ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ‘తమేవ ధీరో విజ్ఞాయ ప్రజ్ఞాం కుర్వీత’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౧) ‘సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇతి చ ఎవమాదిశ్రవణేషు సంశయః — కిం సకృత్ప్రత్యయః కర్తవ్యః, ఆహోస్విత్ ఆవృత్త్యేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? సకృత్ప్రత్యయః స్యాత్ , ప్రయాజాదివత్ , తావతా శాస్త్రస్య కృతార్థత్వాత్ । అశ్రూయమాణాయాం హి ఆవృత్తౌ క్రియమాణాయామ్ అశాస్త్రార్థః కృతో భవేత్ । నను అసకృదుపదేశా ఉదాహృతాః — ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ ఇత్యేవమాదయః। ఎవమపి యావచ్ఛబ్దమావర్తయేత్ — సకృచ్ఛ్రవణం సకృన్మననం సకృన్నిదిధ్యాసనం చేతి, నాతిరిక్తమ్ । సకృదుపదేశేషు తు ‘వేద’ ‘ఉపాసీత’ ఇత్యేవమాదిషు అనావృత్తిరిత్యేవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — ప్రత్యయావృత్తిః కర్తవ్యా । కుతః ? అసకృదుపదేశాత్ — ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ ఇత్యేవంజాతీయకో హి అసకృదుపదేశః ప్రత్యయావృత్తిం సూచయతి । నను ఉక్తమ్ — యావచ్ఛబ్దమేవ ఆవర్తయేత్ , నాధికమితి — న, దర్శనపర్యవసానత్వాదేషామ్ । దర్శనపర్యవసానాని హి శ్రవణాదీన్యావర్త్యమానాని దృష్టార్థాని భవన్తి — యథా అవఘాతాదీని తణ్డులాదినిష్పత్తిపర్యవసానాని, తద్వత్ । అపి చ ఉపాసనం నిదిధ్యాసనం చ ఇత్యన్తర్ణీతావృత్తిగుణైవ క్రియా అభిధీయతే । తథా హి లోకే ‘గురుముపాస్తే’ ‘రాజానముపాస్తే’ ఇతి చ యస్తాత్పర్యేణ గుర్వాదీననువర్తతే, స ఎవముచ్యతే । తథా ‘ధ్యాయతి ప్రోషితనాథా పతిమ్’ ఇతి — యా నిరన్తరస్మరణా పతిం ప్రతి సోత్కణ్ఠా, సా ఎవమభిధీయతే । విద్యుపాస్త్యోశ్చ వేదాన్తేషు అవ్యతిరేకేణ ప్రయోగో దృశ్యతే; క్వచిత్ విదినోపక్రమ్య ఉపాసినోపసంహరతి, యథా — ‘యస్తద్వేద యత్స వేద స మయైతదుక్తః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧ । ౪) ఇత్యత్ర ‘అను మ ఎతాం భగవో దేవతాం శాధి యాం దేవతాముపాస్సే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౨ । ౨) ఇతి । క్వచిచ్చ ఉపాసినోపక్రమ్య విదినోపసంహరతి, యథా — ‘మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) ఇత్యత్ర ‘భాతి చ తపతి చ కీర్త్యా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన య ఎవం వేద’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౩) ఇతి । తస్మాత్సకృదుపదేశేష్వపి ఆవృత్తిసిద్ధిః । అసకృదుపదేశస్తు ఆవృత్తేః సూచకః ॥ ౧ ॥

లిఙ్గమపి ప్రత్యయావృత్తిం ప్రత్యాయయతి । తథా హి — ఉద్గీథవిజ్ఞానం ప్రస్తుత్య, ‘ఆదిత్య ఉద్గీథః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౫ । ౧) ఇత్యేతత్ ఎకపుత్రతాదోషేణాపోద్య, ‘రశ్మీంస్త్వం పర్యావర్తయాత్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౫ । ౨) ఇతి రశ్మిబహుత్వవిజ్ఞానం బహుపుత్రతాయై విదధత్ సిద్ధవత్ప్రత్యయావృత్తిం దర్శయతి । తత్సామాన్యాత్ సర్వప్రత్యయేష్వావృత్తిసిద్ధిః ॥

అత్రాహ — భవతు నామ సాధ్యఫలేషు ప్రత్యయేష్వావృత్తిః, తేష్వావృత్తిసాధ్యస్యాతిశయస్య సమ్భవాత్ । యస్తు పరబ్రహ్మవిషయః ప్రత్యయో నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావమేవ ఆత్మభూతం పరం బ్రహ్మ సమర్పయతి, తత్ర కిమర్థా ఆవృత్తిరితి । సకృచ్ఛ్రుతౌ బ్రహ్మాత్మత్వప్రతీత్యనుపపత్తేరావృత్త్యభ్యుపగమ ఇతి చేత్ , న, ఆవృత్తావపి తదనుపపత్తేః । యది హి ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యేవంజాతీయకం వాక్యం సకృచ్ఛ్రూయమాణం బ్రహ్మాత్మత్వప్రతీతిం నోత్పాదయేత్ తతస్తదేవ ఆవర్త్యమానముత్పాదయిష్యతీతి కా ప్రత్యాశా స్యాత్ । అథోచ్యేత — న కేవలం వాక్యం కఞ్చిదర్థం సాక్షాత్కర్తుం శక్నోతి; అతో యుక్త్యపేక్షం వాక్యమనుభావయిష్యతి బ్రహ్మాత్మత్వమితి — తథాప్యావృత్త్యానర్థక్యమేవ । సాపి హి యుక్తిః సకృత్ప్రవృత్తైవ స్వమర్థమనుభావయిష్యతి । అథాపి స్యాత్ — యుక్త్యా వాక్యేన చ సామాన్యవిషయమేవ విజ్ఞానం క్రియతే, న విశేషవిషయమ్; యథా ‘అస్తి మే హృదయే శూలమ్’ ఇత్యతో వాక్యాత్ గాత్రకమ్పాదిలిఙ్గాచ్చ శూలసద్భావసామాన్యమేవ పరః ప్రతిపద్యతే, న విశేషమనుభవతి — యథా స ఎవ శూలీ । విశేషానుభవశ్చ అవిద్యాయా నివర్తకః; తదర్థా ఆవృత్తిరితి చేత్ — న । అసకృదపి తావన్మాత్రే క్రియమాణే విశేషవిజ్ఞానోత్పత్త్యసమ్భవాత్ । న హి సకృత్ప్రయుక్తాభ్యాం శాస్త్రయుక్తిభ్యామనవగతో విశేషః శతకృత్వోఽపి ప్రయుజ్యమానాభ్యామవగన్తుం శక్యతే । తస్మాత్ యది శాస్త్రయుక్తిభ్యాం విశేషః ప్రతిపాద్యేత, యది వా సామాన్యమేవ ఉభయథాపి సకృత్ప్రవృత్తే ఎవ తే స్వకార్యం కురుత ఇతి ఆవృత్త్యనుపయోగః । న చ సకృత్ప్రయుక్తే శాస్త్రయుక్తీ కస్యచిదప్యనుభవం నోత్పాదయత ఇతి శక్యతే నియన్తుమ్ , విచిత్రప్రజ్ఞత్వాత్ప్రతిపత్తౄణామ్ । అపి చ అనేకాంశోపేతే లౌకికే పదార్థే సామాన్యవిశేషవతి ఎకేనావధానేన ఎకమంశమవధారయతి, అపరేణ అపరమ్ — ఇతి స్యాదప్యభ్యాసోపయోగః, యథా దీర్ఘప్రపాఠకగ్రహణాదిషు । న తు నిర్విశేషే బ్రహ్మణి సామాన్యవిశేషరహితే చైతన్యమాత్రాత్మకే ప్రమోత్పత్తావభ్యాసాపేక్షా యుక్తేతి ॥

అత్రోచ్యతే — భవేదావృత్త్యానర్థక్యం తం ప్రతి, యః ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి సకృదుక్తమేవ బ్రహ్మాత్మత్వమనుభవితుం శక్నుయాత్ । యస్తు న శక్నోతి, తం ప్రతి ఉపయుజ్యత ఎవ ఆవృత్తిః । తథా హి ఛాన్దోగ్యే — ‘తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యుపదిశ్య, ‘భూయ ఎవ మా భగవాన్విజ్ఞాపయతు’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి పునః పునః పరిచోద్యమానః తత్తదాశఙ్కాకారణం నిరాకృత్య, ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యేవాసకృదుపదిశతి; తథా చ ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇత్యాది దర్శితమ్ । నను ఉక్తమ్ — సకృచ్ఛ్రుతం చేత్ తత్త్వమసివాక్యం స్వమర్థమనుభావయితుం న శక్నోతి, తత ఆవర్త్యమానమపి నైవ శక్ష్యతీతి — నైష దోషః । న హి దృష్టేఽనుపపన్నం నామ । దృశ్యన్తే హి సకృచ్ఛ్రుతాద్వాక్యాత్ మన్దప్రతీతం వాక్యార్థం ఆవర్తయన్తః తత్తదాభాసవ్యుదాసేన సమ్యక్ప్రతిపద్యమానాః । అపి చ ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యేతద్వాక్యం త్వంపదార్థస్య తత్పదార్థభావమాచష్టే । తత్పదేన చ ప్రకృతం సత్ బ్రహ్మ ఈక్షితృ జగతో జన్మాదికారణమభిధీయతే — ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ‘అదృష్టం ద్రష్టృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ‘అవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ‘అజమజరమమరమ్’ ‘అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్’ ఇత్యాదిశాస్త్రప్రసిద్ధమ్ । తత్ర అజాదిశబ్దైర్జన్మాదయో భావవికారా నివర్తితాః; అస్థూలాదిశబ్దైశ్చ స్థౌల్యాదయో ద్రవ్యధర్మాః; విజ్ఞానాదిశబ్దైశ్చ చైతన్యప్రకాశాత్మకత్వముక్తమ్ । ఎష వ్యావృత్తసర్వసంసారధర్మకోఽనుభవాత్మకో బ్రహ్మసంజ్ఞకస్తత్పదార్థో వేదాన్తాభియుక్తానాం ప్రసిద్ధః । తథా త్వంపదార్థోఽపి ప్రత్యగాత్మా శ్రోతా దేహాదారభ్య ప్రత్యగాత్మతయా సమ్భావ్యమానః చైతన్యపర్యన్తత్వేనావధారితః । తత్ర యేషామ్ ఎతౌ పదార్థౌ అజ్ఞానసంశయవిపర్యయప్రతిబద్ధౌ, తేషాం ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యేతద్వాక్యం స్వార్థే ప్రమాం నోత్పాదయితుం శక్నోతి, పదార్థజ్ఞానపూర్వకత్వాద్వాక్యార్థజ్ఞానస్య — ఇత్యతః, తాన్ప్రతి ఎష్టవ్యః పదార్థవివేకప్రయోజనః శాస్త్రయుక్త్యభ్యాసః । యద్యపి చ ప్రతిపత్తవ్య ఆత్మా నిరంశః, తథాపి అధ్యారోపితం తస్మిన్ బహ్వంశత్వం దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనాదిలక్షణమ్ । తత్ర ఎకేన అవధానేన ఎకమంశమపోహతి, అపరేణ అపరమ్ — ఇతి యుజ్యతే తత్ర క్రమవతీ ప్రతిపత్తిః । తత్తు పూర్వరూపమేవ ఆత్మప్రతిపత్తేః । యేషాం పునః నిపుణమతీనాం న అజ్ఞానసంశయవిపర్యయలక్షణః పదార్థవిషయః ప్రతిబన్ధోఽస్తి, తే శక్నువన్తి సకృదుక్తమేవ తత్త్వమసివాక్యార్థమ్ అనుభవితుమితి, తాన్ప్రతి ఆవృత్త్యానర్థక్యమిష్టమేవ । సకృదుత్పన్నైవ హి ఆత్మప్రతిపత్తిః అవిద్యాం నివర్తయతీతి, నాత్ర కశ్చిదపి క్రమోఽభ్యుపగమ్యతే । సత్యమేవం యుజ్యేత, యది కస్యచిత్ ఎవం ప్రతిపత్తిర్భవేత్ । బలవతీ హి ఆత్మనో దుఃఖిత్వాదిప్రతిపత్తిః । అతో న దుఃఖిత్వాద్యభావం కశ్చిత్ప్రతిపద్యత ఇతి చేత్ — న, దేహాద్యభిమానవత్ దుఃఖిత్వాద్యభిమానస్య మిథ్యాభిమానత్వోపపత్తేః । ప్రత్యక్షం హి దేహే ఛిద్యమానే దహ్యమానే వా ‘అహం ఛిద్యే దహ్యే’ ఇతి చ మిథ్యాభిమానో దృష్టః । తథా బాహ్యతరేష్వపి పుత్రమిత్రాదిషు సన్తప్యమానేషు ‘అహమేవ సన్తప్యే’ ఇత్యధ్యారోపో దృష్టః । తథా దుఃఖిత్వాద్యభిమానోఽపి స్యాత్ , దేహాదివదేవ చైతన్యాద్బహిరుపలభ్యమానత్వాద్దుఃఖిత్వాదీనామ్ , సుషుప్తాదిషు చ అననువృత్తేః । చైతన్యస్య తు సుషుప్తేఽపి అనువృత్తిమామనన్తి — ‘యద్వై తన్న పశ్యతి పశ్యన్వై తన్న పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాదినా । తస్మాత్ సర్వదుఃఖవినిర్ముక్తైకచైతన్యాత్మకోఽహమిత్యేష ఆత్మానుభవః । న చ ఎవమ్ ఆత్మానమనుభవతః కిఞ్చిదన్యత్కృత్యమవశిష్యతే । తథా చ శ్రుతిః — ‘కిం ప్రజయా కరిష్యామో యేషాం నోఽయమాత్మాయం లోకః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాత్మవిదః కర్తవ్యాభావం దర్శయతి । స్మృతిరపి — ‘యస్త్వాత్మరతిరేవ స్యాదాత్మతృప్తశ్చ మానవః । ఆత్మన్యేవ చ సన్తుష్టస్తస్య కార్యం న విద్యతే’ (భ. గీ. ౩ । ౧౭) ఇతి । యస్య తు న ఎషోఽనుభవో ద్రాగివ జాయతే, తం ప్రతి అనుభవార్థ ఎవ ఆవృత్త్యభ్యుపగమః । తత్రాపి న తత్త్వమసివాక్యార్థాత్ ప్రచ్యావ్య ఆవృత్తౌ ప్రవర్తయేత్ । న హి వరఘాతాయ కన్యాముద్వాహయన్తి । నియుక్తస్య చ ‘అస్మిన్నధికృతోఽహం కర్తా మయేదం కర్తవ్యమ్’ ఇత్యవశ్యం బ్రహ్మప్రత్యయాద్విపరీతప్రత్యయ ఉత్పద్యతే । యస్తు స్వయమేవ మన్దమతిః అప్రతిభానాత్ తం వాక్యార్థం జిహాసేత్ , తస్య ఎతస్మిన్నేవ వాక్యార్థే స్థిరీకార ఆవృత్త్యాదివాచోయుక్త్యా అభ్యుపేయతే । తస్మాత్ పరబ్రహ్మవిషయేఽపి ప్రత్యయే తదుపాయోపదేశేష్వావృత్తిసిద్ధిః ॥ ౨ ॥

యః శాస్త్రోక్తవిశేషణః పరమాత్మా, స కిమ్ అహమితి గ్రహీతవ్యః, కిం వా మదన్య ఇతి — ఎతద్విచారయతి । కథం పునరాత్మశబ్దే ప్రత్యగాత్మవిషయే శ్రూయమాణే సంశయ ఇతి, ఉచ్యతే — అయమాత్మశబ్దో ముఖ్యః శక్యతేఽభ్యుపగన్తుమ్ , సతి జీవేశ్వరయోరభేదసమ్భవే । ఇతరథా తు గౌణోఽయమభ్యుపగన్తవ్యః — ఇతి మన్యతే । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? న అహమితి గ్రాహ్యః । న హి అపహతపాప్మత్వాదిగుణో విపరీతగుణత్వేన శక్యతే గ్రహీతుమ్ , విపరీతగుణో వా అపహతపాప్మత్వాదిగుణత్వేన । అపహతపాప్మత్వాదిగుణశ్చ పరమేశ్వరః, తద్విపరీతగుణస్తు శారీరః । ఈశ్వరస్య చ సంసార్యాత్మత్వే ఈశ్వరాభావప్రసఙ్గః । తతః శాస్త్రానర్థక్యమ్ । సంసారిణోఽపి ఈశ్వరాత్మత్వే అధికార్యభావాచ్ఛాస్త్రానర్థక్యమేవ, ప్రత్యక్షాదివిరోధశ్చ । అన్యత్వేఽపి తాదాత్మ్యదర్శనం శాస్త్రాత్ కర్తవ్యమ్ — ప్రతిమాదిష్వివ విష్ణ్వాదిదర్శనమ్ ఇతి చేత్ — కామమేవం భవతు । న తు సంసారిణో ముఖ్య ఆత్మా ఈశ్వర ఇత్యేతత్ నః ప్రాపయితవ్యమ్ ॥

ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — ఆత్మేత్యేవ పరమేశ్వరః ప్రతిపత్తవ్యః । తథా హి పరమేశ్వరప్రక్రియాయాం జాబాలా ఆత్మత్వేనైవ ఎతముపగచ్ఛన్తి — ‘త్వం వా అహమస్మి భగవో దేవతేఽహం వై త్వమసి భగవో దేవతే’ ఇతి; తథా అన్యేఽపి ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ ఇత్యేవమాదయ ఆత్మత్వోపగమా ద్రష్టవ్యాః । గ్రాహయన్తి చ ఆత్మత్వేనైవ ఈశ్వరం వేదాన్తవాక్యాని — ‘ఎష త ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘ఎష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృతః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౩) ‘తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యేవమాదీని । యదుక్తమ్ — ప్రతీకదర్శనమిదం విష్ణుప్రతిమాన్యాయేన భవిష్యతీతి, తదయుక్తమ్ । గౌణత్వప్రసఙ్గాత్ , వాక్యవైరూప్యాచ్చ। యత్ర హి ప్రతీకదృష్టిరభిప్రేయతే, సకృదేవ తత్ర వచనం భవతి — యథా ‘మనో బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాది । ఇహ పునః — త్వమ్ అహమస్మి, అహం చ త్వమసీత్యాహ । అతః ప్రతీకశ్రుతివైరూప్యాత్ అభేదప్రతిపత్తిః । భేదదృష్ట్యపవాదాచ్చ; తథా హి — ‘అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ‘సర్వం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనః సర్వం వేద’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ఇత్యేవమాద్యా భూయసీ శ్రుతిః భేదదర్శనమపవదతి । యత్తూక్తమ్ — న విరుద్ధగుణయోరన్యోన్యాత్మత్వసమ్భవ ఇతి, నాయం దోషః, విరుద్ధగుణతాయా మిథ్యాత్వోపపత్తేః । యత్పునరుక్తమ్ — ఈశ్వరాభావప్రసఙ్గ ఇతి, తదసత్ , శాస్త్రప్రామాణ్యాత్ అనభ్యుపగమాచ్చ । న హి ఈశ్వరస్య సంసార్యాత్మత్వం ప్రతిపాద్యత ఇత్యభ్యుపగచ్ఛామః — కిం తర్హి ? సంసారిణః సంసారిత్వాపోహేన ఈశ్వరాత్మత్వం ప్రతిపిపాదయిషితమితి । ఎవం చ సతి అద్వైతేశ్వరస్య అపహతపాప్మత్వాదిగుణతా విపరీతగుణతా తు ఇతరస్య మిథ్యేతి వ్యవతిష్ఠతే । యదప్యుక్తమ్ — అధికార్యభావః ప్రత్యక్షాదివిరోధశ్చేతి, తదప్యసత్ , ప్రాక్ప్రబోధాత్ సంసారిత్వాభ్యుపగమాత్ , తద్విషయత్వాచ్చ ప్రత్యక్షాదివ్యవహారస్య । ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదినా హి ప్రబోధే ప్రత్యక్షాద్యభావం దర్శయతి । ప్రత్యక్షాద్యభావే శ్రుతేరప్యభావప్రసఙ్గ ఇతి చేత్ , న, ఇష్టత్వాత్ । ‘అత్ర పితాఽపితా భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ఇత్యుపక్రమ్య, ‘వేదా అవేదాః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ఇతి వచనాత్ ఇష్యత ఎవ అస్మాభిః శ్రుతేరప్యభావః ప్రబోధే । కస్య పునరయమ్ అప్రబోధ ఇతి చేత్ , యస్త్వం పృచ్ఛసి తస్య తే, ఇతి వదామః । నను అహమీశ్వర ఎవోక్తః శ్రుత్యా — యద్యేవం ప్రతిబుద్ధోఽసి, నాస్తి కస్యచిదప్రబోధః । యోఽపి దోషశ్చోద్యతే కైశ్చిత్ — అవిద్యయా కిల ఆత్మనః సద్వితీయత్వాత్ అద్వైతానుపపత్తిరితి, సోఽపి ఎతేన ప్రత్యుక్తః । తస్మాత్ ఆత్మేత్యేవ ఈశ్వరే మనో దధీత ॥ ౩ ॥

