుణోపచయే మూర్త్యుపచయదర్శనాత్ । అకల్ప్యమానే తూపచితాపచితగుణత్వే — పరమాణుత్వసామ్యప్రసిద్ధయే యది తావత్సర్వ ఎకైకగుణా ఎవ కల్ప్యేరన్ , తతస్తేజసి స్పర్శస్యోపలబ్ధిర్న స్యాత్ , అప్సు రూపస్పర్శయోః, పృథివ్యాం చ రసరూపస్పర్శానామ్ , కారణగుణపూర్వకత్వాత్కార్యగుణానామ్ । అథ సర్వే చతుర్గుణా ఎవ కల్ప్యేరన్ , తతోఽప్స్వపి గన్ధస్యోపలబ్ధిః స్యాత్ , తేజసి గన్ధరసయోః, వాయౌ గన్ధరూపరసానామ్ । న చైవం దృశ్యతే । తస్మాదప్యనుపపన్నః పరమాణుకారణవాదః ॥ ౧౬ ॥
అపరిగ్రహాచ్చాత్యన్తమనపేక్షా ॥ ౧౭ ॥
ప్రధానకారణవాదో వేదవిద్భిరపి కైశ్చిన్మన్వాదిభిః సత్కార్యత్వాద్యంశోపజీవనాభిప్రాయేణోపనిబద్ధః । అయం తు పరమాణుకారణవాదో న కైశ్చిదపి శిష్టైః కేనచిదప్యంశేన పరిగృహీత ఇత్యత్యన్తమేవానాదరణీయో వేదవాదిభిః । అపి చ వైశేషికాస్తన్త్రార్థభూతాన్ షట్పదార్థాన్ ద్రవ్యగుణకర్మసామాన్యవిశేషసమవాయాఖ్యాన్ అత్యన్తభిన్నాన్ భిన్నలక్షణాన్ అభ్యుపగచ్ఛన్తి — యథా మనుష్యోఽశ్వః శశ ఇతి । తథాత్వం చాభ్యుపగమ్య తద్విరుద్ధం ద్రవ్యాధీనత్వం శేషాణామభ్యుపగచ్ఛన్తి; తన్నోపపద్యతే । కథమ్ ? యథా హి లోకే శశకుశపలాశప్రభృతీనామత్యన్తభిన్నానాం సతాం నేతరేతరాధీనత్వం భవతి, ఎవం ద్రవ్యాదీనామప్యత్యన్తభిన్నత్వాత్ , నైవ ద్రవ్యాధీనత్వం గుణాదీనాం భవితుమర్హతి । అథ భవతి ద్రవ్యాధీనత్వం గుణాదీనామ్ , తతో ద్రవ్యభావే భావాద్ద్రవ్యాభావే చాభావాద్ద్రవ్యమేవ సంస్థానాదిభేదాదనేకశబ్దప్రత్యయభాగ్భవతి — యథా దేవదత్త ఎక ఎవ సన్ అవస్థాన్తరయోగాదనేకశబ్దప్రత్యయభాగ్భవతి, తద్వత్ । తథా సతి సాఙ్ఖ్యసిద్ధాన్తప్రసఙ్గః స్వసిద్ధాన్తవిరోధశ్చాపద్యేయాతామ్ । నన్వగ్నేరన్యస్యాపి సతో ధూమస్యాగ్న్యధీనత్వం దృశ్యతే; సత్యం దృశ్యతే; భేదప్రతీతేస్తు తత్రాగ్నిధూమయోరన్యత్వం నిశ్చీయతే । ఇహ తు — శుక్లః కమ్బలః, రోహిణీ ధేనుః, నీలముత్పలమ్ — ఇతి ద్రవ్యస్యైవ తస్య తస్య తేన తేన విశేషణేన ప్రతీయమానత్వాత్ నైవ ద్రవ్యగుణయోరగ్నిధూమయోరివ భేదప్రతీతిరస్తి । తస్మాద్ద్రవ్యాత్మకతా గుణస్య । ఎతేన కర్మసామాన్యవిశేషసమవాయానాం ద్రవ్యాత్మకతా వ్యాఖ్యాతా ॥
గుణానాం ద్రవ్యాధీనత్వం ద్రవ్యగుణయోరయుతసిద్ధత్వాదితి యదుచ్యతే, తత్పునరయుతసిద్ధత్వమపృథగ్దేశత్వం వా స్యాత్ , అపృథక్కాలత్వం వా, అపృథక్స్వభావత్వం వా ? సర్వథాపి నోపపద్యతే — అపృథగ్దేశత్వే తావత్స్వాభ్యుపగమో విరుధ్యేత । కథమ్ ? తన్త్వారబ్ధో హి పటస్తన్తుదేశోఽభ్యుపగమ్యతే, న పటదేశః । పటస్య తు గుణాః శుక్లత్వాదయః పటదేశా అభ్యుపగమ్యన్తే, న తన్తుదేశాః । తథా చాహుః — ‘ద్రవ్యాణి ద్రవ్యాన్తరమారభన్తే గుణాశ్చ గుణాన్తరమ్’ (వై. సూ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి; తన్తవో హి కారణద్రవ్యాణి కార్యద్రవ్యం పటమారభన్తే, తన్తుగతాశ్చ గుణాః శుక్లాదయః కార్యద్రవ్యే పటే శుక్లాదిగుణాన్తరమారభన్తే — ఇతి హి తేఽభ్యుపగచ్ఛన్తి । సోఽభ్యుపగమో ద్రవ్యగుణయోరపృథగ్దేశత్వేఽభ్యుపగమ్యమానే బాధ్యేత । అథ అపృథక్కాలత్వమయుతసిద్ధత్వముచ్యేత, సవ్యదక్షిణయోరపి గోవిషాణయోరయుతసిద్ధత్వం ప్రసజ్యేత । తథా అపృథక్స్వభావత్వే త్వయుతసిద్ధత్వే, న ద్రవ్యగుణయోరాత్మభేదః సమ్భవతి, తస్య తాదాత్మ్యేనైవ ప్రతీయమానత్వాత్ ॥
యుతసిద్ధయోః సమ్బన్ధః సంయోగః, అయుతసిద్ధయోస్తు సమవాయః — ఇత్యయమభ్యుపగమో మృషైవ తేషామ్ , ప్రాక్సిద్ధస్య కార్యాత్కారణస్యాయుతసిద్ధత్వానుపపత్తేః । అథాన్యతరాపేక్ష ఎవాయమభ్యుపగమః స్యాత్ — అయుతసిద్ధస్య కార్యస్య కారణేన సమ్బన్ధః సమవాయ ఇతి, ఎవమపి ప్రాగసిద్ధస్యాలబ్ధాత్మకస్య కార్యస్య కారణేన సమ్బన్ధో నోపపద్యతే, ద్వయాయత్తత్వాత్సమ్బన్ధస్య । సిద్ధం భూత్వా సమ్బధ్యత ఇతి చేత్ , ప్రాక్కారణసమ్బన్ధాత్కార్యస్య సిద్ధావభ్యుపగమ్యమానాయామయుతసిద్ధ్యభావాత్ , కార్యకారణయోః సంయోగవిభాగౌ న విద్యేతే ఇతీదం దురుక్తం స్యాత్ । యథా చోత్పన్నమాత్రస్యాక్రియస్య కార్యద్రవ్యస్య విభుభిరాకాశాదిభిర్ద్రవ్యాన్తరైః సమ్బన్ధః సంయోగ ఎవాభ్యుపగమ్యతే, న సమవాయః, ఎవం కారణద్రవ్యేణాపి సమ్బన్ధః సంయోగ ఎవ స్యాత్ , న సమవాయః । నాపి సంయోగస్య సమవాయస్య వా సమ్బన్ధస్య సమ్బన్ధివ్యతిరేకేణాస్తిత్వే కిఞ్చిత్ప్రమాణమస్తి । సమ్బన్ధిశబ్దప్రత్యయవ్యతిరేకేణ సంయోగసమవాయశబ్దప్రత్యయదర్శనాత్తయోరస్తిత్వమితి చేత్ , న; ఎకత్వేఽపి స్వరూపబాహ్యరూపాపేక్షయా అనేకశబ్దప్రత్యయదర్శనాత్ । యథైకోఽపి సన్ దేవదత్తో లోకే స్వరూపం సమ్బన్ధిరూపం చాపేక్ష్య అనేకశబ్దప్రత్యయభాగ్భవతి — మనుష్యో బ్రాహ్మణః శ్రోత్రియో వదాన్యో బాలో యువా స్థవిరః పితా పుత్రః పౌత్రో భ్రాతా జామాతేతి, యథా చైకాపి సతీ రేఖా స్థానాన్యత్వేన నివిశమానా ఎకదశశతసహస్రాదిశబ్దప్రత్యయభేదమనుభవతి, తథా సమ్బన్ధినోరేవ సమ్బన్ధిశబ్దప్రత్యయవ్యతిరేకేణ సంయోగసమవాయశబ్దప్రత్యయార్హత్వమ్ , న వ్యతిరిక్తవస్త్వస్తిత్వేన — ఇత్యుపలబ్ధిలక్షణప్రాప్తస్యానుపలబ్ధేః అభావః వస్త్వన్తరస్య; నాపి సమ్బన్ధివిషయత్వే సమ్బన్ధశబ్దప్రత్యయయోః సన్తతభావప్రసఙ్గః; స్వరూపబాహ్యరూపాపేక్షయేతి — ఉక్తోత్తరత్వాత్ । తథాణ్వాత్మమనసామప్రదేశత్వాన్న సంయోగః సమ్భవతి, ప్రదేశవతో ద్రవ్యస్య ప్రదేశవతా ద్రవ్యాన్తరేణ సంయోగదర్శనాత్ । కల్పితాః ప్రదేశా అణ్వాత్మమనసాం భవిష్యన్తీతి చేత్ , న; అవిద్యమానార్థకల్పనాయాం సర్వార్థసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ , ఇయానేవావిద్యమానో విరుద్ధోఽవిరుద్ధో వా అర్థః కల్పనీయః, నాతోఽధికః — ఇతి నియమహేత్వభావాత్ , కల్పనాయాశ్చ స్వాయత్తత్వాత్ప్రభూతత్వసమ్భవాచ్చ — న చ వైశేషికైః కల్పితేభ్యః షడ్భ్యః పదార్థేభ్యోఽన్యేఽధికాః శతం సహస్రం వా అర్థా న కల్పయితవ్యా ఇతి నివారకో హేతురస్తి । తస్మాద్యస్మై యస్మై యద్యద్రోచతే తత్తత్సిధ్యేత్ । కశ్చిత్కృపాలుః ప్రాణినాం దుఃఖబహులః సంసార ఎవ మా భూదితి కల్పయేత్; అన్యో వా వ్యసనీ ముక్తానామపి పునరుత్పత్తిం కల్పయేత్; కస్తయోర్నివారకః స్యాత్ । కిఞ్చాన్యత్ — ద్వాభ్యాం పరమాణుభ్యాం నిరవయవాభ్యాం సావయవస్య ద్వ్యణుకస్యాకాశేనేవ సంశ్లేషానుపపత్తిః । న హ్యాకాశస్య పృథివ్యాదీనాం చ జతుకాష్ఠవత్సంశ్లేషోఽస్తి । కార్యకారణద్రవ్యయోరాశ్రితాశ్రయభావోఽన్యథా నోపపద్యత ఇత్యవశ్యం కల్ప్యః సమవాయ ఇతి చేత్ , న; ఇతరేతరాశ్రయత్వాత్ — కార్యకారణయోర్హి భేదసిద్ధావాశ్రితాశ్రయభావసిద్ధిః ఆశ్రితాశ్రయభావసిద్ధౌ చ తయోర్భేదసిద్ధిః — కుణ్డబదరవత్ — ఇతీతరేతరాశ్రయతా స్యాత్ । న హి కార్యకారణయోర్భేద ఆశ్రితాశ్రయభావో వా వేదాన్తవాదిభిరభ్యుపగమ్యతే, కారణస్యైవ సంస్థానమాత్రం కార్యమిత్యభ్యుపగమాత్ ॥
