ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

యదుక్తం బ్రహ్మైవ సర్వజ్ఞం జగతః కారణమ్ ఇతి, తదయుక్తమ్ । కుతః ? స్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గాత్ — స్మృతిశ్చ తన్త్రాఖ్యా పరమర్షిప్రణీతా శిష్టపరిగృహీతా అన్యాశ్చ తదనుసారిణ్యః స్మృతయః, తా ఎవం సత్యనవకాశాః ప్రసజ్యేరన్ । తాసు హ్యచేతనం ప్రధానం స్వతన్త్రం జగతః కారణముపనిబధ్యతే । మన్వాదిస్మృతయస్తావచ్చోదనాలక్షణేనాగ్నిహోత్రాదినా ధర్మజాతేనాపేక్షితమర్థం సమర్పయన్త్యః సావకాశా భవన్తి — అస్య వర్ణస్యాస్మిన్కాలేఽనేన విధానేనోపనయనమ్ , ఈదృశశ్చాచారః, ఇత్థం వేదాధ్యయనమ్ , ఇత్థం సమావర్తనమ్ , ఇత్థం సహధర్మచారిణీసంయోగ ఇతి । తథా పురుషార్థాంశ్చ వర్ణాశ్రమధర్మాన్నానావిధాన్విదధతి । నైవం కపిలాదిస్మృతీనామనుష్ఠేయే విషయే అవకాశోఽస్తి । మోక్షసాధనమేవ హి సమ్యగ్దర్శనమధికృత్య తాః ప్రణీతాః । యది తత్రాప్యనవకాశాః స్యుః, ఆనర్థక్యమేవాసాం ప్రసజ్యేత । తస్మాత్తదవిరోధేన వేదాన్తా వ్యాఖ్యాతవ్యాః । కథం పునరీక్షత్యాదిభ్యో హేతుభ్యో బ్రహ్మైవ సర్వజ్ఞం జగతః కారణమిత్యవధారితః శ్రుత్యర్థః స్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గేన పునరాక్షిప్యతే ? భవేదయమనాక్షేపః స్వతన్త్రప్రజ్ఞానామ్; పరతన్త్రప్రజ్ఞాస్తు ప్రాయేణ జనాః స్వాతన్త్ర్యేణ శ్రుత్యర్థమవధారయితుమశక్నువన్తః ప్రఖ్యాతప్రణేతృకాసు స్మృతిష్వవలమ్బేరన్; తద్బలేన చ శ్రుత్యర్థం ప్రతిపిత్సేరన్ । అస్మత్కృతే చ వ్యాఖ్యానే న విశ్వస్యుః, బహుమానాత్స్మృతీనాం ప్రణేతృషు । కపిలప్రభృతీనాం చార్షం జ్ఞానమప్రతిహతం స్మర్యతే । శ్రుతిశ్చ భవతి ‘ఋషిం ప్రసూతం కపిలం యస్తమగ్రే జ్ఞానైర్బిభర్తి జాయమానం చ పశ్యేత్’ (శ్వే. ఉ. ౫ । ౨) ఇతి । తస్మాన్నైషాం మతమయథార్థం శక్యం సమ్భావయితుమ్ । తర్కావష్టమ్భేన చైతేఽర్థం ప్రతిష్ఠాపయన్తి । తస్మాదపి స్మృతిబలేన వేదాన్తా వ్యాఖ్యేయా ఇతి పునరాక్షేపః ॥

తస్య సమాధిః — ‘నాన్యస్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గాత్’ ఇతి । యది స్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గేనేశ్వరకారణవాద ఆక్షిప్యేత, ఎవమప్యన్యా ఈశ్వరకారణవాదిన్యః స్మృతయోఽనవకాశాః ప్రసజ్యేరన్ । తా ఉదాహరిష్యామః — ‘యత్తత్సూక్ష్మమవిజ్ఞేయమ్’ ఇతి పరం బ్రహ్మ ప్రకృత్య, ‘స హ్యన్తరాత్మా భూతానాం క్షేత్రజ్ఞశ్చేతి కథ్యతే’ ఇతి చోక్త్వా, ‘తస్మాదవ్యక్తముత్పన్నం త్రిగుణం ద్విజసత్తమ’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౩౪-౨౯,౩౦,౩౧) ఇత్యాహ । తథాన్యత్రాపి ‘అవ్యక్తం పురుషే బ్రహ్మన్నిర్గుణే సమ్ప్రలీయతే’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౩౯-౩౧) ఇత్యాహ । ‘అతశ్చ సంక్షేపమిమం శృణుధ్వం నారాయణః సర్వమిదం పురాణః । స సర్గకాలే చ కరోతి సర్వం సంహారకాలే చ తదత్తి భూయః’(బ్ర॰పు॰ ౧-౧-౧౭౪) ఇతి పురాణే । భగవద్గీతాసు చ — ‘అహం కృత్స్నస్య జగతః ప్రభవః ప్రలయస్తథా’ (భ. గీ. ౭ । ౬) ఇతి । పరమాత్మానమేవ చ ప్రకృత్యాపస్తమ్బః పఠతి — ‘తస్మాత్కాయాః ప్రభవన్తి సర్వే స మూలం శాశ్వతికః స నిత్యః’ (ఆ. ధ. సూ. ౧ । ౮ । ౨౩ । ౨) ఇతి । ఎవమనేకశః స్మృతిష్వపీశ్వరః కారణత్వేనోపాదానత్వేన చ ప్రకాశ్యతే । స్మృతిబలేన ప్రత్యవతిష్ఠమానస్య స్మృతిబలేనైవోత్తరం వక్ష్యామీత్యతోఽయమన్యస్మృత్యనవకాశదోషోపన్యాసః । దర్శితం తు శ్రుతీనామీశ్వరకారణవాదం ప్రతి తాత్పర్యమ్ । విప్రతిపత్తౌ చ స్మృతీనామవశ్యకర్తవ్యేఽన్యతరపరిగ్రహేఽన్యతరపరిత్యాగే చ శ్రుత్యనుసారిణ్యః స్మృతయః ప్రమాణమ్ । అనపేక్ష్యా ఇతరాః । తదుక్తం ప్రమాణలక్షణే — ‘విరోధే త్వనపేక్షం స్యాదసతి హ్యనుమానమ్’ (జై. సూ. ౧ । ౩ । ౩) ఇతి । న చాతీన్ద్రియానర్థాన్ శ్రుతిమన్తరేణ కశ్చిదుపలభత ఇతి శక్యం సమ్భావయితుమ్ , నిమిత్తాభావాత్ । శక్యం కపిలాదీనాం సిద్ధానామప్రతిహతజ్ఞానత్వాదితి చేత్ , న । సిద్ధేరపి సాపేక్షత్వాత్ । ధర్మానుష్ఠానాపేక్షా హి సిద్ధిః, స చ ధర్మశ్చోదనాలక్షణః । తతశ్చ పూర్వసిద్ధాయాశ్చోదనాయా అర్థో న పశ్చిమసిద్ధపురుషవచనవశేనాతిశఙ్కితుం శక్యతే । సిద్ధవ్యపాశ్రయకల్పనాయామపి బహుత్వాత్సిద్ధానాం ప్రదర్శితేన ప్రకారేణ స్మృతివిప్రతిపత్తౌ సత్యాం న శ్రుతివ్యపాశ్రయాదన్యన్నిర్ణయకారణమస్తి । పరతన్త్రప్రజ్ఞస్యాపి నాకస్మాత్స్మృతివిశేషవిషయః పక్షపాతో యుక్తః, కస్యచిత్క్వచిత్పక్షపాతే సతి పురుషమతివైశ్వరూప్యేణ తత్త్వావ్యవస్థానప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్తస్యాపి స్మృతివిప్రతిపత్త్యుపన్యాసేన శ్రుత్యనుసారాననుసారవిషయవివేచనేన చ సన్మార్గే ప్రజ్ఞా సఙ్గ్రహణీయా । యా తు శ్రుతిః కపిలస్య జ్ఞానాతిశయం ప్రదర్శయన్తీ ప్రదర్శితా న తయా శ్రుతివిరుద్ధమపి కాపిలం మతం శ్రద్ధాతుం శక్యమ్ , కపిలమితి శ్రుతిసామాన్యమాత్రత్వాత్ , అన్యస్య చ కపిలస్య సగరపుత్రాణాం ప్రతప్తుర్వాసుదేవనామ్నః స్మరణాత్ , అన్యార్థదర్శనస్య చ ప్రాప్తిరహితస్యాసాధకత్వాత్ । భవతి చాన్యా మనోర్మాహాత్మ్యం ప్రఖ్యాపయన్తీ శ్రుతిః — ‘యద్వై కిఞ్చ మనురవదత్తద్భేషజమ్’ (తై. సం. ౨ । ౨ । ౧౦ । ౨) ఇతి; మనునా చ ‘సర్వభూతేషు చాత్మానం సర్వభూతాని చాత్మని । సమ్పశ్యన్నాత్మయాజీ వై స్వారాజ్యమధిగచ్ఛతి’ (మను. స్మృ. ౧౨ । ౯౧) ఇతి సర్వాత్మత్వదర్శనం ప్రశంసతా కాపిలం మతం నిన్ద్యత ఇతి గమ్యతే । కపిలో హి న సర్వాత్మత్వదర్శనమనుమన్యతే, ఆత్మభేదాభ్యుపగమాత్ । మహాభారతేఽపి చ — ‘బహవః పురుషా బ్రహ్మన్నుతాహో ఎక ఎవ తు’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౫౦-౧) ఇతి విచార్య, ‘బహవః పురుషా రాజన్సాఙ్ఖ్యయోగవిచారిణామ్’ ఇతి పరపక్షముపన్యస్య తద్వ్యుదాసేన — ‘బహూనాం పురుషాణాం హి యథైకా యోనిరుచ్యతే’,‘ తథా తం పురుషం విశ్వమాఖ్యాస్యామి గుణాధికమ్’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౫౦-౨౬,౨౭) ఇత్యుపక్రమ్య ‘మమాన్తరాత్మా తవ చ యే చాన్యే దేహసంస్థితాః । సర్వేషాం సాక్షిభూతోఽసౌ న గ్రాహ్యః కేనచిత్క్వచిత్ ॥’,‘విశ్వమూర్ధా విశ్వభుజో విశ్వపాదాక్షినాసికః । ఎకశ్చరతి భూతేషు స్వైరచారీ యథాసుఖమ్’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౫౧-౪,౫) — ఇతి సర్వాత్మతైవ నిర్ధారితా । శ్రుతిశ్చ సర్వాత్మతాయాం భవతి — ‘యస్మిన్సర్వాణి భూతాన్యాత్మైవాభూద్విజానతః । తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇత్యేవంవిధా । అతశ్చ సిద్ధమాత్మభేదకల్పనయాపి కపిలస్య తన్త్రం వేదవిరుద్ధం వేదానుసారిమనువచనవిరుద్ధం చ, న కేవలం స్వతన్త్రప్రకృతికల్పనయైవేతి । వేదస్య హి నిరపేక్షం స్వార్థే ప్రామాణ్యమ్ , రవేరివ రూపవిషయే । పురుషవచసాం తు మూలాన్తరాపేక్షం వక్తృస్మృతివ్యవహితం చేతి విప్రకర్షః । తస్మాద్వేదవిరుద్ధే విషయే స్మృత్యనవకాశప్రసఙ్గో న దోషః ॥ ౧ ॥

ప్రధానాదితరాణి యాని ప్రధానపరిణామత్వేన స్మృతౌ కల్పితాని మహదాదీని, న తాని వేదే లోకే వోపలభ్యన్తే । భూతేన్ద్రియాణి తావల్లోకవేదప్రసిద్ధత్వాచ్ఛక్యన్తే స్మర్తుమ్ । అలోకవేదప్రసిద్ధత్వాత్తు మహదాదీనాం షష్ఠస్యేవేన్ద్రియార్థస్య న స్మృతిరవకల్పతే । యదపి క్వచిత్తత్పరమివ శ్రవణమవభాసతే, తదప్యతత్పరం వ్యాఖ్యాతమ్ — ‘ఆనుమానికమప్యేకేషామ్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౪ । ౧) ఇత్యత్ర । కార్యస్మృతేరప్రామాణ్యాత్కారణస్మృతేరప్యప్రామాణ్యం యుక్తమిత్యభిప్రాయః । తస్మాదపి న స్మృత్యనవకాశప్రసఙ్గో దోషః । తర్కావష్టమ్భం తు ‘న విలక్షణత్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౪) ఇత్యారభ్యోన్మథిష్యతి ॥ ౨ ॥

ఎతేన సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యాఖ్యానేన, యోగస్మృతిరపి ప్రత్యాఖ్యాతా ద్రష్టవ్యేత్యతిదిశతి । తత్రాపి శ్రుతివిరోధేన ప్రధానం స్వతన్త్రమేవ కారణమ్ , మహదాదీని చ కార్యాణ్యలోకవేదప్రసిద్ధాని కల్ప్యన్తే । నన్వేవం సతి సమానన్యాయత్వాత్పూర్వేణైవైతద్గతమ్; కిమర్థం పునరతిదిశ్యతే । అస్తి హ్యత్రాభ్యధికాశఙ్కా — సమ్యగ్దర్శనాభ్యుపాయో హి యోగో వేదే విహితః — ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి; ‘త్రిరున్నతం స్థాప్య సమం శరీరమ్’ (శ్వే. ఉ. ౨ । ౮) ఇత్యాదినా చాసనాదికల్పనాపురఃసరం బహుప్రపఞ్చం యోగవిధానం శ్వేతాశ్వతరోపనిషది దృశ్యతే । లిఙ్గాని చ వైదికాని యోగవిషయాణి సహస్రశ ఉపలభ్యన్తే — ‘తాం యోగమితి మన్యన్తే స్థిరామిన్ద్రియధారణామ్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౧) ఇతి, ‘విద్యామేతాం యోగవిధిం చ కృత్స్నమ్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౮) ఇతి చైవమాదీని । యోగశాస్త్రేఽపి — ‘అథ తత్త్వదర్శనోపాయో యోగః’ ఇతి సమ్యగ్దర్శనాభ్యుపాయత్వేనైవ యోగోఽఙ్గీక్రియతే । అతః సమ్ప్రతిపన్నార్థైకదేశత్వాదష్టకాదిస్మృతివద్యోగస్మృతిరప్యనపవదనీయా భవిష్యతీతి — ఇయమభ్యధికా శఙ్కాతిదేశేన నివర్త్యతే, అర్థైకదేశసమ్ప్రతిపత్తావప్యర్థైకదేశవిప్రతిపత్తేః పూర్వోక్తాయా దర్శనాత్ । సతీష్వప్యధ్యాత్మవిషయాసు బహ్వీషు స్మృతిషు సాఙ్ఖ్యయోగస్మృత్యోరేవ నిరాకరణే యత్నః కృతః । సాఙ్ఖ్యయోగౌ హి పరమపురుషార్థసాధనత్వేన లోకే ప్రఖ్యాతౌ, శిష్టైశ్చ పరిగృహీతౌ, లిఙ్గేన చ శ్రౌతేనోపబృంహితౌ — ‘తత్కారణం సాఙ్ఖ్యయోగాభిపన్నం జ్ఞాత్వా దేవం ముచ్యతే సర్వపాశైః’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౩) ఇతి । నిరాకరణం తు — న సాఙ్ఖ్యజ్ఞానేన వేదనిరపేక్షేణ యోగమార్గేణ వా నిఃశ్రేయసమధిగమ్యత ఇతి । శ్రుతిర్హి వైదికాదాత్మైకత్వవిజ్ఞానాదన్యన్నిఃశ్రేయససాధనం వారయతి — ‘తమేవ విదిత్వాతి మృత్యుమేతి నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి । ద్వైతినో హి తే సాఙ్ఖ్యా యోగాశ్చ నాత్మైకత్వదర్శినః । యత్తు దర్శనముక్తమ్ ‘తత్కారణం సాఙ్ఖ్యయోగాభిపన్నమ్’ ఇతి, వైదికమేవ తత్ర జ్ఞానం ధ్యానం చ సాఙ్ఖ్యయోగశబ్దాభ్యామభిలప్యేతే ప్రత్యాసత్తేరిత్యవగన్తవ్యమ్ । యేన త్వంశేన న విరుధ్యేతే, తేనేష్టమేవ సాఙ్ఖ్యయోగస్మృత్యోః సావకాశత్వమ్; తద్యథా — ‘అసఙ్గో హ్యయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౬) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిప్రసిద్ధమేవ పురుషస్య విశుద్ధత్వం నిర్గుణపురుషనిరూపణేన సాఙ్ఖ్యైరభ్యుపగమ్యతే । తథా యౌగైరపి ‘అథ పరివ్రాడ్వివర్ణవాసా ముణ్డోఽపరిగ్రహః’ (జా. ఉ. ౫) ఇత్యేవమాది శ్రుతిప్రసిద్ధమేవ నివృత్తినిష్ఠత్వం ప్రవ్రజ్యాద్యుపదేశేనానుగమ్యతే । ఎతేన సర్వాణి తర్కస్మరణాని ప్రతివక్తవ్యాని । తాన్యపి తర్కోపపత్తిభ్యాం తత్త్వజ్ఞానాయోపకుర్వన్తీతి చేత్ , ఉపకుర్వన్తు నామ । తత్త్వజ్ఞానం తు వేదాన్తవాక్యేభ్య ఎవ భవతి — ‘నావేదవిన్మనుతే తం బృహన్తమ్’ (తై. బ్రా. ౩ । ౧౨ । ౯ । ౭) ‘తం త్వౌపనిషదం పురుషం పృచ్ఛామి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిభ్యః ॥ ౩ ॥

బ్రహ్మాస్య జగతో నిమిత్తకారణం ప్రకృతిశ్చేత్యస్య పక్షస్యాక్షేపః స్మృతినిమిత్తః పరిహృతః; తర్కనిమిత్త ఇదానీమాక్షేపః పరిహ్రియతే । కుతః పునరస్మిన్నవధారితే ఆగమార్థే తర్కనిమిత్తస్యాక్షేపస్యావకాశః ? నను ధర్మ ఇవ బ్రహ్మణ్యప్యనపేక్ష ఆగమో భవితుమర్హతి; — భవేదయమవష్టమ్భో యది ప్రమాణాన్తరానవగాహ్య ఆగమమాత్రప్రమేయోఽయమర్థః స్యాదనుష్ఠేయరూప ఇవ ధర్మః । పరినిష్పన్నరూపం తు బ్రహ్మావగమ్యతే । పరినిష్పన్నే చ వస్తుని ప్రమాణాన్తరాణామస్త్యవకాశో యథా పృథివ్యాదిషు । యథా చ శ్రుతీనాం పరస్పరవిరోధే సత్యేకవశేనేతరా నీయన్తే, ఎవం ప్రమాణాన్తరవిరోధేఽపి తద్వశేనైవ శ్రుతిర్నీయేత । దృష్టసామ్యేన చాదృష్టమర్థం సమర్థయన్తీ యుక్తిరనుభవస్య సన్నికృష్యతే, విప్రకృష్యతే తు శ్రుతిః ఐతిహ్యమాత్రేణ స్వార్థాభిధానాత్ । అనుభవావసానం చ బ్రహ్మవిజ్ఞానమవిద్యాయా నివర్తకం మోక్షసాధనం చ దృష్టఫలతయేష్యతే । శ్రుతిరపి — ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యః’ ఇతి శ్రవణవ్యతిరేకేణ మననం విదధతీ తర్కమప్యత్రాదర్తవ్యం దర్శయతి । అతస్తర్కనిమిత్తః పునరాక్షేపః క్రియతే ‘న విలక్షణత్వాదస్య’ ఇతి ॥

యదుక్తమ్ చేతనం బ్రహ్మ జగతః కారణం ప్రకృతిః ఇతి, తన్నోపపద్యతే । కస్మాత్ ? విలక్షణత్వాదస్య వికారస్య ప్రకృత్యాః — ఇదం హి బ్రహ్మకార్యత్వేనాభిప్రేయమాణం జగద్బ్రహ్మవిలక్షణమచేతనమశుద్ధం చ దృశ్యతే । బ్రహ్మ చ జగద్విలక్షణం చేతనం శుద్ధం చ శ్రూయతే । న చ విలక్షణత్వే ప్రకృతివికారభావో దృష్టః । న హి రుచకాదయో వికారా మృత్ప్రకృతికా భవన్తి, శరావాదయో వా సువర్ణప్రకృతికాః । మృదైవ తు మృదన్వితా వికారాః క్రియన్తే, సువర్ణేన చ సువర్ణాన్వితాః । తథేదమపి జగదచేతనం సుఖదుఃఖమోహాన్వితం సత్ అచేతనస్యైవ సుఖదుఃఖమోహాత్మకస్య కారణస్య కార్యం భవితుమర్హతి, న విలక్షణస్య బ్రహ్మణః । బ్రహ్మవిలక్షణత్వం చాస్య జగతోఽశుద్ధ్యచేతనత్వదర్శనాదవగన్తవ్యమ్ । అశుద్ధం హీదం జగత్ , సుఖదుఃఖమోహాత్మకతయా ప్రీతిపరితాపవిషాదాదిహేతుత్వాత్స్వర్గనరకాద్యుచ్చావచప్రపఞ్చత్వాచ్చ । అచేతనం చేదం జగత్ , చేతనం ప్రతి కార్యకరణభావేనోపకరణభావోపగమాత్ । న హి సామ్యే సత్యుపకార్యోపకారకభావో భవతి । న హి ప్రదీపౌ పరస్పరస్యోపకురుతః । నను చేతనమపి కార్యకరణం స్వామిభృత్యన్యాయేన భోక్తురుపకరిష్యతి । న, స్వామిభృత్యయోరప్యచేతనాంశస్యైవ చేతనం ప్రత్యుపకారకత్వాత్ । యో హ్యేకస్య చేతనస్య పరిగ్రహో బుద్ధ్యాదిరచేతనభాగః స ఎవాన్యస్య చేతనస్యోపకరోతి, న తు స్వయమేవ చేతనశ్చేతనాన్తరస్యోపకరోత్యపకరోతి వా । నిరతిశయా హ్యకర్తారశ్చేతనా ఇతి సాఙ్ఖ్యా మన్యన్తే । తస్మాదచేతనం కార్యకరణమ్ । న చ కాష్ఠలోష్టాదీనాం చేతనత్వే కిఞ్చిత్ప్రమాణమస్తి । ప్రసిద్ధశ్చాయం చేతనాచేతనవిభాగో లోకే । తస్మాద్బ్రహ్మవిలక్షణత్వాన్నేదం జగత్తత్ప్రకృతికమ్ । యోఽపి కశ్చిదాచక్షీత — శ్రుత్వా జగతశ్చేతనప్రకృతికతామ్ , తద్బలేనైవ సమస్తం జగచ్చేతనమవగమయిష్యామి, ప్రకృతిరూపస్య వికారేఽన్వయదర్శనాత్; అవిభావనం తు చైతన్యస్య పరిణామవిశేషాద్భవిష్యతి । యథా స్పష్టచైతన్యానామప్యాత్మనాం స్వాపమూర్ఛాద్యవస్థాసు చైతన్యం న విభావ్యతే, ఎవం కాష్ఠలోష్టాదీనామపి చైతన్యం న విభావయిష్యతే । ఎతస్మాదేవ చ విభావితత్వావిభావితత్వకృతాద్విశేషాద్రూపాదిభావాభావాభ్యాం చ కార్యకరణానామాత్మనాం చ చేతనత్వావిశేషేఽపి గుణప్రధానభావో న విరోత్స్యతే । యథా చ పార్థివత్వావిశేషేఽపి మాంససూపౌదనాదీనాం ప్రత్యాత్మవర్తినో విశేషాత్పరస్పరోపకారిత్వం భవతి, ఎవమిహాపి భవిష్యతి । ప్రవిభాగప్రసిద్ధిరప్యత ఎవ న విరోత్స్యత ఇతి — తేనాపి కథఞ్చిచ్చేతనాచేతనత్వలక్షణం విలక్షణత్వం పరిహ్రియేత; శుద్ధ్యశుద్ధిత్వలక్షణం తు విలక్షణత్వం నైవ పరిహ్రియతే । న చేతరదపి విలక్షణత్వం పరిహర్తుం శక్యత ఇత్యాహ — తథాత్వం చ శబ్దాదితి । అనవగమ్యమానమేవ హీదం లోకే సమస్తస్య వస్తునశ్చేతనత్వం చేతనప్రకృతికత్వశ్రవణాచ్ఛబ్దశరణతయా కేవలయోత్ప్రేక్ష్యతే । తచ్చ శబ్దేనైవ విరుధ్యతే, యతః శబ్దాదపి తథాత్వమవగమ్యతే । తథాత్వమితి ప్రకృతివిలక్షణత్వం కథయతి । శబ్ద ఎవ ‘విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి కస్యచిద్విభాగస్యాచేతనతాం శ్రావయంశ్చేతనాద్బ్రహ్మణో విలక్షణమచేతనం జగచ్ఛ్రావయతి ॥ ౪ ॥