‘మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీతేత్యధ్యాత్మమథాధిదైవతమాకాశో బ్రహ్మేతి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) తథా ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ‘స యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౫) ఇత్యేవమాదిషు ప్రతీకోపాసనేషు సంశయః — కిం తేష్వపి ఆత్మగ్రహః కర్తవ్యః, న వేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? తేష్వపి ఆత్మగ్రహ ఎవ యుక్తః కర్తుమ్ । కస్మాత్ ? బ్రహ్మణః శ్రుతిషు ఆత్మత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్ , ప్రతీకానామపి బ్రహ్మవికారత్వాద్బ్రహ్మత్వే సతి ఆత్మత్వోపపత్తేరిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః — న ప్రతీకేష్వాత్మమతిం బధ్నీయాత్ । న హి స ఉపాసకః ప్రతీకాని వ్యస్తాని ఆత్మత్వేన ఆకలయేత్ । యత్పునః బ్రహ్మవికారత్వాత్ప్రతీకానాం బ్రహ్మత్వం తతశ్చ ఆత్మత్వమితి, తదసత్ , ప్రతీకాభావప్రసఙ్గాత్ । వికారస్వరూపోపమర్దేన హి నామాదిజాతస్య బ్రహ్మత్వమేవ ఆశ్రితం భవతి । స్వరూపోపమర్దే చ నామాదీనాం కుతః ప్రతీకత్వమ్ ఆత్మగ్రహో వా ? న చ బ్రహ్మణ ఆత్మత్వాత్ బ్రహ్మదృష్ట్యుపదేశేష్వాత్మదృష్టిః కల్ప్యా, కర్తృత్వాద్యనిరాకరణాత్ । కర్తృత్వాదిసర్వసంసారధర్మనిరాకరణేన హి బ్రహ్మణ ఆత్మత్వోపదేశః । తదనిరాకరణేన చ ఉపాసనవిధానమ్ । అతశ్చ ఉపాసకస్య ప్రతీకైః సమత్వాత్ ఆత్మగ్రహో నోపపద్యతే । న హి రుచకస్వస్తికయోః ఇతరేతరాత్మత్వమస్తి । సువర్ణాత్మనేవ తు బ్రహ్మాత్మనా ఎకత్వే ప్రతీకాభావప్రసఙ్గమవోచామ । అతో న ప్రతీకేష్వాత్మదృష్టిః క్రియతే ॥ ౪ ॥

తేష్వేవ ఉదాహరణేష్వన్యః సంశయః — కిమాదిత్యాదిదృష్టయో బ్రహ్మణ్యధ్యసితవ్యాః, కిం వా బ్రహ్మదృష్టిరాదిత్యాదిష్వితి । కుతః సంశయః ? సామానాధికరణ్యే కారణానవధారణాత్ । అత్ర హి బ్రహ్మశబ్దస్య ఆదిత్యాదిశబ్దైః సామానాధికరణ్యముపలభ్యతే, ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మ’ ‘ప్రాణో బ్రహ్మ’ ‘విద్యుద్బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిసమానవిభక్తినిర్దేశాత్ । న చ అత్ర ఆఞ్జసం సామానాధికరణ్యమవకల్పతే, అర్థాన్తరవచనత్వాద్బ్రహ్మాదిత్యాదిశబ్దానామ్ । న హి భవతి — గౌరశ్వ ఇతి సామానాధికరణ్యమ్ । నను ప్రకృతివికారభావాద్బ్రహ్మాదిత్యాదీనాం మృచ్ఛరావాదివత్సామానాధికరణ్యం స్యాత్ — నేత్యుచ్యతే; వికారప్రవిలయో హ్యేవం ప్రకృతిసామానాధికరణ్యాత్స్యాత్ , తతశ్చ ప్రతీకాభావప్రసఙ్గమవోచామ । పరమాత్మవాక్యం చేదం తదానీం స్యాత్ , తతశ్చోపాసనాధికారో బాధ్యేత, పరిమితవికారోపాదానం చ వ్యర్థమ్ । తస్మాత్ ‘బ్రాహ్మణోఽగ్నిర్వైశ్వానరః’ ఇత్యాదివత్ అన్యత్రాన్యదృష్ట్యధ్యాసే సతి, క్వ కిందృష్టిరధ్యస్యతామితి సంశయః । తత్ర అనియమః, నియమకారిణః శాస్త్రస్యాభావాదిత్యేవం ప్రాప్తమ్ । అథవా ఆదిత్యాదిదృష్టయ ఎవ బ్రహ్మణి కర్తవ్యా ఇత్యేవం ప్రాప్తమ్ । ఎవం హి ఆదిత్యాదిదృష్టిభిః బ్రహ్మ ఉపాసితం భవతి । బ్రహ్మోపాసనం చ ఫలవదితి శాస్త్రమర్యాదా । తస్మాత్ న బ్రహ్మదృష్టిరాదిత్యాదిష్విత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

బ్రహ్మదృష్టిరేవ ఆదిత్యాదిషు స్యాదితి । కస్మాత్ ? ఉత్కర్షాత్ । ఎవమ్ ఉత్కర్షేణ ఆదిత్యాదయో దృష్టా భవన్తి, ఉత్కృష్టదృష్టేస్తేష్వధ్యాసాత్ । తథా చ లౌకికో న్యాయోఽనుగతో భవతి । ఉత్కృష్టదృష్టిర్హి నికృష్టేఽధ్యసితవ్యేతి లౌకికో న్యాయః — యథా రాజదృష్టిః క్షత్తరి । స చ అనుసర్తవ్యః విపర్యయే ప్రత్యవాయప్రసఙ్గాత్ । న హి క్షత్తృదృష్టిపరిగృహీతో రాజా నికర్షం నీయమానః శ్రేయసే స్యాత్ । నను శాస్త్రప్రామాణ్యాదనాశఙ్కనీయోఽత్ర ప్రత్యవాయప్రసఙ్గః, న చ లౌకికేన న్యాయేన శాస్త్రీయా దృష్టిర్నియన్తుం యుక్తేతి ; అత్రోచ్యతే — నిర్ధారితే శాస్త్రార్థే ఎతదేవం స్యాత్ । సన్దిగ్ధే తు తస్మిన్ తన్నిర్ణయం ప్రతి లౌకికోఽపి న్యాయ ఆశ్రీయమాణో న విరుధ్యతే । తేన చ ఉత్కృష్టదృష్ట్యధ్యాసే శాస్త్రార్థేఽవధార్యమాణే, నికృష్టదృష్టిమధ్యస్యన్ప్రత్యవేయాదితి శ్లిష్యతే । ప్రాథమ్యాచ్చ ఆదిత్యాదిశబ్దానాం ముఖ్యార్థత్వమ్ అవిరోధాత్ గ్రహీతవ్యమ్ । తైః స్వార్థవృత్తిభిరవరుద్ధాయాం బుద్ధౌ, పశ్చాదవతరతో బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యయా వృత్త్యా సామానాధికరణ్యాసమ్భవాత్ , బ్రహ్మదృష్టివిధానార్థతైవ అవతిష్ఠతే । ఇతిపరత్వాదపి బ్రహ్మశబ్దస్య ఎష ఎవార్థో న్యాయ్యః । తథా హి — ‘బ్రహ్మేత్యాదేశః’ ‘బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ ‘బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ ఇతి చ సర్వత్రేతిపరం బ్రహ్మశబ్దముచ్చారయతి, శుద్ధాంస్తు ఆదిత్యాదిశబ్దాన్ । తతశ్చ యథా శుక్తికాం రజతమితి ప్రత్యేతీత్యత్ర, శుక్తివచన ఎవ శుక్తికాశబ్దః, రజతశబ్దస్తు రజతప్రతీతిలక్షణార్థః — ప్రత్యేత్యేవ హి కేవలం రజతమితి, న తు తత్ర రజతమస్తి — ఎవమత్రాపి ఆదిత్యాదీన్బ్రహ్మేతి ప్రతీయాదితి గమ్యతే । వాక్యశేషోఽపి చ ద్వితీయానిర్దేశేన ఆదిత్యాదీనేవ ఉపాస్తిక్రియయా వ్యాప్యమానాన్దర్శయతి — ‘స య ఎతమేవం విద్వానాదిత్యం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౪) ‘యో వాచం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౨) ‘యః సఙ్కల్పం బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౪ । ౩) ఇతి చ । యత్తూక్తమ్ — బ్రహ్మోపాసనమేవాత్ర ఆదరణీయం ఫలవత్త్వాయేతి, తదయుక్తమ్ , ఉక్తేన న్యాయేన ఆదిత్యాదీనామేవ ఉపాస్యత్వావగమాత్ । ఫలం తు అతిథ్యాద్యుపాసన ఇవ ఆదిత్యాద్యుపాసనేఽపి బ్రహ్మైవ దాస్యతి, సర్వాధ్యక్షత్వాత్ । వర్ణితం చైతత్ ‘ఫలమత ఉపపత్తేః’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౨ । ౩౮) ఇత్యత్ర । ఈదృశం చ అత్ర బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వమ్ , యత్ప్రతీకేషు తద్దృష్ట్యధ్యారోపణమ్ — ప్రతిమాదిష్వివ విష్ణ్వాదీనామ్ ॥ ౫ ॥

‘య ఎవాసౌ తపతి తముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ‘లోకేషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ‘వాచి సప్తవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ‘ఇయమేవర్గగ్నిః సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇత్యేవమాదిషు అఙ్గావబద్ధేషూపాసనేషు సంశయః — కిమాదిత్యాదిషు ఉద్గీథాదిదృష్టయో విధీయన్తే, కిం వా ఉద్గీథాదిష్వేవ ఆదిత్యాదిదృష్టయ ఇతి । తత్ర అనియమః, నియమకారణాభావాత్ — ఇతి ప్రాప్తమ్ । న హి అత్ర బ్రహ్మణ ఇవ కస్యచిదుత్కర్షవిశేషోఽవధార్యతే । బ్రహ్మ హి సమస్తజగత్కారణత్వాత్ అపహతపాప్మత్వాదిగుణయోగాచ్చ ఆదిత్యాదిభ్య ఉత్కృష్టమితి శక్యమవధారయితుమ్ । న తు ఆదిత్యోద్గీథాదీనాం వికారత్వావిశేషాత్ కిఞ్చిదుత్కర్షవిశేషావధారణే కారణమస్తి । అథవా నియమేనైవ ఉద్గీథాదిమతయ ఆదిత్యాదిషు అధ్యస్యేరన్ । కస్మాత్ ? కర్మాత్మకత్వాదుద్గీథాదీనామ్ , కర్మణశ్చ ఫలప్రాప్తిప్రసిద్ధేః । ఉద్గీథాదిమతిభిరుపాస్యమానా ఆదిత్యాదయః కర్మాత్మకాః సన్తః ఫలహేతవో భవిష్యన్తి । తథా చ ‘ఇయమేవర్గగ్నిః సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇత్యత్ర ‘తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢం సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇతి ఋక్శబ్దేన పృథివీం నిర్దిశతి, సామశబ్దేనాగ్నిమ్ । తచ్చ పృథివ్యగ్న్యోః ఋక్సామదృష్టిచికీర్షాయామవకల్పతే, న ఋక్సామయోః పృథివ్యగ్నిదృష్టిచికీర్షాయామ్ । క్షత్తరి హి రాజదృష్టికరణాత్ రాజశబ్ద ఉపచర్యతే, న రాజని క్షత్తృశబ్దః । అపి చ ‘లోకేషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి అధికరణనిర్దేశాత్ లోకేషు సామ అధ్యసితవ్యమితి ప్రతీయతే । ‘ఎతద్గాయత్రం ప్రాణేషు ప్రోతమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧౧ । ౧) ఇతి చ ఎతదేవ దర్శయతి । ప్రథమనిర్దిష్టేషు చ ఆదిత్యాదిషు చరమనిర్దిష్టం బ్రహ్మాధ్యస్తమ్ — ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాదిషు । ప్రథమనిర్దిష్టాశ్చ పృథివ్యాదయః, చరమనిర్దిష్టా హింకారాదయః — ‘పృథివీ హింకారః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిషు । అతః అనఙ్గేష్వాదిత్యాదిషు అఙ్గమతిక్షేప ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

ఆదిత్యాదిమతయ ఎవ అఙ్గేషు ఉద్గీథాదిషు క్షిప్యేరన్ । కుతః ? ఉపపత్తేః । ఉపపద్యతే హి ఎవమ్ అపూర్వసన్నికర్షాత్ ఆదిత్యాదిమతిభిః సంస్క్రియమాణేషు ఉద్గీథాదిషు కర్మసమృద్ధిః । ‘యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి చ విద్యాయాః కర్మసమృద్ధిహేతుత్వం దర్శయతి । భవతు కర్మసమృద్ధిఫలేష్వేవమ్; స్వతన్త్రఫలేషు తు కథం ‘య ఎతదేవం విద్వాఀల్లోకేషు పఞ్చవిధం సామోపాస్తే’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౩) ఇత్యాదిషు ? తేష్వపి అధికృతాధికారాత్ ప్రకృతాపూర్వసన్నికర్షేణైవ ఫలకల్పనా యుక్తా, గోదోహనాదినియమవత్ । ఫలాత్మకత్వాచ్చ ఆదిత్యాదీనామ్ ఉద్గీథాదిభ్యః కర్మాత్మకేభ్యః ఉత్కర్షోపపత్తిః । ఆదిత్యాదిప్రాప్తిలక్షణం హి కర్మఫలం శిష్యతే శ్రుతిషు । అపి చ ‘ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘ఖల్వేతస్యైవాక్షరస్యోపవ్యాఖ్యానం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి చ ఉద్గీథమేవ ఉపాస్యత్వేనోపక్రమ్య, ఆదిత్యాదిమతీర్విదధాతి । యత్తూక్తమ్ — ఉద్గీథాదిమతిభిరుపాస్యమానా ఆదిత్యాదయః కర్మభూయం భూత్వా ఫలం కరిష్యన్తీతి, తదయుక్తమ్ ; స్వయమేవోపాసనస్య కర్మత్వాత్ ఫలవత్త్వోపపత్తేః । ఆదిత్యాదిభావేనాపి చ దృశ్యమానానాముద్గీథాదీనాం కర్మాత్మకత్వానపాయాత్ । ‘తదేతదేతస్యామృచ్యధ్యూఢꣳ సామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇతి తు లాక్షణిక ఎవ పృథివ్యగ్న్యోః ఋక్సామశబ్దప్రయోగః । లక్షణా చ యథాసమ్భవం సన్నికృష్టేన విప్రకృష్టేన వా స్వార్థసమ్బన్ధేన ప్రవర్తతే । తత్ర యద్యపి ఋక్సామయోః పృథివ్యగ్నిదృష్టిచికీర్షా, తథాపి ప్రసిద్ధయోః ఋక్సామయోర్భేదేనానుకీర్తనాత్ , పృథివ్యగ్న్యోశ్చ సన్నిధానాత్ , తయోరేవ ఎష ఋక్సామశబ్దప్రయోగః ఋక్సామసమ్బన్ధాదితి నిశ్చీయతే । క్షత్తృశబ్దోఽపి హి కుతశ్చిత్కారణాద్రాజానముపసర్పన్ న నివారయితుం పార్యతే । ‘ఇయమేవర్క్’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౧) ఇతి చ యథాక్షరన్యాసమ్ ఋచ ఎవ పృథివీత్వమవధారయతి । పృథివ్యా హి ఋక్త్వేఽవధార్యమాణే — ఇయమృగేవేత్యక్షరన్యాసః స్యాత్ । ‘య ఎవం విద్వాన్సామ గాయతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౯) ఇతి చ అఙ్గాశ్రయమేవ విజ్ఞానముపసంహరతి, న పృథివ్యాద్యాశ్రయమ్ । తథా ‘లోకేషు పఞ్చవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి యద్యపి సప్తమీనిర్దిష్టా లోకాః, తథాపి సామ్న్యేవ తే అధ్యస్యేరన్ , ద్వితీయానిర్దేశేన సామ్న ఉపాస్యత్వావగమాత్ । సామని హి లోకేష్వధ్యస్యమానేషు సామ లోకాత్మనోపాసితం భవతి, అన్యథా పునః లోకాః సామాత్మనా ఉపాసితాః స్యుః । ఎతేన ‘ఎతద్గాయత్రం ప్రాణేషు ప్రోతమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧౧ । ౧) ఇత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ । యత్రాపి తుల్యో ద్వితీయానిర్దేశః ‘అథ ఖల్వముమాదిత్యꣳ సప్తవిధꣳ సామోపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి, తత్రాపి — ‘సమస్తస్య ఖలు సామ్న ఉపాసనꣳ సాధు’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘ఇతి తు పఞ్చవిధస్య’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౭ । ౨) ‘అథ సప్తవిధస్య’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ఇతి చ సామ్న ఎవ ఉపాస్యత్వోపక్రమాత్ తస్మిన్నేవ ఆదిత్యాద్యధ్యాసః । ఎతస్మాదేవ చ సామ్న ఉపాస్యత్వావగమాత్ ‘పృథివీ హింకారః’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇత్యాదినిర్దేశవిపర్యయేఽపి హింకారాదిష్వేవ పృథివ్యాదిదృష్టిః । తస్మాత్ అనఙ్గాశ్రయా ఆదిత్యాదిమతయః అఙ్గేషూద్గీథాదిషు క్షిప్యేరన్నితి సిద్ధమ్ ॥ ౬ ॥

కర్మాఙ్గసమ్బద్ధేషు తావత్ ఉపాసనేషు కర్మతన్త్రత్వాత్ న ఆసనాదిచిన్తా । నాపి సమ్యగ్దర్శనే, వస్తుతన్త్రత్వాద్విజ్ఞానస్య । ఇతరేషు తు ఉపాసనేషు కిమ్ అనియమేన తిష్ఠన్ ఆసీనః శయానో వా ప్రవర్తేత ఉత నియమేన ఆసీన ఎవేతి చిన్తయతి । తత్ర మానసత్వాదుపాసనస్య అనియమః శరీరస్థితేరిత్యేవం ప్రాప్తే, బ్రవీతి — ఆసీన ఎవోపాసీతేతి । కుతః ? సమ్భవాత్ । ఉపాసనం నామ సమానప్రత్యయప్రవాహకరణమ్ । న చ తత్ గచ్ఛతో ధావతో వా సమ్భవతి, గత్యాదీనాం చిత్తవిక్షేపకరత్వాత్ । తిష్ఠతోఽపి దేహధారణే వ్యాపృతం మనో న సూక్ష్మవస్తునిరీక్షణక్షమం భవతి । శయానస్యాపి అకస్మాదేవ నిద్రయా అభిభూయేత । ఆసీనస్య తు ఎవంజాతీయకో భూయాన్దోషః సుపరిహర ఇతి సమ్భవతి తస్యోపాసనమ్ ॥ ౭ ॥

అపి చ ధ్యాయత్యర్థ ఎషః, యత్సమానప్రత్యయప్రవాహకరణమ్ । ధ్యాయతిశ్చ ప్రశిథిలాఙ్గచేష్టేషు ప్రతిష్ఠితదృష్టిషు ఎకవిషయాక్షిప్తచిత్తేషు ఉపచర్యమాణో దృశ్యతే — ధ్యాయతి బకః, ధ్యాయతి ప్రోషితబన్ధురితి । ఆసీనశ్చ అనాయాసో భవతి । తస్మాదపి ఆసీనకర్మోపాసనమ్ ॥ ౮ ॥

అపి చ ‘ధ్యాయతీవ పృథివీ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౬ । ౧) ఇత్యత్ర పృథివ్యాదిషు అచలత్వమేవాపేక్ష్య ధ్యాయతివాదో భవతి । తచ్చ లిఙ్గమ్ ఉపాసనస్య ఆసీనకర్మత్వే ॥ ౯ ॥