కిఞ్చాన్యత్ — పరమాణూనాం పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ , యావత్యో దిశః — షట్ అష్టౌ దశ వా — తావద్భిరవయవైః సావయవాస్తే స్యుః, సావయవత్వాదనిత్యాశ్చ — ఇతి నిత్యత్వనిరవయవత్వాభ్యుపగమో బాధ్యేత । యాంస్త్వం దిగ్భేదభేదినోఽవయవాన్కల్పయసి, త ఎవ మమ పరమాణవ ఇతి చేత్ , న; స్థూలసూక్ష్మతారతమ్యక్రమేణ ఆ పరమకారణాద్వినాశోపపత్తేః — యథా పృథివీ ద్వ్యణుకాద్యపేక్షయా స్థూలతమా వస్తుభూతాపి వినశ్యతి, తతః సూక్ష్మం సూక్ష్మతరం చ పృథివ్యేకజాతీయకం వినశ్యతి, తతో ద్వ్యణుకమ్ , తథా పరమాణవోఽపి పృథివ్యేకజాతీయకత్వాద్వినశ్యేయుః । వినశ్యన్తోఽప్యవయవవిభాగేనైవ వినశ్యన్తీతి చేత్ , నాయం దోషః; యతో ఘృతకాఠిన్యవిలయనవదపి వినాశోపపత్తిమవోచామ — యథా హి ఘృతసువర్ణాదీనామవిభజ్యమానావయవానామప్యగ్నిసంయోగాత్ ద్రవభావాపత్త్యా కాఠిన్యవినాశో భవతి, ఎవం పరమాణూనామపి పరమకారణభావాపత్త్యా మూర్త్యాదివినాశో భవిష్యతి । తథా కార్యారమ్భోఽపి నావయవసంయోగేనైవ కేవలేన భవతి, క్షీరజలాదీనామన్తరేణాప్యవయవసంయోగాన్తరం దధిహిమాదికార్యారమ్భదర్శనాత్ । తదేవమసారతరతర్కసన్దృబ్ధత్వాదీశ్వరకారణశ్రుతివిరుద్ధత్వాచ్ఛ్రుతిప్రవణైశ్చ శిష్టైర్మన్వాదిభిరపరిగృహీతత్వాదత్యన్తమేవానపేక్షా అస్మిన్పరమాణుకారణవాదే కార్యా శ్రేయోర్థిభిరితి వాక్యశేషః ॥ ౧౭ ॥
సముదాయాధికరణమ్
సముదాయ ఉభయహేతుకేఽపి తదప్రాప్తిః ॥ ౧౮ ॥
వైశేషికరాద్ధాన్తో దుర్యుక్తియోగాద్వేదవిరోధాచ్ఛిష్టాపరిగ్రహాచ్చ నాపేక్షితవ్య ఇత్యుక్తమ్ । సోఽర్ధవైనాశిక ఇతి వైనాశికత్వసామ్యాత్సర్వవైనాశికరాద్ధాన్తో నతరామపేక్షితవ్య ఇతీదమిదానీముపపాదయామః । స చ బహుప్రకారః, ప్రతిపత్తిభేదాద్వినేయభేదాద్వా । తత్రైతే త్రయో వాదినో భవన్తి — కేచిత్సర్వాస్తిత్వవాదినః; కేచిద్విజ్ఞానాస్తిత్వమాత్రవాదినః; అన్యే పునః సర్వశూన్యత్వవాదిన ఇతి । తత్ర యే సర్వాస్తిత్వవాదినో బాహ్యమాన్తరం చ వస్త్వభ్యుపగచ్ఛన్తి, భూతం భౌతికం చ, చిత్తం చైత్తం చ, తాంస్తావత్ప్రతిబ్రూమః । తత్ర భూతం పృథివీధాత్వాదయః, భౌతికం రూపాదయశ్చక్షురాదయశ్చ, చతుష్టయే చ పృథివ్యాదిపరమాణవః ఖరస్నేహోష్ణేరణస్వభావాః, తే పృథివ్యాదిభావేన సంహన్యన్తే — ఇతి మన్యన్తే । తథా రూపవిజ్ఞానవేదనాసంజ్ఞాసంస్కారసంజ్ఞకాః పఞ్చస్కన్ధాః, తేఽప్యధ్యాత్మం సర్వవ్యవహారాస్పదభావేన సంహన్యన్తే — ఇతి మన్యన్తే ॥
తత్రేదమభిధీయతే — యోఽయముభయహేతుక ఉభయప్రకారః సముదాయః పరేషామభిప్రేతః — అణుహేతుకశ్చ భూతభౌతికసంహతిరూపః, స్కన్ధహేతుకశ్చ పఞ్చస్కన్ధీరూపః — తస్మిన్నుభయహేతుకేఽపి సముదాయేఽభిప్రేయమాణే, తదప్రాప్తిః స్యాత్ — సముదాయాప్రాప్తిః సముదాయభావానుపపత్తిరిత్యర్థః । కుతః ? సముదాయినామచేతనత్వాత్ । చిత్తాభిజ్వలనస్య చ సముదాయసిద్ధ్యధీనత్వాత్ । అన్యస్య చ కస్యచిచ్చేతనస్య భోక్తుః ప్రశాసితుర్వా స్థిరస్య సంహన్తురనభ్యుపగమాత్ । నిరపేక్షప్రవృత్త్యభ్యుపగమే చ ప్రవృత్త్యనుపరమప్రసఙ్గాత్ । ఆశయస్యాప్యన్యత్వానన్యత్వాభ్యామనిరూప్యత్వాత్ । క్షణికత్వాభ్యుపగమాచ్చ నిర్వ్యాపారత్వాత్ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః । తస్మాత్సముదాయానుపపత్తిః; సముదాయానుపపత్తౌ చ తదాశ్రయా లోకయాత్రా లుప్యేత ॥ ౧౮ ॥
ఇతరేతరప్రత్యయత్వాదితి చేన్నోత్పత్తిమాత్రనిమిత్తత్వాత్ ॥ ౧౯ ॥
యద్యపి భోక్తా ప్రశాసితా వా కశ్చిచ్చేతనః సంహన్తా స్థిరో నాభ్యుపగమ్యతే, తథాప్యవిద్యాదీనామితరేతరకారణత్వాదుపపద్యతే లోకయాత్రా । తస్యాం చోపపద్యమానాయాం న కిఞ్చిదపరమపేక్షితవ్యమస్తి । తే చావిద్యాదయః — అవిద్యా సంస్కారః విజ్ఞానం నామ రూపం షడాయతనం స్పర్శః వేదనా తృష్ణా ఉపాదానం భవః జాతిః జరా మరణం శోకః పరిదేవనా దుఃఖం దుర్మనస్తా — ఇత్యేవంజాతీయకా ఇతరేతరహేతుకాః సౌగతే సమయే క్వచిత్సంక్షిప్తా నిర్దిష్టాః, క్వచిత్ప్రపఞ్చితాః । సర్వేషామప్యయమవిద్యాదికలాపోఽప్రత్యాఖ్యేయః । తదేవమవిద్యాదికలాపే పరస్పరనిమిత్తనైమిత్తికభావేన ఘటీయన్త్రవదనిశమావర్తమానేఽర్థాక్షిప్త ఉపపన్నః సఙ్ఘాత ఇతి చేత్ , తన్న । కస్మాత్ ? ఉత్పత్తిమాత్రనిమిత్తత్వాత్ — భవేదుపపన్నః సఙ్ఘాతః, యది సఙ్ఘాతస్య కిఞ్చిన్నిమిత్తమవగమ్యేత; న త్వవగమ్యతే; యత ఇతరేతరప్రత్యయత్వేఽప్యవిద్యాదీనాం పూర్వపూర్వమ్ ఉత్తరోత్తరస్యోత్పత్తిమాత్రనిమిత్తం భవత్ భవేత్ , న తు సఙ్ఘాతోత్పత్తేః కిఞ్చిన్నిమిత్తం సమ్భవతి । నన్వవిద్యాదిభిరర్థాదాక్షిప్యతే సఙ్ఘాత ఇత్యుక్తమ్; అత్రోచ్యతే — యది తావదయమభిప్రాయః — అవిద్యాదయః సఙ్ఘాతమన్తరేణాత్మానమలభమానా అపేక్షన్తే సఙ్ఘాతమితి, తతస్తస్య సఙ్ఘాతస్య కిఞ్చిన్నిమిత్తం వక్తవ్యమ్ । తచ్చ నిత్యేష్వప్యణుష్వభ్యుగమ్యమానేష్వాశ్రయాశ్రయిభూతేషు చ భోక్తృషు సత్సు న సమ్భవతీత్యుక్తం వైశేషికపరీక్షాయామ్; కిమఙ్గ పునః క్షణికేష్వణుషు భోక్తృరహితేష్వాశ్రయాశ్రయిశూన్యేషు వాభ్యుపగమ్యమానేషు సమ్భవేత్ । అథాయమభిప్రాయః — అవిద్యాదయ ఎవ సఙ్ఘాతస్య నిమిత్తమితి, కథం తమేవాశ్రిత్యాత్మానం లభమానాస్తస్యైవ నిమిత్తం స్యుః । అథ మన్యసే — సఙ్ఘాతా ఎవానాదౌ సంసారే సన్తత్యానువర్తన్తే, తదాశ్రయాశ్చావిద్యాదయ ఇతి, తదపి సఙ్ఘాతాత్సంఘాతాన్తరముత్పద్యమానం నియమేన వా సదృశమేవోత్పద్యేత, అనియమేన వా సదృశం విసదృశం వోత్పద్యేత । నియమాభ్యుపగమే మనుష్యపుద్గలస్య దేవతిర్యగ్యోనినారకప్రాప్త్యభావః ప్రాప్నుయాత్ । అనియమాభ్యుపగమేఽపి మనుష్యపుద్గలః కదాచిత్క్షణేన హస్తీ భూత్వా దేవో వా పునర్మనుష్యో వా భవేదితి ప్రాప్నుయాత్ । ఉభయమప్యభ్యుపగమవిరుద్ధమ్ । అపి చ యద్భోగార్థః సఙ్ఘాతః స్యాత్ , స జీవో నాస్తి స్థిరో భోక్తా ఇతి తవాభ్యుపగమః । తతశ్చ భోగో భోగార్థ ఎవ, స నాన్యేన ప్రార్థనీయః । తథా మోక్షో మోక్షార్థ ఎవేతి ముముక్షుణా నాన్యేన భవితవ్యమ్ । అన్యేన చేత్ప్రార్థ్యేతోభయమ్ , భోగమోక్షకాలావస్థాయినా తేన భవితవ్యమ్ । అవస్థాయిత్వే క్షణికత్వాభ్యుపగమవిరోధః । తస్మాదితరేతరోత్పత్తిమాత్రనిమిత్తత్వమవిద్యాదీనాం యది భవేత్ , భవతు నామ; న తు సఙ్ఘాతః సిధ్యేత్ , భోక్త్రభావాత్ — ఇత్యభిప్రాయః ॥ ౧౯ ॥
ఉత్తరోత్పాదే చ పూర్వనిరోధాత్ ॥ ౨౦ ॥
ఉక్తమేతత్ — అవిద్యాదీనాముత్పత్తిమాత్రనిమిత్తత్వాన్న సఙ్ఘాతసిద్ధిరస్తీతి; తదపి తు ఉత్పత్తిమాత్రనిమిత్తత్వం న సమ్భవతీతీదమిదానీముపపాద్యతే । క్షణభఙ్గవాదినోఽయమభ్యుపగమః — ఉత్తరస్మిన్క్షణే ఉత్పద్యమానే పూర్వః క్షణో నిరుధ్యత ఇతి । న చైవమభ్యుపగచ్ఛతా పూర్వోత్తరయోః క్షణయోర్హేతుఫలభావః శక్యతే సమ్పాదయితుమ్ , నిరుధ్యమానస్య నిరుద్ధస్య వా పూర్వక్షణస్యాభావగ్రస్తత్వాదుత్తరక్షణహేతుత్వానుపపత్తేః । అథ భావభూతః పరినిష్పన్నావస్థః పూర్వక్షణ ఉత్తరక్షణస్య హేతురిత్యభిప్రాయః, తథాపి నోపపద్యతే, భావభూతస్య పునర్వ్యాపారకల్పనాయాం క్షణాన్తరసమ్బన్ధప్రసఙ్గాత్ । అథ భావ ఎవాస్య వ్యాపార ఇత్యభిప్రాయః, తథాపి నైవోపపద్యతే, హేతుస్వభావానుపరక్తస్య ఫలస్యోత్పత్త్యసమ్భవాత్ । స్వభావోపరాగాభ్యుపగమే చ, హేతుస్వభావస్య ఫలకాలావస్థాయిత్వే సతి, క్షణభఙ్గాభ్యుపగమత్యాగప్రసఙ్గః । వినైవ వా స్వభావోపరాగేణ హేతుఫలభావమభ్యుపగచ్ఛతః సర్వత్ర తత్ప్రాప్తేరతిప్రసఙ్గః । అపి చోత్పాదనిరోధౌ నామ వస్తునః స్వరూపమేవ వా స్యాతామ్ , అవస్థాన్తరం వా, వస్త్వన్తరమేవ వా — సర్వథాపి నోపపద్యతే । యది తావద్వస్తునః స్వరూపమేవోత్పాదనిరోధౌ స్యాతామ్ , తతో వస్తుశబ్ద ఉత్పాదనిరోధశబ్దౌ చ పర్యాయాః ప్రాప్నుయుః । అథాస్తి కశ్చిద్విశేష ఇతి మన్యేత — ఉత్పాదనిరోధశబ్దాభ్యాం మధ్యవర్తినో వస్తున ఆద్యన్తాఖ్యే అవస్థే అభిలప్యేతే ఇతి, ఎవమప్యాద్యన్తమధ్యక్షణత్రయసమ్బన్ధిత్వాద్వస్తునః క్షణికత్వాభ్యుపగమహానిః । అథాత్యన్తవ్యతిరిక్తావేవోత్పాదనిరోధౌ వస్తునః స్యాతామ్ — అశ్వమహిషవత్ , తతో వస్తు ఉత్పాదనిరోధాభ్యామసంసృష్టమితి వస్తునః శాశ్వతత్వప్రసఙ్గః । యది చ దర్శనాదర్శనే వస్తున ఉత్పాదనిరోధౌ స్యాతామ్ , ఎవమపి ద్రష్టృధర్మౌ తౌ న వస్తుధర్మావితి వస్తునః శాశ్వతత్వప్రసఙ్గ ఎవ । తస్మాదప్యసఙ్గతం సౌగతం మతమ్ ॥ ౨౦ ॥