తుశబ్ద ఆశఙ్కామపనుదతి । న ఖలు ‘మృదబ్రవీత్’ ఇత్యేవంజాతీయకయా శ్రుత్యా భూతేన్ద్రియాణాం చేతనత్వమాశఙ్కనీయమ్ , యతోఽభిమానివ్యపదేశ ఎషః; మృదాద్యభిమానిన్యో వాగాద్యభిమానిన్యశ్చ చేతనా దేవతా వదనసంవదనాదిషు చేతనోచితేషు వ్యవహారేషు వ్యపదిశ్యన్తే, న భూతేన్ద్రియమాత్రమ్ । కస్మాత్ ? విశేషానుగతిభ్యామ్ — విశేషో హి భోక్తౄణాం భూతేన్ద్రియాణాం చ చేతనాచేతనప్రవిభాగలక్షణః ప్రాగభిహితః । సర్వచేతనతాయాం చాసౌ నోపపద్యేత । అపి చ కౌషీతకినః ప్రాణసంవాదే కరణమాత్రాశఙ్కావినివృత్తయేఽధిష్ఠాతృచేతనపరిగ్రహాయ దేవతాశబ్దేన విశింషన్తి — ‘ఎతా హ వై దేవతా అహంశ్రేయసే వివదమానాః’ ఇతి, ‘తా వా ఎతాః సర్వా దేవతాః ప్రాణే నిఃశ్రేయసం విదిత్వా’ (కౌ. ఉ. ౨ । ౧౨) ఇతి చ । అనుగతాశ్చ సర్వత్రాభిమానిన్యశ్చేతనా దేవతా మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణాదిభ్యోఽవగమ్యన్తే — ‘అగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశత్’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౪ । ౨ । ౪) ఇత్యేవమాదికా చ శ్రుతిః కరణేష్వనుగ్రాహికాం దేవతామనుగతాం దర్శయతి । ప్రాణసంవాదవాక్యశేషే చ — ‘తే హ ప్రాణాః ప్రజాపతిం పితరమేత్యోచుః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧ । ౭) ఇతి శ్రేష్ఠత్వనిర్ధారణాయ ప్రజాపతిగమనమ్ , తద్వచనాచ్చైకైకోత్క్రమణేనాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ప్రాణశ్రైష్ఠ్యప్రతిపత్తిః, తస్మై బలిహరణమ్ ఇతి చైవంజాతీయకోఽస్మదాదిష్వివ వ్యవహారోఽనుగమ్యమానోఽభిమానివ్యపదేశం ద్రఢయతి । ‘తత్తేజ ఐక్షత’ ఇత్యపి పరస్యా ఎవ దేవతాయా అధిష్ఠాత్ర్యాః స్వవికారేష్వనుగతాయా ఇయమీక్షా వ్యపదిశ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । తస్మాద్విలక్షణమేవేదం బ్రహ్మణో జగత్; విలక్షణత్వాచ్చ న బ్రహ్మప్రకృతికమ్ ॥ ౫ ॥

తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । యదుక్తమ్ విలక్షణత్వాన్నేదం జగద్బ్రహ్మప్రకృతికమ్ ఇతి, నాయమేకాన్తః; దృశ్యతే హి లోకే — చేతనత్వేన ప్రసిద్ధేభ్యః పురుషాదిభ్యో విలక్షణానాం కేశనఖాదీనాముత్పత్తిః, అచేతనత్వేన చ ప్రసిద్ధేభ్యో గోమయాదిభ్యో వృశ్చికాదీనామ్ । నన్వచేతనాన్యేవ పురుషాదిశరీరాణ్యచేతనానాం కేశనఖాదీనాం కారణాని, అచేతనాన్యేవ చ వృశ్చికాదిశరీరాణ్యచేతనానాం గోమయాదీనాం కార్యాణీతి । ఉచ్యతే — ఎవమపి కిఞ్చిదచేతనం చేతనస్యాయతనభావముపగచ్ఛతి కిఞ్చిన్నేత్యస్త్యేవ వైలక్షణ్యమ్ । మహాంశ్చాయం పారిణామికః స్వభావవిప్రకర్షః పురుషాదీనాం కేశనఖాదీనాం చ స్వరూపాదిభేదాత్ , తథా గోమయాదీనాం వృశ్చికాదీనాం చ । అత్యన్తసారూప్యే చ ప్రకృతివికారభావ ఎవ ప్రలీయేత । అథోచ్యేత — అస్తి కశ్చిత్పార్థివత్వాదిస్వభావః పురుషాదీనాం కేశనఖాదిష్వనువర్తమానో గోమయాదీనాం చ వృశ్చికాదిష్వితి । బ్రహ్మణోఽపి తర్హి సత్తాలక్షణః స్వభావ ఆకాశాదిష్వనువర్తమానో దృశ్యతే । విలక్షణత్వేన చ కారణేన బ్రహ్మప్రకృతికత్వం జగతో దూషయతా కిమశేషస్య బ్రహ్మస్వభావస్యాననువర్తనం విలక్షణత్వమభిప్రేయతే, ఉత యస్య కస్యచిత్ , అథ చైతన్యస్యేతి వక్తవ్యమ్ । ప్రథమే వికల్పే సమస్తప్రకృతివికారభావోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । న హ్యసత్యతిశయే ప్రకృతివికార ఇతి భవతి । ద్వితీయే చాసిద్ధత్వమ్ । దృశ్యతే హి సత్తాలక్షణో బ్రహ్మస్వభావ ఆకాశాదిష్వనువర్తమాన ఇత్యుక్తమ్ । తృతీయే తు దృష్టాన్తాభావః । కిం హి యచ్చైతన్యేనానన్వితం తదబ్రహ్మప్రకృతికం దృష్టమితి బ్రహ్మకారణవాదినం ప్రత్యుదాహ్రియేత, సమస్తస్య వస్తుజాతస్య బ్రహ్మప్రకృతికత్వాభ్యుపగమాత్ । ఆగమవిరోధస్తు ప్రసిద్ధ ఎవ, చేతనం బ్రహ్మ జగతః కారణం ప్రకృతిశ్చేత్యాగమతాత్పర్యస్య ప్రసాధితత్వాత్ । యత్తూక్తం పరినిష్పన్నత్వాద్బ్రహ్మణి ప్రమాణాన్తరాణి సమ్భవేయురితి, తదపి మనోరథమాత్రమ్ । రూపాద్యభావాద్ధి నాయమర్థః ప్రత్యక్షస్య గోచరః । లిఙ్గాద్యభావాచ్చ నానుమానాదీనామ్ । ఆగమమాత్రసమధిగమ్య ఎవ త్వయమర్థో ధర్మవత్ । తథా చ శ్రుతిః — ‘నైషా తర్కేణ మతిరాపనేయా ప్రోక్తాన్యేనైవ సుజ్ఞానాయ ప్రేష్ఠ’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౯) ఇతి । ‘కో అద్ధా వేద క ఇహ ప్రవోచత్’ ‘ఇయం విసృష్టిర్యత ఆబభూవ’ (ఋ. సం. ౧౦ । ౧౨౯ । ౭) ఇతి చైతే ఋచౌ సిద్ధానామపీశ్వరాణాం దుర్బోధతాం జగత్కారణస్య దర్శయతః । స్మృతిరపి భవతి — ‘అచిన్త్యాః ఖలు యే భావా న తాంస్తర్కేణ యోజయేత్’ ఇతి, ‘అవ్యక్తోఽయమచిన్త్యోఽయమవికార్యోఽయముచ్యతే’ (భ. గీ. ౨ । ౨౫) ఇతి చ, ‘న మే విదుః సురగణాః ప్రభవం న మహర్షయః । అహమాదిర్హి దేవానాం మహర్షీణాం చ సర్వశః’ (భ. గీ. ౧౦ । ౨) ఇతి చైవంజాతీయకా । యదపి శ్రవణవ్యతిరేకేణ మననం విదధచ్ఛబ్ద ఎవ తర్కమప్యాదర్తవ్యం దర్శయతీత్యుక్తమ్ , నానేన మిషేణ శుష్కతర్కస్యాత్రాత్మలాభః సమ్భవతి । శ్రుత్యనుగృహీత ఎవ హ్యత్ర తర్కోఽనుభవాఙ్గత్వేనాశ్రీయతే — స్వప్నాన్తబుద్ధాన్తయోరుభయోరితరేతరవ్యభిచారాదాత్మనోఽనన్వాగతత్వమ్ , సమ్ప్రసాదే చ ప్రపఞ్చపరిత్యాగేన సదాత్మనా సమ్పత్తేర్నిష్ప్రపఞ్చసదాత్మత్వమ్ , ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మప్రభవత్వాత్కార్యకారణానన్యత్వన్యాయేన బ్రహ్మావ్యతిరేకః — ఇత్యేవంజాతీయకః; ‘తర్కాప్రతిష్ఠానాది’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౧) తి చ కేవలస్య తర్కస్య విప్రలమ్భకత్వం దర్శయిష్యతి । యోఽపి చేతనకారణశ్రవణబలేనైవ సమస్తస్య జగతశ్చేతనతాముత్ప్రేక్షేత, తస్యాపి ‘విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి చేతనాచేతనవిభాగశ్రవణం విభావనావిభావనాభ్యాం చైతన్యస్య శక్యత ఎవ యోజయితుమ్ । పరస్యైవ త్విదమపి విభాగశ్రవణం న యుజ్యతే । కథమ్ ? పరమకారణస్య హ్యత్ర సమస్తజగదాత్మనా సమవస్థానం శ్రావ్యతే — ‘విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చాభవత్’ ఇతి । తత్ర యథా చేతనస్యాచేతనభావో నోపపద్యతే విలక్షణత్వాత్ , ఎవమచేతనస్యాపి చేతనభావో నోపపద్యతే । ప్రత్యుక్తత్వాత్తు విలక్షణత్వస్య యథా శ్రుత్యేవ చేతనం కారణం గ్రహీతవ్యం భవతి ॥ ౬ ॥

యది చేతనం శుద్ధం శబ్దాదిహీనం చ బ్రహ్మ తద్విపరీతస్యాచేతనస్యాశుద్ధస్య శబ్దాదిమతశ్చ కార్యస్య కారణమిష్యేత, అసత్తర్హి కార్యం ప్రాగుత్పత్తేరితి ప్రసజ్యేత । అనిష్టం చైతత్సత్కార్యవాదినస్తవేతి చేత్ — నైష దోషః, ప్రతిషేధమాత్రత్వాత్ । ప్రతిషేధమాత్రం హీదమ్ । నాస్య ప్రతిషేధస్య ప్రతిషేధ్యమస్తి । న హ్యయం ప్రతిషేధః ప్రాగుత్పత్తేః సత్త్వం కార్యస్య ప్రతిషేద్ధుం శక్నోతి । కథమ్ ? యథైవ హీదానీమపీదం కార్యం కారణాత్మనా సత్ , ఎవం ప్రాగుత్పత్తేరపీతి గమ్యతే । న హీదానీమపీదం కార్యం కారణాత్మానమన్తరేణ స్వతన్త్రమేవాస్తి — ‘సర్వం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనః సర్వం వేద’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ఇత్యాదిశ్రవణాత్ । కారణాత్మనా తు సత్త్వం కార్యస్య ప్రాగుత్పత్తేరవిశిష్టమ్ । నను శబ్దాదిహీనం బ్రహ్మ జగతః కారణమ్ । బాఢమ్ — న తు శబ్దాదిమత్కార్యం కారణాత్మనా హీనం ప్రాగుత్పత్తేరిదానీం వా అస్తి । తేన న శక్యతే వక్తుం ప్రాగుత్పత్తేరసత్కార్యమితి । విస్తరేణ చైతత్కార్యకారణానన్యత్వవాదే వక్ష్యామః ॥ ౭ ॥

అత్రాహ — యది స్థౌల్యసావయవత్త్వాచేతనత్వపరిచ్ఛిన్నత్వాశుద్ధ్యాదిధర్మకం కార్యం బ్రహ్మకారణకమభ్యుపగమ్యేత, తదాపీతౌ ప్రలయే ప్రతిసంసృజ్యమానం కార్యం కారణావిభాగమాపద్యమానం కారణమాత్మీయేన ధర్మేణ దూషయేదితి — అపీతౌ కారణస్యాపి బ్రహ్మణః కార్యస్యేవాశుద్ధ్యాదిరూపప్రసఙ్గాత్ సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ జగత్కారణమిత్యసమఞ్జసమిదమౌపనిషదం దర్శనమ్ । అపి చ సమస్తస్య విభాగస్యావిభాగప్రాప్తేః పునరుత్పత్తౌ నియమకారణాభావాద్భోక్తృభోగ్యాదివిభాగేనోత్పత్తిర్న ప్రాప్నోతీత్యసమఞ్జసమ్ । అపి చ భోక్తౄణాం పరేణ బ్రహ్మణా అవిభాగం గతానాం కర్మాదినిమిత్తప్రలయేఽపి పునరుత్పత్తావభ్యుపగమ్యమానాయాం ముక్తానామపి పునరుత్పత్తిప్రసఙ్గాదసమఞ్జసమ్ । అథేదం జగదపీతావపి విభక్తమేవ పరేణ బ్రహ్మణావతిష్ఠేత, ఎవమప్యపీతిశ్చ న సమ్భవతి కారణావ్యతిరిక్తం చ కార్యం న సమ్భవతీత్యసమఞ్జసమేవేతి ॥ ౮ ॥

నైవాస్మదీయే దర్శనే కిఞ్చిదసామఞ్జస్యమస్తి । యత్తావదభిహితమ్ — కారణమపిగచ్ఛత్కార్యం కారణమాత్మీయేన ధర్మేణ దూషయేదితి, తద్దూషణమ్ । కస్మాత్ ? దృష్టాన్తభావాత్ — సన్తి హి దృష్టాన్తాః, యథా కారణమపిగచ్ఛత్కార్యం కారణమాత్మీయేన ధర్మేణ న దూషయతి । తద్యథా — శరావాదయో మృత్ప్రకృతికా వికారా విభాగావస్థాయాముచ్చావచమధ్యమప్రభేదాః సన్తః పునః ప్రకృతిమపిగచ్ఛన్తో న తామాత్మీయేన ధర్మేణ సంసృజన్తి । రుచకాదయశ్చ సువర్ణవికారా అపీతౌ న సువర్ణమాత్మీయేన ధర్మేణ సంసృజన్తి । పృథివీవికారశ్చతుర్విధో భూతగ్రామో న పృథివీమపీతావాత్మీయేన ధర్మేణ సంసృజతి । త్వత్పక్షస్య తు న కశ్చిద్దృష్టాన్తోఽస్తి । అపీతిరేవ హి న సమ్భవేత్ , యది కారణే కార్యం స్వధర్మేణైవావతిష్ఠేత । అనన్యత్వేఽపి కార్యకారణయోః, కార్యస్య కారణాత్మత్వమ్ , న తు కారణస్య కార్యాత్మత్వమ్ — ‘ఆరమ్భణశబ్దాదిభ్యః’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౪) ఇతి వక్ష్యామః । అత్యల్పం చేదముచ్యతే — కార్యమపీతావాత్మీయేన ధర్మేణ కారణం సంసృజేదితి । స్థితావపి హి సమానోఽయం ప్రసఙ్గః, కార్యకారణయోరనన్యత్వాభ్యుపగమాత్ । ‘ఇదꣳ సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాత్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇత్యేవమాద్యాభిర్హి శ్రుతిభిరవిశేషేణ త్రిష్వపి కాలేషు కార్యస్య కారణాదనన్యత్వం శ్రావ్యతే । తత్ర యః పరిహారః కార్యస్య తద్ధర్మాణాం చావిద్యాధ్యారోపితత్వాన్న తైః కారణం సంసృజ్యత ఇతి, అపీతావపి స సమానః । అస్తి చాయమపరో దృష్టాన్తః — యథా స్వయం ప్రసారితయా మాయయా మాయావీ త్రిష్వపి కాలేషు న సంస్పృశ్యతే, అవస్తుత్వాత్ , ఎవం పరమాత్మాపి సంసారమాయయా న సంస్పృశ్యత ఇతి । యథా చ స్వప్నదృగేకః స్వప్నదర్శనమాయయా న సంస్పృశ్యతే, ప్రబోధసమ్ప్రసాదయోరనన్వాగతత్వాత్ , ఎవమవస్థాత్రయసాక్ష్యేకోఽవ్యభిచార్యవస్థాత్రయేణ వ్యభిచారిణా న సంస్పృశ్యతే । మాయామాత్రం హ్యేతత్ , యత్పరమాత్మనోఽవస్థాత్రయాత్మనావభాసనమ్ , రజ్జ్వా ఇవ సర్పాదిభావేనేతి । అత్రోక్తం వేదాన్తార్థసమ్ప్రదాయవిద్భిరాచార్యైః — ‘అనాదిమాయయా సుప్తో యదా జీవః ప్రబుధ్యతే । అజమనిద్రమస్వప్నమద్వైతం బుధ్యతే తదా’ (మా. కా. ౧ । ౧౬) ఇతి । తత్ర యదుక్తమపీతౌ కారణస్యాపి కార్యస్యేవ స్థౌల్యాదిదోషప్రసఙ్గ ఇతి, ఎతదయుక్తమ్ । యత్పునరేతదుక్తమ్ — సమస్తస్య విభాగస్యావిభాగప్రాప్తేః పునర్విభాగేనోత్పత్తౌ నియమకారణం నోపపద్యత ఇతి, అయమప్యదోషః, దృష్టాన్తభావాదేవ — యథా హి సుషుప్తిసమాధ్యాదావపి సత్యాం స్వాభావిక్యామవిభాగప్రాప్తౌ మిథ్యాజ్ఞానస్యానపోదితత్వాత్పూర్వవత్పునః ప్రబోధే విభాగో భవతి, ఎవమిహాపి భవిష్యతి । శ్రుతిశ్చాత్ర భవతి — ‘ఇమాః సర్వాః ప్రజాః సతి సమ్పద్య న విదుః సతి సమ్పద్యామహ ఇతి,’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౯ । ౨) ‘త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సిꣳహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దꣳశో వా మశకో వా యద్యద్భవన్తి తదా భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౯ । ౩) ఇతి । యథా హ్యవిభాగేఽపి పరమాత్మని మిథ్యాజ్ఞానప్రతిబద్ధో విభాగవ్యవహారః స్వప్నవదవ్యాహతః స్థితౌ దృశ్యతే, ఎవమపీతావపి మిథ్యాజ్ఞానప్రతిబద్ధైవ విభాగశక్తిరనుమాస్యతే । ఎతేన ముక్తానాం పునరుత్పత్తిప్రసఙ్గః ప్రత్యుక్తః, సమ్యగ్జ్ఞానేన మిథ్యాజ్ఞానస్యాపోదితత్వాత్ । యః పునరయమన్తేఽపరో వికల్ప ఉత్ప్రేక్షితః — అథేదం జగదపీతావపి విభక్తమేవ పరేణ బ్రహ్మణావతిష్ఠేతేతి, సోఽప్యనభ్యుపగమాదేవ ప్రతిషిద్ధః । తస్మాత్సమఞ్జసమిదమౌపనిషదం దర్శనమ్ ॥ ౯ ॥

స్వపక్షే చైతే ప్రతివాదినః సాధారణా దోషాః ప్రాదుఃష్యుః । కథమిత్యుచ్యతే — యత్తావదభిహితమ్ , విలక్షణత్వాన్నేదం జగద్బ్రహ్మప్రకృతికమితి ప్రధానప్రకృతికతాయామపి సమానమేతత్ , శబ్దాదిహీనాత్ప్రధానాచ్ఛబ్దాదిమతో జగత ఉత్పత్త్యభ్యుపగమాత్ । అత ఎవ చ విలక్షణకార్యోత్పత్త్యభ్యుపగమాత్ సమానః ప్రాగుత్పత్తేరసత్కార్యవాదప్రసఙ్గః । తథాపీతౌ కార్యస్య కారణావిభాగాభ్యుపగమాత్తద్వత్ప్రసఙ్గోఽపి సమానః । తథా మృదితసర్వవిశేషేషు వికారేష్వపీతావవిభాగాత్మతాం గతేషు , ఇదమస్య పురుషస్యోపాదానమిదమస్యేతి ప్రాక్ప్రలయాత్ప్రతిపురుషం యే నియతా భేదాః, న తే తథైవ పునరుత్పత్తౌ నియన్తుం శక్యన్తే, కారణాభావాత్ । వినైవ చ కారణేన నియమేఽభ్యుపగమ్యమానే కారణాభావసామ్యాన్ముక్తానామపి పునర్బన్ధప్రసఙ్గః । అథ కేచిద్భేదా అపీతావవిభాగమాపద్యన్తే కేచిన్నేతి చేత్ — యే నాపద్యన్తే, తేషాం ప్రధానకార్యత్వం న ప్రాప్నోతి; ఇత్యేవమేతే దోషాః సాధారణత్వాన్నాన్యతరస్మిన్పక్షే చోదయితవ్యా భవన్తీతి అదోషతామేవైషాం ద్రఢయతి — అవశ్యాశ్రయితవ్యత్వాత్ ॥ ౧౦ ॥