స్మరన్త్యపి చ శిష్టా ఉపాసనాఙ్గత్వేన ఆసనమ్ — ‘శుచౌ దేశే ప్రతిష్ఠాప్య స్థిరమాసనమాత్మనః’ (భ. గీ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదినా । అత ఎవ పద్మకాదీనామాసనవిశేషాణాముపదేశో యోగశాస్త్రే ॥ ౧౦ ॥

దిగ్దేశకాలేషు సంశయః — కిమస్తి కశ్చిన్నియమః, నాస్తి వేతి । ప్రాయేణ వైదికేష్వారమ్భేషు దిగాదినియమదర్శనాత్ , స్యాదిహాపి కశ్చిన్నియమ ఇతి యస్య మతిః, తం ప్రత్యాహ — దిగ్దేశకాలేషు అర్థలక్షణ ఎవ నియమః । యత్రైవ అస్య దిశి దేశే కాలే వా మనసః సౌకర్యేణైకాగ్రతా భవతి, తత్రైవోపాసీత, ప్రాచీదిక్పూర్వాహ్ణప్రాచీనప్రవణాదివత్ విశేషాశ్రవణాత్ , ఎకాగ్రతాయా ఇష్టాయాః సర్వత్రావిశేషాత్ । నను విశేషమపి కేచిదామనన్తి — ‘సమే శుచౌ శర్కరావహ్నివాలుకావివర్జితే శబ్దజలాశ్రయాదిభిః । మనోనుకూలే న తు చక్షుపీడనే గుహానివాతాశ్రయణే ప్రయోజయేత్’ (శ్వే. ఉ. ౨ । ౧౦) ఇతి యథేతి — ఉచ్యతే । సత్యమస్తి ఎవంజాతీయకో నియమః । సతి త్వేతస్మిన్ , తద్గతేషు విశేషేష్వనియమ ఇతి సుహృద్భూత్వా ఆచార్య ఆచష్టే । ‘మనోనుకూలే’ ఇతి చైషా శ్రుతిః యత్రైకాగ్రతా తత్రైవ — ఇత్యేతదేవ దర్శయతి ॥ ౧౧ ॥

ఆవృత్తిః సర్వోపాసనేష్వాదర్తవ్యేతి స్థితమాద్యేఽధికరణే । తత్ర యాని తావత్ సమ్యగ్దర్శనార్థాన్యుపాసనాని, తాని అవఘాతాదివత్ కార్యపర్యవసానానీతి జ్ఞాతమేవ ఎషామావృత్తిపరిమాణమ్ । న హి సమ్యగ్దర్శనే కార్యే నిష్పన్నే యత్నాన్తరం కిఞ్చిచ్ఛాసితుం శక్యమ్ , అనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వప్రతిపత్తేః శాస్త్రస్యావిషయత్వాత్ । యాని పునః అభ్యుదయఫలాని, తేష్వేషా చిన్తా — కిం కియన్తంచిత్కాలం ప్రత్యయమావర్త్య ఉపరమేత్ , ఉత యావజ్జీవమావర్తయేదితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? కియన్తంచిత్కాలం ప్రత్యయమభ్యస్య ఉత్సృజేత్ , ఆవృత్తివిశిష్టస్యోపాసనశబ్దార్థస్య కృతత్వాదిత్యేవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — ఆ ప్రాయణాదేవ ఆవర్తయేత్ప్రత్యయమ్ , అన్త్యప్రత్యయవశాదదృష్టఫలప్రాప్తేః । కర్మాణ్యపి హి జన్మాన్తరోపభోగ్యం ఫలమారభమాణాని తదనురూపం భావనావిజ్ఞానం ప్రాయణకాలే ఆక్షిపన్తి — ‘సవిజ్ఞానో భవతి సవిజ్ఞానమేవాన్వవక్రామతి’ ‘యచ్చిత్తస్తేనైష ప్రాణమాయాతి’ ‘ప్రాణస్తేజసా యుక్తః సహాత్మనా యథాసఙ్కల్పితం లోకం నయతి’ ఇతి చైవమాదిశ్రుతిభ్యః । తృణజలూకానిదర్శనాచ్చ । ప్రత్యయాస్త్వేతే స్వరూపానువృత్తిం ముక్త్వా కిమన్యత్ ప్రాయణకాలభావి భావనావిజ్ఞానమపేక్షేరన్ । తస్మాత్ యే ప్రతిపత్తవ్యఫలభావనాత్మకాః ప్రత్యయాః, తేషు ఆ ప్రాయణాత్ ఆవృత్తిః । తథా చ శ్రుతిః — ‘స యావత్క్రతురయమస్మాల్లోకాత్ప్రైతి’ ఇతి ప్రాయణకాలేఽపి ప్రత్యయానువృత్తిం దర్శయతి । స్మృతిరపి — ‘యం యం వాపి స్మరన్భావం త్యజత్యన్తే కలేబరమ్ । తం తమేవైతి కౌన్తేయ సదా తద్భావభావితః’ (భ. గీ. ౮ । ౬) ఇతి, ‘ప్రయాణకాలే మనసాచలేన’ (భ. గీ. ౮ । ౧౦) ఇతి చ । ‘సోఽన్తవేలాయామేతత్త్రయం ప్రతిపద్యేత’ ఇతి చ మరణవేలాయామపి కర్తవ్యశేషం శ్రావయతి ॥ ౧౨ ॥

గతస్తృతీయశేషః । అథేదానీం బ్రహ్మవిద్యాఫలం ప్రతి చిన్తా ప్రతాయతే । బ్రహ్మాధిగమే సతి తద్విపరీతఫలం దురితం క్షీయతే, న క్షీయతే వేతి సంశయః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? ఫలార్థత్వాత్కర్మణః ఫలమదత్త్వా న సమ్భావ్యతే క్షయః । ఫలదాయినీ హి అస్య శక్తిః శ్రుత్యా సమధిగతా । యది తత్ అన్తరేణైవ ఫలోపభోగమపవృజ్యేత, శ్రుతిః కదర్థితా స్యాత్ । స్మరన్తి చ — ‘న హి కర్మ క్షీయతే’ (గౌ. ధ. సూ. ౩ । ౧ । ౫) ఇతి । నన్వేవం సతి ప్రాయశ్చిత్తోపదేశోఽనర్థకః ప్రాప్నోతి — నైష దోషః, ప్రాయశ్చిత్తానాం నైమిత్తికత్వోపపత్తేః గృహదాహేష్ట్యాదివత్ । అపి చ ప్రాయశ్చిత్తానాం దోషసంయోగేన విధానాద్భవేదపి దోషక్షపణార్థతా । న త్వేవం బ్రహ్మవిద్యాయాం విధానమస్తి । నన్వనభ్యుపగమ్యమానే బ్రహ్మవిదః కర్మక్షయే తత్ఫలస్యావశ్యభోక్తవ్యత్వాదనిర్మోక్షః స్యాత్ — నేత్యుచ్యతే; దేశకాలనిమిత్తాపేక్షో మోక్షః కర్మఫలవత్ భవిష్యతి । తస్మాన్న బ్రహ్మాధిగమే దురితనివృత్తిరిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

తదధిగమే బ్రహ్మాధిగమే సతి ఉత్తరపూర్వయోరఘయోరశ్లేషవినాశౌ భవతః — ఉత్తరస్య అశ్లేషః, పూర్వస్య వినాశః । కస్మాత్ ? తద్వ్యపదేశాత్ । తథా హి బ్రహ్మవిద్యాప్రక్రియాయాం సమ్భావ్యమానసమ్బన్ధస్య ఆగామినో దురితస్యానభిసమ్బన్ధం విదుషో వ్యపదిశతి — ‘యథా పుష్కరపలాశ ఆపో న శ్లిష్యన్త ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౩) ఇతి । తథా వినాశమపి పూర్వోపచితస్య దురితస్య వ్యపదిశతి — ‘తద్యథేషీకాతూలమగ్నౌ ప్రోతం ప్రదూయేతైవꣳ హాస్య సర్వే పాప్మానః ప్రదూయన్తే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨౪ । ౩) ఇతి । అయమపరః కర్మక్షయవ్యపదేశో భవతి — ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయాః । క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి । యదుక్తమ్ — అనుపభుక్తఫలస్య కర్మణః క్షయకల్పనాయాం శాస్త్రం కదర్థితం స్యాదితి, నైష దోషః । న హి వయం కర్మణః ఫలదాయినీం శక్తిమవజానీమహే । విద్యత ఎవ సా । సా తు విద్యాదినా కారణాన్తరేణ ప్రతిబధ్యత ఇతి వదామః । శక్తిసద్భావమాత్రే చ శాస్త్రం వ్యాప్రియతే, న ప్రతిబన్ధాప్రతిబన్ధయోరపి । ‘న హి కర్మ క్షీయతే’ (గౌ. ధ. సూ. ౩ । ౧ । ౫) ఇత్యేతదపి స్మరణమౌత్సర్గికమ్ — న హి భోగాదృతే కర్మ క్షీయతే తదర్థత్వాదితి । ఇష్యత ఎవ తు ప్రాయశ్చిత్తాదినా తస్య క్షయః — ‘సర్వం పాప్మానం తరతి, తరతి బ్రహ్మహత్యామ్ , యోఽశ్వమేధేన యజతే, య ఉ చైనమేవం వేద’ ఇత్యాది శ్రుతిస్మృతిభ్యః । యత్తూక్తమ్ — నైమిత్తికాని ప్రాయశ్చిత్తాని భవిష్యన్తీతి, తదసత్ , దోషసంయోగేన చోద్యమానానామేషాం దోషనిర్ఘాతఫలసమ్భవే ఫలాన్తరకల్పనానుపపత్తేః । యత్పునరేతదుక్తమ్ — న ప్రాయశ్చిత్తవత్ దోషక్షయోద్దేశేన విద్యావిధానమస్తీతి, అత్ర బ్రూమః — సగుణాసు తావద్విద్యాసు విద్యత ఎవ విధానమ్ , తాసు చ వాక్యశేషే ఐశ్వర్యప్రాప్తిః పాపనివృత్తిశ్చ విద్యావత ఉచ్యతే, తయోశ్చావివక్షాకారణం నాస్తి — ఇత్యతః పాప్మప్రహాణపూర్వకైశ్వర్యప్రాప్తిః తాసాం ఫలమితి నిశ్చీయతే । నిర్గుణాయాం తు విద్యాయాం యద్యపి విధానం నాస్తి, తథాపి అకర్త్రాత్మత్వబోధాత్కర్మప్రదాహసిద్ధిః । అశ్లేష ఇతి చ ఆగామిషు కర్మసు కర్తృత్వమేవ న ప్రతిపద్యతే బ్రహ్మవిదితి దర్శయతి । అతిక్రాన్తేషు తు యద్యపి మిథ్యాజ్ఞానాత్కర్తృత్వం ప్రతిపేద ఇవ, తథాపి విద్యాసామర్థ్యాన్మిథ్యాజ్ఞాననివృత్తేః తాన్యపి ప్రవిలీయన్త ఇత్యాహ — వినాశ ఇతి । పూర్వసిద్ధకర్తృత్వభోక్తృత్వవిపరీతం హి త్రిష్వపి కాలేష్వకర్తృత్వాభోక్తృత్వస్వరూపం బ్రహ్మాహమస్మి, నేతః పూర్వమపి కర్తా భోక్తా వా అహమాసమ్ , నేదానీమ్ , నాపి భవిష్యత్కాలే — ఇతి బ్రహ్మవిదవగచ్ఛతి । ఎవమేవ చ మోక్ష ఉపపద్యతే । అన్యథా హి అనాదికాలప్రవృత్తానాం కర్మణాం క్షయాభావే మోక్షాభావః స్యాత్ । న చ దేశకాలనిమిత్తాపేక్షో మోక్షః కర్మఫలవత్ భవితుమర్హతి; అనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ , పరోక్షత్వానుపపత్తేశ్చ జ్ఞానఫలస్య । తస్మాత్ బ్రహ్మాధిగమే దురితక్షయ ఇతి స్థితమ్ ॥ ౧౩ ॥

పూర్వస్మిన్నధికరణే బన్ధహేతోరఘస్య స్వాభావికస్య అశ్లేషవినాశౌ జ్ఞాననిమిత్తౌ శాస్త్రవ్యపదేశాన్నిరూపితౌ । ధర్మస్య పునః శాస్త్రీయత్వాత్ శాస్త్రీయేణ జ్ఞానేన అవిరోధ ఇత్యాశఙ్క్య తన్నిరాకరణాయ పూర్వాధికరణన్యాయాతిదేశః క్రియతే — ఇతరస్యాపి పుణ్యస్య కర్మణః ఎవమ్ అఘవత్ అసంశ్లేషో వినాశశ్చ జ్ఞానవతో భవతః ; కుతః ? తస్యాపి స్వఫలహేతుత్వేన జ్ఞానఫలప్రతిబన్ధిత్వప్రసఙ్గాత్ , ‘ఉభే ఉ హైవైష ఎతే తరతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిశ్రుతిషు చ దుష్కృతవత్సుకృతస్యాపి ప్రణాశవ్యపదేశాత్ , అకర్త్రాత్మత్వబోధనిమిత్తస్య చ కర్మక్షయస్య సుకృతదుష్కృతయోస్తుల్యత్వాత్ , ‘క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి చ అవిశేషశ్రుతేః । యత్రాపి కేవల ఎవ పాప్మశబ్దః పఠ్యతే, తత్రాపి తేనైవ పుణ్యమప్యాకలితమితి ద్రష్టవ్యమ్ , జ్ఞానాపేక్షయా నికృష్టఫలత్వాత్ । అస్తి చ శ్రుతౌ పుణ్యేఽపి పాప్మశబ్దః — ‘నైనం సేతుమహోరాత్రే తరతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇత్యత్ర సహ దుష్కృతేన సుకృతమప్యనుక్రమ్య, ‘సర్వే పాప్మానోఽతో నివర్తన్తే’ ఇత్యవిశేషేణైవ ప్రకృతే పుణ్యే పాప్మశబ్దప్రయోగాత్ । ‘పాతే తు’ ఇతి తుశబ్దోఽవధారణార్థః । ఎవం ధర్మాధర్మయోర్బన్ధహేత్వోః విద్యాసామర్థ్యాదశ్లేషవినాశసిద్ధేః అవశ్యంభావినీ విదుషః శరీరపాతే ముక్తిరిత్యవధారయతి ॥ ౧౪ ॥

పూర్వయోరధికరణయోర్జ్ఞాననిమిత్తః సుకృతదుష్కృతయోర్వినాశోఽవధారితః । స కిమవిశేషేణ ఆరబ్ధకార్యయోరనారబ్ధకార్యయోశ్చ భవతి, ఉత విశేషేణానారబ్ధకార్యయోరేవేతి విచార్యతే । తత్ర ‘ఉభే ఉ హైవైష ఎతే తరతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిష్వవిశేషశ్రవణాదవిశేషేణైవ క్షయ ఇత్యేవం ప్రాప్తే, ప్రత్యాహ — అనారబ్ధకార్యే ఎవ త్వితి । అప్రవృత్తఫలే ఎవ పూర్వే జన్మాన్తరసఞ్చితే, అస్మిన్నపి చ జన్మని ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేః సఞ్చితే, సుకృతదుష్కృతే జ్ఞానాధిగమాత్ క్షీయేతే; న తు ఆరబ్ధకార్యే సామిభుక్తఫలే, యాభ్యామేతత్ బ్రహ్మజ్ఞానాయతనం జన్మ నిర్మితమ్ । కుత ఎతత్ ? ‘తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి శరీరపాతావధికరణాత్క్షేమప్రాప్తేః । ఇతరథా హి జ్ఞానాదశేషకర్మక్షయే సతి స్థితిహేత్వభావాత్ జ్ఞానప్రాప్త్యనన్తరమేవ క్షేమమశ్నువీత । తత్ర శరీరపాతప్రతీక్షాం న ఆచక్షీత । నను వస్తుబలేనైవ అయమకర్త్రాత్మావబోధః కర్మాణి క్షపయన్ కథం కానిచిత్క్షపయేత్ కానిచిచ్చోపేక్షేత ? న హి సమానేఽగ్నిబీజసమ్పర్కే కేషాఞ్చిద్బీజశక్తిః క్షీయతే, కేషాఞ్చిన్న క్షీయతే ఇతి శక్యమఙ్గీకర్తుమితి । ఉచ్యతే — న తావదనాశ్రిత్య ఆరబ్ధకార్యం కర్మాశయం జ్ఞానోత్పత్తిరుపపద్యతే । ఆశ్రితే చ తస్మిన్కులాలచక్రవత్ప్రవృత్తవేగస్య అన్తరాలే ప్రతిబన్ధాసమ్భవాత్ భవతి వేగక్షయప్రతిపాలనమ్ । అకర్త్రాత్మబోధోఽపి హి మిథ్యాజ్ఞానబాధనేన కర్మాణ్యుచ్ఛినత్తి । బాధితమపి తు మిథ్యాజ్ఞానం ద్విచన్ద్రజ్ఞానవత్సంస్కారవశాత్కంచిత్కాలమనువర్తత ఎవ । అపి చ నైవాత్ర వివదితవ్యమ్ — బ్రహ్మవిదా కఞ్చిత్కాలం శరీరం ధ్రియతే న వా ధ్రియత ఇతి । కథం హి ఎకస్య స్వహృదయప్రత్యయం బ్రహ్మవేదనం దేహధారణం చ అపరేణ ప్రతిక్షేప్తుం శక్యేత ? శ్రుతిస్మృతిషు చ స్థితప్రజ్ఞలక్షణనిర్దేశేన ఎతదేవ నిరుచ్యతే । తస్మాదనారబ్ధకార్యయోరేవ సుకృతదుష్కృతయోర్విద్యాసామర్థ్యాత్క్షయ ఇతి నిర్ణయః ॥ ౧౫ ॥

పుణ్యస్యాప్యశ్లేషవినాశయోరఘన్యాయోఽతిదిష్టః । సోఽతిదేశః సర్వపుణ్యవిషయ ఇత్యాశఙ్క్య ప్రతివక్తి — అగ్నిహోత్రాది త్వితి । తుశబ్ద ఆశఙ్కామపనుదతి । యన్నిత్యం కర్మ వైదికమగ్నిహోత్రాది, తత్ తత్కార్యాయైవ భవతి; జ్ఞానస్య యత్కార్యం తదేవ అస్యాపి కార్యమిత్యర్థః । కుతః ? ‘తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిదర్శనాత్ । నను జ్ఞానకర్మణోర్విలక్షణకార్యత్వాత్కార్యైకత్వానుపపత్తిః — నైష దోషః, జ్వరమరణకార్యయోరపి దధివిషయోః గుడమన్త్రసంయుక్తయోస్తృప్తిపుష్టికార్యదర్శనాత్ , తద్వత్ కర్మణోఽపి జ్ఞానసంయుక్తస్య మోక్షకార్యోపపత్తేః । నను అనారభ్యో మోక్షః, కథమస్య కర్మకార్యత్వముచ్యతే ? నైష దోషః, ఆరాదుపకారకత్వాత్కర్మణః । జ్ఞానస్యైవ హి ప్రాపకం సత్ కర్మ ప్రణాడ్యా మోక్షకారణమిత్యుపచర్యతే । అత ఎవ చ అతిక్రాన్తవిషయమేతత్కార్యైకత్వాభిధానమ్ । న హి బ్రహ్మవిద ఆగామ్యగ్నిహోత్రాది సమ్భవతి, అనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వప్రతిపత్తేః శాస్త్రస్యావిషయత్వాత్ । సగుణాసు తు విద్యాసు కర్తృత్వానతివృత్తేః సమ్భవతి ఆగామ్యపి అగ్నిహోత్రాది । తస్యాపి నిరభిసన్ధినః కార్యాన్తరాభావాద్విద్యాసఙ్గత్యుపపత్తిః ॥ ౧౬ ॥

అతోఽగ్నిహోత్రాదేర్నిత్యాత్కర్మణః అన్యాపి హ్యస్తి సాధుకృత్యా, యా ఫలమభిసన్ధాయ క్రియతే, తస్యా ఎష వినియోగ ఉక్తః ఎకేషాం శాఖినామ్ — ‘సుహృదః సాధుకృత్యాముపయన్తి’ ఇతి । తస్యా ఎవ చ ఇదమ్ అఘవదశ్లేషవినాశనిరూపణమ్ — ఇతరస్యాప్యేవమసంశ్లేష ఇతి । ఎవంజాతీయకస్య కామ్యస్య కర్మణో విద్యాం ప్రత్యనుపకారకత్వే సమ్ప్రతిపత్తిః ఉభయోరపి జైమినిబాదరాయణయోరాచార్యయోః ॥ ౧౭ ॥