అసతి ప్రతిజ్ఞోపరోధో యౌగపద్యమన్యథా ॥ ౨౧ ॥
క్షణభఙ్గవాదే పూర్వక్షణో నిరోధగ్రస్తత్వాన్నోత్తరస్య క్షణస్య హేతుర్భవతీత్యుక్తమ్ । అథాసత్యేవ హేతౌ ఫలోత్పత్తిం బ్రూయాత్ , తతః ప్రతిజ్ఞోపరోధః స్యాత్ — చతుర్విధాన్హేతూన్ప్రతీత్య చిత్తచైత్తా ఉత్పద్యన్త ఇతీయం ప్రతిజ్ఞా హీయేత । నిర్హేతుకాయాం చోత్పత్తావప్రతిబన్ధాత్సర్వం సర్వత్రోత్పద్యేత । అథోత్తరక్షణోత్పత్తిర్యావత్తావదవతిష్ఠతే పూర్వక్షణ ఇతి బ్రూయాత్ , తతో యౌగపద్యం హేతుఫలయోః స్యాత్; తథాపి ప్రతిజ్ఞోపరోధ ఎవ స్యాత్ — క్షణికాః సర్వే సంస్కారా ఇతీయం ప్రతిజ్ఞోపరుధ్యేత ॥ ౨౧ ॥
ప్రతిసంఖ్యాఽప్రతిసంఖ్యానిరోధాప్రాప్తిరవిచ్ఛేదాత్ ॥ ౨౨ ॥
అపి చ వైనాశికాః కల్పయన్తి — బుద్ధిబోధ్యం త్రయాదన్యత్సంస్కృతం క్షణికం చేతి । తదపి చ త్రయమ్ — ప్రతిసంఖ్యాప్రతిసంఖ్యానిరోధౌ ఆకాశం చేత్యాచక్షతే । త్రయమపి చైతత్ అవస్తు అభావమాత్రం నిరుపాఖ్యమితి మన్యన్తే । బుద్ధిపూర్వకః కిల వినాశో భావానాం ప్రతిసంఖ్యానిరోధో నామ భాష్యతే । తద్విపరీతోఽప్రతిసంఖ్యానిరోధః । ఆవరణాభావమాత్రమాకాశమితి । తేషామాకాశం పరస్తాత్ప్రత్యాఖ్యాస్యతి । నిరోధద్వయమిదానీం ప్రత్యాచష్టే — ప్రతిసంఖ్యాప్రతిసంఖ్యానిరోధయోః అప్రాప్తిరసమ్భవ ఇత్యర్థః । కస్మాత్ ? అవిచ్ఛేదాత్ — ఎతౌ హి ప్రతిసంఖ్యాప్రతిసంఖ్యానిరోధౌ సన్తానగోచరౌ వా స్యాతామ్ , భావగోచరౌ వా ? న తావత్సన్తానగోచరౌ సమ్భవతః, సర్వేష్వపి సన్తానేషు సన్తానినామవిచ్ఛిన్నేన హేతుఫలభావేన సన్తానవిచ్ఛేదస్యాసమ్భవాత్ । నాపి భావగోచరౌ సమ్భవతః — న హి భావానాం నిరన్వయో నిరుపాఖ్యో వినాశః సమ్భవతి, సర్వాస్వప్యవస్థాసు ప్రత్యభిజ్ఞానబలేనాన్వయ్యవిచ్ఛేదదర్శనాత్ , అస్పష్టప్రత్యభిజ్ఞానాస్వప్యవస్థాసు క్వచిద్దృష్టేనాన్వయ్యవిచ్ఛేదేనాన్యత్రాపి తదనుమానాత్ । తస్మాత్పరపరికల్పితస్య నిరోధద్వయస్యానుపపత్తిః ॥ ౨౨ ॥
యోఽయమవిద్యాదినిరోధః ప్రతిసంఖ్యానిరోధాన్తఃపాతీ పరపరికల్పితః, స సమ్యగ్జ్ఞానాద్వా సపరికరాత్స్యాత్; స్వయమేవ వా ? పూర్వస్మిన్వికల్పే నిర్హేతుకవినాశాభ్యుపగమహానిప్రసఙ్గః; ఉత్తరస్మింస్తు మార్గోపదేశానర్థక్యప్రసఙ్గః । ఎవముభయథాపి దోషప్రసఙ్గాదసమఞ్జసమిదం దర్శనమ్ ॥ ౨౩ ॥
యచ్చ తేషామేవాభిప్రేతం నిరోధద్వయమాకాశం చ నిరుపాఖ్యమితి —
తత్ర నిరోధద్వయస్య నిరుపాఖ్యత్వం పురస్తాన్నిరాకృతమ్ ।
ఆకాశస్యేదానీం నిరాక్రియతే ।
ఆకాశే చాయుక్తో నిరుపాఖ్యత్వాభ్యుపగమః,
ప్రతిసంఖ్యాప్రతిసంఖ్యానిరోధయోరివ వస్తుత్వప్రతిపత్తేరవిశేషాత్ ।
ఆగమప్రామాణ్యాత్తావత్ ‘ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్య ఆకాశస్య చ వస్తుత్వప్రసిద్ధిః ।
విప్రతిపన్నాన్ప్రతి తు శబ్దగుణానుమేయత్వం వక్తవ్యమ్ —
గన్ధాదీనాం గుణానాం పృథివ్యాదివస్త్వాశ్రయత్వదర్శనాత్ ।
అపి చ ఆవరణాభావమాత్రమాకాశమిచ్ఛతామ్ ,
ఎకస్మిన్సుపర్ణే పతత్యావరణస్య విద్యమానత్వాత్సుపర్ణాన్తరస్యోత్పిత్సతోఽనవకాశత్వప్రసఙ్గః ।
యత్రావరణాభావస్తత్ర పతిష్యతీతి చేత్ —
యేనావరణాభావో విశేష్యతే,
తత్తర్హి వస్తుభూతమేవాకాశం స్యాత్ ,
న ఆవరణాభావమాత్రమ్ ।
అపి చ ఆవరణాభావమాత్రమాకాశం మన్యమానస్య సౌగతస్య స్వాభ్యుపగమవిరోధః ప్రసజ్యేత ।
సౌగతే హి సమయే ‘
పృథివీ భగవః కింసన్నిశ్రయా’
ఇత్యస్మిన్ప్రశ్నప్రతివచనప్రవాహే పృథివ్యాదీనామన్తే ‘
వాయుః కింసన్నిశ్రయః’
ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనం భవతి — ‘
వాయురాకాశసన్నిశ్రయః’
ఇతి ।
తదాకాశస్యావస్తుత్వే న సమఞ్జసం స్యాత్ ।
తస్మాదప్యయుక్తమాకాశస్యావస్తుత్వమ్ ।
అపి చ నిరోధద్వయమాకాశం చ త్రయమప్యేతన్నిరుపాఖ్యమవస్తు నిత్యం చేతి విప్రతిషిద్ధమ్ ।
న హ్యవస్తునో నిత్యత్వమనిత్యత్వం వా సమ్భవతి,
వస్త్వాశ్రయత్వాద్ధర్మధర్మివ్యవహారస్య ।
ధర్మధర్మిభావే హి ఘటాదివద్వస్తుత్వమేవ స్యాత్ ,
న నిరుపాఖ్యత్వమ్ ॥ ౨౪ ॥
అపి చ వైనాశికః సర్వస్య వస్తునః క్షణికతామభ్యుపయన్ ఉపలబ్ధురపి క్షణికతామభ్యుపేయాత్ । న చ సా సమ్భవతి; అనుస్మృతేః — అనుభవమ్ ఉపలబ్ధిమనూత్పద్యమానం స్మరణమేవ అనుస్మృతిః । సా చోపలబ్ధ్యేకకర్తృకా సతీ సమ్భవతి, పురుషాన్తరోపలబ్ధివిషయే పురుషాన్తరస్య స్మృత్యదర్శనాత్ । కథం హి ‘అహమదోఽద్రాక్షమ్ — ఇదం పశ్యామి’ ఇతి చ పూర్వోత్తరదర్శిన్యేకస్మిన్నసతి ప్రత్యయః స్యాత్ । అపి చ దర్శనస్మరణయోః కర్తర్యేకస్మిన్ప్రత్యక్షః ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యయః సర్వస్య లోకస్య ప్రసిద్ధః — ‘అహమదోఽద్రాక్షమ్ — ఇదం పశ్యామి’ ఇతి । యది హి తయోర్భిన్నః కర్తా స్యాత్ , తతః ‘అహం స్మరామి — అద్రాక్షీదన్యః’ ఇతి ప్రతీయాత్; న త్వేవం ప్రత్యేతి కశ్చిత్ । యత్రైవం ప్రత్యయస్తత్ర దర్శనస్మరణయోర్భిన్నమేవ కర్తారం సర్వలోకోఽవగచ్ఛతి — ‘స్మరామ్యహమ్ — అసావదోఽద్రాక్షీత్’ ఇతి । ఇహ తు ‘అహమదోఽద్రాక్షమ్’ ఇతి దర్శనస్మరణయోర్వైనాశికోఽప్యాత్మానమేవైకం కర్తారమవగచ్ఛతి; న ‘నాహమ్’ ఇత్యాత్మనో దర్శనం నిర్వృత్తం నిహ్నుతే — యథా అగ్నిరనుష్ణోఽప్రకాశ ఇతి వా । తత్రైవం సత్యేకస్య దర్శనస్మరణలక్షణక్షణద్వయసమ్బన్ధే క్షణికత్వాభ్యుపగమహానిరపరిహార్యా వైనాశికస్య స్యాత్ । తథా అనన్తరామనన్తరామాత్మన ఎవ ప్రతిపత్తిం ప్రత్యభిజానన్నేకకర్తృకామ్ ఆ ఉత్తమాదుచ్ఛ్వాసాత్ , అతీతాశ్చ ప్రతిపత్తీః ఆ జన్మన ఆత్మైకకర్తృకాః ప్రతిసన్దధానః, కథం క్షణభఙ్గవాదీ వైనాశికో నాపత్రపేత ? స యది బ్రూయాత్ సాదృశ్యాదేతత్సమ్పత్స్యత ఇతి, తం ప్రతిబ్రూయాత్ — తేనేదం సదృశమితి ద్వయాయత్తత్వాత్సాదృశ్యస్య, క్షణభఙ్గవాదినః సదృశయోర్ద్వయోర్వస్తునోర్గ్రహీతురేకస్యాభావాత్ , సాదృశ్యనిమిత్తం ప్రతిసన్ధానమితి మిథ్యాప్రలాప ఎవ స్యాత్ । స్యాచ్చేత్పూర్వోత్తరయోః క్షణయోః సాదృశ్యస్య గ్రహీతైకః, తథా సత్యేకస్య క్షణద్వయావస్థానాత్క్షణికత్వప్రతిజ్ఞా పీడ్యేత । ‘తేనేదం సదృశమ్’ ఇతి ప్రత్యయాన్తరమేవేదమ్ , న పూర్వోత్తరక్షణద్వయగ్రహణనిమిత్తమితి చేత్ , న; తేన ఇదమ్ ఇతి భిన్నపదార్థోపాదానాత్ । ప్రత్యయాన్తరమేవ చేత్సాదృశ్యవిషయం స్యాత్ , ‘తేనేదం సదృశమ్’ ఇతి వాక్యప్రయోగోఽనర్థకః స్యాత్ , సాదృశ్యమ్ ఇత్యేవ ప్రయోగః ప్రాప్నుయాత్ । యదా హి లోకప్రసిద్ధః పదార్థః పరీక్షకైర్న పరిగృహ్యతే, తదా స్వపక్షసిద్ధిః పరపక్షదోషో వా ఉభయమప్యుచ్యమానం పరీక్షకాణామాత్మనశ్చ యథార్థత్వేన న బుద్ధిసన్తానమారోహతి । ఎవమేవైషోఽర్థః ఇతి నిశ్చితం యత్ , తదేవ వక్తవ్యమ్ । తతోఽన్యదుచ్యమానం బహుప్రలాపిత్వమాత్మనః కేవలం ప్రఖ్యాపయేత్ । న చాయం సాదృశ్యాత్సంవ్యవహారో యుక్తః; తద్భావావగమాత్ , తత్సదృశభావానవగమాచ్చ । భవేదపి కదాచిద్బాహ్యవస్తుని విప్రలమ్భసమ్భవాత్ ‘తదేవేదం స్యాత్ , తత్సదృశం వా’ ఇతి సన్దేహః । ఉపలబ్ధరి తు సన్దేహోఽపి న కదాచిద్భవతి — ‘స ఎవాహం స్యాం తత్సదృశో వా’ ఇతి, ‘య ఎవాహం పూర్వేద్యురద్రాక్షం స ఎవాహమద్య స్మరామి’ ఇతి నిశ్చితతద్భావోపలమ్భాత్ । తస్మాదప్యనుపపన్నో వైనాశికసమయః ॥ ౨౫ ॥