ఇతశ్చ నాగమగమ్యేఽర్థే కేవలేన తర్కేణ ప్రత్యవస్థాతవ్యమ్; యస్మాన్నిరాగమాః పురుషోత్ప్రేక్షామాత్రనిబన్ధనాస్తర్కా అప్రతిష్ఠితా భవన్తి, ఉత్ప్రేక్షాయా నిరఙ్కుశత్వాత్ । తథా హి — కైశ్చిదభియుక్తైర్యత్నేనోత్ప్రేక్షితాస్తర్కా అభియుక్తతరైరన్యైరాభాస్యమానా దృశ్యన్తే । తైరప్యుత్ప్రేక్షితాః సన్తస్తతోఽన్యైరాభాస్యన్త ఇతి న ప్రతిష్ఠితత్వం తర్కాణాం శక్యమాశ్రయితుమ్ , పురుషమతివైరూప్యాత్ । అథ కస్యచిత్ప్రసిద్ధమాహాత్మ్యస్య కపిలస్య అన్యస్య వా సమ్మతస్తర్కః ప్రతిష్ఠిత ఇత్యాశ్రీయేత — ఎవమప్యప్రతిష్ఠితత్వమేవ । ప్రసిద్ధమాహాత్మ్యాభిమతానామపి తీర్థకరాణాం కపిలకణభుక్ప్రభృతీనాం పరస్పరవిప్రతిపత్తిదర్శనాత్ । అథోచ్యేత — అన్యథా వయమనుమాస్యామహే, యథా నాప్రతిష్ఠాదోషో భవిష్యతి । న హి ప్రతిష్ఠితస్తర్క ఎవ నాస్తీతి శక్యతే వక్తుమ్ । ఎతదపి హి తర్కాణామప్రతిష్ఠితత్వం తర్కేణైవ ప్రతిష్ఠాప్యతే, కేషాఞ్చిత్తర్కాణామప్రతిష్ఠితత్వదర్శనేనాన్యేషామపి తజ్జాతీయానాం తర్కాణామప్రతిష్ఠితత్వకల్పనాత్ । సర్వతర్కాప్రతిష్ఠాయాం చ లోకవ్యవహారోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । అతీతవర్తమానాధ్వసామ్యేన హ్యనాగతేఽప్యధ్వని సుఖదుఃఖప్రాప్తిపరిహారాయ ప్రవర్తమానో లోకో దృశ్యతే । శ్రుత్యర్థవిప్రతిపత్తౌ చార్థాభాసనిరాకరణేన సమ్యగర్థనిర్ధారణం తర్కేణైవ వాక్యవృత్తినిరూపణరూపేణ క్రియతే । మనురపి చైవం మన్యతే — ‘ప్రత్యక్షమనుమానం చ శాస్త్రం చ వివిధాగమమ్ । త్రయం సువిదితం కార్యం ధర్మశుద్ధిమభీప్సతా’ ఇతి ‘ఆర్షం ధర్మోపదేశం చ వేదశాస్త్రావిరోధినా । యస్తర్కేణానుసన్ధత్తే స ధర్మం వేద నేతరః’ (మను. స్మృ. ౧౨ । ౧౦౫,౧౦౬) ఇతి చ బ్రువన్ । అయమేవ చ తర్కస్యాలఙ్కారః — యదప్రతిష్ఠితత్వం నామ । ఎవం హి సావద్యతర్కపరిత్యాగేన నిరవద్యస్తర్కః ప్రతిపత్తవ్యో భవతి । న హి పూర్వజో మూఢ ఆసీదిత్యాత్మనాపి మూఢేన భవితవ్యమితి కిఞ్చిదస్తి ప్రమాణమ్ । తస్మాన్న తర్కాప్రతిష్ఠానం దోష ఇతి చేత్ — ఎవమప్యవిమోక్షప్రసఙ్గః । యద్యపి క్వచిద్విషయే తర్కస్య ప్రతిష్ఠితత్వముపలక్ష్యతే, తథాపి ప్రకృతే తావద్విషయే ప్రసజ్యత ఎవాప్రతిష్ఠితత్వదోషాదనిర్మోక్షస్తర్కస్య । న హీదమతిగమ్భీరం భావయాథాత్మ్యం ముక్తినిబన్ధనమాగమమన్తరేణోత్ప్రేక్షితుమపి శక్యమ్ । రూపాద్యభావాద్ధి నాయమర్థః ప్రత్యక్షస్య గోచరః, లిఙ్గాద్యభావాచ్చ నానుమానాదీనామితి చావోచామ । అపి చ సమ్యగ్జ్ఞానాన్మోక్ష ఇతి సర్వేషాం మోక్షవాదినామభ్యుపగమః । తచ్చ సమ్యగ్జ్ఞానమేకరూపమ్ , వస్తుతన్త్రత్వాత్ । ఎకరూపేణ హ్యవస్థితో యోఽర్థః స పరమార్థః । లోకే తద్విషయం జ్ఞానం సమ్యగ్జ్ఞానమిత్యుచ్యతే — యథాగ్నిరుష్ణ ఇతి । తత్రైవం సతి సమ్యగ్జ్ఞానే పురుషాణాం విప్రతిపత్తిరనుపపన్నా । తర్కజ్ఞానానాం త్వన్యోన్యవిరోధాత్ప్రసిద్ధా విప్రతిపత్తిః । యద్ధి కేనచిత్తార్కికేణేదమేవ సమ్యగ్జ్ఞానమితి ప్రతిష్ఠాపితమ్ , తదపరేణ వ్యుత్థాప్యతే । తేనాపి ప్రతిష్ఠాపితం తతోఽపరేణ వ్యుత్థాప్యత ఇతి చ ప్రసిద్ధం లోకే । కథమేకరూపానవస్థితవిషయం తర్కప్రభవం సమ్యగ్జ్ఞానం భవేత్ । న చ ప్రధానవాదీ తర్కవిదాముత్తమ ఇతి సర్వైస్తార్కికైః పరిగృహీతః, యేన తదీయం మతం సమ్యగ్జ్ఞానమితి ప్రతిపద్యేమహి । న చ శక్యన్తేఽతీతానాగతవర్తమానాస్తార్కికా ఎకస్మిన్దేశే కాలే చ సమాహర్తుమ్ , యేన తన్మతిరేకరూపైకార్థవిషయా సమ్యఙ్మతిరితి స్యాత్ । వేదస్య తు నిత్యత్వే విజ్ఞానోత్పత్తిహేతుత్వే చ సతి వ్యవస్థితార్థవిషయత్వోపపత్తేః, తజ్జనితస్య జ్ఞానస్య సమ్యక్త్వమతీతానాగతవర్తమానైః సర్వైరపి తార్కికైరపహ్నోతుమశక్యమ్ । అతః సిద్ధమస్యైవౌపనిషదస్య జ్ఞానస్య సమ్యగ్జ్ఞానత్వమ్ । అతోఽన్యత్ర సమ్యగ్జ్ఞానత్వానుపపత్తేః సంసారావిమోక్ష ఎవ ప్రసజ్యేత । అత ఆగమవశేన ఆగమానుసారితర్కవశేన చ చేతనం బ్రహ్మ జగతః కారణం ప్రకృతిశ్చేతి స్థితమ్ ॥ ౧౧ ॥

వైదికస్య దర్శనస్య ప్రత్యాసన్నత్వాద్గురుతరతర్కబలోపేతత్వాద్వేదానుసారిభిశ్చ కైశ్చిచ్ఛిష్టైః కేనచిదంశేన పరిగృహీతత్వాత్ప్రధానకారణవాదం తావద్వ్యపాశ్రిత్య యస్తర్కనిమిత్త ఆక్షేపో వేదాన్తవాక్యేషూద్భావితః, స పరిహృతః । ఇదానీమణ్వాదివాదవ్యపాశ్రయేణాపి కైశ్చిన్మన్దమతిభిర్వేదాన్తవాక్యేషు పునస్తర్కనిమిత్త ఆక్షేప ఆశఙ్క్యేత ఇత్యతః ప్రధానమల్లనిబర్హణన్యాయేనాతిదిశతి — పరిగృహ్యన్త ఇతి పరిగ్రహాః । న పరిగ్రహాః అపరిగ్రహాః । శిష్టానామపరిగ్రహాః శిష్టాపరిగ్రహాః । ఎతేన ప్రకృతేన ప్రధానకారణవాదనిరాకరణకారణేన । శిష్టైర్మనువ్యాసప్రభృతిభిః కేనచిదప్యంశేనాపరిగృహీతా యేఽణ్వాదికారణవాదాః, తేఽపి ప్రతిషిద్ధతయా వ్యాఖ్యాతా నిరాకృతా ద్రష్టవ్యాః । తుల్యత్వాన్నిరాకరణకారణస్య నాత్ర పునరాశఙ్కితవ్యం కిఞ్చిదస్తి । తుల్యమత్రాపి పరమగమ్భీరస్య జగత్కారణస్య తర్కానవగాహ్యత్వమ్ , తర్కస్య చాప్రతిష్ఠితత్వమ్ , అన్యథానుమానేఽప్యవిమోక్షః, ఆగమవిరోధశ్చ — ఇత్యేవంజాతీయకం నిరాకరణకారణమ్ ॥ ౧౨ ॥

అన్యథా పునర్బ్రహ్మకారణవాదస్తర్కబలేనైవాక్షిప్యతే । యద్యపి శ్రుతిః ప్రమాణం స్వవిషయే భవతి, తథాపి ప్రమాణాన్తరేణ విషయాపహారేఽన్యపరా భవితుమర్హతి, యథా మన్త్రార్థవాదౌ । తర్కోఽపి స్వవిషయాదన్యత్రాప్రతిష్ఠితః స్యాత్ , యథా ధర్మాధర్మయోః । కిమతో యద్యేవమ్ ? అత ఇదమయుక్తమ్ , యత్ప్రమాణాన్తరప్రసిద్ధార్థబాధనం శ్రుతేః । కథం పునః ప్రమాణాన్తరప్రసిద్ధోఽర్థః శ్రుత్యా బాధ్యత ఇతి । అత్రోచ్యతే — ప్రసిద్ధో హ్యయం భోక్తృభోగ్యవిభాగో లోకే — భోక్తా చేతనః శారీరః, భోగ్యాః శబ్దాదయో విషయా ఇతి । యథా భోక్తా దేవదత్తః, భోజ్య ఓదన ఇతి । తస్య చ విభాగస్యాభావః ప్రసజ్యేత, యది భోక్తా భోగ్యభావమాపద్యేత భోగ్యం వా భోక్తృభావమాపద్యేత । తయోశ్చేతరేతరభావాపత్తిః పరమకారణాద్బ్రహ్మణోఽనన్యత్వాత్ప్రసజ్యేత । న చాస్య ప్రసిద్ధస్య విభాగస్య బాధనం యుక్తమ్ । యథా త్వద్యత్వే భోక్తృభోగ్యయోర్విభాగో దృష్టః, తథాతీతానాగతయోరపి కల్పయితవ్యః । తస్మాత్ప్రసిద్ధస్యాస్య భోక్తృభోగ్యవిభాగస్యాభావప్రసఙ్గాదయుక్తమిదం బ్రహ్మకారణతావధారణమితి చేత్కశ్చిచ్చోదయేత్ , తం ప్రతి బ్రూయాత్ — స్యాల్లోకవదితి । ఉపపద్యత ఎవాయమస్మత్పక్షేఽపి విభాగః, ఎవం లోకే దృష్టత్వాత్ । తథా హి — సముద్రాదుదకాత్మనోఽనన్యత్వేఽపి తద్వికారాణాం ఫేనవీచీతరఙ్గబుద్బుదాదీనామితరేతరవిభాగ ఇతరేతరసంశ్లేషాదిలక్షణశ్చ వ్యవహార ఉపలభ్యతే । న చ సముద్రాదుదకాత్మనోఽనన్యత్వేఽపి తద్వికారాణాం ఫేనతరఙ్గాదీనామితరేతరభావాపత్తిర్భవతి । న చ తేషామితరేతరభావానాపత్తావపి సముద్రాత్మనోఽన్యత్వం భవతి । ఎవమిహాపి — న భోక్తృభోగ్యయోరితరేతరభావాపత్తిః, న చ పరస్మాద్బ్రహ్మణోఽన్యత్వం భవిష్యతి । యద్యపి భోక్తా న బ్రహ్మణో వికారః ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి స్రష్టురేవావికృతస్య కార్యానుప్రవేశేన భోక్తృత్వశ్రవణాత్ , తథాపి కార్యమనుప్రవిష్టస్యాస్త్యుపాధినిమిత్తో విభాగ ఆకాశస్యేవ ఘటాద్యుపాధినిమిత్తః — ఇత్యతః, పరమకారణాద్బ్రహ్మణోఽనన్యత్వేఽప్యుపపద్యతే భోక్తృభోగ్యలక్షణో విభాగః సముద్రతరఙ్గాదిన్యాయేనేత్యుక్తమ్ ॥ ౧౩ ॥

అభ్యుపగమ్య చేమం వ్యావహారికం భోక్తృభోగ్యలక్షణం విభాగమ్ ‘స్యాల్లోకవత్’ ఇతి పరిహారోఽభిహితః । న త్వయం విభాగః పరమార్థతోఽస్తి, యస్మాత్తయోః కార్యకారణయోరనన్యత్వమవగమ్యతే । కార్యమాకాశాదికం బహుప్రపఞ్చం జగత్ । కారణం పరం బ్రహ్మ । తస్మాత్కారణాత్పరమార్థతోఽనన్యత్వం వ్యతిరేకేణాభావః కార్యస్యావగమ్యతే । కుతః ? ఆరమ్భణశబ్దాదిభ్యః । ఆరమ్భణశబ్దస్తావదేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాయ దృష్టాన్తాపేక్షాయాముచ్యతే — ‘యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన సర్వం మృన్మయం విజ్ఞాతꣳ స్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి — ఎకేన మృత్పిణ్డేన పరమార్థతో మృదాత్మనా విజ్ఞాతేన సర్వం మృన్మయం ఘటశరావోదఞ్చనాదికం మృదాత్మకత్వావిశేషాద్విజ్ఞాతం భవేత్ । యతో వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్ — వాచైవ కేవలమస్తీత్యారభ్యతే — వికారః ఘటః శరావ ఉదఞ్చనం చేతి । న తు వస్తువృత్తేన వికారో నామ కశ్చిదస్తి । నామధేయమాత్రం హ్యేతదనృతమ్ । మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ — ఇతి ఎష బ్రహ్మణో దృష్టాన్త ఆమ్నాతః । తత్ర శ్రుతాద్వాచారమ్భణశబ్దాద్దార్ష్టాన్తికేఽపి బ్రహ్మవ్యతిరేకేణ కార్యజాతస్యాభావ ఇతి గమ్యతే । పునశ్చ తేజోబన్నానాం బ్రహ్మకార్యతాముక్త్వా తేజోబన్నకార్యాణాం తేజోబన్నవ్యతిరేకేణాభావం బ్రవీతి — ‘అపాగాదగ్నేరగ్నిత్వం వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం త్రీణి రూపాణీత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౪ । ౧) ఇత్యాదినా । ఆరమ్భణశబ్దాదిభ్య ఇత్యాదిశబ్దాత్ ‘ఐతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘ఇదꣳ సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ‘ఆత్మైవేదꣳ సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘నేహ నానాస్తి కిఞ్చన’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇత్యేవమాద్యప్యాత్మైకత్వప్రతిపాదనపరం వచనజాతముదాహర్తవ్యమ్ । న చాన్యథా ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సమ్పద్యతే । తస్మాద్యథా ఘటకరకాద్యాకాశానాం మహాకాశాదనన్యత్వమ్ , యథా చ మృగతృష్ణికోదకాదీనామూషరాదిభ్యోఽనన్యత్వమ్ , దృష్టనష్టస్వరూపత్వాత్ స్వరూపేణానుపాఖ్యత్వాత్ । ఎవమస్య భోగ్యభోక్త్రాదిప్రపఞ్చజాతస్య బ్రహ్మవ్యతిరేకేణాభావ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥

నన్వనేకాత్మకం బ్రహ్మ । యథా వృక్షోఽనేకశాఖః, ఎవమనేకశక్తిప్రవృత్తియుక్తం బ్రహ్మ । అత ఎకత్వం నానాత్వం చోభయమపి సత్యమేవ — యథా వృక్ష ఇత్యేకత్వం శాఖా ఇతి నానాత్వమ్ । యథా చ సముద్రాత్మనైకత్వం ఫేనతరఙ్గాద్యాత్మనా నానాత్వమ్ , యథా చ మృదాత్మనైకత్వం ఘటశరావాద్యాత్మనా నానాత్వమ్ । తత్రైకత్వాంశేన జ్ఞానాన్మోక్షవ్యవహారః సేత్స్యతి । నానాత్వాంశేన తు కర్మకాణ్డాశ్రయౌ లౌకికవైదికవ్యవహారౌ సేత్స్యత ఇతి । ఎవం చ మృదాదిదృష్టాన్తా అనురూపా భవిష్యన్తీతి । నైవం స్యాత్ — ‘మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ ఇతి ప్రకృతిమాత్రస్య దృష్టాన్తే సత్యత్వావధారణాత్ , వాచారమ్భణశబ్దేన చ వికారజాతస్యానృతత్వాభిధానాత్ , దార్ష్టాన్తికేఽపి ‘ఐతదాత్మ్యమిదꣳ సర్వం తత్సత్యమ్’ ఇతి చ పరమకారణస్యైవైకస్య సత్యత్వావధారణాత్ , ‘స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ ఇతి చ శారీరస్య బ్రహ్మభావోపదేశాత్ । స్వయం ప్రసిద్ధం హ్యేతచ్ఛారీరస్య బ్రహ్మాత్మత్వముపదిశ్యతే, న యత్నాన్తరప్రసాధ్యమ్ । అతశ్చేదం శాస్త్రీయం బ్రహ్మాత్మత్వమవగమ్యమానం స్వాభావికస్య శారీరాత్మత్వస్య బాధకం సమ్పద్యతే, రజ్జ్వాదిబుద్ధయ ఇవ సర్పాదిబుద్ధీనామ్ । బాధితే చ శారీరాత్మత్వే తదాశ్రయః సమస్తః స్వాభావికో వ్యవహారో బాధితో భవతి, యత్ప్రసిద్ధయే నానాత్వాంశోఽపరో బ్రహ్మణః కల్ప్యేత । దర్శయతి చ — ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదినా బ్రహ్మాత్మత్వదర్శినం ప్రతి సమస్తస్య క్రియాకారకఫలలక్షణస్య వ్యవహారస్యాభావమ్ । న చాయం వ్యవహారాభావోఽవస్థావిశేషనిబన్ధనోఽభిధీయతే ఇతి యుక్తం వక్తుమ్ , ‘తత్త్వమసి’ ఇతి బ్రహ్మాత్మభావస్యానవస్థావిశేషనిబన్ధనత్వాత్ । తస్కరదృష్టాన్తేన చానృతాభిసన్ధస్య బన్ధనం సత్యాభిసన్ధస్య చ మోక్షం దర్శయన్ ఎకత్వమేవైకం పారమార్థికం దర్శయతి, మిథ్యాజ్ఞానవిజృమ్భితం చ నానాత్వమ్ । ఉభయసత్యతాయాం హి కథం వ్యవహారగోచరోఽపి జన్తురనృతాభిసన్ధ ఇత్యుచ్యేత । ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇతి చ భేదదృష్టిమపవదన్నేతదేవ దర్శయతి । న చాస్మిన్దర్శనే జ్ఞానాన్మోక్ష ఇత్యుపపద్యతే, సమ్యగ్జ్ఞానాపనోద్యస్య కస్యచిన్మిథ్యాజ్ఞానస్య సంసారకారణత్వేనానభ్యుపగమాత్ । ఉభయసత్యతాయాం హి కథమేకత్వజ్ఞానేన నానాత్వజ్ఞానమపనుద్యత ఇత్యుచ్యతే । నన్వేకత్వైకాన్తాభ్యుపగమే నానాత్వాభావాత్ప్రత్యక్షాదీని లౌకికాని ప్రమాణాని వ్యాహన్యేరన్ , నిర్విషయత్వాత్ , స్థాణ్వాదిష్వివ పురుషాదిజ్ఞానాని । తథా విధిప్రతిషేధశాస్త్రమపి భేదాపేక్షత్వాత్తదభావే వ్యాహన్యేత । మోక్షశాస్త్రస్యాపి శిష్యశాసిత్రాది భేదాపేక్షత్వాత్తదభావే వ్యాఘాతః స్యాత్ । కథం చానృతేన మోక్షశాస్త్రేణ ప్రతిపాదితస్యాత్మైకత్వస్య సత్యత్వముపపద్యేతేతి । అత్రోచ్యతే — నైష దోషః, సర్వవ్యవహారాణామేవ ప్రాగ్బ్రహ్మాత్మతావిజ్ఞానాత్సత్యత్వోపపత్తేః, స్వప్నవ్యవహారస్యేవ ప్రాక్ప్రబోధాత్ । యావద్ధి న సత్యాత్మైకత్వప్రతిపత్తిస్తావత్ప్రమాణప్రమేయఫలలక్షణేషు వికారేష్వనృతత్వబుద్ధిర్న కస్యచిదుత్పద్యతే । వికారానేవ తు ‘అహమ్’ ‘మమ’ ఇత్యవిద్యయా ఆత్మాత్మీయేన భావేన సర్వో జన్తుః ప్రతిపద్యతే స్వాభావికీం బ్రహ్మాత్మతాం హిత్వా । తస్మాత్ప్రాగ్బ్రహ్మాత్మతాప్రతిబోధాదుపపన్నః సర్వో లౌకికో వైదికశ్చ వ్యవహారః — యథా సుప్తస్య ప్రాకృతస్య జనస్య స్వప్నే ఉచ్చావచాన్భావాన్పశ్యతో నిశ్చితమేవ ప్రత్యక్షాభిమతం విజ్ఞానం భవతి ప్రాక్ప్రబోధాత్ , న చ ప్రత్యక్షాభాసాభిప్రాయస్తత్కాలే భవతి, తద్వత్ । కథం త్వసత్యేన వేదాన్తవాక్యేన సత్యస్య బ్రహ్మాత్మత్వస్య ప్రతిపత్తిరుపపద్యేత ? న హి రజ్జుసర్పేణ దష్టో మ్రియతే । నాపి మృగతృష్ణికామ్భసా పానావగాహనాదిప్రయోజనం క్రియత ఇతి । నైష దోషః, శఙ్కావిషాదినిమిత్తమరణాదికార్యోపలబ్ధేః, స్వప్నదర్శనావస్థస్య చ సర్పదంశనోదకస్నానాదికార్యదర్శనాత్ । తత్కార్యమప్యనృతమేవేతి చేద్బ్రూయాత్ , అత్ర బ్రూమః — యద్యపి స్వప్నదర్శనావస్థస్య సర్పదంశనోదకస్నానాదికార్యమనృతమ్ , తథాపి తదవగతిః సత్యమేవ ఫలమ్ , ప్రతిబుద్ధస్యాప్యబాధ్యమానత్వాత్ । న హి స్వప్నాదుత్థితః స్వప్నదృష్టం సర్పదంశనోదకస్నానాదికార్యం మిథ్యేతి మన్యమానస్తదవగతిమపి మిథ్యేతి మన్యతే కశ్చిత్ । ఎతేన స్వప్నదృశోఽవగత్యబాధనేన దేహమాత్రాత్మవాదో దూషితో వేదితవ్యః । తథా చ శ్రుతిః — ‘యదా కర్మసు కామ్యేషు స్త్రియం స్వప్నేషు పశ్యతి । సమృద్ధిం తత్ర జానీయాత్తస్మిన్స్వప్ననిదర్శనే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౮) ఇత్యసత్యేన స్వప్నదర్శనేన సత్యాయాః సమృద్ధేః ప్రతిపత్తిం దర్శయతి, తథా ప్రత్యక్షదర్శనేషు కేషుచిదరిష్టేషు జాతేషు ‘న చిరమివ జీవిష్యతీతి విద్యాత్’ ఇత్యుక్త్వా ‘అథ స్వప్నాః పురుషం కృష్ణం కృష్ణదన్తం పశ్యతి స ఎనం హన్తి’(ఐ॰ఆ॰ ౩-౨-౪) ఇత్యాదినా తేన తేనాసత్యేనైవ స్వప్నదర్శనేన సత్యం మరణం సూచ్యత ఇతి దర్శయతి । ప్రసిద్ధం చేదం లోకేఽన్వయవ్యతిరేకకుశలానామీదృశేన స్వప్నదర్శనేన సాధ్వాగమః సూచ్యతే, ఈదృశేనాసాధ్వాగమ ఇతి । తథా అకారాదిసత్యాక్షరప్రతిపత్తిర్దృష్టా రేఖానృతాక్షరప్రతిపత్తేః । అపి చాన్త్యమిదం ప్రమాణమాత్మైకత్వస్య ప్రతిపాదకమ్ , నాతఃపరం కిఞ్చిదాకాఙ్క్ష్యమస్తి । యథా హి లోకే యజేతేత్యుక్తే, కిం కేన కథమ్ ఇత్యాకాఙ్క్ష్యతే । నైవం ‘తత్త్వమసి’ ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ ఇత్యుక్తే, కిఞ్చిదన్యదాకాఙ్క్ష్యమస్తి — సర్వాత్మైకత్వవిషయత్వావగతేః । సతి హ్యన్యస్మిన్నవశిష్యమాణేఽర్థే ఆకాఙ్క్షా స్యాత్ । న త్వాత్మైకత్వవ్యతిరేకేణావశిష్యమాణోఽన్యోఽర్థోఽస్తి, య ఆకాఙ్క్ష్యేత । న చేయమవగతిర్నోత్పద్యత ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , ‘తద్ధాస్య విజజ్ఞౌ’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౬ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః। అవగతిసాధనానాం చ శ్రవణాదీనాం వేదానువచనాదీనాం చ విధానాత్ । న చేయమవగతిరనర్థికా భ్రాన్తిర్వేతి శక్యం వక్తుమ్ । అవిద్యానివృత్తిఫలదర్శనాత్ , బాధకజ్ఞానాన్తరాభావాచ్చ । ప్రాక్చాత్మైకత్వావగతేరవ్యాహతః సర్వః సత్యానృతవ్యవహారో లౌకికో వైదికశ్చేత్యవోచామ । తస్మాదన్త్యేన ప్రమాణేన ప్రతిపాదితే ఆత్మైకత్వే సమస్తస్య ప్రాచీనస్య భేదవ్యవహారస్య బాధితత్వాత్ న అనేకాత్మకబ్రహ్మకల్పనావకాశోఽస్తి । నను మృదాదిదృష్టాన్తప్రణయనాత్పరిణామవద్బ్రహ్మ శాస్త్రస్యాభిమతమితి గమ్యతే । పరిణామినో హి మృదాదయోఽర్థా లోకే సమధిగతా ఇతి । నేత్యుచ్యతే — ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మాజరోఽమరోఽమృతోఽభయో బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘అస్థూలమనణు’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇత్యాద్యాభ్యః సర్వవిక్రియాప్రతిషేధశ్రుతిభ్యః బ్రహ్మణః కూటస్థత్వావగమాత్ । న హ్యేకస్య బ్రహ్మణః పరిణామధర్మవత్వం తద్రహితత్వం చ శక్యం ప్రతిపత్తుమ్ । స్థితిగతివత్స్యాదితి చేత్ , న; కూటస్థస్యేతి విశేషణాత్ । న హి కూటస్థస్య బ్రహ్మణః స్థితిగతివదనేకధర్మాశ్రయత్వం సమ్భవతి । కూటస్థం చ నిత్యం బ్రహ్మ సర్వవిక్రియాప్రతిషేధాదిత్యవోచామ । న చ యథా బ్రహ్మణ ఆత్మైకత్వదర్శనం మోక్షసాధనమ్ , ఎవం జగదాకారపరిణామిత్వదర్శనమపి స్వతన్త్రమేవ కస్మైచిత్ఫలాయాభిప్రేయతే, ప్రమాణాభావాత్ । కూటస్థబ్రహ్మాత్మత్వవిజ్ఞానాదేవ హి ఫలం దర్శయతి శాస్త్రమ్ — ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘అభయం వై జనక ప్రాప్తోఽసి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౪) ఇత్యేవంజాతీయకమ్ । తత్రైతత్సిద్ధం భవతి — బ్రహ్మప్రకరణే సర్వధర్మవిశేషరహితబ్రహ్మదర్శనాదేవ ఫలసిద్ధౌ సత్యామ్ , యత్తత్రాఫలం శ్రూయతే బ్రహ్మణో జగదాకారపరిణామిత్వాది, తద్బ్రహ్మదర్శనోపాయత్వేనైవ వినియుజ్యతే, ఫలవత్సన్నిధావఫలం తదఙ్గమితివత్ । న తు స్వతన్త్రం ఫలాయ కల్ప్యత ఇతి । న హి పరిణామవత్త్వవిజ్ఞానాత్పరిణామవత్త్వమాత్మనః ఫలం స్యాదితి వక్తుం యుక్తమ్ , కూటస్థనిత్యత్వాన్మోక్షస్య । నను కూటస్థబ్రహ్మాత్మవాదిన ఎకత్వైకాన్త్యాత్ ఈశిత్రీశితవ్యాభావే ఈశ్వరకారణప్రతిజ్ఞావిరోధ ఇతి చేత్ , న; అవిద్యాత్మకనామరూపబీజవ్యాకరణాపేక్షత్వాత్సర్వజ్ఞత్వస్య । ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదివాక్యేభ్యః నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వరూపాత్సర్వజ్ఞాత్సర్వశక్తేరీశ్వరాజ్జగజ్జనిస్థితిప్రలయాః, నాచేతనాత్ప్రధానాదన్యస్మాద్వా — ఇత్యేషోఽర్థః ప్రతిజ్ఞాతః — ‘జన్మాద్యస్య యతః’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి; సా ప్రతిజ్ఞా తదవస్థైవ, న తద్విరుద్ధోఽర్థః పునరిహోచ్యతే । కథం నోచ్యతే, అత్యన్తమాత్మన ఎకత్వమద్వితీయత్వం చ బ్రువతా ? శృణు యథా నోచ్యతే — సర్వజ్ఞస్యేశ్వరస్యాత్మభూతే ఇవావిద్యాకల్పితే నామరూపే తత్త్వాన్యత్వాభ్యామనిర్వచనీయే సంసారప్రపఞ్చబీజభూతే సర్వజ్ఞస్యేశ్వరస్య మాయాశక్తిః ప్రకృతిరితి చ శ్రుతిస్మృత్యోరభిలప్యేతే । తాభ్యామన్యః సర్వజ్ఞ ఈశ్వరః, ‘ఆకాశో వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి శ్రుతేః, ‘నామరూపే వ్యాకరవాణి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ‘సర్వాణి రూపాణి విచిత్య ధీరో నామాని కృత్వాభివదన్యదాస్తే’ (తై. ఆ. ౩ । ౧౨ । ౭) ‘ఎకం బీజం బహుధా యః కరోతి’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యశ్చ; ఎవమవిద్యాకృతనామరూపోపాధ్యనురోధీశ్వరో భవతి, వ్యోమేవ ఘటకరకాద్యుపాధ్యనురోధి । స చ స్వాత్మభూతానేవ ఘటాకాశస్థానీయానవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితనామరూపకృతకార్యకరణసఙ్ఘాతానురోధినో జీవాఖ్యాన్విజ్ఞానాత్మనః ప్రతీష్టే వ్యవహారవిషయే । తదేవమవిద్యాత్మకోపాధిపరిచ్ఛేదాపేక్షమేవేశ్వరస్యేశ్వరత్వం సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చ, న పరమార్థతో విద్యయా అపాస్తసర్వోపాధిస్వరూపే ఆత్మని ఈశిత్రీశితవ్యసర్వజ్ఞత్వాదివ్యవహార ఉపపద్యతే । తథా చోక్తమ్ — ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి; ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాది చ । ఎవం పరమార్థావస్థాయాం సర్వవ్యవహారాభావం వదన్తి వేదాన్తాః సర్వే । తథేశ్వరగీతాస్వపి — ‘న కర్తృత్వం న కర్మాణి లోకస్య సృజతి ప్రభుః । న కర్మఫలసంయోగం స్వభావస్తు ప్రవర్తతే’ (భ. గీ. ౫ । ౧౪) ॥ ‘నాదత్తే కస్యచిత్పాపం న చైవ సుకృతం విభుః । అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యన్తి జన్తవః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౫) ఇతి పరమార్థావస్థాయామీశిత్రీశితవ్యాదివ్యవహారాభావః ప్రదర్శ్యతే । వ్యవహారావస్థాయాం తూక్తః శ్రుతావపీశ్వరాదివ్యవహారః — ‘ఎష సర్వేశ్వర ఎష భూతాధిపతిరేష భూతపాల ఎష సేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసమ్భేదాయ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి । తథా చేశ్వరగీతాస్వపి — ‘ఈశ్వరః సర్వభూతానాం హృద్దేశేఽర్జున తిష్ఠతి । భ్రామయన్సర్వభూతాని యన్త్రారూఢాని మాయయా’ (భ. గీ. ౧౮ । ౬౧) ఇతి । సూత్రకారోఽపి పరమార్థాభిప్రాయేణ ‘తదనన్యత్వమ్’ ఇత్యాహ । వ్యవహారాభిప్రాయేణ తు ‘స్యాల్లోకవత్’ ఇతి మహాసముద్రస్థానీయతాం బ్రహ్మణః కథయతి, అప్రత్యాఖ్యాయైవ కార్యప్రపఞ్చం పరిణామప్రక్రియాం చాశ్రయతి సగుణేషూపాసనేషూపయోక్ష్యత ఇతి ॥ ౧౪ ॥

ఇతశ్చ కారణాదనన్యత్వం కార్యస్య, యత్కారణం భావ ఎవ కారణస్య కార్యముపలభ్యతే, నాభావే । తద్యథా — సత్యాం మృది ఘట ఉపలభ్యతే, సత్సు చ తన్తుషు పటః । న చ నియమేనాన్యభావేఽన్యస్యోపలబ్ధిర్దృష్టా । న హ్యశ్వో గోరన్యః సన్గోర్భావ ఎవోపలభ్యతే । న చ కులాలభావ ఎవ ఘట ఉపలభ్యతే, సత్యపి నిమిత్తనైమిత్తికభావేఽన్యత్వాత్ । నన్వన్యస్య భావేఽప్యన్యస్యోపలబ్ధిర్నియతా దృశ్యతే, యథాగ్నిభావే ధూమస్యేతి । నేత్యుచ్యతే; ఉద్వాపితేఽప్యగ్నౌ గోపాలఘుటికాదిధారితస్య ధూమస్య దృశ్యమానత్వాత్ । అథ ధూమం కయాచిదవస్థయా విశింష్యాత్ — ఈదృశో ధూమో నాసత్యగ్నౌ భవతీతి, నైవమపి కశ్చిద్దోషః । తద్భావానురక్తాం హి బుద్ధిం కార్యకారణయోరనన్యత్వే హేతుం వయం వదామః । న చాసావగ్నిధూమయోర్విద్యతే । భావాచ్చోపలబ్ధేః — ఇతి వా సూత్రమ్ । న కేవలం శబ్దాదేవ కార్యకారణయోరనన్యత్వమ్ , ప్రత్యక్షోపలబ్ధిభావాచ్చ తయోరనన్యత్వమిత్యర్థః । భవతి హి ప్రత్యక్షోపలబ్ధిః కార్యకారణయోరనన్యత్వే । తద్యథా — తన్తుసంస్థానే పటే తన్తువ్యతిరేకేణ పటో నామ కార్యం నైవోపలభ్యతే, కేవలాస్తు తన్తవ ఆతానవితానవన్తః ప్రత్యక్షముపలభ్యన్తే, తథా తన్తుష్వంశవః, అంశుషు తదవయవాః । అనయా ప్రత్యక్షోపలబ్ధ్యా లోహితశుక్లకృష్ణాని త్రీణి రూపాణి, తతో వాయుమాత్రమాకాశమాత్రం చేత్యనుమేయమ్ , తతః పరం బ్రహ్మైకమేవాద్వితీయమ్ । తత్ర సర్వప్రమాణానాం నిష్ఠామవోచామ ॥ ౧౫ ॥

ఇతశ్చ కారణాత్కార్యస్యానన్యత్వమ్ , యత్కారణం ప్రాగుత్పత్తేః కారణాత్మనైవ కారణే సత్త్వమవరకాలీనస్య కార్యస్య శ్రూయతే — ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్’ (ఐ. ఆ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యాదావిదంశబ్దగృహీతస్య కార్యస్య కారణేన సామానాధికరణ్యాత్ । యచ్చ యదాత్మనా యత్ర న వర్తతే, న తత్తత ఉత్పద్యతే, యథా సికతాభ్యస్తైలమ్ । తస్మాత్ప్రాగుత్పత్తేరనన్యత్వాదుత్పన్నమప్యనన్యదేవ కారణాత్కార్యమిత్యవగమ్యతే । యథా చ కారణం బ్రహ్మ త్రిషు కాలేషు సత్త్వం న వ్యభిచరతి, ఎవం కార్యమపి జగత్త్రిషు కాలేషు సత్త్వం న వ్యభిచరతి । ఎకం చ పునః సత్త్వమ్ । అతోఽప్యనన్యత్వం కారణాత్కార్యస్య ॥ ౧౬ ॥

నను క్వచిదసత్త్వమపి ప్రాగుత్పత్తేః కార్యస్య వ్యపదిశతి శ్రుతిః — ‘అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇతి, ‘అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి చ । తస్మాదసద్వ్యపదేశాన్న ప్రాగుత్పత్తేః కార్యస్య సత్త్వమితి చేత్ — నేతి బ్రూమః । న హ్యయమత్యన్తాసత్త్వాభిప్రాయేణ ప్రాగుత్పత్తేః కార్యస్యాసద్వ్యపదేశః; కిం తర్హి ? — వ్యాకృతనామరూపత్వాద్ధర్మాదవ్యాకృతనామరూపత్వం ధర్మాన్తరమ్; తేన ధర్మాన్తరేణాయమసద్వ్యపదేశః ప్రాగుత్పత్తేః సత ఎవ కార్యస్య కారణరూపేణానన్యస్య । కథమేతదవగమ్యతే ? వాక్యశేషాత్ । యదుపక్రమే సన్దిగ్ధార్థం వాక్యం తచ్ఛేషాన్నిశ్చీయతే । ఇహ చ తావత్ ‘అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్’ ఇత్యసచ్ఛబ్దేనోపక్రమే నిర్దిష్టం యత్ , తదేవ పునస్తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్య, సదితి విశినష్టి — ‘తత్సదాసీత్’ ఇతి — అసతశ్చ పూర్వాపరకాలాసమ్బన్ధాత్ ఆసీచ్ఛబ్దానుపపత్తేశ్చ । ‘అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యత్రాపి ‘తదాత్మానꣳ స్వయమకురుత’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి వాక్యశేషే విశేషణాన్నాత్యన్తాసత్త్వమ్ । తస్మాద్ధర్మాన్తరేణైవాయమసద్వ్యపదేశః ప్రాగుత్పత్తేః కార్యస్య । నామరూపవ్యాకృతం హి వస్తు సచ్ఛబ్దార్హం లోకే ప్రసిద్ధమ్ । అతః ప్రాఙ్నామరూపవ్యాకరణాదసదివాసీదిత్యుపచర్యతే ॥ ౧౭ ॥

యుక్తేశ్చ ప్రాగుత్పత్తేః కార్యస్య సత్త్వమనన్యత్వం చ కారణాదవగమ్యతే, శబ్దాన్తరాచ్చ ॥