సమధిగతమేతదనన్తరాధికరణే — నిత్యమగ్నిహోత్రాదికం కర్మ ముముక్షుణా మోక్షప్రయోజనోద్దేశేన కృతముపాత్తదురితక్షయహేతుత్వద్వారేణ సత్త్వశుద్ధికారణతాం ప్రతిపద్యమానం మోక్షప్రయోజనబ్రహ్మాధిగమనిమిత్తత్వేన బ్రహ్మవిద్యయా సహ ఎకకార్యం భవతీతి । తత్ర అగ్నిహోత్రాది కర్మాఙ్గవ్యపాశ్రయవిద్యాసంయుక్తం కేవలం చాస్తి — ‘య ఎవం విద్వాన్యజతి’ ‘య ఎవం విద్వాఞ్జుహోతి’ ‘య ఎవం విద్వాఞ్శంసతి’ ‘య ఎవం విద్వాన్గాయతి’ ‘తస్మాదేవంవిదమేవ బ్రహ్మాణం కుర్వీత నానేవంవిదమ్’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౭ । ౧౦) ‘తేనోభౌ కురుతో యశ్చైతదేవం వేద యశ్చ న వేద’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇత్యాదివచనేభ్యో విద్యాసంయుక్తమస్తి, కేవలమప్యస్తి । తత్రేదం విచార్యతే — కిం విద్యాసంయుక్తమేవ అగ్నిహోత్రాదికం కర్మ ముముక్షోర్విద్యాహేతుత్వేన తయా సహ ఎకకార్యత్వం ప్రతిపద్యతే న కేవలమ్; ఉత విద్యాసంయుక్తం కేవలం చ అవిశేషేణేతి । కుతః సంశయః ? ‘తమేతమాత్మానం యజ్ఞేన వివిదిషన్తి’ ఇతి యజ్ఞాదీనామవిశేషేణ ఆత్మవేదనాఙ్గత్వేన శ్రవణాత్ , విద్యాసంయుక్తస్య చ అగ్నిహోత్రాదేర్విశిష్టత్వావగమాత్ । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? విద్యాసంయుక్తమేవ కర్మ అగ్నిహోత్రాది ఆత్మవిద్యాశేషత్వం ప్రతిపద్యతే, న విద్యాహీనమ్ , విద్యోపేతస్య విశిష్టత్వావగమాద్విద్యావిహీనాత్ — ‘యదహరేవ జుహోతి తదహః పునర్మృత్యుమపజయత్యేవం విద్వాన్’(బృ॰ఉ॰ ౧-౫-౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, ‘బుద్ధ్యా యుక్తో యయా పార్థ కర్మబన్ధం ప్రహాస్యసి’ (భ. గీ. ౨ । ౩౯) ‘దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాద్ధనఞ్జయ’ (భ. గీ. ౨ । ౪౯) ఇత్యాదిస్మృతిభ్యశ్చ ఇత్యేవం ప్రాప్తే ప్రతిపాద్యతే —

యదేవ విద్యయేతి హి । సత్యమేతత్ — విద్యాసంయుక్తం కర్మ అగ్నిహోత్రాదికం విద్యావిహీనాత్కర్మణోఽగ్నిహోత్రాద్విశిష్టమ్ , విద్వానివ బ్రాహ్మణో విద్యావిహీనాద్బ్రాహ్మణాత్; తథాపి నాత్యన్తమనపేక్షం విద్యావిహీనం కర్మ అగ్నిహోత్రాదికమ్ । కస్మాత్ ? ‘తమేతమాత్మానం యజ్ఞేన వివిదిషన్తి’ ఇత్యవిశేషేణ అగ్నిహోత్రాదేర్విద్యాహేతుత్వేన శ్రుతత్వాత్ । నను విద్యాసంయుక్తస్య అగ్నిహోత్రాదేర్విద్యావిహీనాద్విశిష్టత్వావగమాత్ విద్యావిహీనమగ్నిహోత్రాది ఆత్మవిద్యాహేతుత్వేనానపేక్ష్యమేవేతి యుక్తమ్ — నైతదేవమ్; విద్యాసహాయస్యాగ్నిహోత్రాదేర్విద్యానిమిత్తేన సామర్థ్యాతిశయేన యోగాత్ ఆత్మజ్ఞానం ప్రతి కశ్చిత్కారణత్వాతిశయో భవిష్యతి, న తథా విద్యావిహీనస్య — ఇతి యుక్తం కల్పయితుమ్ । న తు ‘యజ్ఞేన వివిదిషన్తి’ ఇత్యత్రావిశేషేణాత్మజ్ఞానాఙ్గత్వేన శ్రుతస్యాగ్నిహోత్రాదేరనఙ్గత్వం శక్యమభ్యుపగన్తుమ్ । తథా హి శ్రుతిః — ‘యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇతి విద్యాసంయుక్తస్య కర్మణోఽగ్నిహోత్రాదేః వీర్యవత్తరత్వాభిధానేన స్వకార్యం ప్రతి కఞ్చిదతిశయం బ్రువాణా విద్యావిహీనస్య తస్యైవ తత్ప్రయోజనం ప్రతి వీర్యవత్త్వం దర్శయతి । కర్మణశ్చ వీర్యవత్త్వం తత్ , యత్స్వప్రయోజనసాధనప్రసహత్వమ్ । తస్మాద్విద్యాసంయుక్తం నిత్యమగ్నిహోత్రాది విద్యావిహీనం చ ఉభయమపి ముముక్షుణా మోక్షప్రయోజనోద్దేశేన ఇహ జన్మని జన్మాన్తరే చ ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేః కృతం యత్ , తద్యథాసామర్థ్యం బ్రహ్మాధిగమప్రతిబన్ధకారణోపాత్తదురితక్షయహేతుత్వద్వారేణ బ్రహ్మాధిగమకారణత్వం ప్రతిపద్యమానం శ్రవణమననశ్రద్ధాతాత్పర్యాద్యన్తరఙ్గకారణాపేక్షం బ్రహ్మవిద్యయా సహ ఎకకార్యం భవతీతి స్థితమ్ ॥ ౧౮ ॥

అనారబ్ధకార్యయోః పుణ్యపాపయోర్విద్యాసామర్థ్యాత్క్షయ ఉక్తః । ఇతరే తు ఆరబ్ధకార్యే పుణ్యపాపే ఉపభోగేన క్షపయిత్వా బ్రహ్మ సమ్పద్యతే, ‘తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి ‘బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ ఇతి చ ఎవమాదిశ్రుతిభ్యః । నను సత్యపి సమ్యగ్దర్శనే యథా ప్రాగ్దేహపాతాద్భేదదర్శనం ద్విచన్ద్రదర్శనన్యాయేనానువృత్తమ్ , ఎవం పశ్చాదప్యనువర్తేత — న, నిమిత్తాభావాత్ । ఉపభోగశేషక్షపణం హి తత్రానువృత్తినిమిత్తమ్ , న చ తాదృశమత్ర కిఞ్చిదస్తి । నను అపరః కర్మాశయోఽభినవముపభోగమారప్స్యతే — న ; తస్య దగ్ధబీజత్వాత్ । మిథ్యాజ్ఞానావష్టమ్భం హి కర్మాన్తరం దేహపాత ఉపభోగాన్తరమారభతే; తచ్చ మిథ్యాజ్ఞానం సమ్యగ్జ్ఞానేన దగ్ధమ్ — ఇత్యతః సాధ్వేతత్ ఆరబ్ధకార్యక్షయే విదుషః కైవల్యమవశ్యం భవతీతి ॥ ౧౯ ॥

అస్తి ప్రాయణవిషయా శ్రుతిః — ‘అస్య సోమ్య పురుషస్య ప్రయతో వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే మనః ప్రాణే ప్రాణస్తేజసి తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇతి । కిమిహ వాచ ఎవ వృత్తిమత్త్యా మనసి సమ్పత్తిరుచ్యతే, ఉత వాగ్వృత్తేరితి విశయః । తత్ర వాగేవ తావత్ మనసి సమ్పద్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । తథా హి శ్రుతిరనుగృహీతా భవతి । ఇతరథా లక్షణా స్యాత్ । శ్రుతిలక్షణావిశయే చ శ్రుతిర్న్యాయ్యా, న లక్షణా । తస్మాత్ వాచ ఎవ అయం మనసి ప్రలయ ఇతి ॥

ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — వాగ్వృత్తిర్మనసి సమ్పద్యత ఇతి । కథం వాగ్వృత్తిరితి వ్యాఖ్యాయతే, యావతా ‘వాఙ్మనసి’ ఇత్యేవ ఆచార్యః పఠతి ? సత్యమేతత్; పఠిష్యతి తు పరస్తాత్ — ‘అవిభాగో వచనాత్’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౨ । ౧౬) ఇతి । తస్మాదత్ర వృత్త్యుపశమమాత్రం వివక్షితమితి గమ్యతే । తత్త్వప్రలయవివక్షాయాం తు సర్వత్రైవ అవిభాగసామ్యాత్ కిం పరత్రైవ విశింష్యాత్ — ‘అవిభాగః’ ఇతి । తస్మాదత్ర వృత్త్యుపసంహారవివక్షా । వాగ్వృత్తిః పూర్వముపసంహ్రియతే మనోవృత్తావవస్థితాయామిత్యర్థః । కస్మాత్ ? దర్శనాత్ — దృశ్యతే హి వాగ్వృత్తేః పూర్వోపసంహారో మనోవృత్తౌ విద్యమానాయామ్ । న తు వాచ ఎవ వృత్తిమత్త్యా మనస్యుపసంహారః కేనచిదపి ద్రష్టుం శక్యతే । నను శ్రుతిసామర్థ్యాత్ వాచ ఎవాయం మనస్యప్యయో యుక్త ఇత్యుక్తమ్ — నేత్యాహ, అతత్ప్రకృతిత్వాత్ । యస్య హి యత ఉత్పత్తిః, తస్య తత్ర ప్రలయో న్యాయ్యః, మృదీవ శరావస్య । న చ మనసో వాగుత్పద్యత ఇతి కిఞ్చన ప్రమాణమస్తి । వృత్త్యుద్భవాభిభవౌ తు అప్రకృతిసమాశ్రయావపి దృశ్యేతే । పార్థివేభ్యో హి ఇన్ధనేభ్యః తైజసస్యాగ్నేర్వృత్తిరుద్భవతి, అప్సు చ ఉపశామ్యతి । కథం తర్హి అస్మిన్పక్షే శబ్దః ‘వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే’ ఇతి ? అత ఆహ — శబ్దాచ్చేతి । శబ్దోఽప్యస్మిన్పక్షేఽవకల్పతే, వృత్తివృత్తిమతోరభేదోపచారాదిత్యర్థః ॥ ౧ ॥

‘తస్మాదుపశాన్తతేజాః పునర్భవమిన్ద్రియైర్మనసి సమ్పద్యమానైః’ (ప్ర. ఉ. ౩ । ౯) ఇత్యత్ర అవిశేషేణ సర్వేషామేవేన్ద్రియాణాం మనసి సమ్పత్తిః శ్రూయతే । తత్రాపి అత ఎవ వాచ ఇవ చక్షురాదీనామపి సవృత్తికే మనస్యవస్థితే వృత్తిలోపదర్శనాత్ తత్త్వప్రలయాసమ్భవాత్ శబ్దోపపత్తేశ్చ వృత్తిద్వారేణైవ సర్వాణీన్ద్రియాణి మనోఽనువర్తన్తే । సర్వేషాం కరణానాం మనస్యుపసంహారావిశేషే సతి వాచః పృథగ్గ్రహణమ్ ‘వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే’ ఇత్యుదాహరణానురోధేన ॥ ౨ ॥

సమధిగతమేతత్ — ‘వాఙ్మనసి సమ్పద్యతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇత్యత్ర వృత్తిసమ్పత్తివివక్షేతి । అథ యదుత్తరం వాక్యమ్ ‘మనః ప్రాణే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇతి, కిమత్రాపి వృత్తిసమ్పత్తిరేవ వివక్ష్యతే, ఉత వృత్తిమత్సమ్పత్తిః — ఇతి విచికిత్సాయామ్ , వృత్తిమత్సమ్పత్తిరేవ అత్ర ఇతి ప్రాప్తమ్ , శ్రుత్యనుగ్రహాత్ । తత్ప్రకృతిత్వోపపత్తేశ్చ । తథా హి — ‘అన్నమయꣳ హి సోమ్య మన ఆపోమయః ప్రాణః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౫ । ౪) ఇత్యన్నయోని మన ఆమనన్తి, అబ్యోనిం చ ప్రాణమ్ । ‘ఆపశ్చాన్నమసృజన్త’ — ఇతి శ్రుతిః । అతశ్చ యన్మనః ప్రాణే ప్రలీయతే, అన్నమేవ తదప్సు ప్రలీయతే । అన్నం హి మనః, ఆపశ్చ ప్రాణః, ప్రకృతివికారాభేదాదితి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — తదపి ఆగృహీతబాహ్యేన్ద్రియవృత్తి మనో వృత్తిద్వారేణైవ ప్రాణే ప్రలీయత ఇతి ఉత్తరాద్వాక్యాదవగన్తవ్యమ్ । తథా హి సుషుప్సోర్ముమూర్షోశ్చ ప్రాణవృత్తౌ పరిస్పన్దాత్మికాయామవస్థితాయామ్ , మనోవృత్తీనాముపశమో దృశ్యతే । న చ మనసః స్వరూపాప్యయః ప్రాణే సమ్భవతి; అతత్ప్రకృతిత్వాత్ । నను దర్శితం మనసః ప్రాణప్రకృతికత్వమ్ — నైతత్సారమ్ । న హి ఈదృశేన ప్రాణాడికేన తత్ప్రకృతిత్వేన మనః ప్రాణే సమ్పత్తుమర్హతి । ఎవమపి హి అన్నే మనః సమ్పద్యేత, అప్సు చాన్నమ్ , అప్స్వేవ చ ప్రాణః । న హ్యేతస్మిన్నపి పక్షే ప్రాణభావపరిణతాభ్యోఽద్భ్యో మనో జాయత ఇతి కిఞ్చన ప్రమాణమస్తి । తస్మాత్ న మనసః ప్రాణే స్వరూపాప్యయః । వృత్త్యప్యయేఽపి తు శబ్దోఽవకల్పతే, వృత్తివృత్తిమతోరభేదోపచారాత్ ఇతి దర్శితమ్ ॥ ౩ ॥

స్థితమేతత్ — యస్య యతో నోత్పత్తిః, తస్య తస్మిన్వృత్తిప్రలయః, న స్వరూపప్రలయ ఇతి । ఇదమిదానీమ్ ‘ప్రాణస్తేజసి’ ఇత్యత్ర చిన్త్యతే — కిం యథాశ్రుతి ప్రాణస్య తేజస్యేవ వృత్త్యుపసంహారః, కిం వా దేహేన్ద్రియపఞ్జరాధ్యక్షే జీవ ఇతి । తత్ర శ్రుతేరనతిశఙ్క్యత్వాత్ ప్రాణస్య తేజస్యేవ సమ్పత్తిః స్యాత్ , అశ్రుతకల్పనాయా అన్యాయ్యత్వాత్ — ఇత్యేవం ప్రాప్తే ప్రతిపద్యతేసోఽధ్యక్ష ఇతి । స ప్రకృతః ప్రాణః, అధ్యక్షే అవిద్యాకర్మపూర్వప్రజ్ఞోపాధికే విజ్ఞానాత్మని అవతిష్ఠతే; తత్ప్రధానా ప్రాణవృత్తిర్భవతీత్యర్థః । కుతః ? తదుపగమాదిభ్యః — ‘ఎవమేవేమమాత్మానమన్తకాలే సర్వే ప్రాణా అభిసమాయన్తి యత్రైతదూర్ధ్వోచ్ఛ్వాసీ భవతి’ ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ అధ్యక్షోపగామినః సర్వాన్ప్రాణాన్ అవిశేషేణ దర్శయతి । విశేషేణ చ ‘తముత్క్రామన్తం ప్రాణోఽనూత్క్రామతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి పఞ్చవృత్తేః ప్రాణస్య అధ్యక్షానుగామితాం దర్శయతి, తదనువృత్తితాం చ ఇతరేషామ్ ‘ప్రాణమనూత్క్రామన్తꣳ సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి । ‘సవిజ్ఞానో భవతి’ ఇతి చ అధ్యక్షస్య అన్తర్విజ్ఞానవత్త్వప్రదర్శనేన తస్మిన్ అపీతకరణగ్రామస్య ప్రాణస్య అవస్థానం గమయతి । నను ‘ప్రాణస్తేజసి’ ఇతి శ్రూయతే; కథం ప్రాణోఽధ్యక్షే ఇత్యధికావాపః క్రియతే ? నైష దోషః, అధ్యక్షప్రధానత్వాదుత్క్రమణాదివ్యవహారస్య, శ్రుత్యన్తరగతస్యాపి చ విశేషస్యాపేక్షణీయత్వాత్ ॥ ౪ ॥

స ప్రాణసమ్పృక్తోఽధ్యక్షః తేజఃసహచరితేషు భూతేషు దేహబీజభూతేషు సూక్ష్మేషు అవతిష్ఠత ఇత్యవగన్తవ్యమ్ , ‘ప్రాణస్తేజసి’ ఇతి శ్రుతేః । నను చ ఇయం శ్రుతిః ప్రాణస్య తేజసి స్థితిం దర్శయతి, న ప్రాణసమ్పృక్తస్యాధ్యక్షస్య — నైష దోషః, సోఽధ్యక్షే — ఇతి అధ్యక్షస్యాప్యన్తరాల ఉపసంఖ్యాతత్వాత్ । యోఽపి హి స్రుఘ్నాన్మథురాం గత్వా మథురాయాః పాటలిపుత్రం వ్రజతి, సోఽపి స్రుఘ్నాత్పాటలిపుత్రం యాతీతి శక్యతే వదితుమ్ । తస్మాత్ ‘ప్రాణస్తేజసి’ ఇతి ప్రాణసమ్పృక్తస్యాధ్యక్షస్యైవ ఎతత్ తేజఃసహచరితేషు భూతేష్వవస్థానమ్ ॥ ౫ ॥

న ఎకస్మిన్నేవ తేజసి శరీరాన్తరప్రేప్సావేలాయాం జీవోఽవతిష్ఠతే, కార్యస్య శరీరస్యానేకాత్మకత్వదర్శనాత్ । దర్శయతశ్చ ఎతమర్థం ప్రశ్నప్రతివచనే ‘ఆపః పురుషవచసః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇతి । తద్వ్యాఖ్యాతమ్ ‘త్ర్యాత్మకత్వాత్తు భూయస్త్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౧ । ౨) ఇత్యత్ర । శ్రుతిస్మృతీ చ ఎతమర్థం దర్శయతః । శ్రుతిః — ‘పృథివీమయ ఆపోమయో వాయుమయ ఆకాశమయస్తేజోమయః’ ఇత్యాద్యా; స్మృతిరపి — ‘అణ్వ్యో మాత్రాఽవినాశిన్యో దశార్ధానాం తు యాః స్మృతాః । తాభిః సార్ధమిదం సర్వం సమ్భవత్యనుపూర్వశః’ (మ. స్మృ. ౧ । ౨౭) ఇత్యాద్యా । నను చ ఉపసంహృతేషు వాగాదిషు కరణేషు శరీరాన్తరప్రేప్సావేలాయామ్ ‘క్వాయం తదా పురుషో భవతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇత్యుపక్రమ్య శ్రుత్యన్తరం కర్మాశ్రయతాం నిరూపయతి — ‘తౌ హ యదూచతుః కర్మ హైవ తదూచతురథ హ యత్ప్రశశꣳసతుః కర్మ హైవ తత్ప్రశశꣳసతుః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇతి । అత్రోచ్యతే — తత్ర కర్మప్రయుక్తస్య గ్రహాతిగ్రహసంజ్ఞకస్య ఇన్ద్రియవిషయాత్మకస్య బన్ధనస్య ప్రవృత్తిరితి కర్మాశ్రయతోక్తా । ఇహ పునః భూతోపాదానాద్దేహాన్తరోత్పత్తిరితి భూతాశ్రయత్వముక్తమ్ । ప్రశంసాశబ్దాదపి తత్ర ప్రాధాన్యమాత్రం కర్మణః ప్రదర్శితమ్ , న త్వాశ్రయాన్తరం నివారితమ్ । తస్మాదవిరోధః ॥ ౬ ॥