ఇతశ్చానుపపన్నో వైనాశికసమయః, యతః స్థిరమనుయాయికారణమనభ్యుపగచ్ఛతామ్ అభావాద్భావోత్పత్తిరిత్యేతదాపద్యేత । దర్శయన్తి చాభావాద్భావోత్పత్తిమ్ — ‘నానుపమృద్య ప్రాదుర్భావాత్’ ఇతి । వినష్టాద్ధి కిల బీజాదఙ్కుర ఉత్పద్యతే, తథా వినష్టాత్క్షీరాద్దధి, మృత్పిణ్డాచ్చ ఘటః । కూటస్థాచ్చేత్కారణాత్కార్యముత్పద్యేత, అవిశేషాత్సర్వం సర్వత ఉత్పద్యేత । తస్మాదభావగ్రస్తేభ్యో బీజాదిభ్యోఽఙ్కురాదీనాముత్పద్యమానత్వాదభావాద్భావోత్పత్తిః — ఇతి మన్యన్తే । తత్రేదముచ్యతే — ‘నాసతోఽదృష్టత్వాత్’ ఇతి । నాభావాద్భావ ఉత్పద్యతే । యద్యభావాద్భావ ఉత్పద్యేత, అభావత్వావిశేషాత్కారణవిశేషాభ్యుపగమోఽనర్థకః స్యాత్ । న హి, బీజాదీనాముపమృదితానాం యోఽభావస్తస్యాభావస్య శశవిషాణాదీనాం చ, నిఃస్వభావత్వావిశేషాదభావత్వే కశ్చిద్విశేషోఽస్తి; యేన, బీజాదేవాఙ్కురో జాయతే క్షీరాదేవ దధి — ఇత్యేవంజాతీయకః కారణవిశేషాభ్యుపగమోఽర్థవాన్స్యాత్ । నిర్విశేషస్య త్వభావస్య కారణత్వాభ్యుపగమే శశవిషాణాదిభ్యోఽప్యఙ్కురాదయో జాయేరన్; న చైవం దృశ్యతే । యది పునరభావస్యాపి విశేషోఽభ్యుపగమ్యేత — ఉత్పలాదీనామివ నీలత్వాదిః, తతో విశేషవత్త్వాదేవాభావస్య భావత్వముత్పలాదివత్ప్రసజ్యేత । నాప్యభావః కస్యచిదుత్పత్తిహేతుః స్యాత్ , అభావత్వాదేవ, శశవిషాణాదివత్ । అభావాచ్చ భావోత్పత్తావభావాన్వితమేవ సర్వం కార్యం స్యాత్; న చైవం దృశ్యతే, సర్వస్య చ వస్తునః స్వేన స్వేన రూపేణ భావాత్మనైవోపలభ్యమానత్వాత్ । న చ మృదన్వితాః శరావాదయో భావాస్తన్త్వాదివికారాః కేనచిదభ్యుపగమ్యన్తే । మృద్వికారానేవ తు మృదన్వితాన్భావాన్ లోకః ప్రత్యేతి । యత్తూక్తమ్ — స్వరూపోపమర్దమన్తరేణ కస్యచిత్కూటస్థస్య వస్తునః కారణత్వానుపపత్తేరభావాద్భావోత్పత్తిర్భవితుమర్హతీతి, తద్దురుక్తమ్ , స్థిరస్వభావానామేవ సువర్ణాదీనాం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానానాం రుచకాదికార్యకారణభావదర్శనాత్ । యేష్వపి బీజాదిషు స్వరూపోపమర్దో లక్ష్యతే, తేష్వపి నాసావుపమృద్యమానా పూర్వావస్థా ఉత్తరావస్థాయాః కారణమభ్యుపగమ్యతే, అనుపమృద్యమానానామేవానుయాయినాం బీజాద్యవయవానామఙ్కురాదికారణభావాభ్యుపగమాత్ । తస్మాదసద్భ్యః శశవిషాణాదిభ్యః సదుత్పత్త్యదర్శనాత్ , సద్భ్యశ్చ సువర్ణాదిభ్యః సదుత్పత్తిదర్శనాత్ , అనుపపన్నోఽయమభావాద్భావోత్పత్త్యభ్యుపగమః । అపి చ చతుర్భిశ్చిత్తచైత్తా ఉత్పద్యన్తే పరమాణుభ్యశ్చ భూతభౌతికలక్షణః సముదాయ ఉత్పద్యతే — ఇత్యభ్యుపగమ్య, పునరభావాద్భావోత్పత్తిం కల్పయద్భిరభ్యుపగతమపహ్నువానైర్వైనాశికైః సర్వో లోక ఆకులీక్రియతే ॥ ౨౬ ॥
ఉదాసీనానామపి చైవం సిద్ధిః ॥ ౨౭ ॥
యది చాభావాద్భావోత్పత్తిరభ్యుపగమ్యేత, ఎవం సత్యుదాసీనానామనీహమానానామపి జనానామభిమతసిద్ధిః స్యాత్ , అభావస్య సులభత్వాత్ । కృషీవలస్య క్షేత్రకర్మణ్యప్రయతమానస్యాపి సస్యనిష్పత్తిః స్యాత్ । కులాలస్య చ మృత్సంస్క్రియాయామప్రయతమానస్యాపి అమత్రోత్పత్తిః । తన్తువాయస్యాపి తన్తూనతన్వానస్యాపి తన్వానస్యేవ వస్త్రలాభః । స్వర్గాపవర్గయోశ్చ న కశ్చిత్కథఞ్చిత్సమీహేత । న చైతద్యుజ్యతే అభ్యుపగమ్యతే వా కేనచిత్ । తస్మాదప్యనుపపన్నోఽయమభావాద్భావోత్పత్త్యభ్యుపగమః ॥ ౨౭ ॥
అభావాధికరణమ్
ఎవం బాహ్యార్థవాదమాశ్రిత్య సముదాయాప్రాప్త్యాదిషు దూషణేషూద్భావితేషు విజ్ఞానవాదీ బౌద్ధ ఇదానీం ప్రత్యవతిష్ఠతే — కేషాఞ్చిత్కిల వినేయానాం బాహ్యే వస్తున్యభినివేశమాలక్ష్య తదనురోధేన బాహ్యార్థవాదప్రక్రియేయం విరచితా । నాసౌ సుగతాభిప్రాయః । తస్య తు విజ్ఞానైకస్కన్ధవాద ఎవాభిప్రేతః । తస్మింశ్చ విజ్ఞానవాదే బుద్ధ్యారూఢేన రూపేణాన్తస్థ ఎవ ప్రమాణప్రమేయఫలవ్యవహారః సర్వ ఉపపద్యతే, సత్యపి బాహ్యేఽర్థే బుద్ధ్యారోహమన్తరేణ ప్రమాణాదివ్యవహారానవతారాత్ । కథం పునరవగమ్యతే — అన్తస్థ ఎవాయం సర్వవ్యవహారః, న విజ్ఞానవ్యతిరిక్తో బాహ్యోఽర్థోఽస్తీతి ? తదసమ్భవాదిత్యాహ — స హి బాహ్యోఽర్థోఽభ్యుపగమ్యమానః పరమాణవో వా స్యుః, తత్సమూహా వా స్తమ్భాదయః స్యుః । తత్ర న తావత్పరమాణవః స్తమ్భాదిప్రత్యయపరిచ్ఛేద్యా భవితుమర్హన్తి, పరమాణ్వాభాసజ్ఞానానుపపత్తేః । నాపి తత్సమూహాః స్తమ్భాదయః, తేషాం పరమాణుభ్యోఽన్యత్వానన్యత్వాభ్యాం నిరూపయితుమశక్యత్వాత్ । ఎవం జాత్యాదీనపి ప్రత్యాచక్షీత । అపి చ అనుభవమాత్రేణ సాధారణాత్మనో జ్ఞానస్య జాయమానస్య యోఽయం ప్రతివిషయం పక్షపాతః — స్తమ్భజ్ఞానం కుడ్యజ్ఞానం ఘటజ్ఞానం పటజ్ఞానమితి, నాసౌ జ్ఞానగతవిశేషమన్తరేణోపపద్యత ఇత్యవశ్యం విషయసారూప్యం జ్ఞానస్యాఙ్గీకర్తవ్యమ్ । అఙ్గీకృతే చ తస్మిన్విషయాకారస్య జ్ఞానేనైవావరుద్ధత్వాదపార్థికా బాహ్యార్థసద్భావకల్పనా । అపి చ సహోపలమ్భనియమాదభేదో విషయవిజ్ఞానయోరాపతతి । న హ్యనయోరేకస్యానుపలమ్భేఽన్యస్యోపలమ్భోఽస్తి । న చైతత్స్వభావవివేకే యుక్తమ్ , ప్రతిబన్ధకారణాభావాత్ । తస్మాదప్యర్థాభావః । స్వప్నాదివచ్చేదం ద్రష్టవ్యమ్ — యథా హి స్వప్నమాయామరీచ్యుదకగన్ధర్వనగరాదిప్రత్యయా వినైవ బాహ్యేనార్థేన గ్రాహ్యగ్రాహకాకారా భవన్తి । ఎవం జాగరితగోచరా అపి స్తమ్భాదిప్రత్యయా భవితుమర్హన్తీత్యవగమ్యతే, ప్రత్యయత్వావిశేషాత్ । కథం పునరసతి బాహ్యార్థే ప్రత్యయవైచిత్ర్యముపపద్యతే ? వాసనావైచిత్ర్యాదిత్యాహ — అనాదౌ హి సంసారే బీజాఙ్కురవద్విజ్ఞానానాం వాసనానాం చాన్యోన్యనిమిత్తనైమిత్తికభావేన వైచిత్ర్యం న విప్రతిషిధ్యతే । అపి చ అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వాసనానిమిత్తమేవ జ్ఞానవైచిత్ర్యమిత్యవగమ్యతే, స్వప్నాదిష్వన్తరేణాప్యర్థం వాసనానిమిత్తస్య జ్ఞానవైచిత్ర్యస్య ఉభాభ్యామప్యావాభ్యామభ్యుపగమ్యమానత్వాత్ , అన్తరేణ తు వాసనామర్థనిమిత్తస్య జ్ఞానవైచిత్ర్యస్య మయా అనభ్యుపగమ్యమానత్వాత్ । తస్మాదప్యభావో బాహ్యార్థస్యేతి । ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