యుక్తిస్తావద్వర్ణ్యతే — దధిఘటరుచకాద్యర్థిభిః ప్రతినియతాని కారణాని క్షీరమృత్తికాసువర్ణాదీన్యుపాదీయమానాని లోకే దృశ్యన్తే । న హి దధ్యర్థిభిర్మృత్తికోపాదీయతే, న ఘటార్థిభిః క్షీరమ్ । తదసత్కార్యవాదే నోపపద్యేత । అవిశిష్టే హి ప్రాగుత్పత్తేః సర్వస్య సర్వత్రాసత్త్వే కస్మాత్క్షీరాదేవ దధ్యుత్పద్యతే, న మృత్తికాయాః, మృత్తికాయా ఎవ చ ఘట ఉత్పద్యతే, న క్షీరాత్ ? అథావిశిష్టేఽపి ప్రాగసత్త్వే క్షీర ఎవ దధ్నః కశ్చిదతిశయో న మృత్తికాయామ్ , మృత్తికాయామేవ చ ఘటస్య కశ్చిదతిశయో న క్షీరే — ఇత్యుచ్యేత — తర్హ్యతిశయవత్త్వాత్ప్రాగవస్థాయా అసత్కార్యవాదహానిః, సత్కార్యవాదసిద్ధిశ్చ । శక్తిశ్చ కారణస్య కార్యనియమార్థా కల్ప్యమానా నాన్యా అసతీ వా కార్యం నియచ్ఛేత్ , అసత్త్వావిశేషాదన్యత్వావిశేషాచ్చ । తస్మాత్కారణస్యాత్మభూతా శక్తిః, శక్తేశ్చాత్మభూతం కార్యమ్ । అపి చ కార్యకారణయోర్ద్రవ్యగుణాదీనాం చాశ్వమహిషవద్భేదబుద్ధ్యభావాత్తాదాత్మ్యమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । సమవాయకల్పనాయామపి, సమవాయస్య సమవాయిభిః సమ్బన్ధేఽభ్యుపగమ్యమానే, తస్య తస్యాన్యోన్యః సమ్బన్ధః కల్పయితవ్య ఇత్యనవస్థాప్రసఙ్గః । అనభ్యుపగమ్యమానే చ విచ్ఛేదప్రసఙ్గః । అథ సమవాయః స్వయం సమ్బన్ధరూపత్వాదనపేక్ష్యైవాపరం సమ్బన్ధం సమ్బధ్యేత, సంయోగోఽపి తర్హి స్వయం సమ్బన్ధరూపత్వాదనపేక్ష్యైవ సమవాయం సమ్బధ్యేత । తాదాత్మ్యప్రతీతేశ్చ ద్రవ్యగుణాదీనాం సమవాయకల్పనానర్థక్యమ్ । కథం చ కార్యమవయవిద్రవ్యం కారణేష్వవయవద్రవ్యేషు వర్తమానం వర్తేత ? కిం సమస్తేష్వవయవేషు వర్తేత, ఉత ప్రత్యవయవమ్ ? యది తావత్సమస్తేషు వర్తేత, తతోఽవయవ్యనుపలబ్ధిః ప్రసజ్యేత, సమస్తావయవసన్నికర్షస్యాశక్యత్వాత్ । న హి బహుత్వం సమస్తేష్వాశ్రయేషు వర్తమానం వ్యస్తాశ్రయగ్రహణేన గృహ్యతే । అథావయవశః సమస్తేషు వర్తేత, తదాప్యారమ్భకావయవవ్యతిరేకేణావయవినోఽవయవాః కల్ప్యేరన్ , యైరారమ్భకేష్వవయవేష్వవయవశోఽవయవీ వర్తేత । కోశావయవవ్యతిరిక్తైర్హ్యవయవైరసిః కోశం వ్యాప్నోతి । అనవస్థా చైవం ప్రసజ్యేత, తేషు తేష్వవయవేషు వర్తయితుమన్యేషామన్యేషామవయవానాం కల్పనీయత్వాత్ । అథ ప్రత్యవయవం వర్తేత, తదైకత్ర వ్యాపారేఽన్యత్రావ్యాపారః స్యాత్ । న హి దేవదత్తః స్రుఘ్నే సన్నిధీయమానస్తదహరేవ పాటలిపుత్రేఽపి సన్నిధీయతే । యుగపదనేకత్ర వృత్తావనేకత్వప్రసఙ్గః స్యాత్ , దేవదత్తయజ్ఞదత్తయోరివ స్రుఘ్నపాటలిపుత్రనివాసినోః । గోత్వాదివత్ప్రత్యేకం పరిసమాప్తేర్న దోష ఇతి చేత్ , న; తథా ప్రతీత్యభావాత్ । యది గోత్వాదివత్ప్రత్యేకం పరిసమాప్తోఽవయవీ స్యాత్ , యథా గోత్వం ప్రతివ్యక్తి ప్రత్యక్షం గృహ్యతే, ఎవమవయవ్యపి ప్రత్యవయవం ప్రత్యక్షం గృహ్యేత । న చైవం నియతం గృహ్యతే । ప్రత్యేకపరిసమాప్తౌ చావయవినః కార్యేణాధికారాత్ , తస్య చైకత్వాత్ , శృఙ్గేణాపి స్తనకార్యం కుర్యాత్ , ఉరసా చ పృష్ఠకార్యమ్ । న చైవం దృశ్యతే । ప్రాగుత్పత్తేశ్చ కార్యస్యాసత్త్వే, ఉత్పత్తిరకర్తృకా నిరాత్మికా చ స్యాత్ । ఉత్పత్తిశ్చ నామ క్రియా, సా సకర్తృకైవ భవితుమర్హతి, గత్యాదివత్ । క్రియా చ నామ స్యాత్ , అకర్తృకా చ — ఇతి విప్రతిషిధ్యేత । ఘటస్య చోత్పత్తిరుచ్యమానా న ఘటకర్తృకా — కిం తర్హి ? అన్యకర్తృకా — ఇతి కల్ప్యా స్యాత్ । తథా కపాలాదీనామప్యుత్పత్తిరుచ్యమానాన్యకర్తృకైవ కల్ప్యేత । తథా చ సతి ‘ఘట ఉత్పద్యతే’ ఇత్యుక్తే, ‘కులాలాదీని కారణాన్యుత్పద్యన్తే’ ఇత్యుక్తం స్యాత్ । న చ లోకే ఘటోత్పత్తిరిత్యుక్తే కులాలాదీనామప్యుత్పద్యమానతా ప్రతీయతే, ఉత్పన్నతాప్రతీతేశ్చ । అథ స్వకారణసత్తాసమ్బన్ధ ఎవోత్పత్తిరాత్మలాభశ్చ కార్యస్యేతి చేత్ — కథమలబ్ధాత్మకం సమ్బధ్యేతేతి వక్తవ్యమ్ । సతోర్హి ద్వయోః సమ్బన్ధః సమ్భవతి, న సదసతోరసతోర్వా । అభావస్య చ నిరుపాఖ్యత్వాత్ప్రాగుత్పత్తేరితి మర్యాదాకరణమనుపపన్నమ్ । సతాం హి లోకే క్షేత్రగృహాదీనాం మర్యాదా దృష్టా నాభావస్య । న హి వన్ధ్యాపుత్రో రాజా బభూవ ప్రాక్పూర్ణవర్మణోఽభిషేకాదిత్యేవంజాతీయకేన మర్యాదాకరణేన నిరుపాఖ్యో వన్ధ్యాపుత్రః రాజా బభూవ భవతి భవిష్యతీతి వా విశేష్యతే । యది చ వన్ధ్యాపుత్రోఽపి కారకవ్యాపారాదూర్ధ్వమభవిష్యత్ , తత ఇదమప్యుపాపత్స్యత — కార్యాభావోఽపి కారకవ్యాపారాదూర్ధ్వం భవిష్యతీతి । వయం తు పశ్యామః — వన్ధ్యాపుత్రస్య కార్యాభావస్య చాభావత్వావిశేషాత్ , యథా వన్ధ్యాపుత్రః కారకవ్యాపారాదూర్ధ్వం న భవిష్యతి, ఎవం కార్యాభావోఽపి కారకవ్యాపారాదూర్ధ్వం న భవిష్యతీతి । నన్వేవం సతి కారకవ్యాపారోఽనర్థకః ప్రసజ్యేత । యథైవ హి ప్రాక్సిద్ధత్వాత్కారణస్వరూపసిద్ధయే న కశ్చిద్వ్యాప్రియతే, ఎవం ప్రాక్సిద్ధత్వాత్తదనన్యత్వాచ్చ కార్యస్య స్వరూపసిద్ధయేఽపి న కశ్చిద్వ్యాప్రియేత । వ్యాప్రియతే చ । అతః కారకవ్యాపారార్థవత్త్వాయ మన్యామహే ప్రాగుత్పత్తేరభావః కార్యస్యేతి  । నైష దోషః । యతః కార్యాకారేణ కారణం వ్యవస్థాపయతః కారకవ్యాపారస్యార్థవత్త్వముపపద్యతే । కార్యాకారోఽపి కారణస్యాత్మభూత ఎవ, అనాత్మభూతస్యానారభ్యత్వాత్ — ఇత్యభాణి । న చ విశేషదర్శనమాత్రేణ వస్త్వన్యత్వం భవతి । న హి దేవదత్తః సఙ్కోచితహస్తపాదః ప్రసారితహస్తపాదశ్చ విశేషేణ దృశ్యమానోఽపి వస్త్వన్యత్వం గచ్ఛతి, స ఎవేతి ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । తథా ప్రతిదినమనేకసంస్థానానామపి పిత్రాదీనాం న వస్త్వన్యత్వం భవతి, మమ పితా మమ భ్రాతా మమ పుత్ర ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । జన్మోచ్ఛేదానన్తరితత్వాత్తత్ర యుక్తమ్ , నాన్యత్రేతి చేత్ , న; క్షీరాదీనామపి దధ్యాద్యాకారసంస్థానస్య ప్రత్యక్షత్వాత్ । అదృశ్యమానానామపి వటధానాదీనాం సమానజాతీయావయవాన్తరోపచితానామఙ్కురాదిభావేన దర్శనగోచరతాపత్తౌ జన్మసంజ్ఞా । తేషామేవావయవానామపచయవశాదదర్శనాపత్తావుచ్ఛేదసంజ్ఞా । తత్రేదృగ్జన్మోచ్ఛేదాన్తరితత్వాచ్చేదసతః సత్త్వాపత్తిః, సతశ్చాసత్త్వాపత్తిః, తథా సతి గర్భవాసిన ఉత్తానశాయినశ్చ భేదప్రసఙ్గః । తథా బాల్యయౌవనస్థావిరేష్వపి భేదప్రసఙ్గః, పిత్రాదివ్యవహారలోపప్రసఙ్గశ్చ । ఎతేన క్షణభఙ్గవాదః ప్రతివదితవ్యః । యస్య పునః ప్రాగుత్పత్తేరసత్కార్యమ్ , తస్య నిర్విషయః కారకవ్యాపారః స్యాత్ , అభావస్య విషయత్వానుపపత్తేః — ఆకాశహననప్రయోజనఖడ్గాద్యనేకాయుధప్రయుక్తివత్ । సమవాయికారణవిషయః కారకవ్యాపారః స్యాదితి చేత్ , న; అన్యవిషయేణ కారకవ్యాపారేణాన్యనిష్పత్తేరతిప్రసఙ్గాత్ । సమవాయికారణస్యైవాత్మాతిశయః కార్యమితి చేత్ , న; సత్కార్యతాపత్తేః । తస్మాత్క్షీరాదీన్యేవ ద్రవ్యాణి దధ్యాదిభావేనావతిష్ఠమానాని కార్యాఖ్యాం లభన్త ఇతి న కారణాదన్యత్కార్యం వర్షశతేనాపి శక్యం నిశ్చేతుమ్ । తథా మూలకారణమేవ ఆ అన్త్యాత్కార్యాత్ తేన తేన కార్యాకారేణ నటవత్సర్వవ్యవహారాస్పదత్వం ప్రతిపద్యతే । ఎవం యుక్తేః, కార్యస్య ప్రాగుత్పత్తేః సత్త్వమ్ , అనన్యత్వం చ కారణాత్ , అవగమ్యతే ॥

శబ్దాన్తరాచ్చైతదవగమ్యతే — పూర్వసూత్రేఽసద్వ్యపదేశినః శబ్దస్యోదాహృతత్వాత్తతోఽన్యః సద్వ్యపదేశీ శబ్దః శబ్దాన్తరమ్ — ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాది । ‘తద్ధైక ఆహురసదేవేదమగ్ర ఆసీత్’ ఇతి చాసత్పక్షముపక్షిప్య, ‘కథమసతః సజ్జాయేత’ ఇత్యాక్షిప్య, ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’ ఇత్యవధారయతి । తత్రేదంశబ్దవాచ్యస్య కార్యస్య ప్రాగుత్పత్తేః సచ్ఛబ్దవాచ్యేన కారణేన సామానాధికరణ్యస్య శ్రూయమాణత్వాత్ , సత్త్వానన్యత్వే ప్రసిధ్యతః । యది తు ప్రాగుత్పత్తేరసత్కార్యం స్యాత్ , పశ్చాచ్చోత్పద్యమానం కారణే సమవేయాత్ , తదాన్యత్కారణాత్స్యాత్ , తత్ర ‘యేనాశ్రుతꣳ శ్రుతం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇతీయం ప్రతిజ్ఞా పీడ్యేత । సత్త్వానన్యత్వావగతేస్త్వియం ప్రతిజ్ఞా సమర్థ్యతే ॥ ౧౮ ॥

యథా చ సంవేష్టితః పటో న వ్యక్తం గృహ్యతే — కిమయం పటః, కిం వాన్యద్ద్రవ్యమితి । స ఎవ ప్రసారితః, యత్సంవేష్టితం ద్రవ్యం తత్పట ఎవేతి ప్రసారణేనాభివ్యక్తో గృహ్యతే । యథా చ సంవేష్టనసమయే పట ఇతి గృహ్యమాణోఽపి న విశిష్టాయామవిస్తారో గృహ్యతే । స ఎవ ప్రసారణసమయే విశిష్టాయామవిస్తారో గృహ్యతే — న సంవేష్టితరూపాదన్యోఽయం భిన్నః పట ఇతి, ఎవం తన్త్వాదికారణావస్థం పటాదికార్యమస్పష్టం సత్ , తురీవేమకువిన్దాదికారకవ్యాపారాదభివ్యక్తం స్పష్టం గృహ్యతే । అతః సంవేష్టితప్రసారితపటన్యాయేనైవానన్యత్కారణాత్కార్యమిత్యర్థః ॥ ౧౯ ॥

యథా చ లోకే ప్రాణాపానాదిషు ప్రాణభేదేషు ప్రాణాయామేన నిరుద్ధేషు కారణమాత్రేణ రూపేణ వర్తమానేషు జీవనమాత్రం కార్యం నిర్వర్త్యతే, నాకుఞ్చనప్రసారణాదికం కార్యాన్తరమ్ । తేష్వేవ ప్రాణభేదేషు పునః ప్రవృత్తేషు జీవనాదధికమాకుఞ్చనప్రసారణాదికమపి కార్యాన్తరం నిర్వర్త్యతే । న చ ప్రాణభేదానాం ప్రభేదవతః ప్రాణాదన్యత్వమ్ , సమీరణస్వభావావిశేషాత్ — ఎవం కార్యస్య కారణాదనన్యత్వమ్ । అతశ్చ కృత్స్నస్య జగతో బ్రహ్మకార్యత్వాత్తదనన్యత్వాచ్చ సిద్ధైషా శ్రౌతీ ప్రతిజ్ఞా — ‘యేనాశ్రుతꣳ శ్రుతం భవత్యమతం మతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇతి ॥ ౨౦ ॥

అన్యథా పునశ్చేతనకారణవాద ఆక్షిప్యతే — చేతనాద్ధి జగత్ప్రక్రియాయామాశ్రీయమాణాయాం హితాకరణాదయో దోషాః ప్రసజ్యన్తే । కుతః ? ఇతరవ్యపదేశాత్ । ఇతరస్య శారీరస్య బ్రహ్మాత్మత్వం వ్యపదిశతి శ్రుతిః — ‘స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి ప్రతిబోధనాత్ । యద్వా — ఇతరస్య చ బ్రహ్మణః శారీరాత్మత్వం వ్యపదిశతి — ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి స్రష్టురేవావికృతస్య బ్రహ్మణః కార్యానుప్రవేశేన శారీరాత్మత్వదర్శనాత్; ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ పరా దేవతా జీవమాత్మశబ్దేన వ్యపదిశన్తీ, న బ్రహ్మణో భిన్నః శారీర ఇతి దర్శయతి । తస్మాద్యద్బ్రహ్మణః స్రష్టృత్వం తచ్ఛారీరస్యైవేతి । అతస్సః స్వతన్త్రః కర్తా సన్ హితమేవాత్మనః సౌమనస్యకరం కుర్యాత్ , నాహితం జన్మమరణజరారోగాద్యనేకానర్థజాలమ్ । న హి కశ్చిదపరతన్త్రో బన్ధనాగారమాత్మనః కృత్వానుప్రవిశతి । న చ స్వయమత్యన్తనిర్మలః సన్ అత్యన్తమలినం దేహమాత్మత్వేనోపేయాత్ । కృతమపి కథఞ్చిద్యద్దుఃఖకరం తదిచ్ఛయా జహ్యాత్ । సుఖకరం చోపాదదీత । స్మరేచ్చ — మయేదం జగద్బిమ్బం విచిత్రం విరచితమితి । సర్వో హి లోకః స్పష్టం కార్యం కృత్వా స్మరతి — మయేదం కృతమితి । యథా చ మాయావీ స్వయం ప్రసారితాం మాయామిచ్ఛయా అనాయాసేనైవోపసంహరతి, ఎవం శారీరోఽపీమాం సృష్టిముపసంహరేత్ । స్వకీయమపి తావచ్ఛరీరం శారీరో న శక్నోత్యనాయాసేనోపసంహర్తుమ్ । ఎవం హితక్రియాద్యదర్శనాదన్యాయ్యా చేతనాజ్జగత్ప్రక్రియేతి గమ్యతే ॥ ౨౧ ॥

తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । యత్సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి బ్రహ్మ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావం శారీరాదధికమన్యత్ , తత్ వయం జగతః స్రష్టృ బ్రూమః । న తస్మిన్హితాకరణాదయో దోషాః ప్రసజ్యన్తే । న హి తస్య హితం కిఞ్చిత్కర్తవ్యమస్తి, అహితం వా పరిహర్తవ్యమ్ , నిత్యముక్తస్వభావత్వాత్ । న చ తస్య జ్ఞానప్రతిబన్ధః శక్తిప్రతిబన్ధో వా క్వచిదప్యస్తి, సర్వజ్ఞత్వాత్సర్వశక్తిత్వాచ్చ । శారీరస్త్వనేవంవిధః । తస్మిన్ప్రసజ్యన్తే హితాకరణాదయో దోషాః । న తు తం వయం జగతః స్రష్టారం బ్రూమః । కుత ఎతత్ ? భేదనిర్దేశాత్ — ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ‘సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ‘శారీర ఆత్మా ప్రాజ్ఞేనాత్మనాన్వారూఢః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౫) ఇత్యేవంజాతీయకః కర్తృకర్మాదిభేదనిర్దేశో జీవాదధికం బ్రహ్మ దర్శయతి । నన్వభేదనిర్దేశోఽపి దర్శితః — ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యేవంజాతీయకః । కథం భేదాభేదౌ విరుద్ధౌ సమ్భవేతామ్ ? నైష దోషః, ఆకాశఘటాకాశన్యాయేనోభయసమ్భవస్య తత్ర తత్ర ప్రతిష్ఠాపితత్వాత్ । అపి చ యదా ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యేవంజాతీయకేనాభేదనిర్దేశేనాభేదః ప్రతిబోధితో భవతి; అపగతం భవతి తదా జీవస్య సంసారిత్వం బ్రహ్మణశ్చ స్రష్టృత్వమ్। సమస్తస్య మిథ్యాజ్ఞానవిజృమ్భితస్య భేదవ్యవహారస్య సమ్యగ్జ్ఞానేన బాధితత్వాత్ । తత్ర కుత ఎవ సృష్టిః కుతో వా హితాకరణాదయో దోషాః । అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితనామరూపకృతకార్యకరణసఙ్ఘాతోపాధ్యవివేకకృతా హి భ్రాన్తిర్హితాకరణాదిలక్షణః సంసారః, న తు పరమార్థతోఽస్తీత్యసకృదవోచామ — జన్మమరణచ్ఛేదనభేదనాద్యభిమానవత్ । అబాధితే తు భేదవ్యవహారే ‘సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః’ ఇత్యేవంజాతీయకేన భేదనిర్దేశేనావగమ్యమానం బ్రహ్మణోఽధికత్వం హితాకరణాదిదోషప్రసక్తిం నిరుణద్ధి ॥ ౨౨ ॥

యథా చ లోకే పృథివీత్వసామాన్యాన్వితానామప్యశ్మనాం కేచిన్మహార్హా మణయో వజ్రవైడూర్యాదయః, అన్యే మధ్యమవీర్యాః సూర్యకాన్తాదయః, అన్యే ప్రహీణాః శ్వవాయసప్రక్షేపణార్హాః పాషాణాః — ఇత్యనేకవిధం వైచిత్ర్యం దృశ్యతే । యథా చైకపృథివీవ్యపాశ్రయాణామపి బీజానాం బహువిధం పత్రపుష్పఫలగన్ధరసాదివైచిత్ర్యం చన్దనకింపాకాదిషూపలక్ష్యతే । యథా చైకస్యాప్యన్నరసస్య లోహితాదీని కేశలోమాదీని చ విచిత్రాణి కార్యాణి భవన్తి — ఎవమేకస్యాపి బ్రహ్మణో జీవప్రాజ్ఞపృథక్త్వం కార్యవైచిత్ర్యం చోపపద్యత ఇత్యతః తదనుపపత్తిః, పరపరికల్పితదోషానుపపత్తిరిత్యర్థః । శ్రుతేశ్చ ప్రామాణ్యాత్ , వికారస్య చ వాచారమ్భణమాత్రత్వాత్ స్వప్నదృశ్యభావవైచిత్ర్యవచ్చ — ఇత్యభ్యుచ్చయః ॥ ౨౩ ॥

చేతనం బ్రహ్మైకమద్వితీయం జగతః కారణమితి యదుక్తమ్ , తన్నోపపద్యతే । కస్మాత్ ? ఉపసంహారదర్శనాత్ । ఇహ హి లోకే కులాలాదయో ఘటపటాదీనాం కర్తారో మృద్దణ్డచక్రసూత్రసలిలాద్యనేకకారకోపసంహారేణ సఙ్గృహీతసాధనాః సన్తస్తత్తత్కార్యం కుర్వాణా దృశ్యన్తే । బ్రహ్మ చాసహాయం తవాభిప్రేతమ్ । తస్య సాధనాన్తరానుపసఙ్గ్రహే సతి కథం స్రష్టృత్వముపపద్యేత ? తస్మాన్న బ్రహ్మ జగత్కారణమితి చేత్ , నైష దోషః । యతః క్షీరవద్ద్రవ్యస్వభావవిశేషాదుపపద్యతే — యథా హి లోకే క్షీరం జలం వా స్వయమేవ దధిహిమకరకాదిభావేన పరిణమతేఽనపేక్ష్య బాహ్యం సాధనమ్ , తథేహాపి భవిష్యతి । నను క్షీరాద్యపి దధ్యాదిభావేన పరిణమమానమపేక్షత ఎవ బాహ్యం సాధనమౌష్ణ్యాదికమ్ । కథముచ్యతే ‘క్షీరవద్ధి’ ఇతి ? నైష దోషః । స్వయమపి హి క్షీరం యాం చ యావతీం చ పరిణామమాత్రామనుభవత్యేవ । త్వార్యతే త్వౌష్ణ్యాదినా దధిభావాయ । యది చ స్వయం దధిభావశీలతా న స్యాత్ , నైవౌష్ణ్యాదినాపి బలాద్దధిభావమాపద్యేత । న హి వాయురాకాశో వా ఔష్ణ్యాదినా బలాద్దధిభావమాపద్యతే । సాధనసామగ్ర్యా చ తస్య పూర్ణతా సమ్పాద్యతే । పరిపూర్ణశక్తికం తు బ్రహ్మ । న తస్యాన్యేన కేనచిత్పూర్ణతా సమ్పాదయితవ్యా । శ్రుతిశ్చ భవతి — ‘న తస్య కార్యం కరణం చ విద్యతే న తత్సమశ్చాభ్యధికశ్చ దృశ్యతే । పరాస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౮) ఇతి । తస్మాదేకస్యాపి బ్రహ్మణో విచిత్రశక్తియోగాత్ క్షీరాదివద్విచిత్రపరిణామ ఉపపద్యతే ॥ ౨౪ ॥

స్యాదేతత్ — ఉపపద్యతే క్షీరాదీనామచేతనానామనపేక్ష్యాపి బాహ్యం సాధనం దధ్యాదిభావః, దృష్టత్వాత్ । చేతనాః పునః కులాలాదయః సాధనసామగ్రీమపేక్ష్యైవ తస్మై తస్మై కార్యాయ ప్రవర్తమానా దృశ్యన్తే । కథం బ్రహ్మ చేతనం సత్ అసహాయం ప్రవర్తేతేతి — దేవాదివదితి బ్రూమః — యథా లోకే దేవాః పితర ఋషయ ఇత్యేవమాదయో మహాప్రభావాశ్చేతనా అపి సన్తోఽనపేక్ష్యైవ కిఞ్చిద్బాహ్యం సాధనమైశ్వర్యవిశేషయోగాదభిధ్యానమాత్రేణ స్వత ఎవ బహూని నానాసంస్థానాని శరీరాణి ప్రాసాదాదీని రథాదీని చ నిర్మిమాణా ఉపలభ్యన్తే, మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణప్రామాణ్యాత్ । తన్తునాభశ్చ స్వత ఎవ తన్తూన్సృజతి । బలాకా చాన్తరేణైవ శుక్రం గర్భం ధత్తే । పద్మినీ చానపేక్ష్య కిఞ్చిత్ప్రస్థానసాధనం సరోన్తరాత్సరోన్తరం ప్రతిష్ఠతే । ఎవం చేతనమపి బ్రహ్మ అనపేక్ష్య బాహ్యం సాధనం స్వత ఎవ జగత్స్రక్ష్యతి । స యది బ్రూయాత్ — య ఎతే దేవాదయో బ్రహ్మణో దృష్టాన్తా ఉపాత్తాస్తే దార్ష్టాన్తికేన బ్రహ్మణా న సమానా భవన్తి । శరీరమేవ హ్యచేతనం దేవాదీనాం శరీరాన్తరాదివిభూత్యుత్పాదనే ఉపాదానమ్ । న తు చేతన ఆత్మా । తన్తునాభస్య చ క్షుద్రతరజన్తుభక్షణాల్లాలా కఠినతామాపద్యమానా తన్తుర్భవతి । బలాకా చ స్తనయిత్నురవశ్రవణాద్గర్భం ధత్తే । పద్మినీ చ చేతనప్రయుక్తా సతీ అచేతనేనైవ శరీరేణ సరోన్తరాత్సరోన్తరముపసర్పతి, వల్లీవ వృక్షమ్ । న తు స్వయమేవాచేతనా సరోన్తరోపసర్పణే వ్యాప్రియతే । తస్మాన్నైతే బ్రహ్మణో దృష్టాన్తా ఇతి — తం ప్రతి బ్రూయాత్ — నాయం దోషః । కులాలాదిదృష్టాన్తవైలక్షణ్యమాత్రస్య వివక్షితత్వాదితి — యథా హి కులాలాదీనాం దేవాదీనాం చ సమానే చేతనత్వే కులాలాదయః కార్యారమ్భే బాహ్యం సాధనమపేక్షన్తే, న దేవాదయః । తథా బ్రహ్మ చేతనమపి న బాహ్యం సాధనమపేక్షిష్యత ఇత్యేతావద్వయం దేవాద్యుదాహరణేన వివక్షామః । తస్మాద్యథైకస్య సామర్థ్యం దృష్టం తథా సర్వేషామేవ భవితుమర్హతీతి నాస్త్యేకాన్త ఇత్యభిప్రాయః ॥ ౨౫ ॥