సేయముత్క్రాన్తిః కిం విద్వదవిదుషోః సమానా, కిం వా విశేషవతీ — ఇతి విశయానానాం విశేషవతీతి తావత్ప్రాప్తమ్ । భూతాశ్రయవిశిష్టా హ్యేషా । పునర్భవాయ చ భూతాన్యాశ్రీయన్తే । న చ విదుషః పునర్భవః సమ్భవతి; అమృతత్వం హి విద్వానశ్నుతే — ఇతి స్థితిః । తస్మాదవిదుష ఎవ ఎషా ఉత్క్రాన్తిః । నను విద్యాప్రకరణే సమామ్నానాత్ విదుష ఎవ ఎషా భవేత్ — న, స్వాపాదివత్ యథాప్రాప్తానుకీర్తనాత్ । యథా హి ‘యత్రైతత్పురుషః స్వపితి నామ’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧), ‘అశిశిషతి నామ’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౩), ‘పిపాసతి నామ’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౫) ఇతి చ సర్వప్రాణిసాధారణా ఎవ స్వాపాదయోఽనుకీర్త్యన్తే విద్యాప్రకరణేఽపి ప్రతిపిపాదయిషితవస్తుప్రతిపాదనానుగుణ్యేన, న తు విదుషో విశేషవన్తో విధిత్స్యన్తే; ఎవమ్ ఇయమపి ఉత్క్రాన్తిః మహాజనగతైవానుకీర్త్యతే, యస్యాం పరస్యాం దేవతాయాం పురుషస్య ప్రయతః తేజః సమ్పద్యతే స ఆత్మా తత్త్వమసి — ఇత్యేతత్ప్రతిపాదయితుమ్ । ప్రతిషిద్ధా చ ఎషా విదుషః — ‘న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి । తస్మాత్ అవిదుష ఎవైషేతి ॥

ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — సమానా చైషా ఉత్క్రాన్తిః ‘వాఙ్మనసి’ ఇత్యాద్యా విద్వదవిదుషోః ఆసృత్యుపక్రమాత్ భవితుమర్హతి, అవిశేషశ్రవణాత్ । అవిద్వాన్ దేహబీజభూతాని భూతసూక్ష్మాణ్యాశ్రిత్య కర్మప్రయుక్తో దేహగ్రహణమనుభవితుం సంసరతి, విద్వాంస్తు జ్ఞానప్రకాశితం మోక్షనాడీద్వారమాశ్రయతే — తదేతత్ ‘ఆసృత్యుపక్రమాత్’ ఇత్యుక్తమ్ । నను అమృతత్వం విదుషా ప్రాప్తవ్యమ్ , న చ తద్దేశాన్తరాయత్తమ్ , తత్ర కుతో భూతాశ్రయత్వం సృత్యుపక్రమో వేతి ? అత్రోచ్యతే — అనుపోష్య చ, ఇదమ్ , అదగ్ధ్వా అత్యన్తమవిద్యాదీన్క్లేశాన్ , అపరవిద్యాసామర్థ్యాత్ ఆపేక్షికమమృతత్వం ప్రేప్సతే, సమ్భవతి తత్ర సృత్యుపక్రమః భూతాశ్రయత్వం చ — న హి నిరాశ్రయాణాం ప్రాణానాం గతిరుపపద్యతే; తస్మాదదోషః ॥ ౭ ॥

‘తేజః పరస్యాం దేవతాయామ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౬) ఇత్యత్ర ప్రకరణసామర్థ్యాత్ తత్ యథాప్రకృతం తేజః సాధ్యక్షం సప్రాణం సకరణగ్రామం భూతాన్తరసహితం ప్రయతః పుంసః పరస్యాం దేవతాయాం సమ్పద్యత ఇత్యేతదుక్తం భవతి । కీదృశీ పునరియం సమ్పత్తిః స్యాదితి చిన్త్యతే । తత్ర ఆత్యన్తిక ఎవ తావత్ స్వరూపప్రవిలయ ఇతి ప్రాప్తమ్ , తత్ప్రకృతిత్వోపపత్తేః । సర్వస్య హి జనిమతో వస్తుజాతస్య ప్రకృతిః పరా దేవతేతి ప్రతిష్ఠాపితమ్ । తస్మాత్ ఆత్యన్తికీ ఇయమవిభాగాపత్తిరితి । ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః — తత్ తేజఆది భూతసూక్ష్మం శ్రోత్రాదికరణాశ్రయభూతమ్ ఆపీతేః ఆసంసారమోక్షాత్ సమ్యగ్జ్ఞాననిమిత్తాత్ అవతిష్ఠతే — ‘యోనిమన్యే ప్రపద్యన్తే శరీరత్వాయ దేహినః । స్థాణుమన్యేఽనుసంయన్తి యథాకర్మ యథాశ్రుతమ్’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౭) ఇత్యాదిసంసారవ్యపదేశాత్ । అన్యథా హి సర్వః ప్రాయణసమయ ఎవ ఉపాధిప్రత్యస్తమయాదత్యన్తం బ్రహ్మ సమ్పద్యేత, తత్ర విధిశాస్త్రమనర్థకం స్యాత్ , విద్యాశాస్త్రం చ । మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తశ్చ బన్ధో న సమ్యగ్జ్ఞానాదృతే విస్రంసితుమర్హతి । తస్మాత్ తత్ప్రకృతిత్వేఽపి సుషుప్తప్రలయవత్ బీజభావావశేషైవ ఎషా సత్సమ్పత్తిరితి ॥ ౮ ॥

తచ్చ ఇతరభూతసహితం తేజో జీవస్య అస్మాచ్ఛరీరాత్ప్రవసత ఆశ్రయభూతం స్వరూపతః పరిమాణతశ్చ సూక్ష్మం భవితుమర్హతి । తథా హి నాడీనిష్క్రమణశ్రవణాదిభ్యోఽస్య సౌక్ష్మ్యముపలభ్యతే । తత్ర తనుత్వాత్సఞ్చారోపపత్తిః; స్వచ్ఛత్వాచ్చ అప్రతీఘాతోపపత్తిః । అత ఎవ చ దేహాన్నిర్గచ్ఛన్ పార్శ్వస్థైర్నోపలభ్యతే ॥ ౯ ॥

అత ఎవ చ సూక్ష్మత్వాత్ నాస్య స్థూలస్య శరీరస్యోపమర్దేన దాహాదినిమిత్తేన ఇతరత్సూక్ష్మం శరీరముపమృద్యతే ॥ ౧౦ ॥

అస్యైవ చ సూక్ష్మస్య శరీరస్య ఎష ఊష్మా, యమేతస్మిఞ్చ్ఛరీరే సంస్పర్శేనోష్మాణం విజానన్తి । తథా హి మృతావస్థాయామ్ అవస్థితేఽపి దేహే విద్యమానేష్వపి చ రూపాదిషు దేహగుణేషు, న ఊష్మా ఉపలభ్యతే, జీవదవస్థాయామేవ తు ఉపలభ్యతే — ఇత్యత ఉపపద్యతే

ప్రసిద్ధశరీరవ్యతిరిక్తవ్యపాశ్రయ ఎవ ఎష ఊష్మేతి । తథా చ శ్రుతిః — ‘ఉష్ణ ఎవ జీవిష్యఞ్శీతో మరిష్యన్’ ఇతి ॥ ౧౧ ॥

‘అమృతత్వం చానుపోష్య’ ఇత్యతో విశేషణాత్ ఆత్యన్తికేఽమృతత్వే గత్యుత్క్రాన్త్యోరభావోఽభ్యుపగతః । తత్రాపి కేనచిత్కారణేన ఉత్క్రాన్తిమాశఙ్క్య ప్రతిషేధతి — ‘అథాకామయమానో యోఽకామో నిష్కామ ఆప్తకామ ఆత్మకామో భవతి న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి । అతః పరవిద్యావిషయాత్ప్రతిషేధాత్ న పరబ్రహ్మవిదో దేహాత్ ప్రాణానాముత్క్రాన్తిరస్తీతి చేత్ , నేత్యుచ్యతే, యతః శారీరాదాత్మన ఎష ఉత్క్రాన్తిప్రతిషేధః ప్రాణానామ్ , న శరీరాత్ । కథమవగమ్యతే ? ‘న తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి’ ఇతి శాఖాన్తరే పఞ్చమీప్రయోగాత్ । సమ్బన్ధసామాన్యవిషయా హి షష్ఠీ శాఖాన్తరగతయా పఞ్చమ్యా సమ్బన్ధవిశేషే వ్యవస్థాప్యతే । ‘తస్మాత్’ ఇతి చ ప్రాధాన్యాత్ అభ్యుదయనిఃశ్రేయసాధికృతో దేహీ సమ్బధ్యతే, న దేహః । న తస్మాదుచ్చిక్రమిషోర్జీవాత్ ప్రాణా అపక్రామన్తి, సహైవ తేన భవన్తి — ఇత్యర్థః । సప్రాణస్య చ ప్రవసతో భవత్యుత్క్రాన్తిర్దేహాదితి ॥ ౧౨ ॥

నైతదస్తి — యదుక్తమ్ , పరబ్రహ్మవిదోఽపి దేహాత్ అస్త్యుత్క్రాన్తిః ఉత్క్రాన్తిప్రతిషేధస్య దేహ్యపాదానత్వాదితి; యతో దేహాపాదాన ఎవ ఉత్క్రాన్తిప్రతిషేధ ఎకేషాం సమామ్నాతౄణాం స్పష్ట ఉపలభ్యతే । తథా హి — ఆర్తభాగప్రశ్నే ‘యత్రాయం పురుషో మ్రియత ఉదస్మాత్ప్రాణాః క్రామన్త్యాహో నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర, ‘నేతి హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇత్యనుత్క్రాన్తిపక్షం పరిగృహ్య, న తర్హ్యయమనుత్క్రాన్తేషు ప్రాణేషు మృతః — ఇత్యస్యామాశఙ్కాయామ్ ‘అత్రైవ సమవనీయన్తే’ ఇతి ప్రవిలయం ప్రాణానాం ప్రతిజ్ఞాయ, తత్సిద్ధయే ‘స ఉచ్ఛ్వయత్యాధ్మాయత్యాధ్మాతో మృతః శేతే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇతి సశబ్దపరామృష్టస్య ప్రకృతస్య ఉత్క్రాన్త్యవధేః ఉచ్ఛ్వయనాదీని సమామనన్తి । దేహస్య చ ఎతాని స్యుః న దేహినః; తత్సామాన్యాత్ , ‘న తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్త్యత్రైవ సమవనీయన్తే’ ఇత్యత్రాపి — అభేదోపచారేణ దేహాపాదానస్యైవ ఉత్క్రమణస్య ప్రతిషేధః — యద్యపి ప్రాధాన్యం దేహినః — ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ , యేషాం పఞ్చమీపాఠః । యేషాం తు షష్ఠీపాఠః, తేషాం విద్వత్సమ్బన్ధినీ ఉత్క్రాన్తిః ప్రతిషిధ్యత ఇతి, ప్రాప్తోత్క్రాన్తిప్రతిషేధార్థత్వాత్ అస్య వాక్యస్య, దేహాపాదానైవ సా ప్రతిషిద్ధా భవతి, దేహాదుత్క్రాన్తిః ప్రాప్తా, న దేహినః; అపి చ ‘చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వాన్యేభ్యో వా శరీరదేశేభ్యస్తముత్క్రామన్తం ప్రాణోఽనూత్క్రామతి ప్రాణమనూత్క్రామన్తꣳ సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇత్యేవమవిద్వద్విషయే సప్రపఞ్చముత్క్రమణం సంసారగమనం చ దర్శయిత్వా, ‘ఇతి ను కామయమానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి ఉపసంహృత్య అవిద్వత్కథామ్ , ‘అథాకామయమానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి వ్యపదిశ్య విద్వాంసమ్ — యది తద్విషయేఽప్యుత్క్రాన్తిమేవ ప్రాపయేత్ , అసమఞ్జస ఎవ వ్యపదేశః స్యాత్; తస్మాత్ అవిద్వద్విషయే ప్రాప్తయోర్గత్యుత్క్రాన్త్యోః విద్వద్విషయే ప్రతిషేధః — ఇత్యేవమేవ వ్యాఖ్యేయమ్ , వ్యపదేశార్థవత్త్వాయ । న చ బ్రహ్మవిదః సర్వగతబ్రహ్మాత్మభూతస్య ప్రక్షీణకామకర్మణః ఉత్క్రాన్తిః గతిర్వా ఉపపద్యతే, నిమిత్తాభావాత్ । ‘అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుతే’ ఇతి చ ఎవంజాతీయకాః శ్రుతయో గత్యుత్క్రాన్త్యోరభావం సూచయన్తి ॥ ౧౩ ॥

స్మర్యతేఽపి చ మహాభారతే గత్యుత్క్రాన్త్యోరభావః — ‘సర్వభూతాత్మభూతస్య సమ్యగ్భూతాని పశ్యతః । దేవా అపి మార్గే ముహ్యన్త్యపదస్య పదైషిణః’ (మ. భా. ౧౨ । ౨౩౯ । ౨౩) ఇతి । నను గతిరపి బ్రహ్మవిదః సర్వగతబ్రహ్మాత్మభూతస్య స్మర్యతే — ‘శుకః కిల వైయాసకిర్ముముక్షురాదిత్యమణ్డలమభిప్రతస్థే పిత్రా చానుగమ్యాహూతో భో ఇతి ప్రతిశుశ్రావ’ ఇతి — న; సశరీరస్యైవ అయం యోగబలేన విశిష్టదేశప్రాప్తిపూర్వకః శరీరోత్సర్గ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ , సర్వభూతదృశ్యత్వాద్యుపన్యాసాత్ । న హి అశరీరం గచ్ఛన్తం సర్వభూతాని ద్రష్టుం శక్నుయుః । తథా చ తత్రైవోపసంహృతమ్ — ‘శుకస్తు మారుతాచ్ఛీఘ్రాం గతిం కృత్వాన్తరిక్షగః ।’ (మ. భా. ౧౨ । ౩౩౩ । ౧౯), ‘దర్శయిత్వా ప్రభావం స్వం సర్వభూతగతోఽభవత్’ (మ. భా. ౧౨ । ౩౩౩ । ౨౦) ఇతి । తస్మాదభావః పరబ్రహ్మవిదో గత్యుత్క్రాన్త్యోః । గతిశ్రుతీనాం తు విషయముపరిష్టాద్వ్యాఖ్యాస్యామః ॥ ౧౪ ॥

తాని పునః ప్రాణశబ్దోదితాని ఇన్ద్రియాణి భూతాని చ పరబ్రహ్మవిదః తస్మిన్నేవ పరస్మిన్నాత్మని ప్రలీయన్తే । కస్మాత్ ? తథా హి ఆహ శ్రుతిః — ‘ఎవమేవాస్య పరిద్రష్టురిమాః షోడశ కలాః పురుషాయణాః పురుషం ప్రాప్యాస్తం గచ్ఛన్తి’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౫) ఇతి । నను ‘గతాః కలాః పఞ్చదశ ప్రతిష్ఠాః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౭) ఇతి విద్వద్విషయైవాపరా శ్రుతిః పరస్మాదాత్మనోఽన్యత్రాపి కలానాం ప్రలయమ్ ఆహ స్మ — న; సా ఖలు వ్యవహారాపేక్షా — పార్థివాద్యాః కలాః పృథివ్యాదీరేవ స్వప్రకృతీరపియన్తీతి । ఇతరా తు విద్వత్ప్రతిపత్త్యపేక్షా — కృత్స్నం కలాజాతం పరబ్రహ్మవిదో బ్రహ్మైవ సమ్పద్యత ఇతి । తస్మాదదోషః ॥ ౧౫ ॥

స పునర్విదుషః కలాప్రలయః కిమ్ ఇతరేషామివ సావశేషో భవతి, ఆహోస్విన్నిరవశేష ఇతి । తత్ర ప్రలయసామాన్యాత్ శక్త్యవశేషతాప్రసక్తౌ బ్రవీతి — అవిభాగాపత్తిరేవేతి । కుతః ? వచనాత్ । తథా హి కలాప్రలయముక్త్వా వక్తి — ‘భిద్యేతే తాసాం నామరూపే పురుష ఇత్యేవం ప్రోచ్యతే స ఎషోఽకలోఽమృతో భవతి’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౫) ఇతి । అవిద్యానిమిత్తానాం చ కలానాం న విద్యానిమిత్తే ప్రలయే సావశేషత్వోపపత్తిః । తస్మాదవిభాగ ఎవేతి ॥ ౧౬ ॥

సమాప్తా ప్రాసఙ్గికీ పరవిద్యాగతా చిన్తా; సమ్ప్రతి తు అపరవిద్యావిషయామేవ చిన్తామనువర్తయతి । సమానా చ ఆసృత్యుపక్రమాత్ విద్వదవిదుషోరుత్క్రాన్తిః — ఇత్యుక్తమ్ । తమ్ ఇదానీం సృత్యుపక్రమం దర్శయతి । తస్య ఉపసంహృతవాగాదికలాపస్యోచ్చిక్రమిషతో విజ్ఞానాత్మనః, ఓకః ఆయతనం హృదయమ్ — ‘స ఎతాస్తేజోమాత్రాః సమభ్యాదదానో హృదయమేవాన్వవక్రామతి’ ఇతి శ్రుతేః, తదగ్రప్రజ్వలనపూర్వికా చక్షురాదిస్థానాపాదానా చ ఉత్క్రాన్తిః శ్రూయతే — ‘తస్య హైతస్య హృదయస్యాగ్రం ప్రద్యోతతే తేన ప్రద్యోతేనైష ఆత్మా నిష్క్రామతి చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వాన్యేభ్యో వా శరీరదేశేభ్యః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి । సా కిమనియమేనైవ విద్వదవిదుషోర్భవతి, అథాస్తి కశ్చిద్విదుషో విశేషనియమః — ఇతి విచికిత్సాయామ్ , శ్రుత్యవిశేషాదనియమప్రాప్తౌ, ఆచష్టే — సమానేఽపి హి విద్వదవిదుషోర్హృదయాగ్రప్రద్యోతనే తత్ప్రకాశితద్వారత్వే చ, మూర్ధస్థానాదేవ విద్వాన్నిష్క్రామతి, స్థానాన్తరేభ్యస్తు ఇతరే । కుతః ? విద్యాసామర్థ్యాత్ । యది విద్వానపి ఇతరవత్ యతః కుతశ్చిద్దేహదేశాత్ ఉత్క్రామేత్ , నైవ ఉత్కృష్టం లోకం లభేత, తత్ర అనర్థికైవ విద్యా స్యాత్ । తచ్ఛేషగత్యనుస్మృతియోగాచ్చ — విద్యాశేషభూతా చ మూర్ధన్యనాడీసమ్బద్ధా గతిః అనుశీలయితవ్యా విద్యావిశేషేషు విహితా । తామభ్యస్యన్ తయైవ ప్రతిష్ఠత ఇతి యుక్తమ్ । తస్మాత్ హృదయాలయేన బ్రహ్మణా సూపాసితేన అనుగృహీతః తద్భావం సమాపన్నో విద్వాన్ మూర్ధన్యయైవ శతాధికయా శతాదతిరిక్తయా ఎకశతతమ్యా నాడ్యా నిష్క్రామతి, ఇతరాభిరితరే । తథా హి హార్దవిద్యాం ప్రకృత్య సమామనన్తి — ‘శతం చైకా చ హృదయస్య నాడ్యస్తాసాం మూర్ధానమభినిఃసృతైకా । తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి విష్వఙ్ఙన్యా ఉత్క్రమణే భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతి ॥ ౧౭ ॥

అస్తి హార్దవిద్యా ‘అథ యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య విహితా । తత్ప్రక్రియాయామ్ ‘అథ యా ఎతా హృదయస్య నాడ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య సప్రపఞ్చం నాడీరశ్మిసమ్బన్ధముక్త్వా ఉక్తమ్ — ‘అథ యత్రైతదస్మాచ్ఛరీరాదుత్క్రామత్యథైతైరేవ రశ్మిభిరూర్ధ్వమాక్రమతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౫) ఇతి । పునశ్చోక్తమ్ — ‘తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతి । తస్మాత్ శతాధికయా నాడ్యా నిష్క్రామన్ రశ్మ్యనుసారీ నిష్క్రామతీతి గమ్యతే । తత్ కిమ్ అవిశేషేణైవ అహని రాత్రౌ వా మ్రియమాణస్య రశ్మ్యనుసారిత్వమ్ , ఆహోస్విదహన్యేవ — ఇతి సంశయే సతి, అవిశేషశ్రవణాత్ అవిశేషేణైవ తావత్ రశ్మ్యనుసారీతి ప్రతిజ్ఞాయతే ॥ ౧౮ ॥