‘నాభావ ఉపలబ్ధేరి’ తి । న ఖల్వభావో బాహ్యస్యార్థస్యాధ్యవసాతుం శక్యతే । కస్మాత్ ? ఉపలబ్ధేః — ఉపలభ్యతే హి ప్రతిప్రత్యయం బాహ్యోఽర్థః — స్తమ్భః కుడ్యం ఘటః పట ఇతి । న చోపలభ్యమానస్యైవాభావో భవితుమర్హతి । యథా హి కశ్చిద్భుఞ్జానో భుజిసాధ్యాయాం తృప్తౌ స్వయమనుభూయమానాయామేవం బ్రూయాత్ — ‘నాహం భుఞ్జే న వా తృప్యామి’ ఇతి — తద్వదిన్ద్రియసన్నికర్షేణ స్వయముపలభమాన ఎవ బాహ్యమర్థమ్ , ‘నాహముపలభే న చ సోఽస్తి’ ఇతి బ్రువన్ , కథముపాదేయవచనః స్యాత్ । నను నాహమేవం బ్రవీమి — ‘న కఞ్చిదర్థముపలభే’ ఇతి । కిం తు ‘ఉపలబ్ధివ్యతిరిక్తం నోపలభే’ ఇతి బ్రవీమి । బాఢమేవం బ్రవీషి నిరఙ్కుశత్వాత్తే తుణ్డస్య, న తు యుక్త్యుపేతం బ్రవీషి, యత ఉపలబ్ధివ్యతిరేకోఽపి బలాదర్థస్యాభ్యుపగన్తవ్యః, ఉపలబ్ధేరేవ । న హి కశ్చిదుపలబ్ధిమేవ స్తమ్భః కుడ్యం చేత్యుపలభతే । ఉపలబ్ధివిషయత్వేనైవ తు స్తమ్భకుడ్యాదీన్సర్వే లౌకికా ఉపలభన్తే । అతశ్చ ఎవమేవ సర్వే లౌకికా ఉపలభన్తే, యత్ ప్రత్యాచక్షాణా అపి బాహ్యమర్థమ్ ఎవమాచక్షతే — ‘యదన్తర్జ్ఞేయరూపం తద్బహిర్వదవభాసతే’ ఇతి — తేఽపి హి సర్వలోకప్రసిద్ధాం బహిరవభాసమానాం సంవిదం ప్రతిలభమానాః, ప్రత్యాఖ్యాతుకామాశ్చ బాహ్యమర్థమ్ , ‘బహిర్వత్’ ఇతి వత్కారం కుర్వన్తి । ఇతరథా హి కస్మాత్ ‘బహిర్వత్’ ఇతి బ్రూయుః । న హి ‘విష్ణుమిత్రో వన్ధ్యాపుత్రవదవభాసతే’ ఇతి కశ్చిదాచక్షీత । తస్మాత్ యథానుభవం తత్త్వమ్ అభ్యుపగచ్ఛద్భిః బహిరేవావభాసతే ఇతి యుక్తమ్ అభ్యుపగన్తుమ్ , న తు బహిర్వత్ అవభాసత ఇతి । నను బాహ్యస్యార్థస్యాసమ్భవాత్ బహిర్వదవభాసతే ఇత్యధ్యవసితమ్ । నాయం సాధురధ్యవసాయః, యతః ప్రమాణప్రవృత్త్యప్రవృత్తిపూర్వకౌ సమ్భవాసమ్భవావవధార్యేతే, న పునః సమ్భవాసమ్భవపూర్వికే ప్రమాణప్రవృత్త్యప్రవృత్తీ । యద్ధి ప్రత్యక్షాదీనామన్యతమేనాపి ప్రమాణేనోపలభ్యతే, తత్సమ్భవతి । యత్తు న కేనచిదపి ప్రమాణేనోపలభ్యతే, తన్న సమ్భవతి । ఇహ తు యథాస్వం సర్వైరేవ ప్రమాణైర్బాహ్యోఽర్థ ఉపలభ్యమానః కథం వ్యతిరేకావ్యతిరేకాదివికల్పైర్న సమ్భవతీత్యుచ్యేత — ఉపలబ్ధేరేవ । న చ జ్ఞానస్య విషయసారూప్యాద్విషయనాశో భవతి, అసతి విషయే విషయసారూప్యానుపపత్తేః, బహిరుపలబ్ధేశ్చ విషయస్య । అత ఎవ సహోపలమ్భనియమోఽపి ప్రత్యయవిషయయోరుపాయోపేయభావహేతుకః, న అభేదహేతుకః — ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । అపి చ ఘటజ్ఞానం పటజ్ఞానమితి విశేషణయోరేవ ఘటపటయోర్భేదః, న విశేష్యస్య జ్ఞానస్య — యథా శుక్లో గౌః కృష్ణో గౌరితి శౌక్ల్యకార్ష్ణ్యయోరేవ భేదః, న గోత్వస్య । ద్వాభ్యాం చ భేద ఎకస్య సిద్ధో భవతి, ఎకస్మాచ్చ ద్వయోః । తస్మాదర్థజ్ఞానయోర్భేదః । తథా ఘటదర్శనం ఘటస్మరణమిత్యత్రాపి ప్రతిపత్తవ్యమ్ । అత్రాపి హి విశేష్యయోరేవ దర్శనస్మరణయోర్భేదః, న విశేషణస్య ఘటస్య — యథా క్షీరగన్ధః క్షీరరస ఇతి విశేష్యయోరేవ గన్ధరసయోర్భేదః, న విశేషణస్య క్షీరస్య, తద్వత్ । అపి చ ద్వయోర్విజ్ఞానయోః పూర్వోత్తరకాలయోః స్వసంవేదనేనైవ ఉపక్షీణయోః ఇతరేతరగ్రాహ్యగ్రాహకత్వానుపపత్తిః । తతశ్చ — విజ్ఞానభేదప్రతిజ్ఞా క్షణికత్వాదిధర్మప్రతిజ్ఞా స్వలక్షణసామాన్యలక్షణవాస్యవాసకత్వావిద్యోపప్లవసదసద్ధర్మబన్ధమోక్షాదిప్రతిజ్ఞాశ్చ స్వశాస్త్రగతాః — తా హీయేరన్ । కిఞ్చాన్యత్ — విజ్ఞానం విజ్ఞానమిత్యభ్యుపగచ్ఛతా బాహ్యోఽర్థః స్తమ్భః కుడ్యమిత్యేవంజాతీయకః కస్మాన్నాభ్యుపగమ్యత ఇతి వక్తవ్యమ్ । విజ్ఞానమనుభూయత ఇతి చేత్ , బాహ్యోఽప్యర్థోఽనుభూయత ఎవేతి యుక్తమభ్యుపగన్తుమ్ । అథ విజ్ఞానం ప్రకాశాత్మకత్వాత్ప్రదీపవత్స్వయమేవానుభూయతే, న తథా బాహ్యోఽప్యర్థ ఇతి చేత్ — అత్యన్తవిరుద్ధాం స్వాత్మని క్రియామభ్యుపగచ్ఛసి — అగ్నిరాత్మానం దహతీతివత్ । అవిరుద్ధం తు లోకప్రసిద్ధమ్ — స్వాత్మవ్యతిరిక్తేన విజ్ఞానేన బాహ్యోఽర్థోఽనుభూయత ఇతి నేచ్ఛసి; అహో పాణ్డిత్యం మహద్దర్శితమ్ । న చార్థావ్యతిరిక్తమపి విజ్ఞానం స్వయమేవానుభూయతే, స్వాత్మని క్రియావిరోధాదేవ । నను విజ్ఞానస్య స్వరూపవ్యతిరిక్తగ్రాహ్యత్వే, తదప్యన్యేన గ్రాహ్యం తదప్యన్యేన — ఇత్యనవస్థా ప్రాప్నోతి । అపి చ ప్రదీపవదవభాసాత్మకత్వాజ్జ్ఞానస్య జ్ఞానాన్తరం కల్పయతః సమత్వాదవభాస్యావభాసకభావానుపపత్తేః కల్పనానర్థక్యమితి తదుభయమప్యసత్ । విజ్ఞానగ్రహణమాత్ర ఎవ విజ్ఞానసాక్షిణో గ్రహణాకాఙ్క్షానుత్పాదాదనవస్థాశఙ్కానుపపత్తేః, సాక్షిప్రత్యయయోశ్చ స్వభావవైషమ్యాదుపలబ్ధ్రుపలభ్యభావోపపత్తేః, స్వయంసిద్ధస్య చ సాక్షిణోఽప్రత్యాఖ్యేయత్వాత్ । కిఞ్చాన్యత్ — ప్రదీపవద్విజ్ఞానమవభాసకాన్తరనిరపేక్షం స్వయమేవ ప్రథతే ఇతి బ్రువతా అప్రమాణగమ్యం విజ్ఞానమనవగన్తృకమిత్యుక్తం స్యాత్ — శిలాఘనమధ్యస్థప్రదీపసహస్రప్రథనవత్ । బాఢమేవమ్ — అనుభవరూపత్వాత్తు విజ్ఞానస్యేష్టో నః పక్షస్త్వయా అనుజ్ఞాయత ఇతి చేత్ , న; అన్యస్యావగన్తుశ్చక్షుఃసాధనస్య ప్రదీపాదిప్రథనదర్శనాత్ । అతో విజ్ఞానస్యాప్యవభాస్యత్వావిశేషాత్సత్యేవాన్యస్మిన్నవగన్తరి ప్రథనం ప్రదీపవదిత్యవగమ్యతే । సాక్షిణోఽవగన్తుః స్వయంసిద్ధతాముపక్షిపతా స్వయం ప్రథతే విజ్ఞానమ్ ఇత్యేష ఎవ మమ పక్షస్త్వయా వాచోయుక్త్యన్తరేణాశ్రిత ఇతి చేత్ , న; విజ్ఞానస్యోత్పత్తిప్రధ్వంసానేకత్వాదివిశేషవత్త్వాభ్యుపగమాత్ । అతః ప్రదీపవద్విజ్ఞానస్యాపి వ్యతిరిక్తావగమ్యత్వమస్మాభిః ప్రసాధితమ్ ॥ ౨౮ ॥
వైధర్మ్యాచ్చ న స్వప్నాదివత్ ॥ ౨౯ ॥
యదుక్తం బాహ్యార్థాపలాపినా — స్వప్నాదిప్రత్యయవజ్జాగరితగోచరా అపి స్తమ్భాదిప్రత్యయా వినైవ బాహ్యేనార్థేన భవేయుః, ప్రత్యయత్వావిశేషాదితి, తత్ప్రతివక్తవ్యమ్ । అత్రోచ్యతే — న స్వప్నాదిప్రత్యయవజ్జాగ్రత్ప్రత్యయా భవితుమర్హన్తి । కస్మాత్ ? వైధర్మ్యాత్ — వైధర్మ్యం హి భవతి స్వప్నజాగరితయోః । కిం పునర్వైధర్మ్యమ్ ? బాధాబాధావితి బ్రూమః — బాధ్యతే హి స్వప్నోపలబ్ధం వస్తు ప్రతిబుద్ధస్య — మిథ్యా మయోపలబ్ధో మహాజనసమాగమ ఇతి, న హ్యస్తి మమ మహాజనసమాగమః, నిద్రాగ్లానం తు మే మనో బభూవ, తేనైషా భ్రాన్తిరుద్బభూవేతి । ఎవం మాయాదిష్వపి భవతి యథాయథం బాధః । నైవం జాగరితోపలబ్ధం వస్తు స్తమ్భాదికం కస్యాఞ్చిదప్యవస్థాయాం బాధ్యతే । అపి చ స్మృతిరేషా, యత్స్వప్నదర్శనమ్ । ఉపలబ్ధిస్తు జాగరితదర్శనమ్ । స్మృత్యుపలబ్ధ్యోశ్చ ప్రత్యక్షమన్తరం స్వయమనుభూయతే అర్థవిప్రయోగసమ్ప్రయోగాత్మకమ్ — ఇష్టం పుత్రం స్మరామి, నోపలభే, ఉపలబ్ధుమిచ్ఛామీతి । తత్రైవం సతి న శక్యతే వక్తుమ్ — మిథ్యా జాగరితోపలబ్ధిః, ఉపలబ్ధిత్వాత్ , స్వప్నోపలబ్ధివదితి — ఉభయోరన్తరం స్వయమనుభవతా । న చ స్వానుభవాపలాపః ప్రాజ్ఞమానిభిర్యుక్తః కర్తుమ్ । అపి చ అనుభవవిరోధప్రసఙ్గాజ్జాగరితప్రత్యయానాం స్వతో నిరాలమ్బనతాం వక్తుమశక్నువతా స్వప్నప్రత్యయసాధర్మ్యాద్వక్తుమిష్యతే । న చ యో యస్య స్వతో ధర్మో న సమ్భవతి సోఽన్యస్య సాధర్మ్యాత్తస్య సమ్భవిష్యతి । న హ్యగ్నిరుష్ణోఽనుభూయమాన ఉదకసాధర్మ్యాచ్ఛీతో భవిష్యతి । దర్శితం తు వైధర్మ్యం స్వప్నజాగరితయోః ॥ ౨౯ ॥
యదప్యుక్తమ్ — వినాప్యర్థేన జ్ఞానవైచిత్ర్యం వాసనావైచిత్ర్యాదేవావకల్పత ఇతి, తత్ప్రతివక్తవ్యమ్ । అత్రోచ్యతే — న భావో వాసనానాముపపద్యతే, త్వత్పక్షేఽనుపలబ్ధేర్బాహ్యానామర్థానామ్ । అర్థోపలబ్ధినిమిత్తా హి ప్రత్యర్థం నానారూపా వాసనా భవన్తి । అనుపలభ్యమానేషు త్వర్థేషు కింనిమిత్తా విచిత్రా వాసనా భవేయుః ? అనాదిత్వేఽప్యన్ధపరమ్పరాన్యాయేనాప్రతిష్ఠైవానవస్థా వ్యవహారవిలోపినీ స్యాత్ , నాభిప్రాయసిద్ధిః । యావప్యన్వయవ్యతిరేకావర్థాపలాపినోపన్యస్తౌ — వాసనానిమిత్తమేవేదం జ్ఞానజాతం నార్థనిమిత్తమితి, తావప్యేవం సతి ప్రత్యుక్తౌ ద్రష్టవ్యౌ; వినా అర్థోపలబ్ధ్యా వాసనానుపపత్తేః । అపి చ వినాపి వాసనాభిరర్థోపలబ్ధ్యుపగమాత్ , వినా త్వర్థోపలబ్ధ్యా వాసనోత్పత్త్యనభ్యుపగమాత్ అర్థసద్భావమేవాన్వయవ్యతిరేకావపి ప్రతిష్ఠాపయతః । అపి చ వాసనా నామ సంస్కారవిశేషాః । సంస్కారాశ్చ నాశ్రయమన్తరేణావకల్పన్తే; ఎవం లోకే దృష్టత్వాత్ । న చ తవ వాసనాశ్రయః కశ్చిదస్తి, ప్రమాణతోఽనుపలబ్ధేః ॥ ౩౦ ॥