చేతనమేకమద్వితీయం బ్రహ్మ క్షీరాదివద్దేవాదివచ్చానపేక్ష్య బాహ్యం సాధనం స్వయం పరిణమమానం జగతః కారణమితి స్థితమ్ । శాస్త్రార్థపరిశుద్ధయే తు పునరాక్షిపతి । కృత్స్నప్రసక్తిః కృత్స్నస్య బ్రహ్మణః కార్యరూపేణ పరిణామః ప్రాప్నోతి, నిరవయవత్వాత్ — యది బ్రహ్మ పృథివ్యాదివత్సావయవమభవిష్యత్ , తతోఽస్యైకదేశః పర్యణంస్యత్ , ఎకదేశశ్చావాస్థాస్యత । నిరవయవం తు బ్రహ్మ శ్రుతిభ్యోఽవగమ్యతే — ‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనమ్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ‘దివ్యో హ్యమూర్తః పురుషః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘ఇదం మహద్భూతమనన్తమపారం విజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౨) ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘అస్థూలమనణు’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇత్యాద్యాభ్యః సర్వవిశేషప్రతిషేధినీభ్యః । తతశ్చైకదేశపరిణామాసమ్భవాత్కృత్స్నపరిణామప్రసక్తౌ సత్యాం మూలోచ్ఛేదః ప్రసజ్యేత । ద్రష్టవ్యతోపదేశానర్థక్యం చ ఆపద్యేత, అయత్నదృష్టత్వాత్కార్యస్య, తద్వ్యతిరిక్తస్య చ బ్రహ్మణోఽసమ్భవాత్ । అజత్వాదిశబ్దకోపశ్చ । అథైతద్దోషపరిజిహీర్షయా సావయవమేవ బ్రహ్మాభ్యుపగమ్యేత, తథాపి యే నిరవయవత్వస్య ప్రతిపాదకాః శబ్దా ఉదాహృతాస్తే ప్రకుప్యేయుః । సావయవత్వే చానిత్యత్వప్రసఙ్గ ఇతి — సర్వథాయం పక్షో న ఘటయితుం శక్యత ఇత్యాక్షిపతి ॥ ౨౬ ॥

తుశబ్దేనాక్షేపం పరిహరతి । న ఖల్వస్మత్పక్షే కశ్చిదపి దోషోఽస్తి । న తావత్కృత్స్నప్రసక్తిరస్తి । కుతః ? శ్రుతేః — యథైవ హి బ్రహ్మణో జగదుత్పత్తిః శ్రూయతే, ఎవం వికారవ్యతిరేకేణాపి బ్రహ్మణోఽవస్థానం శ్రూయతే — ప్రకృతివికారయోర్భేదేన వ్యపదేశాత్ ‘సేయం దేవతైక్షత హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి, ‘తావానస్య మహిమా తతో జ్యాయాꣳశ్చ పూరుషః । పాదోఽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి చైవంజాతీయకాత్ । తథా హృదయాయతనత్వవచనాత్; సత్సమ్పత్తివచనాచ్చ — యది చ కృత్స్నం బ్రహ్మ కార్యభావేనోపయుక్తం స్యాత్ , ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి సుషుప్తిగతం విశేషణమనుపపన్నం స్యాత్ , వికృతేన బ్రహ్మణా నిత్యసమ్పన్నత్వాదవికృతస్య చ బ్రహ్మణోఽభావాత్ । తథేన్ద్రియగోచరత్వప్రతిషేధాత్ బ్రహ్మణో, వికారస్య చేన్ద్రియగోచరత్వోపపత్తేః । తస్మాదస్త్యవికృతం బ్రహ్మ । న చ నిరవయవత్వశబ్దకోపోఽస్తి, శ్రూయమాణత్వాదేవ నిరవయవత్వస్యాప్యభ్యుపగమ్యమానత్వాత్ । శబ్దమూలం చ బ్రహ్మ శబ్దప్రమాణకమ్ । నేన్ద్రియాదిప్రమాణకమ్ । తద్యథాశబ్దమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । శబ్దశ్చోభయమపి బ్రహ్మణః ప్రతిపాదయతి — అకృత్స్నప్రసక్తిం నిరవయవత్వం చ । లౌకికానామపి మణిమన్త్రౌషధిప్రభృతీనాం దేశకాలనిమిత్తవైచిత్ర్యవశాచ్ఛక్తయో విరుద్ధానేకకార్యవిషయా దృశ్యన్తే । తా అపి తావన్నోపదేశమన్తరేణ కేవలేన తర్కేణావగన్తుం శక్యన్తే — అస్య వస్తున ఎతావత్య ఎతత్సహాయా ఎతద్విషయా ఎతత్ప్రయోజనాశ్చ శక్తయ ఇతి । కిముతాచిన్త్యస్వభావస్య బ్రహ్మణో రూపం వినా శబ్దేన న నిరూప్యేత । తథా చాహుః పౌరాణికాః — ‘అచిన్త్యాః ఖలు యే భావా న తాంస్తర్కేణ యోజయేత్ । ప్రకృతిభ్యః పరం యచ్చ తదచిన్త్యస్య లక్షణమ్’ ఇతి । తస్మాచ్ఛబ్దమూల ఎవాతీన్ద్రియార్థయాథాత్మ్యాధిగమః । నను శబ్దేనాపి న శక్యతే విరుద్ధోఽర్థః ప్రత్యాయయితుమ్ — నిరవయవం చ బ్రహ్మ పరిణమతే న చ కృత్స్నమితి । యది నిరవయవం బ్రహ్మ స్యాత్ , నైవ పరిణమేత, కృత్స్నమేవ వా పరిణమేత । అథ కేనచిద్రూపేణ పరిణమేత కేనచిచ్చావతిష్ఠేతేతి, రూపభేదకల్పనాత్సావయవమేవ ప్రసజ్యేత । క్రియావిషయే హి ‘అతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి’ ‘నాతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి’ ఇత్యేవంజాతీయకాయాం విరోధప్రతీతావపి వికల్పాశ్రయణం విరోధపరిహారకారణం భవతి, పురుషతన్త్రత్వాచ్చానుష్ఠానస్య । ఇహ తు వికల్పాశ్రయణేనాపి న విరోధపరిహారః సమ్భవతి, అపురుషతన్త్రత్వాద్వస్తునః । తస్మాద్దుర్ఘటమేతదితి । నైష దోషః, అవిద్యాకల్పితరూపభేదాభ్యుపగమాత్ । న హ్యవిద్యాకల్పితేన రూపభేదేన సావయవం వస్తు సమ్పద్యతే । న హి తిమిరోపహతనయనేనానేక ఇవ చన్ద్రమా దృశ్యమానోఽనేక ఎవ భవతి । అవిద్యాకల్పితేన చ నామరూపలక్షణేన రూపభేదేన వ్యాకృతావ్యాకృతాత్మకేన తత్త్వాన్యత్వాభ్యామనిర్వచనీయేన బ్రహ్మ పరిణామాదిసర్వవ్యవహారాస్పదత్వం ప్రతిపద్యతే । పారమార్థికేన చ రూపేణ సర్వవ్యవహారాతీతమపరిణతమవతిష్ఠతే, వాచారమ్భణమాత్రత్వాచ్చావిద్యాకల్పితస్య నామరూపభేదస్య — ఇతి న నిరవయవత్వం బ్రహ్మణః కుప్యతి । న చేయం పరిణామశ్రుతిః పరిణామప్రతిపాదనార్థా, తత్ప్రతిపత్తౌ ఫలానవగమాత్ । సర్వవ్యవహారహీనబ్రహ్మాత్మభావప్రతిపాదనార్థా త్వేషా, తత్ప్రతిపత్తౌ ఫలావగమాత్; ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ ఇత్యుపక్రమ్యాహ ‘అభయం వై జనక ప్రాప్తోఽసి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౪) ఇతి; తస్మాదస్మత్పక్షే న కశ్చిదపి దోషప్రసఙ్గోఽస్తి ॥ ౨౭ ॥

అపి చ నైవాత్ర వివదితవ్యమ్ — కథమేకస్మిన్బ్రహ్మణి స్వరూపానుపమర్దేనైవానేకాకారా సృష్టిః స్యాదితి । యత ఆత్మన్యప్యేకస్మిన్స్వప్నదృశి స్వరూపానుపమర్దేనైవానేకాకారా సృష్టిః పఠ్యతే — ‘న తత్ర రథా న రథయోగా న పన్థానో భవన్త్యథ రథారథయోగాన్పథః సృజతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యాదినా । లోకేఽపి దేవాదిషు మాయావ్యాదిషు చ స్వరూపానుపమర్దేనైవ విచిత్రా హస్త్యశ్వాదిసృష్టయో దృశ్యన్తే । తథైకస్మిన్నపి బ్రహ్మణి స్వరూపానుపమర్దేనైవానేకాకారా సృష్టిర్భవిష్యతీతి ॥ ౨౮ ॥

పరేషామప్యేష సమానః స్వపక్షే దోషః — ప్రధానవాదినోఽపి హి నిరవయవమపరిచ్ఛిన్నం శబ్దాదిహీనం ప్రధానం సావయవస్య పరిచ్ఛిన్నస్య శబ్దాదిమతః కార్యస్య కారణమితి స్వపక్షః । తత్రాపి కృత్స్నప్రసక్తిర్నిరవయవత్వాత్ప్రధానస్య ప్రాప్నోతి, నిరవయవత్వాభ్యుపగమకోపో వా । నను నైవ తైర్నిరవయవం ప్రధానమభ్యుపగమ్యతే । సత్త్వరజస్తమాంసి హి త్రయో గుణాః । తేషాం సామ్యావస్థా ప్రధానమ్ । తైరేవావయవైస్తత్సావయవమితి — నైవంజాతీయకేన సావయవత్వేన ప్రకృతో దోషః పరిహర్తుం పార్యతే, యతః సత్త్వరజస్తమసామప్యేకైకస్య సమానం నిరవయవత్వమ్ ఎకైకమేవ చేతరద్వయానుగృహీతం సజాతీయస్య ప్రపఞ్చస్యోపాదానమితి — సమానత్వాత్స్వపక్షదోషప్రసఙ్గస్య । తర్కాప్రతిష్ఠానాత్సావయవత్వమేవేతి చేత్ — ఎవమప్యనిత్యత్వాదిదోషప్రసఙ్గః । అథ శక్తయ ఎవ కార్యవైచిత్ర్యసూచితా అవయవా ఇత్యభిప్రాయః, తాస్తు బ్రహ్మవాదినోఽప్యవిశిష్టాః । తథా అణువాదినోఽప్యణురణ్వన్తరేణ సంయుజ్యమానో నిరవయవత్వాద్యది కార్త్స్న్యేన సంయుజ్యేత, తతః ప్రథిమానుపపత్తేరణుమాత్రత్వప్రసఙ్గః । అథైకదేశేన సంయుజ్యేత, తథాపి నిరవయవత్వాభ్యుపగమకోప ఇతి — స్వపక్షేఽపి సమాన ఎష దోషః । సమానత్వాచ్చ నాన్యతరస్మిన్నేవ పక్షే ఉపక్షేప్తవ్యో భవతి । పరిహృతస్తు బ్రహ్మవాదినా స్వపక్షే దోషః ॥ ౨౯ ॥

ఎకస్యాపి బ్రహ్మణో విచిత్రశక్తియోగాదుపపద్యతే విచిత్రో వికారప్రపఞ్చ ఇత్యుక్తమ్ । తత్పునః కథమవగమ్యతే — విచిత్రశక్తియుక్తం పరం బ్రహ్మేతి ? తదుచ్యతే — సర్వోపేతా చ తద్దర్శనాత్ । సర్వశక్తియుక్తా చ పరా దేవతేత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । కుతః ? తద్దర్శనాత్ । తథా హి దర్శయతి శ్రుతిః సర్వశక్తియోగం పరస్యా దేవతాయాః — ‘సర్వకర్మా సర్వకామః సర్వగన్ధః సర్వరసః సర్వమిదమభ్యాత్తోఽవాక్యనాదరః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౪) ‘సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ‘ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠతః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ఇత్యేవంజాతీయకా ॥ ౩౦ ॥

స్యాదేతత్ — వికరణాం పరాం దేవతాం శాస్తి శాస్త్రమ్ — ‘అచక్షుష్కమశ్రోత్రమవాగమనాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇత్యేవంజాతీయకమ్ । కథం సా సర్వశక్తియుక్తాపి సతీ కార్యాయ ప్రభవేత్ ? దేవాదయో హి చేతనాః సర్వశక్తియుక్తా అపి సన్త ఆధ్యాత్మికకార్యకరణసమ్పన్నా ఎవ తస్మై తస్మై కార్యాయ ప్రభవన్తో విజ్ఞాయన్తే । కథం చ ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇతి ప్రతిషిద్ధసర్వవిశేషాయా దేవతాయాః సర్వశక్తియోగః సమ్భవేత్ , ఇతి చేత్ — యదత్ర వక్తవ్యం తత్పురస్తాదేవోక్తమ్ । శ్రుత్యవగాహ్యమేవేదమతిగమ్భీరం బ్రహ్మ న తర్కావగాహ్యమ్ । న చ యథైకస్య సామర్థ్యం దృష్టం తథాన్యస్యాపి సామర్థ్యేన భవితవ్యమితి నియమోఽస్తీతి । ప్రతిషిద్ధసర్వవిశేషస్యాపి బ్రహ్మణః సర్వశక్తియోగః సమ్భవతీత్యేతదప్యవిద్యాకల్పితరూపభేదోపన్యాసేనోక్తమేవ । తథా చ శాస్త్రమ్ — ‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇత్యకరణస్యాపి బ్రహ్మణః సర్వసామర్థ్యయోగం దర్శయతి ॥ ౩౧ ॥

అన్యథా పునశ్చేతనకర్తృకత్వం జగత ఆక్షిపతి — న ఖలు చేతనః పరమాత్మేదం జగద్బిమ్బం విరచయితుమర్హతి । కుతః ? ప్రయోజనవత్త్వాత్ప్రవృత్తీనామ్ । చేతనో హి లోకే బుద్ధిపూర్వకారీ పురుషః ప్రవర్తమానో న మన్దోపక్రమామపి తావత్ప్రవృత్తిమాత్మప్రయోజనానుపయోగినీమారభమాణో దృష్టః, కిముత గురుతరసంరమ్భామ్ । భవతి చ లోకప్రసిద్ధ్యనువాదినీ శ్రుతిః — ‘న వా అరే సర్వస్య కామాయ సర్వం ప్రియం భవత్యాత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి । గురుతరసంరమ్భా చేయం ప్రవృత్తిః — యదుచ్చావచప్రపఞ్చం జగద్బిమ్బం విరచయితవ్యమ్ । యదీయమపి ప్రవృత్తిశ్చేతనస్య పరమాత్మన ఆత్మప్రయోజనోపయోగినీ పరికల్ప్యేత, పరితృప్తత్వం పరమాత్మనః శ్రూయమాణం బాధ్యేత । ప్రయోజనాభావే వా ప్రవృత్త్యభావోఽపి స్యాత్ । అథ చేతనోఽపి సన్ ఉన్మత్తో బుద్ధ్యపరాధాదన్తరేణైవాత్మప్రయోజనం ప్రవర్తమానో దృష్టః, తథా పరమాత్మాపి ప్రవర్తిష్యతే ఇత్యుచ్యేత — తథా సతి సర్వజ్ఞత్వం పరమాత్మనః శ్రూయమాణం బాధ్యేత । తస్మాదశ్లిష్టా చేతనాత్సృష్టిరితి ॥ ౩౨ ॥

తుశబ్దేనాక్షేపం పరిహరతి । యథా లోకే కస్యచిదాప్తైషణస్య రాజ్ఞో రాజామాత్యస్య వా వ్యతిరిక్తం కిఞ్చిత్ప్రయోజనమనభిసన్ధాయ కేవలం లీలారూపాః ప్రవృత్తయః క్రీడావిహారేషు భవన్తి; యథా చోచ్ఛ్వాసప్రశ్వాసాదయోఽనభిసన్ధాయ బాహ్యం కిఞ్చిత్ప్రయోజనం స్వభావాదేవ సమ్భవన్తి; ఎవమీశ్వరస్యాప్యనపేక్ష్య కిఞ్చిత్ప్రయోజనాన్తరం స్వభావాదేవ కేవలం లీలారూపా ప్రవృత్తిర్భవిష్యతి । న హీశ్వరస్య ప్రయోజనాన్తరం నిరూప్యమాణం న్యాయతః శ్రుతితో వా సమ్భవతి । న చ స్వభావః పర్యనుయోక్తుం శక్యతే । యద్యప్యస్మాకమియం జగద్బిమ్బవిరచనా గురుతరసంరమ్భేవాభాతి, తథాపి పరమేశ్వరస్య లీలైవ కేవలేయమ్ , అపరిమితశక్తిత్వాత్ । యది నామ లోకే లీలాస్వపి కిఞ్చిత్సూక్ష్మం ప్రయోజనముత్ప్రేక్ష్యేత, తథాపి నైవాత్ర కిఞ్చిత్ప్రయోజనముత్ప్రేక్షితుం శక్యతే, ఆప్తకామశ్రుతేః । నాప్యప్రవృత్తిరున్మత్తప్రవృత్తిర్వా, సృష్టిశ్రుతేః, సర్వజ్ఞశ్రుతేశ్చ । న చేయం పరమార్థవిషయా సృష్టిశ్రుతిః । అవిద్యాకల్పితనామరూపవ్యవహారగోచరత్వాత్ , బ్రహ్మాత్మభావప్రతిపాదనపరత్వాచ్చ — ఇత్యేతదపి నైవ విస్మర్తవ్యమ్ ॥ ౩౩ ॥

పునశ్చ జగజ్జన్మాదిహేతుత్వమీశ్వరస్యాక్షిప్యతే, స్థూణానిఖననన్యాయేన ప్రతిజ్ఞాతస్యార్థస్య దృఢీకరణాయ । నేశ్వరో జగతః కారణముపపద్యతే । కుతః ? వైషమ్యనైర్ఘృణ్యప్రసఙ్గాత్ — కాంశ్చిదత్యన్తసుఖభాజః కరోతి దేవాదీన్ , కాంశ్చిదత్యన్తదుఃఖభాజః పశ్వాదీన్ , కాంశ్చిన్మధ్యమభోగభాజో మనుష్యాదీన్ — ఇత్యేవం విషమాం సృష్టిం నిర్మిమాణస్యేశ్వరస్య పృథగ్జనస్యేవ రాగద్వేషోపపత్తేః, శ్రుతిస్మృత్యవధారితస్వచ్ఛత్వాదీశ్వరస్వభావవిలోపః ప్రసజ్యేత । తథా ఖలజనైరపి జుగుప్సితం నిర్ఘృణత్వమతిక్రూరత్వం దుఃఖయోగవిధానాత్సర్వప్రజోపసంహారాచ్చ ప్రసజ్యేత । తస్మాద్వైషమ్యనైర్ఘృణ్యప్రసఙ్గాన్నేశ్వరః కారణమిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే నేశ్వరస్య ప్రసజ్యేతే । కస్మాత్ ? సాపేక్షత్వాత్ । యది హి నిరపేక్షః కేవల ఈశ్వరో విషమాం సృష్టిం నిర్మిమీతే, స్యాతామేతౌ దోషౌ — వైషమ్యం నైర్ఘృణ్యం చ । న తు నిరపేక్షస్య నిర్మాతృత్వమస్తి । సాపేక్షో హీశ్వరో విషమాం సృష్టిం నిర్మిమీతే । కిమపేక్షత ఇతి చేత్ — ధర్మాధర్మావపేక్షత ఇతి వదామః । అతః సృజ్యమానప్రాణిధర్మాధర్మాపేక్షా విషమా సృష్టిరితి నాయమీశ్వరస్యాపరాధః । ఈశ్వరస్తు పర్జన్యవద్ద్రష్టవ్యః — యథా హి పర్జన్యో వ్రీహియవాదిసృష్టౌ సాధారణం కారణం భవతి, వ్రీహియవాదివైషమ్యే తు తత్తద్బీజగతాన్యేవాసాధారణాని సామర్థ్యాని కారణాని భవన్తి, ఎవమీశ్వరో దేవమనుష్యాదిసృష్టౌ సాధారణం కారణం భవతి, దేవమనుష్యాదివైషమ్యే తు తత్తజ్జీవగతాన్యేవాసాధారణాని కర్మాణి కారణాని భవన్తి । ఎవమీశ్వరః సాపేక్షత్వాన్న వైషమ్యనైర్ఘృణ్యాభ్యాం దుష్యతి । కథం పునరవగమ్యతే సాపేక్ష ఈశ్వరో నీచమధ్యమోత్తమం సంసారం నిర్మిమీత ఇతి ? తథా హి దర్శయతి శ్రుతిః — ‘ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి తం యమేభ్యో లోకేభ్య ఉన్నినీషత ఎష ఉ ఎవాసాధు కర్మ కారయతి తం యమధో నినీషతే’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి, ‘పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి పాపః పాపేన’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇతి చ । స్మృతిరపి ప్రాణికర్మవిశేషాపేక్షమేవేశ్వరస్యానుగ్రహీతృత్వం నిగ్రహీతృత్వం చ దర్శయతి — ‘యే యథా మాం ప్రపద్యన్తే తాంస్తథైవ భజామ్యహమ్’ (భ. గీ. ౪ । ౧౧) ఇత్యేవంజాతీయకా ॥ ౩౪ ॥

‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి ప్రాక్సృష్టేరవిభాగావధారణాన్నాస్తి కర్మ, యదపేక్ష్య విషమా సృష్టిః స్యాత్ । సృష్ట్యుత్తరకాలం హి శరీరాదివిభాగాపేక్షం కర్మ, కర్మాపేక్షశ్చ శరీరాదివిభాగః — ఇతీతరేతరాశ్రయత్వం ప్రసజ్యేత । అతో విభాగాదూర్ధ్వం కర్మాపేక్ష ఈశ్వరః ప్రవర్తతాం నామ । ప్రాగ్విభాగాద్వైచిత్ర్యనిమిత్తస్య కర్మణోఽభావాత్తుల్యైవాద్యా సృష్టిః ప్రాప్నోతీతి చేత్ , నైష దోషః । అనాదిత్వాత్సంసారస్య; భవేదేష దోషః, యద్యాదిమాన్ సంసారః స్యాత్ । అనాదౌ తు సంసారే బీజాఙ్కురవద్ధేతుహేతుమద్భావేన కర్మణః సర్గవైషమ్యస్య చ ప్రవృత్తిర్న విరుధ్యతే ॥ ౩౫ ॥

ఉపపద్యతే చ సంసారస్యానాదిత్వమ్ — ఆదిమత్త్వే హి సంసారస్యాకస్మాదుద్భూతేర్ముక్తానామపి పునః సంసారోద్భూతిప్రసఙ్గః, అకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గశ్చ, సుఖదుఃఖాదివైషమ్యస్య నిర్నిమిత్తత్వాత్; న చేశ్వరో వైషమ్యహేతురిత్యుక్తమ్ । న చావిద్యా కేవలా వైషమ్యస్య కారణమ్ , ఎకరూపత్వాత్ । రాగాదిక్లేశవాసనాక్షిప్తకర్మాపేక్షా త్వవిద్యా వైషమ్యకరీ స్యాత్ । న చ కర్మ అన్తరేణ శరీరం సమ్భవతి, న చ శరీరమన్తరేణ కర్మ సమ్భవతి — ఇతీతరేతరాశ్రయత్వప్రసఙ్గః । అనాదిత్వే తు బీజాఙ్కురన్యాయేనోపపత్తేర్న కశ్చిద్దోషో భవతి । ఉపలభ్యతే చ సంసారస్యానాదిత్వం శ్రుతిస్మృత్యోః । శ్రుతౌ తావత్ — ‘అనేన జీవేనాత్మనా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి సర్గప్రముఖే శారీరమాత్మానం జీవశబ్దేన ప్రాణధారణనిమిత్తేనాభిలపన్ననాదిః సంసార ఇతి దర్శయతి । ఆదిమత్త్వే తు ప్రాగధారితప్రాణః సన్ కథం ప్రాణధారణనిమిత్తేన జీవశబ్దేన సర్గప్రముఖేఽభిలప్యేత ? న చ ధారయిష్యతీత్యతోఽభిలప్యేత — అనాగతాద్ధి సమ్బన్ధాదతీతః సమ్బన్ధో బలవాన్భవతి, అభినిష్పన్నత్వాత్ । ‘సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్’ (ఋ. సం. ౧౦ । ౧౯౦ । ౩) ఇతి చ మన్త్రవర్ణః పూర్వకల్పసద్భావం దర్శయతి । స్మృతావప్యనాదిత్వం సంసారస్యోపలభ్యతే — ‘న రూపమస్యేహ తథోపలభ్యతే నాన్తో న చాదిర్న చ సమ్ప్రతిష్ఠా’ (భ. గీ. ౧౫ । ౩) ఇతి । పురాణే చాతీతానామనాగతానాం చ కల్పానాం న పరిమాణమస్తీతి స్థాపితమ్ ॥ ౩౬ ॥

చేతనం బ్రహ్మ జగతః కారణం ప్రకృతిశ్చేత్యస్మిన్నవధారితే వేదార్థే పరైరుపక్షిప్తాన్విలక్షణత్వాదీన్దోషాన్పర్యహార్షీదాచార్యః । ఇదానీం పరపక్షప్రతిషేధప్రధానం ప్రకరణం ప్రారిప్సమాణః స్వపక్షపరిగ్రహప్రధానం ప్రకరణముపసంహరతి । యస్మాదస్మిన్బ్రహ్మణి కారణే పరిగృహ్యమాణే ప్రదర్శితేన ప్రకారేణ సర్వే కారణధర్మా ఉపపద్యన్తే ‘సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి మహామాయం చ బ్రహ్మ’ ఇతి, తస్మాదనతిశఙ్కనీయమిదమౌపనిషదం దర్శనమితి ॥ ౩౭ ॥

తత్ర సాఙ్ఖ్యా మన్యన్తే — యథా ఘటశరావాదయో భేదా మృదాత్మకతయాన్వీయమానా మృదాత్మకసామాన్యపూర్వకా లోకే దృష్టాః, తథా సర్వ ఎవ బాహ్యాధ్యాత్మికా భేదాః సుఖదుఃఖమోహాత్మకతయాన్వీయమానాః సుఖదుఃఖమోహాత్మకసామాన్యపూర్వకా భవితుమర్హన్తి । యత్తత్సుఖదుఃఖమోహాత్మకం సామాన్యం తత్త్రిగుణం ప్రధానం మృద్వదచేతనం చేతనస్య పురుషస్యార్థం సాధయితుం స్వభావేనైవ విచిత్రేణ వికారాత్మనా ప్రవర్తత ఇతి । తథా పరిమాణాదిభిరపి లిఙ్గైస్తదేవ ప్రధానమనుమిమతే ॥

తత్ర వదామః — యది దృష్టాన్తబలేనైవైతన్నిరూప్యేత, నాచేతనం లోకే చేతనానధిష్ఠితం స్వతన్త్రం కిఞ్చిద్విశిష్టపురుషార్థనిర్వర్తనసమర్థాన్వికారాన్విరచయద్దృష్టమ్ । గేహప్రాసాదశయనాసనవిహారభూమ్యాదయో హి లోకే ప్రజ్ఞావద్భిః శిల్పిభిర్యథాకాలం సుఖదుఃఖప్రాప్తిపరిహారయోగ్యా రచితా దృశ్యన్తే । తథేదం జగదఖిలం పృథివ్యాది నానాకర్మఫలోపభోగయోగ్యం బాహ్యమాధ్యాత్మికం చ శరీరాది నానాజాత్యన్వితం ప్రతినియతావయవవిన్యాసమనేకకర్మఫలానుభవాధిష్ఠానం దృశ్యమానం ప్రజ్ఞావద్భిః సమ్భావితతమైః శిల్పిభిర్మనసాప్యాలోచయితుమశక్యం సత్ కథమచేతనం ప్రధానం రచయేత్ ? లోష్టపాషాణాదిష్వదృష్టత్వాత్ । మృదాదిష్వపి కుమ్భకారాద్యధిష్ఠితేషు విశిష్టాకారా రచనా దృశ్యతే — తద్వత్ప్రధానస్యాపి చేతనాన్తరాధిష్ఠితత్వప్రసఙ్గః । న చ మృదాద్యుపాదానస్వరూపవ్యపాశ్రయేణైవ ధర్మేణ మూలకారణమవధారణీయమ్ , న బాహ్యకుమ్భకారాదివ్యపాశ్రయేణ — ఇతి కిఞ్చిన్నియామకమస్తి । న చైవం సతి కిఞ్చిద్విరుధ్యతే, ప్రత్యుత శ్రుతిరనుగృహ్యతే, చేతనకారణసమర్పణాత్ । అతో రచనానుపపత్తేశ్చ హేతోర్నాచేతనం జగత్కారణమనుమాతవ్యం భవతి । అన్వయాద్యనుపపత్తేశ్చేతి చశబ్దేన హేతోరసిద్ధిం సముచ్చినోతి । న హి బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భేదానాం సుఖదుఃఖమోహాత్మకతయాన్వయ ఉపపద్యతే, సుఖాదీనాం చాన్తరత్వప్రతీతేః, శబ్దాదీనాం చాతద్రూపత్వప్రతీతేః, తన్నిమిత్తత్వప్రతీతేశ్చ, శబ్దాద్యవిశేషేఽపి చ భావనావిశేషాత్సుఖాదివిశేషోపలబ్ధేః । తథా పరిమితానాం భేదానాం మూలాఙ్కురాదీనాం సంసర్గపూర్వకత్వం దృష్ట్వా బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భేదానాం పరిమితత్వాత్సంసర్గపూర్వకత్వమనుమిమానస్య సత్త్వరజస్తమసామపి సంసర్గపూర్వకత్వప్రసఙ్గః, పరిమితత్వావిశేషాత్ । కార్యకారణభావస్తు ప్రేక్షాపూర్వకనిర్మితానాం శయనాసనాదీనాం దృష్ట ఇతి న కార్యకారణభావాద్బాహ్యాధ్యాత్మికానాం భేదానామచేతనపూర్వకత్వం శక్యం కల్పయితుమ్ ॥ ౧ ॥

ఆస్తాం తావదియం రచనా । తత్సిద్ధ్యర్థా యా ప్రవృత్తిః — సామ్యావస్థానాత్ప్రచ్యుతిః, సత్త్వరజస్తమసామఙ్గాఙ్గిభావరూపాపత్తిః, విశిష్టకార్యాభిముఖప్రవృత్తితా — సాపి నాచేతనస్య ప్రధానస్య స్వతన్త్రస్యోపపద్యతే, మృదాదిష్వదర్శనాద్రథాదిషు చ । న హి మృదాదయో రథాదయో వా స్వయమచేతనాః సన్తశ్చేతనైః కులాలాదిభిరశ్వాదిభిర్వానధిష్ఠితా విశిష్టకార్యాభిముఖప్రవృత్తయో దృశ్యన్తే । దృష్టాచ్చాదృష్టసిద్ధిః । అతః ప్రవృత్త్యనుపపత్తేరపి హేతోర్నాచేతనం జగత్కారణమనుమాతవ్యం భవతి । నను చేతనస్యాపి ప్రవృత్తిః కేవలస్య న దృష్టా — సత్యమేతత్ — తథాపి చేతనసంయుక్తస్య రథాదేరచేతనస్య ప్రవృత్తిర్దృష్టా; న త్వచేతనసంయుక్తస్య చేతనస్య ప్రవృత్తిర్దృష్టా । కిం పునరత్ర యుక్తమ్ — యస్మిన్ప్రవృత్తిర్దృష్టా తస్య సా, ఉత యత్సమ్ప్రయుక్తస్య దృష్టా తస్య సేతి ? నను యస్మిన్దృశ్యతే ప్రవృత్తిస్తస్యైవ సేతి యుక్తమ్ , ఉభయోః ప్రత్యక్షత్వాత్; న తు ప్రవృత్త్యాశ్రయత్వేన కేవలశ్చేతనో రథాదివత్ప్రత్యక్షః । ప్రవృత్త్యాశ్రయదేహాదిసంయుక్తస్యైవ తు చేతనస్య సద్భావసిద్ధిః — కేవలాచేతనరథాదివైలక్షణ్యం జీవద్దేహస్య దృష్టమితి । అత ఎవ చ ప్రత్యక్షే దేహే సతి దర్శనాదసతి చాదర్శనాద్దేహస్యైవ చైతన్యమపీతి లోకాయతికాః ప్రతిపన్నాః । తస్మాదచేతనస్యైవ ప్రవృత్తిరితి । తదభిధీయతే — న బ్రూమః యస్మిన్నచేతనే ప్రవృత్తిర్దృశ్యతే న తస్య సేతి । భవతు తస్యైవ సా । సా తు చేతనాద్భవతీతి బ్రూమః, తద్భావే భావాత్తదభావే చాభావాత్ — యథా కాష్ఠాదివ్యపాశ్రయాపి దాహప్రకాశాదిలక్షణా విక్రియా, అనుపలభ్యమానాపి చ కేవలే జ్వలనే, జ్వలనాదేవ భవతి, తత్సంయోగే దర్శనాత్తద్వియోగే చాదర్శనాత్ — తద్వత్ । లోకాయతికానామపి చేతన ఎవ దేహోఽచేతనానాం రథాదీనాం ప్రవర్తకో దృష్ట ఇత్యవిప్రతిషిద్ధం చేతనస్య ప్రవర్తకత్వమ్ । నను తవ దేహాదిసంయుక్తస్యాప్యాత్మనో విజ్ఞానస్వరూపమాత్రవ్యతిరేకేణ ప్రవృత్త్యనుపపత్తేరనుపపన్నం ప్రవర్తకత్వమితి చేత్ , న । అయస్కాన్తవద్రూపాదివచ్చ ప్రవృత్తిరహితస్యాపి ప్రవర్తకత్వోపపత్తేః । యథాయస్కాన్తో మణిః స్వయం ప్రవృత్తిరహితోఽప్యయసః ప్రవర్తకో భవతి, యథా వా రూపాదయో విషయాః స్వయం ప్రవృత్తిరహితా అపి చక్షురాదీనాం ప్రవర్తకా భవన్తి, ఎవం ప్రవృత్తిరహితోఽపీశ్వరః సర్వగతః సర్వాత్మా సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిశ్చ సన్ సర్వం ప్రవర్తయేదిత్యుపపన్నమ్ । ఎకత్వాత్ప్రవర్త్యాభావే ప్రవర్తకత్వానుపపత్తిరితి చేత్ , న । అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితనామరూపమాయావేశవశేనాసకృత్ప్రత్యుక్తత్వాత్ । తస్మాత్సమ్భవతి ప్రవృత్తిః సర్వజ్ఞకారణత్వే, న త్వచేతనకారణత్వే ॥ ౨ ॥

స్యాదేతత్ — యథా క్షీరమచేతనం స్వభావేనైవ వత్సవివృద్ధ్యర్థం ప్రవర్తతే, యథా చ జలమచేతనం స్వభావేనైవ లోకోపకారాయ స్యన్దతే, ఎవం ప్రధానమచేతనం స్వభావేనైవ పురుషార్థసిద్ధయే ప్రవర్తిష్యత ఇతి । నైతత్సాధూచ్యతే, యతస్తత్రాపి పయోమ్బునోశ్చేతనాధిష్ఠితయోరేవ ప్రవృత్తిరిత్యనుమిమీమహే, ఉభయవాదిప్రసిద్ధే రథాదావచేతనే కేవలే ప్రవృత్త్యదర్శనాత్ । శాస్త్రం చ — ‘యోఽప్సు తిష్ఠన్ … యోఽపోఽన్తరో యమయతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౪) ‘ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి ప్రాచ్యోఽన్యా నద్యః స్యన్దన్తే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ఇత్యేవంజాతీయకం సమస్తస్య లోకపరిస్పన్దితస్యేశ్వరాధిష్ఠితతాం శ్రావయతి । తస్మాత్సాధ్యపక్షనిక్షిప్తత్వాత్పయోమ్బువదిత్యనుపన్యాసః — చేతనాయాశ్చ ధేన్వాః స్నేహేచ్ఛయా పయసః ప్రవర్తకత్వోపపత్తేః, వత్సచోషణేన చ పయస ఆకృష్యమాణత్వాత్ । న చామ్బునోఽప్యత్యన్తమనపేక్షా, నిమ్నభూమ్యాద్యపేక్షత్వాత్స్యన్దనస్య; చేతనాపేక్షత్వం తు సర్వత్రోపదర్శితమ్ । ‘ఉపసంహారదర్శనాన్నేతి చేన్న క్షీరవద్ధి’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౨౪) ఇత్యత్ర తు బాహ్యనిమిత్తనిరపేక్షమపి స్వాశ్రయం కార్యం భవతీత్యేతల్లోకదృష్ట్యా నిదర్శితమ్ । శాస్త్రదృష్ట్యా పునః సర్వత్రైవేశ్వరాపేక్షత్వమాపద్యమానం న పరాణుద్యతే ॥ ౩ ॥

సాఙ్ఖ్యానాం త్రయో గుణాః సామ్యేనావతిష్ఠమానాః ప్రధానమ్; న తు తద్వ్యతిరేకేణ ప్రధానస్య ప్రవర్తకం నివర్తకం వా కిఞ్చిద్బాహ్యమపేక్ష్యమవస్థితమస్తి । పురుషస్తూదాసీనో న ప్రవర్తకో న నివర్తకః — ఇత్యతోఽనపేక్షం ప్రధానమ్ । అనపేక్షత్వాచ్చ కదాచిత్ప్రధానం మహదాద్యాకారేణ పరిణమతే, కదాచిన్న పరిణమతే, ఇత్యేతదయుక్తమ్ । ఈశ్వరస్య తు సర్వజ్ఞత్వాత్సర్వశక్తిత్వాన్మహామాయత్వాచ్చ ప్రవృత్త్యప్రవృత్తీ న విరుధ్యేతే ॥ ౪ ॥

స్యాదేతత్ — యథా తృణపల్లవోదకాది నిమిత్తాన్తరనిరపేక్షం స్వభావాదేవ క్షీరాద్యాకారేణ పరిణమతే, ఎవం ప్రధానమపి మహదాద్యాకారేణ పరిణంస్యత ఇతి । కథం చ నిమిత్తాన్తరనిరపేక్షం తృణాదీతి గమ్యతే ? నిమిత్తాన్తరానుపలమ్భాత్ । యది హి కిఞ్చిన్నిమిత్తముపలభేమహి, తతో యథాకామం తేన తేన తృణాద్యుపాదాయ క్షీరం సమ్పాదయేమహి; న తు సమ్పాదయామహే । తస్మాత్స్వాభావికస్తృణాదేః పరిణామః । తథా ప్రధానస్యాపి స్యాదితి । అత్రోచ్యతే — భవేత్తృణాదివత్స్వాభావికః ప్రధానస్యాపి పరిణామః, యది తృణాదేరపి స్వాభావికః పరిణామోఽభ్యుపగమ్యేత; న త్వభ్యుపగమ్యతే, నిమిత్తాన్తరోపలబ్ధేః । కథం నిమిత్తాన్తరోపలబ్ధిః ? అన్యత్రాభావాత్ । ధేన్వైవ హ్యుపభుక్తం తృణాది క్షీరీభవతి, న ప్రహీణమ్ అనడుదాద్యుపభుక్తం వా । యది హి నిర్నిమిత్తమేతత్స్యాత్ , ధేనుశరీరసమ్బన్ధాదన్యత్రాపి తృణాది క్షీరీభవేత్ । న చ యథాకామం మానుషైర్న శక్యం సమ్పాదయితుమిత్యేతావతా నిర్నిమిత్తం భవతి । భవతి హి కిఞ్చిత్కార్యం మానుషసమ్పాద్యమ్ , కిఞ్చిద్దైవసమ్పాద్యమ్ । మనుష్యా అపి శక్నువన్త్యేవోచితేనోపాయేన తృణాద్యుపాదాయ క్షీరం సమ్పాదయితుమ్ । ప్రభూతం హి క్షీరం కామయమానాః ప్రభూతం ఘాసం ధేనుం చారయన్తి; తతశ్చ ప్రభూతం క్షీరం లభన్తే । తస్మాన్న తృణాదివత్స్వాభావికః ప్రధానస్య పరిణామః ॥ ౫ ॥

స్వాభావికీ ప్రధానస్య ప్రవృత్తిర్న భవతీతి స్థాపితమ్ । అథాపి నామ భవతః శ్రద్ధామనురుధ్యమానాః స్వాభావికీమేవ ప్రధానస్య ప్రవృత్తిమభ్యుపగచ్ఛేమ, తథాపి దోషోఽనుషజ్యేతైవ । కుతః ? అర్థాభావాత్ । యది తావత్స్వాభావికీ ప్రధానస్య ప్రవృత్తిర్న కిఞ్చిదన్యదిహాపేక్షత ఇత్యుచ్యతే, తతో యథైవ సహకారి కిఞ్చిన్నాపేక్షతే ఎవం ప్రయోజనమపి కిఞ్చిన్నాపేక్షిష్యతే — ఇత్యతః ప్రధానం పురుషస్యార్థం సాధయితుం ప్రవర్తత ఇతీయం ప్రతిజ్ఞా హీయేత । స యది బ్రూయాత్ — సహకార్యేవ కేవలం నాపేక్షతే, న ప్రయోజనమపీతి । తథాపి ప్రధానప్రవృత్తేః ప్రయోజనం వివేక్తవ్యమ్ — భోగో వా స్యాత్ , అపవర్గో వా, ఉభయం వేతి । భోగశ్చేత్ — కీదృశోఽనాధేయాతిశయస్య పురుషస్య భోగో భవేత్ ? అనిర్మోక్షప్రసఙ్గశ్చ । అపవర్గశ్చేత్ — ప్రాగపి ప్రవృత్తేరపవర్గస్య సిద్ధత్వాత్ప్రవృత్తిరనర్థికా స్యాత్ , శబ్దాద్యనుపలబ్ధిప్రసఙ్గశ్చ । ఉభయార్థతాభ్యుపగమేఽపి భోక్తవ్యానాం ప్రధానమాత్రాణామానన్త్యాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఎవ । న చౌత్సుక్యనివృత్త్యర్థా ప్రవృత్తిః । న హి ప్రధానస్యాచేతనస్యౌత్సుక్యం సమ్భవతి । న చ పురుషస్య నిర్మలస్య నిష్కలస్యౌత్సుక్యమ్ । దృక్శక్తిసర్గశక్తివైయర్థ్యభయాచ్చేత్ప్రవృత్తిః, తర్హి దృక్శక్త్యనుచ్ఛేదవత్సర్గశక్త్యనుచ్ఛేదాత్సంసారానుచ్ఛేదాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఎవ । తస్మాత్ప్రధానస్య పురుషార్థా ప్రవృత్తిరిత్యేతదయుక్తమ్ ॥ ౬ ॥