అస్తి అహని నాడీరశ్మిసమ్బన్ధ ఇతి అహని మృతస్య స్యాత్ రశ్మ్యనుసారిత్వమ్ । రాత్రౌ తు ప్రేతస్య న స్యాత్ , నాడీరశ్మిసమ్బన్ధవిచ్ఛేదాత్ — ఇతి చేత్ , న, నాడీరశ్మిసమ్బన్ధస్య యావద్దేహభావిత్వాత్ । యావద్దేహభావీ హి శిరాకిరణసమ్పర్కః । దర్శయతి చైతమర్థం శ్రుతిః — ‘అముష్మాదాదిత్యాత్ప్రతాయన్తే తా ఆసు నాడీషు సృప్తా ఆభ్యో నాడీభ్యః ప్రతాయన్తే తేఽముష్మిన్నాదిత్యే సృప్తాః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౨) ఇతి । నిదాఘసమయే చ నిశాస్వపి కిరణానువృత్తిరుపలభ్యతే, ప్రతాపాదికార్యదర్శనాత్ । స్తోకానువృత్తేస్తు దుర్లక్ష్యత్వమ్ ఋత్వన్తరరజనీషు , శైశిరేష్వివ దుర్దినేషు । ‘అహరేవైతద్రాత్రౌ దధాతి’ ఇతి చ ఎతదేవ దర్శయతి । యది చ రాత్రౌ ప్రేతః వినైవ రశ్మ్యనుసారేణ ఊర్ధ్వమాక్రమేత, రశ్మ్యనుసారానర్థక్యం భవేత్ । న హ్యేతత్ విశిష్య అధీయతే — యో దివా ప్రైతి, స రశ్మీనపేక్ష్యోర్ధ్వమాక్రమతే, యస్తు రాత్రౌ సోఽనపేక్ష్యైవేతి । అథ తు విద్వానపి రాత్రిప్రాయణాపరాధమాత్రేణ నోర్ధ్వమాక్రమేత, పాక్షికఫలా విద్యేతి అప్రవృత్తిరేవ తస్యాం స్యాత్ । మృత్యుకాలానియమాత్ । అథాపి రాత్రావుపరతోఽహరాగమమ్ ఉదీక్షేత, అహరాగమేఽప్యస్య కదాచిత్ అరశ్మిసమ్బన్ధార్హం శరీరం స్యాత్ పావకాదిసమ్పర్కాత్ । ‘స యావత్క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౫) ఇతి చ శ్రుతిః అనుదీక్షాం దర్శయతి । తస్మాత్ అవిశేషేణైవ ఇదం రాత్రిందివం రశ్మ్యనుసారిత్వమ్ ॥ ౧౯ ॥

అత ఎవ చ ఉదీక్షానుపపత్తేః, అపాక్షికఫలత్వాచ్చ విద్యాయాః, అనియతకాలత్వాచ్చ మృత్యోః, దక్షిణాయనేఽపి మ్రియమాణో విద్వాన్ ప్రాప్నోత్యేవ విద్యాఫలమ్ । ఉత్తరాయణమరణప్రాశస్త్యప్రసిద్ధేః, భీష్మస్య చ ప్రతీక్షాదర్శనాత్ , ‘ఆపూర్యమాణపక్షాద్యాన్షడుదఙ్ఙేతి మాసాꣳస్తాన్’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి చ శ్రుతేః, అపేక్షితవ్యముత్తరాయణమ్ — ఇతీమామాశఙ్కామ్ అనేన సూత్రేణాపనుదతి । ప్రాశస్త్యప్రసిద్ధిః అవిద్వద్విషయా । భీష్మస్య తూత్తరాయణప్రతిపాలనమ్ ఆచారపరిపాలనార్థం పితృప్రసాదలబ్ధస్వచ్ఛన్దమృత్యుతాఖ్యాపనార్థం చ । శ్రుతేస్తు అర్థం వక్ష్యతి ‘ఆతివాహికాస్తల్లిఙ్గాత్’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౩ । ౪) ఇతి ॥ ౨౦ ॥

యోగినః ప్రతి చ అయమ్ అహరాదికాలవినియోగః అనావృత్తయే స్మర్యతే । స్మార్తే చైతే యోగసాఙ్ఖ్యే, న శ్రౌతే । అతో విషయభేదాత్ ప్రమాణవిశేషాచ్చ నాస్య స్మార్తస్య కాలవినియోగస్య శ్రౌతేషు విజ్ఞానేషు అవతారః । నను ‘అగ్నిర్జ్యోతిరహః శుక్లః షణ్మాసా ఉత్తరాయణమ్ ।’ (భ. గీ. ౮ । ౨౪) ‘ధూమో రాత్రిస్తథా కృష్ణః షణ్మాసా దక్షిణాయనమ్’ (భ. గీ. ౮ । ౨౫) ఇతి చ శ్రౌతావేతౌ దేవయానపితృయాణౌ ప్రత్యభిజ్ఞాయేతే స్మృతావపీతి, ఉచ్యతే — ‘తం కాలం వక్ష్యామి’ (భ. గీ. ౮ । ౨౩) ఇతి స్మృతౌ కాలప్రతిజ్ఞానాత్ విరోధమాశఙ్క్య అయం పరిహారః ఉక్తః । యదా పునః స్మృతావపి అగ్న్యాద్యా దేవతా ఎవ ఆతివాహిక్యో గృహ్యన్తే, తదా న కశ్చిద్విరోధ ఇతి ॥ ౨౧ ॥

అర్చిరాదినేతి । సర్వో బ్రహ్మ ప్రేప్సుః అర్చిరాదినైవాధ్వనా రంహతీతి ప్రతిజానీమహే । కుతః ? తత్ప్రథితేః । ప్రథితో హ్యేష మార్గః సర్వేషాం విదుషామ్ । తథా హి పఞ్చాగ్నివిద్యాప్రకరణే — ‘యే చామీ అరణ్యే శ్రద్ధాꣳ సత్యముపాసతే’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి విద్యాన్తరశీలినామపి అర్చిరాదికా సృతిః శ్రావ్యతే । స్యాదేతత్ — యాసు విద్యాసు న కాచిద్గతిరుచ్యతే, తాసు ఇయమర్చిరాదికా ఉపతిష్ఠతామ్ । యాసు తు అన్యా శ్రావ్యతే, తాసు కిమిత్యర్చిరాద్యాశ్రయణమితి, అత్రోచ్యతే — భవేదేతదేవమ్ , యద్యత్యన్తభిన్నా ఎవ ఎతాః సృతయః స్యుః । ఎకైవ త్వేషా సృతిః అనేకవిశేషణా బ్రహ్మలోకప్రపదనీ క్వచిత్ కేనచిత్ విశేషణేనోపలక్షితేతి వదామః, సర్వత్రైకదేశప్రత్యభిజ్ఞానాత్ ఇతరేతరవిశేషణవిశేష్యభావోపపత్తేః । ప్రకరణభేదేఽపి హి విద్యైకత్వే భవతి ఇతరేతరవిశేషణోపసంహారవత్ గతివిశేషణానామప్యుపసంహారః । విద్యాభేదేఽపి తు గత్యేకదేశప్రత్యభిజ్ఞానాత్ గన్తవ్యాభేదాచ్చ గత్యభేద ఎవ । తథా హి — ‘తే తేషు బ్రహ్మలోకేషు పరాః పరావతో వసన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ‘తస్మిన్వసన్తి శాశ్వతీః సమాః’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ‘సా యా బ్రహ్మణో జితిర్యా వ్యుష్టిస్తాం జితిం జయతి తాం వ్యుష్టిం వ్యశ్నుతే’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౭) ‘తద్య ఎవైతం బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౩) ఇతి చ తత్ర తత్ర తదేవ ఎకం ఫలం బ్రహ్మలోకప్రాప్తిలక్షణం ప్రదర్శ్యతే । యత్తు ‘ఎతైరేవ’ ఇత్యవధారణమ్ అర్చిరాద్యాశ్రయణే న స్యాదితి, నైష దోషః, రశ్మిప్రాప్తిపరత్వాదస్య । న హి ఎక ఎవ శబ్దో రశ్మీంశ్చ ప్రాపయితుమర్హతి, అర్చిరాదీంశ్చ వ్యావర్తయితుమ్ । తస్మాత్ రశ్మిసమ్బన్ధ ఎవాయమవధార్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । త్వరావచనం తు అర్చిరాద్యపేక్షాయామపి గన్తవ్యాన్తరాపేక్షయా శైఘ్ర్యార్థత్వాత్ నోపరుధ్యతే — యథా నిమేషమాత్రేణాత్రాగమ్యత ఇతి । అపి చ ‘అథైతయోః పథోర్న కతరేణచన’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి మార్గద్వయభ్రష్టానాం కష్టం తృతీయం స్థానమాచక్షాణా పితృయాణవ్యతిరిక్తమేకమేవ దేవయానమర్చిరాదిపర్వాణం పన్థానం ప్రథయతి । భూయాంస్యర్చిరాదిసృతౌ మార్గపర్వాణి, అల్పీయాంసి త్వన్యత్ర । భూయసాం చ ఆనుగుణ్యేన అల్పీయసాం నయనం న్యాయ్యమిత్యతోఽపి అర్చిరాదినా తత్ప్రథితేరిత్యుక్తమ్ ॥ ౧ ॥

కేన పునః సన్నివేశవిశేషేణ గతివిశేషణానామ్ ఇతరేతరవిశేషణవిశేష్యభావః — ఇతి తదేతత్ సుహృద్భూత్వా ఆచార్యో గ్రథయతి । ‘స ఎతం దేవయానం పన్థానమాపద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి స వాయులోకం స వరుణలోకం స ఆదిత్యలోకం స ఇన్ద్రలోకం స ప్రజాపతిలోకం స బ్రహ్మలోకమ్’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇతి కౌషీతకినాం దేవయానః పన్థాః పఠ్యతే । తత్ర అర్చిరగ్నిలోకశబ్దౌ తావత్ ఎకార్థౌ జ్వలనవచనత్వాదితి నాత్ర సన్నివేశక్రమః కశ్చిదన్వేష్యః । వాయుస్తు అర్చిరాదౌ వర్త్మని అశ్రుతః కతమస్మిన్స్థానే నివేశయితవ్య ఇతి, ఉచ్యతే — ‘తేఽర్చిషమేవాభిసమ్భవన్త్యర్చిషోఽహరహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమాపూర్యమాణపక్షాద్యాన్షడుదఙ్ఙేతి మాసాꣳస్తాన్ ।’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ‘మాసేభ్యః సంవత్సరం సంవత్సరాదాదిత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౨) ఇత్యత్ర సంవత్సరాత్పరాఞ్చమ్ ఆదిత్యాదర్వాఞ్చం వాయుమభిసమ్భవన్తి । కస్మాత్ ? అవిశేషవిశేషాభ్యామ్ । తథా హి ‘స వాయులోకమ్’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇత్యత్ర అవిశేషోపదిష్టస్య వాయోః శ్రుత్యన్తరే విశేషోపదేశో దృశ్యతే — ‘యదా వై పురుషోఽస్మాల్లోకాత్ప్రైతి స వాయుమాగచ్ఛతి తస్మై స తత్ర విజిహీతే యథా రథచక్రస్య ఖం తేన స ఊర్ధ్వమాక్రమతే స ఆదిత్యమాగచ్ఛతి’ (బృ. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి । ఎతస్మాత్ ఆదిత్యాత్ వాయోః పూర్వత్వదర్శనాత్ విశేషాత్ అబ్దాదిత్యయోరన్తరాలే వాయుర్నివేశయితవ్యః । కస్మాత్పునరగ్నేః పరత్వదర్శనాద్విశేషాదర్చిషోఽనన్తరం వాయుర్న నివేశ్యతే ? నైషోఽస్తి విశేష ఇతి వదామః । ననూదాహృతా శ్రుతిః — ‘స ఎతం దేవయానం పన్థానమాపద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి స వాయులోకం స వరుణలోకమ్’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇతి । ఉచ్యతే — కేవలోఽత్ర పాఠః పౌర్వాపర్యేణావస్థితః, నాత్ర క్రమవచనః కశ్చిచ్ఛబ్దోఽస్తి । పదార్థోపదర్శనమాత్రం హ్యత్ర క్రియతే — ఎతం ఎతం చ ఆగచ్ఛతీతి । ఇతరత్ర పునః, వాయుప్రత్తేన రథచక్రమాత్రేణ చ్ఛిద్రేణ ఊర్ధ్వమాక్రమ్య ఆదిత్యమాగచ్ఛతీతి — అవగమ్యతే క్రమః । తస్మాత్ సూక్తమ్ అవిశేషవిశేషాభ్యామితి । వాజసనేయినస్తు ‘మాసేభ్యో దేవలోకం దేవలోకాదాదిత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి సమామనన్తి । తత్ర ఆదిత్యానన్తర్యాయ దేవలోకాద్వాయుమభిసమ్భవేయుః । ‘వాయుమబ్దాత్’ ఇతి తు ఛన్దోగశ్రుత్యపేక్షయోక్తమ్ । ఛాన్దోగ్యవాజసనేయకయోస్తు ఎకత్ర దేవలోకో న విద్యతే, పరత్ర సంవత్సరః । తత్ర శ్రుతిద్వయప్రత్యయాత్ ఉభావపి ఉభయత్ర గ్రథయితవ్యౌ । తత్రాపి మాససమ్బన్ధాత్సంవత్సరః పూర్వః పశ్చిమో దేవలోక ఇతి వివేక్తవ్యమ్ ॥ ౨ ॥

‘ఆదిత్యాచ్చన్ద్రమసం చన్ద్రమసో విద్యుతమ్’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యస్యా విద్యుత ఉపరిష్టాత్ ‘స వరుణలోకమ్’ ఇత్యయం వరుణః సమ్బధ్యతే । అస్తి హి సమ్బన్ధో విద్యుద్వరుణయోః । యదా హి విశాలా విద్యుతస్తీవ్రస్తనితనిర్ఘోషా జీమూతోదరేషు ప్రనృత్యన్తి, అథ ఆపః ప్రపతన్తి । ‘విద్యోతతే స్తనయతి వర్షిష్యతి వా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౧ । ౧) ఇతి చ బ్రాహ్మణమ్ । అపాం చ అధిపతిర్వరుణ ఇతి శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధిః । వరుణాదధి ఇన్ద్రప్రజాపతీ స్థానాన్తరాభావాత్ పాఠసామర్థ్యాచ్చ । ఆగన్తుకత్వాదపి వరుణాదీనామన్తే ఎవ నివేశః, వైశేషికస్థానాభావాత్ । విద్యుచ్చ అన్త్యా అర్చిరాదౌ వర్త్మని ॥ ౩ ॥

తేష్వేవ అర్చిరాదిషు సంశయః — కిమేతాని మార్గచిహ్నాని, ఉత భోగభూమయః, అథవా నేతారో గన్తౄణామితి । తత్ర మార్గలక్షణభూతా అర్చిరాదయ ఇతి తావత్ప్రాప్తమ్ , తత్స్వరూపత్వాదుపదేశస్య । యథా హి లోకే కశ్చిద్గ్రామం నగరం వా ప్రతిష్ఠాసమానోఽనుశిష్యతే — గచ్ఛ ఇతస్త్వమముం గిరిం తతో న్యగ్రోధం తతో నదీం తతో గ్రామం నగరం వా ప్రాప్స్యసీతి — ఎవమిహాపి ‘అర్చిషోఽహరహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమ్’ ఇత్యాద్యాహ । అథవా భోగభూమయ ఇతి ప్రాప్తమ్ । తథాహి లోకశబ్దేన అగ్న్యాదీననుబధ్నాతి — ‘అగ్నిలోకమాగచ్ఛతి’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౩) ఇత్యాది । లోకశబ్దశ్చ ప్రాణినాం భోగాయతనేషు భాష్యతే — ‘మనుష్యలోకః పితృలోకో దేవలోకః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇతి చ । తథా చ బ్రాహ్మణమ్ — ‘అహోరాత్రేషు తే లోకేషు సజ్జన్తే’ ఇత్యాది । తస్మాన్నాతివాహికా అర్చిరాదయః । అచేతనత్వాదప్యేతేషామాతివాహికత్వానుపపత్తిః । చేతనా హి లోకే రాజనియుక్తాః పురుషా దుర్గేషు మార్గేష్వతివాహ్యాన్ అతివాహయన్తీతి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — ఆతివాహికా ఎవైతే భవితుమర్హన్తి । కుతః ? తల్లిఙ్గాత్ । తథా హి — ‘చన్ద్రమసో విద్యుతం తత్పురుషోఽమానవః స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి సిద్ధవద్గమయితృత్వం దర్శయతి । తద్వచనం తద్విషయమేవోపక్షీణమితి చేత్ , న, ప్రాప్తమానవత్వనివృత్తిపరత్వాద్విశేషణస్య । యద్యర్చిరాదిషు పురుషా గమయితారః ప్రాప్తాః తే చ మానవాః, తతో యుక్తం తన్నివృత్త్యర్థం పురుషవిశేషణమ్ — అమానవ ఇతి ॥ ౪ ॥

యే తావదర్చిరాదిమార్గగాః తే దేహవియోగాత్ సమ్పిణ్డితకరణగ్రామా ఇతి అస్వతన్త్రాః, అర్చిరాదీనామప్యచేతనత్వాదస్వాతన్త్ర్యమ్ — ఇత్యతః అర్చిరాద్యభిమానినశ్చేతనా దేవతావిశేషా అతియాత్రాయాం నియుక్తా ఇతి గమ్యతే । లోకేఽపి హి మత్తమూర్ఛితాదయః సమ్పిణ్డితకరణాః పరప్రయుక్తవర్త్మానో భవన్తి । అనవస్థితత్వాదప్యర్చిరాదీనాం న మార్గలక్షణత్వోపపత్తిః । న హి రాత్రౌ ప్రేతస్య అహఃస్వరూపాభిసమ్భవ ఉపపద్యతే । న చ ప్రతిపాలనమస్తీత్యుక్తం పురస్తాత్ । ధ్రువత్వాత్తు దేవతాత్మనాం నాయం దోషో భవతి । అర్చిరాదిశబ్దతా చ ఎషామ్ అర్చిరాద్యభిమానాదుపపద్యతే । ‘అర్చిషోఽహః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యాదినిర్దేశస్తు ఆతివాహికత్వేఽపి న విరుధ్యతే — అర్చిషా హేతునా అహరభిసమ్భవతి, అహ్నా హేతునా ఆపూర్యమాణపక్షమితి । తథా చ లోకే ప్రసిద్ధేష్వప్యాతివాహికేషు ఎవంజాతీయక ఉపదేశో దృశ్యతే — గచ్ఛ త్వమ్ ఇతో బలవర్మాణం తతో జయసింహం తతః కృష్ణగుప్తమితి । అపి చ ఉపక్రమే ‘తేఽర్చిరభిసమ్భవన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి సమ్బన్ధమాత్రముక్తమ్ , న సమ్బన్ధవిశేషః కశ్చిత్ । ఉపసంహారే తు ‘స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి సమ్బన్ధవిశేషః అతివాహ్యాతివాహకత్వలక్షణ ఉక్తః । తేన స ఎవోపక్రమేఽపీతి నిర్ధార్యతే । సమ్పిణ్డితకరణత్వాదేవ చ గన్తౄణాం న తత్ర భోగసమ్భవః । లోకశబ్దస్తు అనుపభుఞ్జానేష్వపి గన్తృషు గమయితుం శక్యతే, అన్యేషాం తల్లోకవాసినాం భోగభూమిత్వాత్ । అతః అగ్నిస్వామికం లోకం ప్రాప్తః అగ్నినా అతివాహ్యతే, వాయుస్వామికం ప్రాప్తో వాయునా — ఇతి యోజయితవ్యమ్ ॥ ౫ ॥

తతో విద్యుదభిసమ్భవనాదూర్ధ్వం విద్యుదనన్తరవర్తినైవామానవేన పురుషేణ వరుణలోకాదిష్వతివాహ్యమానా బ్రహ్మలోకం గచ్ఛన్తీత్యవగన్తవ్యమ్ , ‘తాన్వైద్యుతాత్పురుషోఽమానవః స ఎత్య బ్రహ్మలోకం గమయతి’ ఇతి తస్యైవ గమయితృత్వశ్రుతేః । వరుణాదయస్తు తస్యైవ అప్రతిబన్ధకరణేన సాహాయ్యానుష్ఠానేన వా కేనచిత్ అనుగ్రాహకా ఇత్యవగన్తవ్యమ్ । తస్మాత్సాధూక్తమ్ — ఆతివాహికా దేవతాత్మానోఽర్చిరాదయ ఇతి ॥ ౬ ॥