యదప్యాలయవిజ్ఞానం నామ వాసనాశ్రయత్వేన పరికల్పితమ్ , తదపి క్షణికత్వాభ్యుపగమాదనవస్థితస్వరూపం సత్ ప్రవృత్తివిజ్ఞానవన్న వాసనానామధికరణం భవితుమర్హతి । న హి కాలత్రయసమ్బన్ధిన్యేకస్మిన్నన్వయిన్యసతి కూటస్థే వా సర్వార్థదర్శిని దేశకాలనిమిత్తాపేక్షవాసనాధానస్మృతిప్రతిసన్ధానాదివ్యవహారః సమ్భవతి । స్థిరస్వరూపత్వే త్వాలయవిజ్ఞానస్య సిద్ధాన్తహానిః । అపి చ విజ్ఞానవాదేఽపి క్షణికత్వాభ్యుపగమస్య సమానత్వాత్ , యాని బాహ్యార్థవాదే క్షణికత్వనిబన్ధనాని దూషణాన్యుద్భావితాని — ‘ఉత్తరోత్పాదే చ పూర్వనిరోధాత్’ ఇత్యేవమాదీని, తానీహాప్యనుసన్ధాతవ్యాని । ఎవమేతౌ ద్వావపి వైనాశికపక్షౌ నిరాకృతౌ — బాహ్యార్థవాదిపక్షో విజ్ఞానవాదిపక్షశ్చ । శూన్యవాదిపక్షస్తు సర్వప్రమాణవిప్రతిషిద్ధ ఇతి తన్నిరాకరణాయ నాదరః క్రియతే । న హ్యయం సర్వప్రమాణసిద్ధో లోకవ్యవహారోఽన్యత్తత్త్వమనధిగమ్య శక్యతేఽపహ్నోతుమ్ , అపవాదాభావే ఉత్సర్గప్రసిద్ధేః ॥ ౩౧ ॥
కిం బహునా ? సర్వప్రకారేణ — యథా యథాయం వైనాశికసమయ ఉపపత్తిమత్త్వాయ పరీక్ష్యతే తథా తథా — సికతాకూపవద్విదీర్యత ఎవ । న కాఞ్చిదప్యత్రోపపత్తిం పశ్యామః । అతశ్చానుపపన్నో వైనాశికతన్త్రవ్యవహారః । అపి చ బాహ్యార్థవిజ్ఞానశూన్యవాదత్రయమితరేతరవిరుద్ధముపదిశతా సుగతేన స్పష్టీకృతమాత్మనోఽసమ్బద్ధప్రలాపిత్వమ్ । ప్రద్వేషో వా ప్రజాసు — విరుద్ధార్థప్రతిపత్త్యా విముహ్యేయురిమాః ప్రజా ఇతి । సర్వథాప్యనాదరణీయోఽయం సుగతసమయః శ్రేయస్కామైరిత్యభిప్రాయః ॥ ౩౨ ॥
ఎకస్మిన్నసమ్భవాధికరణమ్
నైకస్మిన్నసమ్భవాత్ ॥ ౩౩ ॥
నిరస్తః సుగతసమయః । వివసనసమయ ఇదానీం నిరస్యతే । సప్త చైషాం పదార్థాః సమ్మతాః — జీవాజీవాస్రవసంవరనిర్జరబన్ధమోక్షా నామ । సంక్షేపతస్తు ద్వావేవ పదార్థౌ జీవాజీవాఖ్యౌ, యథాయోగం తయోరేవేతరాన్తర్భావాత్ — ఇతి మన్యన్తే । తయోరిమమపరం ప్రపఞ్చమాచక్షతే, పఞ్చాస్తికాయా నామ — జీవాస్తికాయః పుద్గలాస్తికాయో ధర్మాస్తికాయోఽధర్మాస్తికాయ ఆకాశాస్తికాయశ్చేతి । సర్వేషామప్యేషామవాన్తరభేదాన్బహువిధాన్స్వసమయపరికల్పితాన్వర్ణయన్తి । సర్వత్ర చేమం సప్తభఙ్గీనయం నామ న్యాయమవతారయన్తి — స్యాదస్తి, స్యాన్నాస్తి, స్యాదస్తి చ నాస్తి చ, స్యాదవక్తవ్యః, స్యాదస్తి చావక్తవ్యశ్చ, స్యాన్నాస్తి చావక్తవ్యశ్చ, స్యాదస్తి చ నాస్తి చావక్తవ్యశ్చేతి । ఎవమేవైకత్వనిత్యత్వాదిష్వపీమం సప్తభఙ్గీనయం యోజయన్తి ॥
అత్రాచక్ష్మహే — నాయమభ్యుపగమో యుక్త ఇతి । కుతః ? ఎకస్మిన్నసమ్భవాత్ । న హ్యేకస్మిన్ధర్మిణి యుగపత్సదసత్త్వాదివిరుద్ధధర్మసమావేశః సమ్భవతి, శీతోష్ణవత్ । య ఎతే సప్తపదార్థా నిర్ధారితా ఎతావన్త ఎవంరూపాశ్చేతి, తే తథైవ వా స్యుః, నైవ వా తథా స్యుః । ఇతరథా హి, తథా వా స్యురతథా వేత్యనిర్ధారితరూపం జ్ఞానం సంశయజ్ఞానవదప్రమాణమేవ స్యాత్ । నన్వనేకాత్మకం వస్త్వితి నిర్ధారితరూపమేవ జ్ఞానముత్పద్యమానం సంశయజ్ఞానవన్నాప్రమాణం భవితుమర్హతి । నేతి బ్రూమః — నిరఙ్కుశం హ్యనేకాన్తత్వం సర్వవస్తుషు ప్రతిజానానస్య నిర్ధారణస్యాపి వస్తుత్వావిశేషాత్ ‘స్యాదస్తి స్యాన్నాస్తి’ ఇత్యాదివికల్పోపనిపాతాదనిర్ధారణాత్మకతైవ స్యాత్ । ఎవం నిర్ధారయితుర్నిర్ధారణఫలస్య చ స్యాత్పక్షేఽస్తితా, స్యాచ్చ పక్షే నాస్తితేతి । ఎవం సతి కథం ప్రమాణభూతః సన్ తీర్థకరః ప్రమాణప్రమేయప్రమాతృప్రమితిష్వనిర్ధారితాసు ఉపదేష్టుం శక్నుయాత్ ? కథం వా తదభిప్రాయానుసారిణస్తదుపదిష్టేఽర్థేఽనిర్ధారితరూపే ప్రవర్తేరన్ ? ఐకాన్తికఫలత్వనిర్ధారణే హి సతి తత్సాధనానుష్ఠానాయ సర్వో లోకోఽనాకులః ప్రవర్తతే, నాన్యథా । అతశ్చానిర్ధారితార్థం శాస్త్రం ప్రణయన్ మత్తోన్మత్తవదనుపాదేయవచనః స్యాత్ । తథా పఞ్చానామస్తికాయానాం పఞ్చత్వసంఖ్యా ‘అస్తి వా నాస్తి వా’ ఇతి వికల్ప్యమానా, స్యాత్తావదేకస్మిన్పక్షే, పక్షాన్తరే తు న స్యాత్ — ఇత్యతో న్యూనసంఖ్యాత్వమధికసంఖ్యాత్వం వా ప్రాప్నుయాత్ । న చైషాం పదార్థానామవక్తవ్యత్వం సమ్భవతి । అవక్తవ్యాశ్చేన్నోచ్యేరన్ । ఉచ్యన్తే చావక్తవ్యాశ్చేతి విప్రతిషిద్ధమ్ । ఉచ్యమానాశ్చ తథైవావధార్యన్తే నావధార్యన్త ఇతి చ । తథా తదవధారణఫలం సమ్యగ్దర్శనమస్తి వా నాస్తి వా — ఎవం తద్విపరీతమసమ్యగ్దర్శనమప్యస్తి వా నాస్తి వా — ఇతి ప్రలపన్ మత్తోన్మత్తపక్షస్యైవ స్యాత్ , న ప్రత్యయితవ్యపక్షస్య । స్వర్గాపవర్గయోశ్చ పక్షే భావః పక్షే చాభావః, తథా పక్షే నిత్యతా పక్షే చానిత్యతా — ఇత్యనవధారణాయాం ప్రవృత్త్యనుపపత్తిః । అనాదిసిద్ధజీవప్రభృతీనాం చ స్వశాస్త్రావధృతస్వభావానామయథావధృతస్వభావత్వప్రసఙ్గః । ఎవం జీవాదిషు పదార్థేష్వేకస్మిన్ధర్మిణి సత్త్వాసత్త్వయోర్విరుద్ధయోర్ధర్మయోరసమ్భవాత్ , సత్త్వే చైకస్మిన్ధర్మేఽసత్త్వస్య ధర్మాన్తరస్యాసమ్భవాత్ , అసత్త్వే చైవం సత్త్వస్యాసమ్భవాత్ , అసఙ్గతమిదమార్హతం మతమ్ । ఎతేనైకానేకనిత్యానిత్యవ్యతిరిక్తావ్యతిరిక్తాద్యనేకాన్తాభ్యుపగమా నిరాకృతా మన్తవ్యాః । యత్తు పుద్గలసంజ్ఞకేభ్యోఽణుభ్యః సఙ్ఘాతాః సమ్భవన్తీతి కల్పయన్తి, తత్పూర్వేణైవాణువాదనిరాకరణేన నిరాకృతం భవతీత్యతో న పృథక్తన్నిరాకరణాయ ప్రయత్యతే ॥ ౩౩ ॥
ఎవం చాత్మాకార్త్స్న్యమ్ ॥ ౩౪ ॥
యథైకస్మిన్ధర్మిణి విరుద్ధధర్మాసమ్భవో దోషః స్యాద్వాదే ప్రసక్తః, ఎవమాత్మనోఽపి జీవస్య అకార్త్స్న్యమపరో దోషః ప్రసజ్యేత । కథమ్ ? శరీరపరిమాణో హి జీవ ఇత్యార్హతా మన్యన్తే । శరీరపరిమాణతాయాం చ సత్యామ్ అకృత్స్నోఽసర్వగతః పరిచ్ఛిన్న ఆత్మేత్యతో ఘటాదివదనిత్యత్వమాత్మనః ప్రసజ్యేత । శరీరాణాం చానవస్థితపరిమాణత్వాత్ మనుష్యజీవో మనుష్యశరీరపరిమాణో భూత్వా పునః కేనచిత్కర్మవిపాకేన హస్తిజన్మ ప్రాప్నువన్ న కృత్స్నం హస్తిశరీరం వ్యాప్నుయాత్ । పుత్తికాజన్మ చ ప్రాప్నువన్ న కృత్స్నః పుత్తికాశరీరే సంమీయేత । సమాన ఎష ఎకస్మిన్నపి జన్మని కౌమారయౌవనస్థావిరేషు దోషః । స్యాదేతత్ — అనన్తావయవో జీవః। తస్య త ఎవావయవా అల్పే శరీరే సఙ్కుచేయుః , మహతి చ వికసేయురితి । తేషాం పునరనన్తానాం జీవావయవానాం సమానదేశత్వం ప్రతిహన్యతే వా, న వేతి వక్తవ్యమ్ । ప్రతిఘాతే తావత్ నానన్తావయవాః పరిచ్ఛిన్నే దేశే సంమీయేరన్ । అప్రతిఘాతేఽప్యేకావయవదేశత్వోపపత్తేః సర్వేషామవయవానాం ప్రథిమానుపపత్తేర్జీవస్యాణుమాత్రత్వప్రసఙ్గః స్యాత్ । అపి చ శరీరమాత్రపరిచ్ఛిన్నానాం జీవావయవానామానన్త్యం నోత్ప్రేక్షితుమపి శక్యమ్ ॥ ౩౪ ॥
అథ పర్యాయేణ బృహచ్ఛరీరప్రతిపత్తౌ కేచిజ్జీవావయవా ఉపగచ్ఛన్తి, తనుశరీరప్రతిపత్తౌ చ కేచిదపగచ్ఛన్తీత్యుచ్యేత; తత్రాప్యుచ్యతే —
న చ పర్యాయాదప్యవిరోధో వికారాదిభ్యః ॥ ౩౫ ॥