స్యాదేతత్ — యథా కశ్చిత్పురుషో దృక్శక్తిసమ్పన్నః ప్రవృత్తిశక్తివిహీనః పఙ్గుః అపరం పురుషం ప్రవృత్తిశక్తిసమ్పన్నం దృక్శక్తివిహీనమన్ధమధిష్ఠాయ ప్రవర్తయతి, యథా వా అయస్కాన్తోఽశ్మా స్వయమప్రవర్తమానోఽప్యయః ప్రవర్తయతి, ఎవం పురుషః ప్రధానం ప్రవర్తయిష్యతి — ఇతి దృష్టాన్తప్రత్యయేన పునః ప్రత్యవస్థానమ్ । అత్రోచ్యతే — తథాపి నైవ దోషాన్నిర్మోక్షోఽస్తి । అభ్యుపేతహానం తావద్దోష ఆపతతి, ప్రధానస్య స్వతన్త్రస్య ప్రవృత్త్యభ్యుపగమాత్ , పురుషస్య చ ప్రవర్తకత్వానభ్యుపగమాత్ । కథం చోదాసీనః పురుషః ప్రధానం ప్రవర్తయేత్ ? పఙ్గురపి హ్యన్ధం పురుషం వాగాదిభిః ప్రవర్తయతి । నైవం పురుషస్య కశ్చిదపి ప్రవర్తనవ్యాపారోఽస్తి, నిష్క్రియత్వాన్నిర్గుణత్వాచ్చ । నాప్యయస్కాన్తవత్సన్నిధిమాత్రేణ ప్రవర్తయేత్ , సన్నిధినిత్యత్వేన ప్రవృత్తినిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । అయస్కాన్తస్య త్వనిత్యసన్నిధేరస్తి స్వవ్యాపారః సన్నిధిః, పరిమార్జనాద్యపేక్షా చాస్యాస్తి — ఇత్యనుపన్యాసః పురుషాశ్మవదితి । తథా ప్రధానస్యాచైతన్యాత్పురుషస్య చౌదాసీన్యాత్తృతీయస్య చ తయోః సమ్బన్ధయితురభావాత్సమ్బన్ధానుపపత్తిః । యోగ్యతానిమిత్తే చ సమ్బన్ధే యోగ్యతానుచ్ఛేదాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । పూర్వవచ్చేహాప్యర్థాభావో వికల్పయితవ్యః; పరమాత్మనస్తు స్వరూపవ్యపాశ్రయమౌదాసీన్యమ్ , మాయావ్యపాశ్రయం చ ప్రవర్తకత్వమ్ — ఇత్యస్త్యతిశయః ॥ ౭ ॥

ఇతశ్చ న ప్రధానస్య ప్రవృత్తిరవకల్పతే — యద్ధి సత్త్వరజస్తమసామన్యోన్యగుణప్రధానభావముత్సృజ్య సామ్యేన స్వరూపమాత్రేణావస్థానమ్ , సా ప్రధానావస్థా । తస్యామవస్థాయామనపేక్షస్వరూపాణాం స్వరూపప్రణాశభయాత్పరస్పరం ప్రత్యఙ్గాఙ్గిభావానుపపత్తేః, బాహ్యస్య చ కస్యచిత్క్షోభయితురభావాత్ , గుణవైషమ్యనిమిత్తో మహదాద్యుత్పాదో న స్యాత్ ॥ ౮ ॥

అథాపి స్యాత్ — అన్యథా వయమనుమిమీమహే — యథా నాయమనన్తరో దోషః ప్రసజ్యేత । న హ్యనపేక్షస్వభావాః కూటస్థాశ్చాస్మాభిర్గుణా అభ్యుపగమ్యన్తే, ప్రమాణాభావాత్ । కార్యవశేన తు గుణానాం స్వభావోఽభ్యుపగమ్యతే । యథా యథా కార్యోత్పాద ఉపపద్యతే, తథా తథైతేషాం స్వభావోఽభ్యుపగమ్యతే; చలం గుణవృత్తమితి చాస్త్యభ్యుపగమః । తస్మాత్సామ్యావస్థాయామపి వైషమ్యోపగమయోగ్యా ఎవ గుణా అవతిష్ఠన్త ఇతి । ఎవమపి ప్రధానస్య జ్ఞశక్తివియోగాద్రచనానుపపత్త్యాదయః పూర్వోక్తా దోషాస్తదవస్థా ఎవ । జ్ఞశక్తిమపి త్వనుమిమానః ప్రతివాదిత్వాన్నివర్తేత, చేతనమేకమనేకప్రపఞ్చస్య జగత ఉపాదానమితి బ్రహ్మవాదప్రసఙ్గాత్ । వైషమ్యోపగమయోగ్యా అపి గుణాః సామ్యావస్థాయాం నిమిత్తాభావాన్నైవ వైషమ్యం భజేరన్ , భజమానా వా నిమిత్తాభావావిశేషాత్సర్వదైవ వైషమ్యం భజేరన్ — ఇతి ప్రసజ్యత ఎవాయమనన్తరోఽపి దోషః ॥ ౯ ॥

పరస్పరవిరుద్ధశ్చాయం సాఙ్ఖ్యానామభ్యుపగమః — క్వచిత్సప్తేన్ద్రియాణ్యనుక్రామన్తి, క్వచిదేకాదశ; తథా క్వచిన్మహతస్తన్మాత్రసర్గముపదిశన్తి, క్వచిదహంకారాత్; తథా క్వచిత్త్రీణ్యన్తఃకరణాని వర్ణయన్తి, క్వచిదేకమితి । ప్రసిద్ధ ఎవ తు శ్రుత్యేశ్వరకారణవాదిన్యా విరోధస్తదనువర్తిన్యా చ స్మృత్యా । తస్మాదప్యసమఞ్జసం సాఙ్ఖ్యానాం దర్శనమితి ॥

అత్రాహ — నన్వౌపనిషదానామప్యసమఞ్జసమేవ దర్శనమ్ , తప్యతాపకయోర్జాత్యన్తరభావానభ్యుపగమాత్ । ఎకం హి బ్రహ్మ సర్వాత్మకం సర్వస్య ప్రపఞ్చస్య కారణమభ్యుపగచ్ఛతామ్ — ఎకస్యైవాత్మనో విశేషౌ తప్యతాపకౌ, న జాత్యన్తరభూతౌ — ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యం స్యాత్ । యది చైతౌ తప్యతాపకావేకస్యాత్మనో విశేషౌ స్యాతామ్ , స తాభ్యాం తప్యతాపకాభ్యాం న నిర్ముచ్యేత — ఇతి తాపోపశాన్తయే సమ్యగ్దర్శనముపదిశచ్ఛాస్త్రమనర్థకం స్యాత్ । న హ్యౌష్ణ్యప్రకాశధర్మకస్య ప్రదీపస్య తదవస్థస్యైవ తాభ్యాం నిర్మోక్ష ఉపపద్యతే । యోఽపి జలతరఙ్గవీచీఫేనాద్యుపన్యాసః, తత్రాపి జలాత్మన ఎకస్య వీచ్యాదయో విశేషా ఆవిర్భావతిరోభావరూపేణ నిత్యా ఎవ ఇతి, సమానో జలాత్మనో వీచ్యాదిభిరనిర్మోక్షః । ప్రసిద్ధశ్చాయం తప్యతాపకయోర్జాత్యన్తరభావో లోకే । తథా హి — అర్థీ చార్థశ్చాన్యోన్యభిన్నౌ లక్ష్యేతే । యద్యర్థినః స్వతోఽన్యోఽర్థో న స్యాత్ , యస్యార్థినో యద్విషయమర్థిత్వం స తస్యార్థో నిత్యసిద్ధ ఎవేతి, న తస్య తద్విషయమర్థిత్వం స్యాత్ — యథా ప్రకాశాత్మనః ప్రదీపస్య ప్రకాశాఖ్యోఽర్థో నిత్యసిద్ధ ఎవేతి, న తస్య తద్విషయమర్థిత్వం భవతి — అప్రాప్తే హ్యర్థేఽర్థినోఽర్థిత్వం స్యాదితి । తథార్థస్యాప్యర్థత్వం న స్యాత్ । యది స్యాత్ స్వార్థత్వమేవ స్యాత్ । న చైతదస్తి । సమ్బన్ధిశబ్దౌ హ్యేతావర్థీ చార్థశ్చేతి । ద్వయోశ్చ సమ్బన్ధినోః సమ్బన్ధః స్యాత్ , నైకస్యైవ । తస్మాద్భిన్నావేతావర్థార్థినౌ । తథానర్థానర్థినావపి; అర్థినోఽనుకూలః అర్థః, ప్రతికూలః అనర్థః । తాభ్యామేకః పర్యాయేణోభాభ్యాం సమ్బధ్యతే । తత్రార్థస్యాల్పీయస్త్వాత్ , భూయస్త్వాచ్చానర్థస్య ఉభావప్యర్థానర్థౌ అనర్థ ఎవేతి , తాపకః స ఉచ్యతే । తప్యస్తు పురుషః , య ఎకః పర్యాయేణోభాభ్యాం సమ్బధ్యతే ఇతి తయోస్తప్యతాపకయోరేకాత్మతాయాం మోక్షానుపపత్తిః । జాత్యన్తరభావే తు తత్సంయోగహేతుపరిహారాత్స్యాదపి కదాచిన్మోక్షోపపత్తిరితి ॥

అత్రోచ్యతే — న, ఎకత్వాదేవ తప్యతాపకభావానుపపత్తేః — భవేదేష దోషః, యద్యేకాత్మతాయాం తప్యతాపకావన్యోన్యస్య విషయవిషయిభావం ప్రతిపద్యేయాతామ్ । న త్వేతదస్తి, ఎకత్వాదేవ; న హ్యగ్నిరేకః సన్స్వమాత్మానం దహతి, ప్రకాశయతి వా, సత్యప్యౌష్ణ్యప్రకాశాదిధర్మభేదే పరిణామిత్వే చ । కిము కూటస్థే బ్రహ్మణ్యేకస్మింస్తప్యతాపకభావః సమ్భవేత్ । క్వ పునరయం తప్యతాపకభావః స్యాదితి ? ఉచ్యతే — కిం న పశ్యసి — కర్మభూతో జీవద్దేహస్తప్యః, తాపకః సవితేతి ? నను తప్తిర్నామ దుఃఖమ్; సా చేతయితుః; నాచేతనస్య దేహస్య । యది హి దేహస్యైవ తప్తిః స్యాత్ , సా దేహనాశే స్వయమేవ నశ్యతీతి తన్నాశాయ సాధనం నైషితవ్యం స్యాదితి । ఉచ్యతే — దేహాభావే హి కేవలస్య చేతనస్య తప్తిర్న దృష్టా । న చ త్వయాపి తప్తిర్నామ విక్రియా చేతయితుః కేవలస్యేష్యతే । నాపి దేహచేతనయోః సంహతత్వమ్ , అశుద్ధ్యాదిదోషప్రసఙ్గాత్ । న చ తప్తేరేవ తప్తిమభ్యుపగచ్ఛసి । కథం తవాపి తప్యతాపకభావః ? సత్త్వం తప్యమ్ , తాపకం రజః — ఇతి చేత్ , న । తాభ్యాం చేతనస్య సంహతత్వానుపపత్తేః । సత్త్వానురోధిత్వాచ్చేతనోఽపి తప్యత ఇవేతి చేత్; పరమార్థతస్తర్హి నైవ తప్యత ఇత్యాపతతి ఇవశబ్దప్రయోగాత్ । న చేత్తప్యతే నేవశబ్దో దోషాయ । న హి — డుణ్డుభః సర్ప ఇవ ఇత్యేతావతా సవిషో భవతి, సర్పో వా డుణ్డుభ ఇవ ఇత్యేతావతా నిర్విషో భవతి । అతశ్చావిద్యాకృతోఽయం తప్యతాపకభావః, న పారమార్థికః — ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమితి; నైవం సతి మమాపి కిఞ్చిద్దుష్యతి । అథ పారమార్థికమేవ చేతనస్య తప్యత్వమభ్యుపగచ్ఛసి, తవైవ సుతరామనిర్మోక్షః ప్రసజ్యేత, నిత్యత్వాభ్యుపగమాచ్చ తాపకస్య । తప్యతాపకశక్త్యోర్నిత్యత్వేఽపి సనిమిత్తసంయోగాపేక్షత్వాత్తప్తేః, సంయోగనిమిత్తాదర్శననివృత్తౌ ఆత్యన్తికః సంయోగోపరమః, తతశ్చాత్యన్తికో మోక్ష ఉపపన్నః — ఇతి చేత్ , న । అదర్శనస్య తమసో నిత్యత్వాభ్యుపగమాత్ । గుణానాం చోద్భవాభిభవయోరనియతత్వాదనియతః సంయోగనిమిత్తోపరమ ఇతి వియోగస్యాప్యనియతత్వాత్సాఙ్ఖ్యస్యైవానిర్మోక్షోఽపరిహార్యః స్యాత్ । ఔపనిషదస్య తు ఆత్మైకత్వాభ్యుపగమాత్ , ఎకస్య చ విషయవిషయిభావానుపపత్తేః, వికారభేదస్య చ వాచారమ్భణమాత్రత్వశ్రవణాత్ , అనిర్మోక్షశఙ్కా స్వప్నేఽపి నోపజాయతే । వ్యవహారే తు — యత్ర యథా దృష్టస్తప్యతాపకభావస్తత్ర తథైవ సః — ఇతి న చోదయితవ్యః పరిహర్తవ్యో వా భవతి ॥౧౦॥

ఎషా తేషాం ప్రక్రియా — పరమాణవః కిల కఞ్చిత్కాలమనారబ్ధకార్యా యథాయోగం రూపాదిమన్తః పారిమాణ్డల్యపరిమాణాశ్చ తిష్ఠన్తి । తే చ పశ్చాదదృష్టాదిపురఃసరాః సంయోగసచివాశ్చ సన్తో ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ కృత్స్నం కార్యజాతమారభన్తే, కారణగుణాశ్చ కార్యే గుణాన్తరమ్ । యదా ద్వౌ పరమాణూ ద్వ్యణుకమారభేతే, తదా పరమాణుగతా రూపాదిగుణవిశేషాః శుక్లాదయో ద్వ్యణుకే శుక్లాదీనపరానారభన్తే । పరమాణుగుణవిశేషస్తు పారిమాణ్డల్యం న ద్వ్యణుకే పారిమాణ్డల్యమపరమారభతే, ద్వ్యణుకస్య పరిమాణాన్తరయోగాభ్యుపగమాత్ । అణుత్వహ్రస్వత్వే హి ద్వ్యణుకవర్తినీ పరిమాణే వర్ణయన్తి । యదాపి ద్వే ద్వ్యణుకే చతురణుకమారభేతే, తదాపి సమానం ద్వ్యణుకసమవాయినాం శుక్లాదీనామారమ్భకత్వమ్ । అణుత్వహ్రస్వత్వే తు ద్వ్యణుకసమవాయినీ అపి నైవారభేతే, చతురణుకస్య మహత్త్వదీర్ఘత్వపరిమాణయోగాభ్యుపగమాత్ । యదాపి బహవః పరమాణవః, బహూని వా ద్వ్యణుకాని, ద్వ్యణుకసహితో వా పరమాణుః కార్యమారభతే, తదాపి సమానైషా యోజనా । తదేవం యథా పరమాణోః పరిమణ్డలాత్సతోఽణు హ్రస్వం చ ద్వ్యణుకం జాయతే, మహద్దీర్ఘం చ త్ర్యణుకాది, న పరిమణ్డలమ్; యథా వా ద్వ్యణుకాదణోర్హ్రస్వాచ్చ సతో మహద్దీర్ఘం చ త్ర్యణుకం జాయతే, నాణు, నో హ్రస్వమ్; ఎవం చేతనాద్బ్రహ్మణోఽచేతనం జగజ్జనిష్యతే — ఇత్యభ్యుపగమే కిం తవ చ్ఛిన్నమ్ ॥

అథ మన్యసే — విరోధినా పరిమాణాన్తరేణాక్రాన్తం కార్యద్రవ్యం ద్వ్యణుకాది ఇత్యతో నారమ్భకాణి కారణగతాని పారిమాణ్డల్యాదీని — ఇత్యభ్యుపగచ్ఛామి; న తు చేతనావిరోధినా గుణాన్తరేణ జగత ఆక్రాన్తత్వమస్తి, యేన కారణగతా చేతనా కార్యే చేతనాన్తరం నారభేత; న హ్యచేతనా నామ చేతనావిరోధీ కశ్చిద్గుణోఽస్తి, చేతనాప్రతిషేధమాత్రత్వాత్ । తస్మాత్పారిమాణ్డల్యాదివైషమ్యాత్ప్రాప్నోతి చేతనాయా ఆరమ్భకత్వమితి । మైవం మంస్థాః — యథా కారణే విద్యమానానామపి పారిమాణ్డల్యాదీనామనారమ్భకత్వమ్ , ఎవం చైతన్యస్యాపి — ఇత్యస్యాంశస్య సమానత్వాత్ । న చ పరిమాణాన్తరాక్రాన్తత్వం పారిమాణ్డల్యాదీనామనారమ్భకత్వే కారణమ్ , ప్రాక్పరిమాణాన్తరారమ్భాత్పారిమాణ్డల్యాదీనామారమ్భకత్వోపపత్తేః; ఆరబ్ధమపి కార్యద్రవ్యం ప్రాగ్గుణారమ్భాత్క్షణమాత్రమగుణం తిష్ఠతీత్యభ్యుపగమాత్ । న చ పరిమాణాన్తరారమ్భే వ్యగ్రాణి పారిమాణ్డల్యాదీనీత్యతః స్వసమానజాతీయం పరిమాణాన్తరం నారభన్తే, పరిమాణాన్తరస్యాన్యహేతుకత్వాభ్యుపగమాత్; ‘కారణబహుత్వాత్కారణమహత్త్వాత్ప్రచయవిశేషాచ్చ మహత్’ (వై. సూ. ౭ । ౧ । ౯) ‘తద్విపరీతమణు’ (వై. సూ. ౭ । ౧ । ౧౦) ‘ఎతేన దీర్ఘత్వహ్రస్వత్వే వ్యాఖ్యాతే’ (వై. సూ. ౭ । ౧ । ౧౭) ఇతి హి కాణభుజాని సూత్రాణి । న చ — సన్నిధానవిశేషాత్కుతశ్చిత్కారణబహుత్వాదీన్యేవారభన్తే, న పారిమాణ్డల్యాదీనీతి — ఉచ్యేత, ద్రవ్యాన్తరే గుణాన్తరే వా ఆరభ్యమాణే సర్వేషామేవ కారణగుణానాం స్వాశ్రయసమవాయావిశేషాత్ । తస్మాత్స్వభావాదేవ పారిమాణ్డల్యాదీనామనారమ్భకత్వమ్ , తథా చేతనాయా అపీతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥

సంయోగాచ్చ ద్రవ్యాదీనాం విలక్షణానాముత్పత్తిదర్శనాత్సమానజాతీయోత్పత్తివ్యభిచారః । ద్రవ్యే ప్రకృతే గుణోదాహరణమయుక్తమితి చేత్ , న; దృష్టాన్తేన విలక్షణారమ్భమాత్రస్య వివక్షితత్వాత్ । న చ ద్రవ్యస్య ద్రవ్యమేవోదాహర్తవ్యమ్ , గుణస్య వా గుణ ఎవేతి కశ్చిన్నియమే హేతురస్తి; సూత్రకారోఽపి భవతాం ద్రవ్యస్య గుణముదాజహార — ‘ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షాణామప్రత్యక్షత్వాత్సంయోగస్య పఞ్చాత్మకం న విద్యతే’ (వై. సూ. ౪ । ౨ । ౨) ఇతి — యథా ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షయోర్భూమ్యాకాశయోః సమవయన్సంయోగోఽప్రత్యక్షః, ఎవం ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షేషు పఞ్చసు భూతేషు సమవయచ్ఛరీరమప్రత్యక్షం స్యాత్; ప్రత్యక్షం హి శరీరమ్ , తస్మాన్న పాఞ్చభౌతికమితి — ఎతదుక్తం భవతి — గుణశ్చ సంయోగో ద్రవ్యం శరీరమ్ । ‘దృశ్యతే తు’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౬) ఇతి చాత్రాపి విలక్షణోత్పత్తిః ప్రపఞ్చితా । నన్వేవం సతి తేనైవైతద్గతమ్; నేతి బ్రూమః; తత్సాఙ్ఖ్యం ప్రత్యుక్తమేతత్తు వైశేషికం ప్రతి । నన్వతిదేశోఽపి సమానన్యాయతయా కృతః — ‘ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా అపి వ్యాఖ్యాతాః’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౨) ఇతి; సత్యమేతత్; తస్యైవ త్వయం వైశేషికపరీక్షారమ్భే తత్ప్రక్రియానుగతేన నిదర్శనేన ప్రపఞ్చః కృతః ॥ ౧౧ ॥

ఇదానీం పరమాణుకారణవాదం నిరాకరోతి । స చ వాద ఇత్థం సముత్తిష్ఠతే — పటాదీని హి లోకే సావయవాని ద్రవ్యాణి స్వానుగతైరేవ సంయోగసచివైస్తన్త్వాదిభిర్ద్రవ్యైరారభ్యమాణాని దృష్టాని । తత్సామాన్యేన యావత్కిఞ్చిత్సావయవమ్ , తత్సర్వం స్వానుగతైరేవ సంయోగసచివైస్తైస్తైర్ద్రవ్యైరారబ్ధమితి గమ్యతే । స చాయమవయవావయవివిభాగో యతో నివర్తతే, సోఽపకర్షపర్యన్తగతః పరమాణుః । సర్వం చేదం గిరిసముద్రాదికం జగత్సావయవమ్; సావయత్వాచ్చాద్యన్తవత్ । న చాకారణేన కార్యేణ భవితవ్యమ్ — ఇత్యతః పరమాణవో జగతః కారణమ్ — ఇతి కణభుగభిప్రాయః । తానీమాని చత్వారి భూతాని భూమ్యుదకతేజఃపవనాఖ్యాని సావయవాన్యుపలభ్య చతుర్విధాః పరమాణవః పరికల్ప్యన్తే । తేషాం చాపకర్షపర్యన్తగతత్వేన పరతో విభాగాసమ్భవాద్వినశ్యతాం పృథివ్యాదీనాం పరమాణుపర్యన్తో విభాగో భవతి; స ప్రలయకాలః । తతః సర్గకాలే చ వాయవీయేష్వణుష్వదృష్టాపేక్షం కర్మోత్పద్యతే । తత్కర్మ స్వాశ్రయమణుమణ్వన్తరేణ సంయునక్తి । తతో ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ వాయురుత్పద్యతే; ఎవమగ్నిః; ఎవమాపః; ఎవం పృథివీ; ఎవమేవ శరీరం సేన్ద్రియమ్ — ఇత్యేవం సర్వమిదం జగత్ అణుభ్యః సమ్భవతి । అణుగతేభ్యశ్చ రూపాదిభ్యో ద్వ్యణుకాదిగతాని రూపాదీని సమ్భవన్తి, తన్తుపటన్యాయేన — ఇతి కాణాదా మన్యన్తే ॥