‘స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యత్ర విచికిత్స్యతే — కిం కార్యమపరం బ్రహ్మ గమయతి, ఆహోస్విత్పరమేవావికృతం ముఖ్యం బ్రహ్మేతి । కుతః సంశయః ? బ్రహ్మశబ్దప్రయోగాత్ , గతిశ్రుతేశ్చ । తత్ర కార్యమేవ సగుణమపరం బ్రహ్మ ఎనాన్గమయత్యమానవః పురుష ఇతి బాదరిరాచార్యో మన్యతే । కుతః ? అస్య గత్యుపపత్తేః — అస్య హి కార్యబ్రహ్మణో గన్తవ్యత్వముపపద్యతే, ప్రదేశవత్త్వాత్ । న తు పరస్మిన్బ్రహ్మణి గన్తృత్వం గన్తవ్యత్వం గతిర్వా అవకల్పతే, సర్వగతత్వాత్ప్రత్యగాత్మత్వాచ్చ గన్తౄణామ్ ॥ ౭ ॥

‘బ్రహ్మలోకాన్గమయతి తే తేషు బ్రహ్మలోకేషు పరాః పరావతో వసన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరే విశేషితత్వాత్ కార్యబ్రహ్మవిషయైవ గతిరితి గమ్యతే । న హి బహువచనేన విశేషణం పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యవకల్పతే । కార్యే తు అవస్థాభేదోపపత్తేః సమ్భవతి బహువచనమ్ । లోకశ్రుతిరపి వికారగోచరాయామేవ సన్నివేశవిశిష్టాయాం భోగభూమావాఞ్జసీ । గౌణీ త్వన్యత్ర ‘బ్రహ్మైవ లోక ఎష సమ్రాట్’ ఇత్యాదిషు । అధికరణాధికర్తవ్యనిర్దేశోఽపి పరస్మిన్బ్రహ్మణి అనాఞ్జసః స్యాత్ । తస్మాత్ కార్యవిషయమేవేదం నయనమ్ ॥ ౮ ॥

తుశబ్ద ఆశఙ్కావ్యావృత్త్యర్థః । పరబ్రహ్మసామీప్యాత్ అపరస్య బ్రహ్మణః, తస్మిన్నపి బ్రహ్మశబ్దప్రయోగో న విరుధ్యతే । పరమేవ హి బ్రహ్మ విశుద్ధోపాధిసమ్బన్ధం క్వచిత్కైశ్చిద్వికారధర్మైర్మనోమయత్వాదిభిః ఉపాసనాయ ఉపదిశ్యమానమ్ అపరమితి స్థితిః ॥ ౯ ॥

కార్యబ్రహ్మలోకప్రలయప్రత్యుపస్థానే సతి తత్రైవ ఉత్పన్నసమ్యగ్దర్శనాః సన్తః, తదధ్యక్షేణ హిరణ్యగర్భేణ సహ అతః పరం పరిశుద్ధం విష్ణోః పరమం పదం ప్రతిపద్యన్తే — ఇతి, ఇత్థం క్రమముక్తిః అనావృత్త్యాదిశ్రుత్యభిధానేభ్యోఽభ్యుపగన్తవ్యా । న హ్యఞ్జసైవ గతిపూర్వికా పరప్రాప్తిః సమ్భవతీత్యుపపాదితమ్ ॥ ౧౦ ॥

స్మృతిరప్యేతమర్థమనుజానాతి — ‘బ్రహ్మణా సహ తే సర్వే సమ్ప్రాప్తే ప్రతిసఞ్చరే । పరస్యాన్తే కృతాత్మానః ప్రవిశన్తి పరం పదమ్’ ఇతి । తస్మాత్కార్యబ్రహ్మవిషయా ఎవ గతిశ్రుతయః ఇతి సిద్ధాన్తః ॥ ౧౧ ॥

జైమినిస్త్వాచార్యః ‘స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యత్ర పరమేవ బ్రహ్మ ప్రాపయతీతి మన్యతే । కుతః ? ముఖ్యత్వాత్ । పరం హి బ్రహ్మ బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యమాలమ్బనమ్ , గౌణమపరమ్; ముఖ్యగౌణయోశ్చ ముఖ్యే సమ్ప్రత్యయో భవతి ॥ ౧౨ ॥

‘తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬)(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౬) ఇతి చ గతిపూర్వకమమృతత్వం దర్శయతి । అమృతత్వం చ పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యుపపద్యతే, న కార్యే, వినాశిత్వాత్కార్యస్య — ‘అథ యత్రాన్యత్పశ్యతి … తదల్పం … తన్మర్త్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి వచనాత్ । పరవిషయైవ చ ఎషా గతిః కఠవల్లీషు పఠ్యతే; న హి తత్ర విద్యాన్తరప్రక్రమోఽస్తి — ‘అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇతి పరస్యైవ బ్రహ్మణః ప్రక్రాన్తత్వాత్ ॥ ౧౩ ॥

అపి చ ‘ప్రజాపతేః సభాం వేశ్మ ప్రపద్యే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి నాయం కార్యవిషయః ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిః, ‘నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి కార్యవిలక్షణస్య పరస్యైవ బ్రహ్మణః ప్రకృతత్వాత్ । ‘యశోఽహం భవామి బ్రాహ్మణానామ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి చ సర్వాత్మత్వేనోపక్రమణాత్ । ‘న తస్య ప్రతిమాఽస్తి యస్య నామ మహద్యశః’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౯) ఇతి చ పరస్యైవ బ్రహ్మణో యశోనామత్వప్రసిద్ధేః । సా చేయం వేశ్మప్రతిపత్తిర్గతిపూర్వికా హార్దవిద్యాయాముదితా — ‘తదపరాజితా పూర్బ్రహ్మణః ప్రభువిమితꣳ హిరణ్మయమ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౫ । ౩) ఇత్యత్ర । పదేరపి చ గత్యర్థత్వాత్ మార్గాపేక్షతా అవసీయతే । తస్మాత్పరబ్రహ్మవిషయా గతిశ్రుతయ ఇతి పక్షాన్తరమ్ । తావేతౌ ద్వౌ పక్షావాచార్యేణ సూత్రితౌ — గత్యుపపత్త్యాదిభిరేకః, ముఖ్యత్వాదిభిరపరః । తత్ర గత్యుపపత్త్యాదయః ప్రభవన్తి ముఖ్యత్వాదీనాభాసయితుమ్ , న తు ముఖ్యత్వాదయో గత్యుపపత్త్యాదీన్ — ఇతి ఆద్య ఎవ సిద్ధాన్తో వ్యాఖ్యాతః, ద్వితీయస్తు పూర్వపక్షః । న హ్యసత్యపి సమ్భవే ముఖ్యస్యైవార్థస్య గ్రహణమితి కశ్చిదాజ్ఞాపయితా విద్యతే । పరవిద్యాప్రకరణేఽపి చ తత్స్తుత్యర్థం విద్యాన్తరాశ్రయగత్యనుకీర్తనముపపద్యతే — ‘విష్వఙ్ఙన్యా ఉత్క్రమణే భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతివత్ । ‘ప్రజాపతేః సభాం వేశ్మ ప్రపద్యే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి తు పూర్వవాక్యవిచ్ఛేదేన కార్యేఽపి ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిర్న విరుధ్యతే । సగుణేఽపి చ బ్రహ్మణి సర్వాత్మత్వసఙ్కీర్తనమ్ ‘సర్వకర్మా సర్వకామః’ ఇత్యాదివత్ అవకల్పతే । తస్మాదపరవిషయా ఎవ గతిశ్రుతయః ॥

కేచిత్పునః పూర్వాణి పూర్వపక్షసూత్రాణి భవన్తి ఉత్తరాణి సిద్ధాన్తసూత్రాణి — ఇత్యేతాం వ్యవస్థామనురుధ్యమానాః పరవిషయా ఎవ గతిశ్రుతీః ప్రతిష్ఠాపయన్తి; తత్ అనుపపన్నమ్ , గన్తవ్యత్వానుపపత్తేర్బ్రహ్మణః । యత్సర్వగతం సర్వాన్తరం సర్వాత్మకం చ పరం బ్రహ్మ ‘ఆకాశవత్సర్వగతశ్చ నిత్యః’ ‘యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘య ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘ఆత్మైవేదꣳ సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘బ్రహ్మైవేదం విశ్వమిదం వరిష్ఠమ్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ఇత్యాదిశ్రుతినిర్ధారితవిశేషమ్ — తస్య గన్తవ్యతా న కదాచిదప్యుపపద్యతే । న హి గతమేవ గమ్యతే । అన్యో హ్యన్యద్గచ్ఛతీతి ప్రసిద్ధం లోకే । నను లోకే గతస్యాపి గన్తవ్యతా దేశాన్తరవిశిష్టస్య దృష్టా — యథా పృథివీస్థ ఎవ పృథివీం దేశాన్తరద్వారేణ గచ్ఛతి, తథా అనన్యత్వేఽపి బాలస్య కాలాన్తరవిశిష్టం వార్ధకం స్వాత్మభూతమేవ గన్తవ్యం దృష్టమ్ , తద్వత్ బ్రహ్మణోఽపి సర్వశక్త్యుపేతత్వాత్ కథఞ్చిత్ గన్తవ్యతా స్యాదితి — న, ప్రతిషిద్ధసర్వవిశేషత్వాద్బ్రహ్మణః । ‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనమ్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ‘అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మాజరోఽమరోఽమృతోఽభయో బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిన్యాయేభ్యో న దేశకాలాదివిశేషయోగః పరమాత్మని కల్పయితుం శక్యతే, యేన భూప్రదేశవయోవస్థాన్యాయేనాస్య గన్తవ్యతా స్యాత్ । భూవయసోస్తు ప్రదేశావస్థాదివిశేషయోగాదుపపద్యతే దేశకాలవిశిష్టా గన్తవ్యతా । జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయహేతుత్వశ్రుతేరనేకశక్తిత్వం బ్రహ్మణ ఇతి చేత్ , న, విశేషనిరాకరణశ్రుతీనామనన్యార్థత్వాత్ । ఉత్పత్త్యాదిశ్రుతీనామపి సమానమనన్యార్థత్వమితి చేత్ , న, తాసామేకత్వప్రతిపాదనపరత్వాత్ । మృదాదిదృష్టాన్తైర్హి సతో బ్రహ్మణ ఎకస్య సత్యత్వం వికారస్య చ అనృతత్వం ప్రతిపాదయత్ శాస్త్రం నోత్పత్త్యాదిపరం భవితుమర్హతి ॥

కస్మాత్పునరుత్పత్త్యాదిశ్రుతీనాం విశేషనిరాకరణశ్రుతిశేషత్వమ్ , న పునరితరశేషత్వమితరాసామితి, ఉచ్యతే — విశేషనిరాకరణశ్రుతీనాం నిరాకాఙ్క్షార్థత్వాత్ । న హి ఆత్మన ఎకత్వనిత్యత్వశుద్ధత్వాద్యవగతౌ సత్యాం భూయః కాచిదాకాఙ్క్షా ఉపజాయతే, పురుషార్థసమాప్తిబుద్ధ్యుపపత్తేః, ‘తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ‘అభయం వై జనక ప్రాప్తోఽసి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౪) ‘విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన । ఎతꣳ హ వావ న తపతి । కిమహꣳ సాధు నాకరవమ్ । కిమహం పాపమకరవమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, తథైవ చ విదుషాం తుష్ట్యనుభవాదిదర్శనాత్ , వికారానృతాభిసన్ధ్యపవాదాచ్చ — ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ ఇతి । అతో న విశేషనిరాకరణశ్రుతీనామన్యశేషత్వమవగన్తుం శక్యతే । నైవముత్పత్త్యాదిశ్రుతీనాం నిరాకాఙ్క్షార్థప్రతిపాదనసామర్థ్యమస్తి । ప్రత్యక్షం తు తాసామన్యార్థత్వం సమనుగమ్యతే । తథా హి — ‘తత్రైతచ్ఛుఙ్గముత్పతితꣳ సోమ్య విజానీహి నేదమమూలం భవిష్యతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౩) ఇత్యుపన్యస్య ఉదర్కే సత ఎవైకస్య జగన్మూలస్య విజ్ఞేయత్వం దర్శయతి; ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే । యేన జాతాని జీవన్తి । యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి । తద్విజిజ్ఞాసస్వ । తద్బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి చ । ఎవముత్పత్త్యాదిశ్రుతీనామ్ ఐకాత్మ్యావగమపరత్వాత్ నానేకశక్తియోగో బ్రహ్మణః । అతశ్చ గన్తవ్యత్వానుపపత్తిః । ‘న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ‘బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ ఇతి చ పరస్మిన్బ్రహ్మణి గతిం నివారయతి । తద్వ్యాఖ్యాతమ్ ‘స్పష్టో హ్యేకేషామ్’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౨ । ౧౩) ఇత్యత్ర ॥

గతికల్పనాయాం చ గన్తా జీవో గన్తవ్యస్య బ్రహ్మణః అవయవః వికారో అన్యో వా తతః స్యాత్ , అత్యన్తతాదాత్మ్యే గమనానుపపత్తేః । యద్యేవమ్ , తతః కిం స్యాత్ ? ఉచ్యతే — యద్యేకదేశః, తేన ఎకదేశినో నిత్యప్రాప్తత్వాత్ న పునర్బ్రహ్మగమనముపపద్యతే । ఎకదేశైకదేశిత్వకల్పనా చ బ్రహ్మణ్యనుపపన్నా, నిరవయవత్వప్రసిద్ధేః । వికారపక్షేఽప్యేతత్తుల్యమ్ , వికారేణాపి వికారిణో నిత్యప్రాప్తత్వాత్ । న హి ఘటో మృదాత్మతాం పరిత్యజ్య అవతిష్ఠతే, పరిత్యాగే వా అభావప్రాప్తేః । వికారావయవపక్షయోశ్చ తద్వతః స్థిరత్వాత్ బ్రహ్మణః సంసారగమనమపి అనవకౢప్తమ్ । అథ అన్య ఎవ జీవో బ్రహ్మణః, సోఽణుః వ్యాపీ మధ్యమపరిమాణో వా భవితుమర్హతి । వ్యాపిత్వే గమనానుపపత్తిః । మధ్యమపరిమాణత్వే చ అనిత్యత్వప్రసఙ్గః । అణుత్వే కృత్స్నశరీరవేదనానుపపత్తిః । ప్రతిషిద్ధే చ అణుత్వమధ్యమపరిమాణత్వే విస్తరేణ పురస్తాత్ । పరస్మాచ్చ అన్యత్వే జీవస్య ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదిశాస్త్రబాధప్రసఙ్గః । వికారావయవపక్షయోరపి సమానోఽయం దోషః । వికారావయవయోస్తద్వతోఽనన్యత్వాత్ అదోష ఇతి చేత్ , న, ముఖ్యైకత్వానుపపత్తేః । సర్వేష్వేతేషు పక్షేషు అనిర్మోక్షప్రసఙ్గః, సంసార్యాత్మత్వానివృత్తేః; నివృత్తౌ వా స్వరూపనాశప్రసఙ్గః, బ్రహ్మాత్మత్వానభ్యుపగమాచ్చ ॥

యత్తు కైశ్చిజ్జల్ప్యతే — నిత్యాని నైమిత్తికాని చ కర్మాణ్యనుష్ఠీయన్తే ప్రత్యవాయానుత్పత్తయే, కామ్యాని ప్రతిషిద్ధాని చ పరిహ్రియన్తే స్వర్గనరకానవాప్తయే, సామ్ప్రతదేహోపభోగ్యాని చ కర్మాణ్యుపభోగేనైవ క్షప్యన్తే — ఇత్యతో వర్తమానదేహపాతాదూర్ధ్వం దేహాన్తరప్రతిసన్ధానకారణాభావాత్ స్వరూపావస్థానలక్షణం కైవల్యం వినాపి బ్రహ్మాత్మతయా ఎవంవృత్తస్య సేత్స్యతీతి — తదసత్ , ప్రమాణాభావాత్ । న హ్యేతత్ శాస్త్రేణ కేనచిత్ప్రతిపాదితమ్ — మోక్షార్థీ ఇత్థం సమాచరేదితి । స్వమనీషయా తు ఎతత్తర్కితమ్ — యస్మాత్కర్మనిమిత్తః సంసారః తస్మాన్నిమిత్తాభావాన్న భవిష్యతీతి । న చ ఎతత్ తర్కయితుమపి శక్యతే, నిమిత్తాభావస్య దుర్జ్ఞానత్వాత్ । బహూని హి కర్మాణి జాత్యన్తరసఞ్చితాని ఇష్టానిష్టవిపాకాని ఎకైకస్య జన్తోః సమ్భావ్యన్తే । తేషాం విరుద్ధఫలానాం యుగపదుపభోగాసమ్భవాత్ కానిచిల్లబ్ధావసరాణి ఇదం జన్మ నిర్మిమతే, కానిచిత్తు దేశకాలనిమిత్తప్రతీక్షాణ్యాసతే — ఇత్యతః తేషామవశిష్టానాం సామ్ప్రతేనోపభోగేన క్షపణాసమ్భవాత్ న యథావర్ణితచరితస్యాపి వర్తమానదేహపాతే దేహాన్తరనిమిత్తాభావః శక్యతే నిశ్చేతుమ్ । కర్మశేషసద్భావసిద్ధిశ్చ ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణాః’ ‘తతః శేషేణ’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిభ్యః । స్యాదేతత్ — నిత్యనైమిత్తికాని తేషాం క్షేపకాణి భవిష్యన్తీతి — తత్ న, విరోధాభావాత్ । సతి హి విరోధే క్షేప్యక్షేపకభావో భవతి । న చ జన్మాన్తరసఞ్చితానాం సుకృతానాం నిత్యనైమిత్తికైరస్తి విరోధః, శుద్ధిరూపత్వావిశేషాత్ । దురితానాం తు అశుద్ధిరూపత్వాత్ సతి విరోధే భవతు క్షపణమ్ । న తు తావతా దేహాన్తరనిమిత్తాభావసిద్ధిః, సుకృతనిమిత్తత్వోపపత్తేః, దురితస్యాప్యశేషక్షపణానవగమాత్ । న చ నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానాత్ ప్రత్యవాయానుత్పత్తిమాత్రమ్ , న పునః ఫలాన్తరోత్పత్తిః ఇతి ప్రమాణమస్తి, ఫలాన్తరస్యాప్యనునిష్పాదినః సమ్భవాత్ । స్మరతి హి ఆపస్తమ్బః — ‘తద్యథా ఆమ్రే ఫలార్థే నిమితే ఛాయాగన్ధావనూత్పద్యేతే ఎవం ధర్మం చర్యమాణమ్ అర్థా అనూత్పద్యన్తే’ (ఆ. ధ. సూ. ౧ । ౭ । ౨౦ । ౩) ఇతి । న చ అసతి సమ్యగ్దర్శనే సర్వాత్మనా కామ్యప్రతిషిద్ధవర్జనం జన్మప్రాయణాన్తరాలే కేనచిత్ప్రతిజ్ఞాతుం శక్యమ్ , సునిపుణానామపి సూక్ష్మాపరాధదర్శనాత్ । సంశయితవ్యం తు భవతి । తథాపి నిమిత్తాభావస్య దుర్జ్ఞానత్వమేవ । న చ అనభ్యుపగమ్యమానే జ్ఞానగమ్యే బ్రహ్మాత్మత్వే కర్తృత్వభోక్తృత్వస్వభావస్య ఆత్మనః కైవల్యమాకాఙ్క్షితుం శక్యమ్ , అగ్న్యౌష్ణ్యవత్ స్వభావస్యాపరిహార్యత్వాత్ । స్యాదేతత్ — కర్తృత్వభోక్తృత్వకార్యమ్ అనర్థః, న తచ్ఛక్తిః, తేన శక్త్యవస్థానేఽపి కార్యపరిహారాదుపపన్నో మోక్ష ఇతి — తచ్చ న । శక్తిసద్భావే కార్యప్రసవస్య దుర్నివారత్వాత్ । అథాపి స్యాత్ — న కేవలా శక్తిః కార్యమారభతే అనపేక్ష్య అన్యాని నిమిత్తాని । అత ఎకాకినీ సా స్థితాపి నాపరాధ్యతీతి — తచ్చ న, నిమిత్తానామపి శక్తిలక్షణేన సమ్బన్ధేన నిత్యసమ్బద్ధత్వాత్ । తస్మాత్ కర్తృత్వభోక్తృత్వస్వభావే సతి ఆత్మని, అసత్యాం విద్యాగమ్యాయాం బ్రహ్మాత్మతాయామ్ , న కథఞ్చన మోక్షం ప్రతి ఆశా అస్తి । శ్రుతిశ్చ — ‘నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి జ్ఞానాదన్యం మోక్షమార్గం వారయతి ॥