న చ పర్యాయేణాప్యవయవోపగమాపగమాభ్యామేతద్దేహపరిమాణత్వం జీవస్యావిరోధేనోపపాదయితుం శక్యతే । కుతః ? వికారాదిదోషప్రసఙ్గాత్ — అవయవోపగమాపగమాభ్యాం హ్యనిశమాపూర్యమాణస్యాపక్షీయమాణస్య చ జీవస్య విక్రియావత్త్వం తావదపరిహార్యమ్ । విక్రియావత్త్వే చ చర్మాదివదనిత్యత్వం ప్రసజ్యేత । తతశ్చ బన్ధమోక్షాభ్యుపగమో బాధ్యేత — కర్మాష్టకపరివేష్టితస్య జీవస్య అలాబూవత్సంసారసాగరే నిమగ్నస్య బన్ధనోచ్ఛేదాదూర్ధ్వగామిత్వం భవతీతి । కిఞ్చాన్యత్ — ఆగచ్ఛతామపగచ్ఛతాం చ అవయవానామాగమాపాయధర్మవత్త్వాదేవ అనాత్మత్వం శరీరాదివత్ । తతశ్చావస్థితః కశ్చిదవయవ ఆత్మేతి స్యాత్ । న చ స నిరూపయితుం శక్యతే — అయమసావితి । కిఞ్చాన్యత్ — ఆగచ్ఛన్తశ్చైతే జీవావయవాః కుతః ప్రాదుర్భవన్తి, అపగచ్ఛన్తశ్చ క్వ వా లీయన్త ఇతి వక్తవ్యమ్ । న హి భూతేభ్యః ప్రాదుర్భవేయుః, భూతేషు చ నిలీయేరన్ , అభౌతికత్వాజ్జీవస్య । నాపి కశ్చిదన్యః సాధారణోఽసాధారణో వా జీవానామవయవాధారో నిరూప్యతే, ప్రమాణాభావాత్ । కిఞ్చాన్యత్ — అనవధృతస్వరూపశ్చైవం సతి ఆత్మా స్యాత్ , ఆగచ్ఛతామపగచ్ఛతాం చ అవయవానామనియతపరిమాణత్వాత్ । అత ఎవమాదిదోషప్రసఙ్గాత్ న పర్యాయేణాప్యవయవోపగమాపగమావాత్మన ఆశ్రయితుం శక్యేతే । అథవా పూర్వేణ సూత్రేణ శరీరపరిమాణస్యాత్మన ఉపచితాపచితశరీరాన్తరప్రతిపత్తావకార్త్స్న్యప్రసఞ్జనద్వారేణానిత్యతాయాం చోదితాయామ్ , పునః పర్యాయేణ పరిమాణానవస్థానేఽపి స్రోతఃసన్తాననిత్యతాన్యాయేన ఆత్మనో నిత్యతా స్యాత్ — యథా రక్తపటానాం విజ్ఞానానవస్థానేఽపి తత్సన్తాననిత్యతా, తద్వద్విసిచామపి — ఇత్యాశఙ్క్య, అనేన సూత్రేణోత్తరముచ్యతే — సన్తానస్య తావదవస్తుత్వే నైరాత్మ్యవాదప్రసఙ్గః, వస్తుత్వేఽప్యాత్మనో వికారాదిదోషప్రసఙ్గాదస్య పక్షస్యానుపపత్తిరితి ॥ ౩౫ ॥
అన్త్యావస్థితేశ్చోభయనిత్యత్వాదవిశేషః ॥ ౩౬ ॥
అపి చ అన్త్యస్య మోక్షావస్థాభావినో జీవపరిమాణస్య నిత్యత్వమిష్యతే జైనైః । తద్వత్పూర్వయోరప్యాద్యమధ్యమయోర్జీవపరిమాణయోర్నిత్యత్వప్రసఙ్గాదవిశేషప్రసఙ్గః స్యాత్ । ఎకశరీరపరిమాణతైవ స్యాత్ , న ఉపచితాపచితశరీరాన్తరప్రాప్తిః । అథవా అన్త్యస్య జీవపరిమాణస్య అవస్థితత్వాత్ పూర్వయోరప్యవస్థయోరవస్థితపరిమాణ ఎవ జీవః స్యాత్ । తతశ్చావిశేషేణ సర్వదైవ అణుర్మహాన్వా జీవోఽభ్యుపగన్తవ్యః, న శరీరపరిమాణః । అతశ్చ సౌగతవదార్హతమపి మతమసఙ్గతమిత్యుపేక్షితవ్యమ్ ॥ ౩౬ ॥
పత్యధికరణమ్
పత్యురసామఞ్జస్యాత్ ॥ ౩౭ ॥
ఇదానీం కేవలాధిష్ఠాత్రీశ్వరకారణవాదః ప్రతిషిధ్యతే ।
తత్కథమవగమ్యతే ?
‘ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౪ । ౨౩) ‘అభిధ్యోపదేశాచ్చ’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౪ । ౨౪) ఇత్యత్ర ప్రకృతిభావేన అధిష్ఠాతృభావేన చ ఉభయస్వభావస్యేశ్వరస్య స్వయమేవ ఆచార్యేణ ప్రతిష్ఠాపితత్వాత్ ।
యది పునరవిశేషేణేశ్వరకారణవాదమాత్రమిహ ప్రతిషిధ్యేత,
పూర్వోత్తరవిరోధాద్వ్యాహతాభివ్యాహారః సూత్రకార ఇత్యేతదాపద్యేత ।
తస్మాదప్రకృతిరధిష్ఠాతా కేవలం నిమిత్తకారణమీశ్వరః —
ఇత్యేష పక్షో వేదాన్తవిహితబ్రహ్మైకత్వప్రతిపక్షత్వాత్ యత్నేనాత్ర ప్రతిషిధ్యతే ।
సా చేయం వేదబాహ్యేశ్వరకల్పనా అనేకప్రకారా —
కేచిత్తావత్సాఙ్ఖ్యయోగవ్యపాశ్రయాః కల్పయన్తి —
ప్రధానపురుషయోరధిష్ఠాతా కేవలం నిమిత్తకారణమీశ్వరః;
ఇతరేతరవిలక్షణాః ప్రధానపురుషేశ్వరా ఇతి ।
మాహేశ్వరాస్తు మన్యన్తే —
కార్యకారణయోగవిధిదుఃఖాన్తాః పఞ్చ పదార్థాః పశుపతినేశ్వరేణ పశుపాశవిమోక్షణాయోపదిష్టాః;
పశుపతిరీశ్వరో నిమిత్తకారణమితి ।
తథా వైశేషికాదయోఽపి కేచిత్కథఞ్చిత్స్వప్రక్రియానుసారేణ నిమిత్తకారణమీశ్వరః —
ఇతి వర్ణయన్తి ॥
అత ఉత్తరముచ్యతే — పత్యురసామఞ్జస్యాదితి । పత్యురీశ్వరస్య ప్రధానపురుషయోరధిష్ఠాతృత్వేన జగత్కారణత్వం నోపపద్యతే । కస్మాత్ ? అసామఞ్జస్యాత్ । కిం పునరసామఞ్జస్యమ్ ? హీనమధ్యమోత్తమభావేన హి ప్రాణిభేదాన్విదధత ఈశ్వరస్య రాగద్వేషాదిదోషప్రసక్తేః అస్మదాదివదనీశ్వరత్వం ప్రసజ్యేత । ప్రాణికర్మాపేక్షిత్వాదదోష ఇతి చేత్ , న; కర్మేశ్వరయోః ప్రవర్త్యప్రవర్తయితృత్వే ఇతరేతరాశ్రయదోషప్రసఙ్గాత్ । న, అనాదిత్వాత్ , ఇతి చేత్ , న; వర్తమానకాలవదతీతేష్వపి కాలేష్వితరేతరాశ్రయదోషావిశేషాదన్ధపరమ్పరాన్యాయాపత్తేః । అపి చ ‘ప్రవర్తనాలక్షణా దోషాః’(న్యా॰సూ॰ ౧-౧-౧౮) ఇతి న్యాయవిత్సమయః । న హి కశ్చిదదోషప్రయుక్తః స్వార్థే పరార్థే వా ప్రవర్తమానో దృశ్యతే । స్వార్థప్రయుక్త ఎవ చ సర్వో జనః పరార్థేఽపి ప్రవర్తత ఇత్యేవమప్యసామఞ్జస్యమ్ , స్వార్థవత్త్వాదీశ్వరస్యానీశ్వరత్వప్రసఙ్గాత్ । పురుషవిశేషత్వాభ్యుపగమాచ్చేశ్వరస్య, పురుషస్య చౌదాసీన్యాభ్యుపగమాదసామఞ్జస్యమ్ ॥ ౩౭ ॥
సమ్బన్ధానుపపత్తేశ్చ ॥ ౩౮ ॥
పునరప్యసామఞ్జస్యమేవ — న హి ప్రధానపురుషవ్యతిరిక్త ఈశ్వరోఽన్తరేణ సమ్బన్ధం ప్రధానపురుషయోరీశితా । న తావత్సంయోగలక్షణః సమ్బన్ధః సమ్భవతి, ప్రధానపురుషేశ్వరాణాం సర్వగతత్వాన్నిరవయవత్వాచ్చ । నాపి సమవాయలక్షణః సమ్బన్ధః, ఆశ్రయాశ్రయిభావానిరూపణాత్ । నాప్యన్యః కశ్చిత్కార్యగమ్యః సమ్బన్ధః శక్యతే కల్పయితుమ్ , కార్యకారణభావస్యైవాద్యాప్యసిద్ధత్వాత్ । బ్రహ్మవాదినః కథమితి చేత్ , న; తస్య తాదాత్మ్యలక్షణసమ్బన్ధోపపత్తేః । అపి చ ఆగమబలేన బ్రహ్మవాదీ కారణాదిస్వరూపం నిరూపయతీతి నావశ్యం తస్య యథాదృష్టమేవ సర్వమభ్యుపగన్తవ్యమితి నియమోఽస్తి । పరస్య తు దృష్టాన్తబలేన కారణాదిస్వరూపం నిరూపయతః యథాదృష్టమేవ సర్వమభ్యుపగన్తవ్యమిత్యయమస్త్యతిశయః । పరస్యాపి సర్వజ్ఞప్రణీతాగమసద్భావాత్ సమానమాగమబలమితి చేత్ , న; ఇతరేతరాశ్రయప్రసఙ్గాత్ — ఆగమప్రత్యయాత్సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిః సర్వజ్ఞత్వప్రత్యయాచ్చాగమసిద్ధిరితి । తస్మాదనుపపన్నా సాఙ్ఖ్యయోగవాదినామీశ్వరకల్పనా । ఎవమన్యాస్వపి వేదబాహ్యాస్వీశ్వరకల్పనాసు యథాసమ్భవమసామఞ్జస్యం యోజయితవ్యమ్ ॥ ౩౮ ॥
అధిష్ఠానానుపపత్తేశ్చ ॥ ౩౯ ॥
ఇతశ్చానుపపత్తిస్తార్కికపరికల్పితస్యేశ్వరస్య; స హి పరికల్ప్యమానః, కుమ్భకార ఇవ మృదాదీని, ప్రధానాదీన్యధిష్ఠాయ ప్రవర్తయేత్; న చైవముపపద్యతే । న హ్యప్రత్యక్షం రూపాదిహీనం చ ప్రధానమీశ్వరస్యాధిష్ఠేయం సమ్భవతి, మృదాదివైలక్షణ్యాత్ ॥ ౩౯ ॥
కరణవచ్చేన్న భోగాదిభ్యః ॥ ౪౦ ॥
స్యాదేతత్ — యథా కరణగ్రామం చక్షురాదికమప్రత్యక్షం రూపాదిహీనం చ పురుషోఽధితిష్ఠతి, ఎవం ప్రధానమపీశ్వరోఽధిష్ఠాస్యతీతి । తథాపి నోపపద్యతే । భోగాదిదర్శనాద్ధి కరణగ్రామస్య అధిష్ఠితత్వం గమ్యతే । న చాత్ర భోగాదయో దృశ్యన్తే । కరణగ్రామసామ్యే చ అభ్యుపగమ్యమానే సంసారిణామివ ఈశ్వరస్యాపి భోగాదయః ప్రసజ్యేరన్ ॥
అన్యథా వా సూత్రద్వయం వ్యాఖ్యాయతే — ‘అధిష్ఠానానుపపత్తేశ్చ’ — ఇతశ్చానుపపత్తిస్తార్కికపరికల్పితస్యేశ్వరస్య; సాధిష్ఠానో హి లోకే సశరీరో రాజా రాష్ట్రస్యేశ్వరో దృశ్యతే, న నిరధిష్ఠానః; అతశ్చ తద్దృష్టాన్తవశేనాదృష్టమీశ్వరం కల్పయితుమిచ్ఛతః ఈశ్వరస్యాపి కిఞ్చిచ్ఛరీరం కరణాయతనం వర్ణయితవ్యం స్యాత్; న చ తద్వర్ణయితుం శక్యతే, సృష్ట్యుత్తరకాలభావిత్వాచ్ఛరీరస్య, ప్రాక్సృష్టేస్తదనుపపత్తేః; నిరధిష్ఠానత్వే చేశ్వరస్య ప్రవర్తకత్వానుపపత్తిః, ఎవం లోకే దృష్టత్వాత్ । ‘కరణవచ్చేన్న భోగాదిభ్యః’ — అథ లోకదర్శనానుసారేణ ఈశ్వరస్యాపి కిఞ్చిత్కరణానామాయతనం శరీరం కామేన కల్ప్యేత — ఎవమపి నోపపద్యతే; సశరీరత్వే హి సతి సంసారివద్భోగాదిప్రసఙ్గాత్ ఈశ్వరస్యాప్యనీశ్వరత్వం ప్రసజ్యేత ॥ ౪౦ ॥
అన్తవత్త్వమసర్వజ్ఞతా వా ॥ ౪౧ ॥
ఇతశ్చానుపపత్తిస్తార్కికపరికల్పితస్యేశ్వరస్య — స హి సర్వజ్ఞస్తైరభ్యుపగమ్యతేఽనన్తశ్చ; అనన్తం చ ప్రధానమ్ , అనన్తాశ్చ పురుషా మిథో భిన్నా అభ్యుపగమ్యన్తే । తత్ర సర్వజ్ఞేనేశ్వరేణ ప్రధానస్య పురుషాణామాత్మనశ్చేయత్తా పరిచ్ఛిద్యేత వా, న వా పరిచ్ఛిద్యేత ? ఉభయథాపి దోషోఽనుషక్త ఎవ । కథమ్ ? పూర్వస్మింస్తావద్వికల్పే, ఇయత్తాపరిచ్ఛిన్నత్వాత్ప్రధానపురుషేశ్వరాణామన్తవత్త్వమవశ్యంభావి, ఎవం లోకే దృష్టత్వాత్; యద్ధి లోకే ఇయత్తాపరిచ్ఛిన్నం వస్తు ఘటాది, తదన్తవద్దృష్టమ్ — తథా ప్రధానపురుషేశ్వరత్రయమపీయత్తాపరిచ్ఛిన్నత్వాదన్తవత్స్యాత్ । సంఖ్యాపరిమాణం తావత్ప్రధానపురుషేశ్వరత్రయరూపేణ పరిచ్ఛిన్నమ్ । స్వరూపపరిమాణమపి తద్గతమీశ్వరేణ పరిచ్ఛిద్యేేతేత। పురుషగతా చ మహాసంఖ్యా । తతశ్చేయత్తాపరిచ్ఛిన్నానాం మధ్యే యే సంసారాన్ముచ్యన్తే, తేషాం సంసారోఽన్తవాన్ , సంసారిత్వం చ తేషామన్తవత్ । ఎవమితరేష్వపి క్రమేణ ముచ్యమానేషు సంసారస్య సంసారిణాం చ అన్తవత్త్వం స్యాత్; ప్రధానం చ సవికారం పురుషార్థమీశ్వరస్య అధిష్ఠేయం సంసారిత్వేనాభిమతమ్ । తచ్ఛూన్యతాయామ్ ఈశ్వరః కిమధితిష్ఠేత్ ? కింవిషయే వా సర్వజ్ఞతేశ్వరతే స్యాతామ్ ? ప్రధానపురుషేశ్వరాణామ్ చైవమన్తవత్త్వే సతి ఆదిమత్త్వప్రసఙ్గః; ఆద్యన్తవత్త్వే చ శూన్యవాదప్రసఙ్గః । అథ మా భూదేష దోష ఇత్యుత్తరో వికల్పోఽభ్యుపగమ్యేత — న ప్రధానస్య పురుషాణామాత్మనశ్చ ఇయత్తా ఈశ్వరేణ పరిచ్ఛిద్యత ఇతి । తత ఈశ్వరస్య సర్వజ్ఞత్వాభ్యుపగమహానిరపరో దోషః ప్రసజ్యేత । తస్మాదప్యసఙ్గతస్తార్కికపరిగృహీత ఈశ్వరకారణవాదః ॥ ౪౧ ॥
ఉత్పత్త్యసమ్భవాధికరణమ్
యేషామప్రకృతిరధిష్ఠాతా కేవలనిమిత్తకారణమీశ్వరోఽభిమతః, తేషాం పక్షః ప్రత్యాఖ్యాతః । యేషాం పునః ప్రకృతిశ్చాధిష్ఠాతా చ ఉభయాత్మకం కారణమీశ్వరోఽభిమతః, తేషాం పక్షః ప్రత్యాఖ్యాయతే । నను శ్రుతిసమాశ్రయణేనాప్యేవంరూప ఎవేశ్వరః ప్రాఙ్నిర్ధారితః — ప్రకృతిశ్చాధిష్ఠాతా చేతి । శ్రుత్యనుసారిణీ చ స్మృతిః ప్రమాణమితి స్థితిః । తత్కస్య హేతోరేష పక్షః ప్రత్యాచిఖ్యాసిత ఇతి — ఉచ్యతే — యద్యప్యేవంజాతీయకోంఽశః సమానత్వాన్న విసంవాదగోచరో భవతి, అస్తి త్వంశాన్తరం విసంవాదస్థానమిత్యతస్తత్ప్రత్యాఖ్యానాయారమ్భః ॥
తత్ర భాగవతా మన్యతే —
భగవానేవైకో వాసుదేవో నిరఞ్జనజ్ఞానస్వరూపః పరమార్థతత్త్వమ్ ।
స చతుర్ధాత్మానం ప్రవిభజ్య ప్రతిష్ఠితః —
వాసుదేవవ్యూహరూపేణ,
సఙ్కర్షణవ్యూహరూపేణ,
ప్రద్యుమ్నవ్యూహరూపేణ,
అనిరుద్ధవ్యూహరూపేణ చ ।
వాసుదేవో నామ పరమాత్మా ఉచ్యతే;
సఙ్కర్షణో నామ జీవః;
ప్రద్యుమ్నో నామ మనః;
అనిరుద్ధో నామ అహంకారః ।
తేషాం వాసుదేవః పరా ప్రకృతిః,
ఇతరే సఙ్కర్షణాదయః కార్యమ్ ।
తమిత్థంభూతం పరమేశ్వరం భగవన్తమభిగమనోపాదానేజ్యాస్వాధ్యాయయోగైర్వర్షశతమిష్ట్వా క్షీణక్లేశో భగవన్తమేవ ప్రతిపద్యత ఇతి ।
తత్ర యత్తావదుచ్యతే —
యోఽసౌ నారాయణః పరోఽవ్యక్తాత్ప్రసిద్ధః పరమాత్మా సర్వాత్మా,
స ఆత్మనాత్మానమనేకధా వ్యూహ్యావస్థిత ఇతి —
తన్న నిరాక్రియతే,
‘స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః పరమాత్మనోఽనేకధాభావస్యాధిగతత్వాత్ ।
యదపి తస్య భగవతోఽభిగమనాదిలక్షణమారాధనమజస్రమనన్యచిత్తతయాభిప్రేయతే,
తదపి న ప్రతిషిధ్యతే,
శ్రుతిస్మృత్యోరీశ్వరప్రణిధానస్య ప్రసిద్ధత్వాత్ ।
యత్పునరిదముచ్యతే —
వాసుదేవాత్సఙ్కర్షణ ఉత్పద్యతే,
సఙ్కర్షణాచ్చ ప్రద్యుమ్నః,
ప్రద్యుమ్నాచ్చానిరుద్ధ ఇతి,
అత్ర బ్రూమః —
న వాసుదేవసంజ్ఞకాత్పరమాత్మనః సఙ్కర్షణసంజ్ఞకస్య జీవస్యోత్పత్తిః సమ్భవతి,
అనిత్యత్వాదిదోషప్రసఙ్గాత్ ।
ఉత్పత్తిమత్త్వే హి జీవస్య అనిత్యత్వాదయో దోషాః ప్రసజ్యేరన్ ।
తతశ్చ నైవాస్య భగవత్ప్రాప్తిర్మోక్షః స్యాత్ ,
కారణప్రాప్తౌ కార్యస్య ప్రవిలయప్రసఙ్గాత్ ।
ప్రతిషేధిష్యతి చ ఆచార్యో జీవస్యోత్పత్తిమ్ —
‘నాత్మాఽశ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్యః’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౧౭) ఇతి ।
తస్మాదసఙ్గతైషా కల్పనా ॥ ౪౨ ॥
ఇతశ్చాసఙ్గతైషా కల్పనా — యస్మాన్న హి లోకే కర్తుర్దేవదత్తాదేః కరణం పరశ్వాద్యుత్పద్యమానం దృశ్యతే । వర్ణయన్తి చ భాగవతాః కర్తుర్జీవాత్సఙ్కర్షణసంజ్ఞకాత్కరణం మనః ప్రద్యుమ్నసంజ్ఞకముత్పద్యతే, కర్తృజాచ్చ తస్మాదనిరుద్ధసంజ్ఞకోఽహంకార ఉత్పద్యత ఇతి । న చైతద్దృష్టాన్తమన్తరేణాధ్యవసాతుం శక్నుమః । న చైవంభూతాం శ్రుతిముపలభామహే ॥ ౪౩ ॥
విజ్ఞానాదిభావే వా తదప్రతిషేధః ॥ ౪౪ ॥
అథాపి స్యాత్ — న చైతే సఙ్కర్షణాదయో జీవాదిభావేనాభిప్రేయన్తే , కిం తర్హి ? ఈశ్వరా ఎవైతే సర్వే జ్ఞానైశ్వర్యశక్తిబలవీర్యతేజోభిరైశ్వరైర్ధర్మైరన్వితా అభ్యుపగమ్యన్తే — వాసుదేవా ఎవైతే సర్వే నిర్దోషా నిరధిష్ఠానా నిరవద్యాశ్చేతి । తస్మాన్నాయం యథావర్ణిత ఉత్పత్త్యసమ్భవో దోషః ప్రాప్నోతీతి । అత్రోచ్యతే — ఎవమపి, తదప్రతిషేధః ఉత్పత్త్యసమ్భవస్యాప్రతిషేధః, ప్రాప్నోత్యేవాయముత్పత్త్యసమ్భవో దోషః ప్రకారాన్తరేణేత్యభిప్రాయః । కథమ్ ? యది తావదయమభిప్రాయః — పరస్పరభిన్నా ఎవైతే వాసుదేవాదయశ్చత్వార ఈశ్వరాస్తుల్యధర్మాణః, నైషామేకాత్మకత్వమస్తీతి; తతోఽనేకేశ్వరకల్పనానర్థక్యమ్ , ఎకేనైవేశ్వరేణేశ్వరకార్యసిద్ధేః । సిద్ధాన్తహానిశ్చ, భగవానేవైకో వాసుదేవః పరమార్థతత్త్వమిత్యభ్యుపగమాత్ । అథాయమభిప్రాయః — ఎకస్యైవ భగవత ఎతే చత్వారో వ్యూహాస్తుల్యధర్మాణ ఇతి, తథాపి తదవస్థ ఎవోత్పత్త్యసమ్భవః । న హి వాసుదేవాత్సఙ్కర్షణస్యోత్పత్తిః సమ్భవతి, సఙ్కర్షణాచ్చ ప్రద్యుమ్నస్య, ప్రద్యుమ్నాచ్చానిరుద్ధస్య, అతిశయాభావాత్ । భవితవ్యం హి కార్యకారణయోరతిశయేన, యథా మృద్ఘటయోః । న హ్యసత్యతిశయే, కార్యం కారణమిత్యవకల్పతే । న చ పఞ్చరాత్రసిద్ధాన్తిభిర్వాసుదేవాదిషు ఎకస్మిన్సర్వేషు వా జ్ఞానైశ్వర్యాదితారతమ్యకృతః కశ్చిద్భేదోఽభ్యుపగమ్యతే । వాసుదేవా ఎవ హి సర్వే వ్యూహా నిర్విశేషా ఇష్యన్తే । న చైతే భగవద్వ్యూహాశ్చతుఃసంఖ్యాయామేవావతిష్ఠేరన్ , బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తస్య సమస్తస్యైవ జగతో భగవద్వ్యూహత్వావగమాత్ ॥ ౪౪ ॥
విప్రతిషేధశ్చ అస్మిన్ శాస్త్రే బహువిధ ఉపలభ్యతే — గుణగుణిత్వకల్పనాది లక్షణః । జ్ఞానైశ్వర్యశక్తిబలవీర్యతేజాంసి గుణాః, ఆత్మాన ఎవైతే భగవన్తో వాసుదేవా ఇత్యాదిదర్శనాత్ । వేదవిప్రతిషేధశ్చ భవతి — చతుర్షు వేదేషు పరం శ్రేయోఽలబ్ధ్వా శాణ్డిల్య ఇదం శాస్త్రమధిగతవానిత్యాదివేదనిన్దాదర్శనాత్ । తస్మాత్ అసఙ్గతైషా కల్పనేతి సిద్ధమ్ ॥ ౪౫ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే ద్వితీయాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః ॥