పరస్మాదనన్యత్వేఽపి జీవస్య సర్వవ్యవహారలోపప్రసఙ్గః, ప్రత్యక్షాదిప్రమాణాప్రవృత్తేరితి చేత్ — న, ప్రాక్ప్రబోధాత్ స్వప్నవ్యవహారవత్ తదుపపత్తేః । శాస్త్రం చ ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదినా అప్రబుద్ధవిషయే ప్రత్యక్షాదివ్యవహారముక్త్వా, పునః ప్రబుద్ధవిషయే — ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదినా తదభావం దర్శయతి । తదేవం పరబ్రహ్మవిదో గన్తవ్యాదివిజ్ఞానస్య వాధితత్వాత్ న కథఞ్చన గతిరుపపాదయితుం శక్యా । కింవిషయాః పునర్గతిశ్రుతయ ఇతి, ఉచ్యతే — సగుణవిద్యావిషయా భవిష్యన్తి । తథా హి — క్వచిత్పఞ్చాగ్నివిద్యాం ప్రకృత్య గతిరుచ్యతే, క్వచిత్పర్యఙ్కవిద్యామ్ , క్వచిద్వైశ్వానరవిద్యామ్ । యత్రాపి బ్రహ్మ ప్రకృత్య గతిరుచ్యతే — యథా ‘ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౪) ఇతి ‘అథ యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి చ, తత్రాపి వామనీత్వాదిభిః సత్యకామాదిభిశ్చ గుణైః సగుణస్యైవ ఉపాస్యత్వాత్ సమ్భవతి గతిః । న క్వచిత్పరబ్రహ్మవిషయా గతిః శ్రావ్యతే । తథా గతిప్రతిషేధః శ్రావితః — ‘న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి । ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిషు తు, సత్యపి ఆప్నోతేర్గత్యర్థత్వే, వర్ణితేన న్యాయేన దేశాన్తరప్రాప్త్యసమ్భవాత్ స్వరూపప్రతిపత్తిరేవేయమ్ అవిద్యాధ్యారోపితనామరూపప్రవిలయాపేక్షయా అభిధీయతే — ‘బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇత్యాదివత్ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । అపి చ పరవిషయా గతిర్వ్యాఖ్యాయమానా ప్రరోచనాయ వా స్యాత్ , అనుచిన్తనాయ వా ? తత్ర ప్రరోచనం తావత్ బ్రహ్మవిదో న గత్యుక్త్యా క్రియతే, స్వసంవేద్యేనైవ అవ్యవహితేన విద్యాసమర్పితేన స్వాస్థ్యేన తత్సిద్ధేః । న చ నిత్యసిద్ధనిఃశ్రేయసనివేదనస్య అసాధ్యఫలస్య విజ్ఞానస్య గత్యనుచిన్తనే కాచిదపేక్షా ఉపపద్యతే । తస్మాదపరబ్రహ్మవిషయా గతిః । తత్ర పరాపరబ్రహ్మవివేకానవధారణేన అపరస్మిన్బ్రహ్మణి వర్తమానా గతిశ్రుతయః పరస్మిన్నధ్యారోప్యన్తే । కిం ద్వే బ్రహ్మణీ పరమపరం చేతి ? బాఢం ద్వే — ‘ఎతద్వై సత్యకామ పరం చాపరం చ బ్రహ్మ యదోంకారః’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౨) ఇత్యాదిదర్శనాత్ । కిం పునః పరం బ్రహ్మ కిమపరమితి, ఉచ్యతే — యత్ర అవిద్యాకృతనామరూపాదివిశేషప్రతిషేధేన అస్థూలాదిశబ్దైర్బ్రహ్మోపదిశ్యతే, తత్పరమ్ । తదేవ యత్ర నామరూపాదివిశేషేణ కేనచిద్విశిష్టమ్ ఉపాసనాయోపదిశ్యతే — ‘మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూపః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిశబ్దైః, తదపరమ్ । నను ఎవమద్వితీయశ్రుతిరుపరుధ్యేత — న, అవిద్యాకృతనామరూపోపాధికతయా పరిహృతత్వాత్ । తస్య చ అపరబ్రహ్మోపాసనస్య తత్సన్నిధౌ శ్రూయమాణమ్ ‘స యది పితృలోకకామో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ఇత్యాది జగదైశ్వర్యలక్షణం సంసారగోచరమేవ ఫలం భవతి, అనివర్తితత్వాదవిద్యాయాః । తస్య చ దేశవిశేషావబద్ధత్వాత్ తత్ప్రాప్త్యర్థం గమనమవిరుద్ధమ్ । సర్వగతత్వేఽపి చ ఆత్మనః, ఆకాశస్యేవ ఘటాదిగమనే, బుద్ధ్యాద్యుపాధిగమనే గమనప్రసిద్ధిః ఇత్యవాదిష్మ ‘తద్గుణసారత్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౨౯) ఇత్యత్ర । తస్మాత్ ‘కార్యం బాదరిః’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యేష ఎవ స్థితః పక్షః । ‘పరం జైమినిః’ (బ్ర. సూ. ౪ । ౩ । ౧౨) ఇతి తు పక్షాన్తరప్రతిభానమాత్రప్రదర్శనం ప్రజ్ఞావికాసనాయేతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౧౪ ॥

స్థితమేతత్ — కార్యవిషయా గతిః, న పరవిషయేతి । ఇదమిదానీం సన్దిహ్యతే — కిం సర్వాన్వికారాలమ్బనాన్ అవిశేషేణైవ అమానవః పురుషః ప్రాపయతి బ్రహ్మలోకమ్ , ఉత కాంశ్చిదేవేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? సర్వేషామేవ ఎషాం విదుషామ్ అన్యత్ర పరస్మాద్బ్రహ్మణః గతిః స్యాత్ । తథా హి ‘అనియమః సర్వాసామ్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౩ । ౩౧) ఇత్యత్ర అవిశేషేణైవ ఎషా విద్యాన్తరేష్వవతారితేతి । ఎవం ప్రాప్తే, ప్రత్యాహ — అప్రతీకాలమ్బనానితి । ప్రతీకాలమ్బనాన్వర్జయిత్వా సర్వానన్యాన్వికారాలమ్బనాన్ నయతి బ్రహ్మలోకమ్ — ఇతి బాదరాయణ ఆచార్యో మన్యతే । న హి ఎవమ్ ఉభయథాభావాభ్యుపగమే కశ్చిద్దోషోఽస్తి, అనియమన్యాయస్య ప్రతీకవ్యతిరిక్తేష్వప్యుపాసనేషూపపత్తేః । తత్క్రతుశ్చ అస్య ఉభయథాభావస్య సమర్థకో హేతుర్ద్రష్టవ్యః । యో హి బ్రహ్మక్రతుః, స బ్రాహ్మమైశ్వర్యమాసీదేత్ — ఇతి శ్లిష్యతే, ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ ఇతి శ్రుతేః, న తు ప్రతీకేషు బ్రహ్మక్రతుత్వమస్తి, ప్రతీకప్రధానత్వాదుపాసనస్య । నను, అబ్రహ్మక్రతురపి బ్రహ్మ గచ్ఛతీతి శ్రూయతే; యథా పఞ్చాగ్నివిద్యాయామ్ — ‘స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయతి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి ; భవతు యత్ర ఎవమ్ ఆహత్యవాద ఉపలభ్యతే । తదభావే తు ఔత్సర్గికేణ తత్క్రతున్యాయేన బ్రహ్మక్రతూనామేవ తత్ప్రాప్తిః, న ఇతరేషామ్ — ఇతి గమ్యతే ॥ ౧౫ ॥

నామాదిషు ప్రతీకోపాసనేషు పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాత్ ఫలవిశేషమ్ ఉత్తరస్మిన్నుత్తరస్మిన్ ఉపాసనే దర్శయతి — ‘యావన్నామ్నో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౫) ‘వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౧) ‘యావద్వాచో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౨) ‘మనో వావ వాచో భూయః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౩ । ౧) ఇత్యాదినా । స చ అయం ఫలవిశేషః ప్రతీకతన్త్రత్వాదుపాసనానామ్ ఉపపద్యతే । బ్రహ్మతన్త్రత్వే తు బ్రహ్మణోఽవిశిష్టత్వాత్ కథం ఫలవిశేషః స్యాత్ । తస్మాత్ న ప్రతీకాలమ్బనానామ్ ఇతరైస్తుల్యఫలత్వమితి ॥ ౧౬ ॥

కేవలేనైవ ఆత్మనా ఆవిర్భవతి, న ధర్మాన్తరేణేతి । కుతః ? ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇతి స్వశబ్దాత్ । అన్యథా హి స్వశబ్దేన విశేషణమనవకౢప్తం స్యాత్ । నను, ఆత్మీయాభిప్రాయః స్వశబ్దో భవిష్యతి — న, తస్యావచనీయత్వాత్ । యేనైవ హి కేనచిద్రూపేణాభినిష్పద్యతే, తస్యైవ ఆత్మీయత్వోపపత్తేః, స్వేనేతి విశేషణమనర్థకం స్యాత్ । ఆత్మవచనతాయాం తు అర్థవత్ — కేవలేనైవ ఆత్మరూపేణాభినిష్పద్యతే, న ఆగన్తుకేనాపరరూపేణాపీతి ॥ ౧ ॥

యోఽత్ర అభినిష్పద్యత ఇత్యుక్తః, స సర్వబన్ధవినిర్ముక్తః శుద్ధేనైవ ఆత్మనా అవతిష్ఠతే । పూర్వత్ర తు — ‘అన్ధో భవతి’ ‘అపి రోదితీవ’ ‘వినాశమేవాపీతో భవతి’ — ఇతి చ అవస్థాత్రయకలుషితేన ఆత్మనా — ఇత్యయం విశేషః । కథం పునరవగమ్యతే — ముక్తోఽయమిదానీం భవతీతి ? ప్రతిజ్ఞానాదిత్యాహ — తథా హి — ‘ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౩) ఇతి అవస్థాత్రయదోషవిహీనమ్ ఆత్మానమ్ వ్యాఖ్యేయత్వేన ప్రతిజ్ఞాయ, ‘అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇతి చ ఉపన్యస్య, ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే స ఉత్తమః పురుషః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇతి చ ఉపసంహరతి । తథా ఆఖ్యాయికోపక్రమేఽపి ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాది ముక్తాత్మవిషయమేవ ప్రతిజ్ఞానమ్ । ఫలత్వప్రసిద్ధిరపి మోక్షస్య బన్ధనివృత్తిమాత్రాపేక్షా, న అపూర్వోపజననాపేక్షా । యదపి అభినిష్పద్యత ఇత్యుత్పత్తిపర్యాయత్వమ్ , తదపి పూర్వావస్థాపేక్షమ్ — యథా రోగనివృత్తౌ అరోగోఽభినిష్పద్యత ఇతి, తద్వత్ । తస్మాదదోషః ॥ ౨ ॥

కథం పునర్ముక్త ఇత్యుచ్యతే, యావతా ‘పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇతి కార్యగోచరమేవ ఎనం శ్రావయతి, జ్యోతిఃశబ్దస్య భౌతికే జ్యోతిషి రూఢత్వాత్ ? న చ అనతివృత్తో వికారవిషయాత్ కశ్చిన్ముక్తో భవితుమర్హతి, వికారస్య ఆర్తత్వప్రసిద్ధేరితి — నైష దోషః, యతః ఆత్మైవాత్ర జ్యోతిఃశబ్దేన ఆవేద్యతే, ప్రకరణాత్ । ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇతి హి ప్రకృతే పరస్మిన్నాత్మని న అకస్మాద్భౌతికం జ్యోతిః శక్యం గ్రహీతుమ్ , ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గాత్ । జ్యోతిఃశబ్దస్తు ఆత్మన్యపి దృశ్యతే — ‘తద్దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౬) ఇతి । ప్రపఞ్చితం చ ఎతత్ ‘జ్యోతిర్దర్శనాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౪౦) ఇత్యత్ర ॥ ౩ ॥

పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే యః, స కిం పరస్మాదాత్మనః పృథగేవ భవతి, ఉత అవిభాగేనైవావతిష్ఠత ఇతి వీక్షాయామ్ , ‘స తత్ర పర్యేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇత్యధికరణాధికర్తవ్యనిర్దేశాత్ ‘జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇతి చ కర్తృకర్మనిర్దేశాత్ భేదేనైవావస్థానమితి యస్య మతిః, తం వ్యుత్పాదయతి — అవిభక్త ఎవ పరేణ ఆత్మనా ముక్తోఽవతిష్ఠతే । కుతః ? దృష్టత్వాత్; తథా హి — ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘న తు తద్ద్వితీయమస్తి తతోఽన్యద్విభక్తం యత్పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యేవమాదీని వాక్యాన్యవిభాగేనైవ పరమాత్మానం దర్శయన్తి । యథాదర్శనమేవ చ ఫలం యుక్తమ్ , తత్క్రతున్యాయాత్ । ‘యథోదకం శుద్ధే శుద్ధమాసిక్తం తాదృగేవ భవతి । ఎవం మునేర్విజానత ఆత్మా భవతి గౌతమ’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౫) ఇతి చ ఎవమాదీని ముక్తస్వరూపనిరూపణపరాణి వాక్యాన్యవిభాగమేవ దర్శయన్తి । నదీసముద్రాదినిదర్శనాని చ । భేదనిర్దేశస్తు అభేదేఽప్యుపచర్యతే ‘స భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి స్వే మహిమ్ని’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి, ‘ఆత్మరతిరాత్మక్రీడః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇతి చ ఎవమాదిదర్శనాత్ ॥ ౪ ॥

స్థితమేతత్ ‘స్వేన రూపేణ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇత్యత్ర — ఆత్మమాత్రరూపేణాభినిష్పద్యతే, న ఆగన్తుకేనాపరరూపేణేతి । అధునా తు తద్విశేషబుభుత్సాయామభిధీయతే — స్వమ్ అస్య రూపం బ్రాహ్మమ్ అపహతపాప్మత్వాదిసత్యసఙ్కల్పత్వావసానం తథా సర్వజ్ఞత్వం సర్వేశ్వరత్వం చ, తేన స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి జైమినిరాచార్యో మన్యతే । కుతః ? ఉపన్యాసాదిభ్యస్తథాత్వావగమాత్; తథా హి ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాదినా ‘సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యేవమన్తేన ఉపన్యాసేన ఎవమాత్మకతామాత్మనో బోధయతి । తథా ‘స తత్ర పర్యేతి జక్షత్క్రీడరమమాణః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇతి ఐశ్వర్యరూపమావేదయతి, ‘తస్య సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇతి చ । ‘సర్వజ్ఞః సర్వేశ్వరః’ ఇత్యాదివ్యపదేశాశ్చ ఎవముపపన్నా భవిష్యన్తీతి ॥ ౫ ॥

యద్యపి అపహతపాప్మత్వాదయో భేదేనైవ ధర్మా నిర్దిశ్యన్తే, తథాపి శబ్ద;వికల్పజా ఎవ ఎతే । పాప్మాదినివృత్తిమాత్రం హి తత్ర గమ్యతే । చైతన్యమేవ తు అస్య ఆత్మనః స్వరూపమితి తన్మాత్రేణ స్వరూపేణ అభినిష్పత్తిర్యుక్తా తథా చ శ్రుతిః ‘ఎవం వా అరేఽయమాత్మానన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నః ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౩) ఇత్యేవంజాతీయకా అనుగృహీతా భవిష్యతి । సత్యకామత్వాదయస్తు యద్యపి వస్తుస్వరూపేణైవ ధర్మా ఉచ్యన్తే — సత్యాః కామా అస్యేతి, తథాపి ఉపాధిసమ్బన్ధాధీనత్వాత్తేషాం న చైతన్యవత్ స్వరూపత్వసమ్భవః, అనేకాకారత్వప్రతిషేధాత్ । ప్రతిషిద్ధం హి బ్రహ్మణోఽనేకాకారత్వమ్ ‘న స్థానతోఽపి పరస్యోభయలిఙ్గమ్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర । అత ఎవ చ జక్షణాదిసఙ్కీర్తనమపి దుఃఖాభావమాత్రాభిప్రాయం స్తుత్యర్థమ్ ‘ఆత్మరతిః’ ఇత్యాదివత్ । న హి ముఖ్యాన్యేవ రతిక్రీడామిథునాని ఆత్మని శక్యన్తే వర్ణయితుమ్ , ద్వితీయవిషయత్వాత్తేషామ్ । తస్మాన్నిరస్తాశేషప్రపఞ్చేన ప్రసన్నేన అవ్యపదేశ్యేన బోధాత్మనా అభినిష్పద్యత ఇత్యౌడులోమిరాచార్యో మన్యతే ॥ ౬ ॥

ఎవమపి పారమార్థికచైతన్యమాత్రస్వరూపాభ్యుపగమేఽపి వ్యవహారాపేక్షయా పూర్వస్యాపి ఉపన్యాసాదిభ్యోఽవగతస్య బ్రాహ్మస్య ఐశ్వర్యరూపస్య అప్రత్యాఖ్యానాదవిరోధం బాదరాయణ ఆచార్యో మన్యతే ॥ ౭ ॥

హార్దవిద్యాయాం శ్రూయతే — ‘స యది పితృలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరః సముత్తిష్ఠన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ఇత్యాది । తత్ర సంశయః — కిం సఙ్కల్ప ఎవ కేవలః పిత్రాదిసముత్థానే హేతుః, ఉత నిమిత్తాన్తరసహిత ఇతి । తత్ర సత్యపి ‘సఙ్కల్పాదేవ’ ఇతి శ్రవణే లోకవత్ నిమిత్తాన్తరాపేక్షా యుక్తా । యథా లోకే అస్మదాదీనాం సఙ్కల్పాత్ గమనాదిభ్యశ్చ హేతుభ్యః పిత్రాదిసమ్పత్తిర్భవతి ఎవం ముక్తస్యాపి స్యాత్ । ఎవం దృష్టవిపరీతం న కల్పితం భవిష్యతి । ‘సఙ్కల్పాదేవ’ ఇతి తు రాజ్ఞ ఇవ సఙ్కల్పితార్థసిద్ధికరీం సాధనాన్తరసామగ్రీం సులభామపేక్ష్య ఉచ్యతే । న చ సఙ్కల్పమాత్రసముత్థానాః పిత్రాదయః మనోరథవిజృమ్భితవత్ చఞ్చలత్వాత్ పుష్కలం భోగం సమర్పయితుం పర్యాప్తాః స్యురితి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — సఙ్కల్పాదేవ తు కేవలాత్ పిత్రాదిసముత్థానమితి । కుతః ? తచ్ఛ్రుతేః । ‘సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరః సముత్తిష్ఠన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ఇత్యాదికా హి శ్రుతిర్నిమిత్తాన్తరాపేక్షాయాం పీడ్యేత । నిమిత్తాన్తరమపి తు యది సఙ్కల్పానువిధాయ్యేవ స్యాత్ , భవతు; న తు ప్రయత్నాన్తరసమ్పాద్యం నిమిత్తాన్తరమితీష్యతే, ప్రాక్తత్సమ్పత్తేః వన్ధ్యసఙ్కల్పత్వప్రసఙ్గాత్ । న చ శ్రుత్యవగమ్యేఽర్థే లోకవదితి సామాన్యతో దృష్టం క్రమతే । సఙ్కల్పబలాదేవ చ ఎషాం యావత్ప్రయోజనం స్థైర్యోపపత్తిః, ప్రాకృతసఙ్కల్పవిలక్షణత్వాన్ముక్తసఙ్కల్పస్య ॥ ౮ ॥

అత ఎవ చ అవన్ధ్యసఙ్కల్పత్వాత్ అనన్యాధిపతిర్విద్వాన్భవతి — నాస్యాన్యోఽధిపతిర్భవతీత్యర్థః । న హి ప్రాకృతోఽపి సఙ్కల్పయన్ అన్యస్వామికత్వమాత్మనః సత్యాం గతౌ సఙ్కల్పయతి । శ్రుతిశ్చైతద్దర్శయతి — ‘అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాꣳశ్చ సత్యాన్కామాꣳస్తేషాꣳ సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇతి ॥ ౯ ॥