యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోర్విషయవిషయిణోస్తమఃప్రకాశవద్విరుద్ధస్వభావయోరితరేతరభావానుపపత్తౌ సిద్ధాయామ్ , తద్ధర్మాణామపి సుతరామితరేతరభావానుపపత్తిః — ఇత్యతః అస్మత్ప్రత్యయగోచరే విషయిణి చిదాత్మకే యుష్మత్ప్రత్యయగోచరస్య విషయస్య తద్ధర్మాణాం చాధ్యాసః తద్విపర్యయేణ విషయిణస్తద్ధర్మాణాం చ విషయేఽధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్ । తథాప్యన్యోన్యస్మిన్నన్యోన్యాత్మకతామన్యోన్యధర్మాంశ్చాధ్యస్యేతరేతరావివేకేన అత్యన్తవివిక్తయోర్ధర్మధర్మిణోః మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః సత్యానృతే మిథునీకృత్య ‘అహమిదమ్’ ‘మమేదమ్’ ఇతి నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహారః ॥
ఆహ — కోఽయమధ్యాసో నామేతి । ఉచ్యతే — స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః । తం కేచిత్ అన్యత్రాన్యధర్మాధ్యాస ఇతి వదన్తి । కేచిత్తు యత్ర యదధ్యాసః తద్వివేకాగ్రహనిబన్ధనో భ్రమ ఇతి । అన్యే తు యత్ర యదధ్యాసః తస్యైవ విపరీతధర్మత్వకల్పనామాచక్షతే । సర్వథాపి తు అన్యస్యాన్యధర్మావభాసతాం న వ్యభిచరతి । తథా చ లోకేఽనుభవః — శుక్తికా హి రజతవదవభాసతే, ఎకశ్చన్ద్రః సద్వితీయవదితి ॥
కథం పునః ప్రత్యగాత్మన్యవిషయే అధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామ్ ? సర్వో హి పురోఽవస్థిత ఎవ విషయే విషయాన్తరమధ్యస్యతి; యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్య చ ప్రత్యగాత్మనః అవిషయత్వం బ్రవీషి । ఉచ్యతే — న తావదయమేకాన్తేనావిషయః, అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్ అపరోక్షత్వాచ్చ ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేః । న చాయమస్తి నియమః — పురోఽవస్థిత ఎవ విషయే విషయాన్తరమధ్యసితవ్యమితి । అప్రత్యక్షేఽపి హ్యాకాశే బాలాః తలమలినతాది అధ్యస్యన్తి । ఎవమవిరుద్ధః ప్రత్యగాత్మన్యపి అనాత్మాధ్యాసః ॥
తమేతమేవంలక్షణమధ్యాసం పణ్డితా అవిద్యేతి మన్యన్తే । తద్వివేకేన చ వస్తుస్వరూపావధారణం విద్యామాహుః । తత్రైవం సతి, యత్ర యదధ్యాసః, తత్కృతేన దోషేణ గుణేన వా అణుమాత్రేణాపి స న సమ్బధ్యతే । తమేతమవిద్యాఖ్యమాత్మానాత్మనోరితరేతరాధ్యాసం పురస్కృత్య సర్వే ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారా లౌకికా వైదికాశ్చ ప్రవృత్తాః, సర్వాణి చ శాస్త్రాణి విధిప్రతిషేధమోక్షపరాణి । కథం పునరవిద్యావద్విషయాణి ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని శాస్త్రాణి చేతి ? ఉచ్యతే — దేహేన్ద్రియాదిషు అహంమమాభిమానరహితస్య ప్రమాతృత్వానుపపత్తౌ ప్రమాణప్రవృత్త్యనుపపత్తేః । న హీన్ద్రియాణ్యనుపాదాయ ప్రత్యక్షాదివ్యవహారః సమ్భవతి । న చాధిష్ఠానమన్తరేణ ఇన్ద్రియాణాం వ్యవహారః సమ్భవతి । న చానధ్యస్తాత్మభావేన దేహేన కశ్చిద్వ్యాప్రియతే । న చైతస్మిన్ సర్వస్మిన్నసతి అసఙ్గస్యాత్మనః ప్రమాతృత్వముపపద్యతే । న చ ప్రమాతృత్వమన్తరేణ ప్రమాణప్రవృత్తిరస్తి । తస్మాదవిద్యావద్విషయాణ్యేవ ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని శాస్త్రాణి చేతి । పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్ । యథా హి పశ్వాదయః శబ్దాదిభిః శ్రోత్రాదీనాం సమ్బన్ధే సతి శబ్దాదివిజ్ఞానే ప్రతికూలే జాతే తతో నివర్తన్తే, అనుకూలే చ ప్రవర్తన్తే; యథా దణ్డోద్యతకరం పురుషమభిముఖముపలభ్య ‘మాం హన్తుమయమిచ్ఛతి’ ఇతి పలాయితుమారభన్తే, హరితతృణపూర్ణపాణిముపలభ్య తం ప్రతి అభిముఖీభవన్తి; ఎవం పురుషా అపి వ్యుత్పన్నచిత్తాః క్రూరదృష్టీనాక్రోశతః ఖడ్గోద్యతకరాన్బలవత ఉపలభ్య తతో నివర్తన్తే, తద్విపరీతాన్ప్రతి ప్రవర్తన్తే । అతః సమానః పశ్వాదిభిః పురుషాణాం ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారః । పశ్వాదీనాం చ ప్రసిద్ధః అవివేకపురస్సరః ప్రత్యక్షాదివ్యవహారః । తత్సామాన్యదర్శనాద్వ్యుత్పత్తిమతామపి పురుషాణాం ప్రత్యక్షాదివ్యవహారస్తత్కాలః సమాన ఇతి నిశ్చీయతే । శాస్త్రీయే తు వ్యవహారే యద్యపి బుద్ధిపూర్వకారీ నావిదిత్వా ఆత్మనః పరలోకసమ్బన్ధమధిక్రియతే, తథాపి న వేదాన్తవేద్యమశనాయాద్యతీతమపేతబ్రహ్మక్షత్రాదిభేదమసంసార్యాత్మతత్త్వమధికారేఽపేక్ష్యతే, అనుపయోగాత్ అధికారవిరోధాచ్చ । ప్రాక్ చ తథాభూతాత్మవిజ్ఞానాత్ ప్రవర్తమానం శాస్త్రమవిద్యావద్విషయత్వం నాతివర్తతే । తథా హి — ‘బ్రాహ్మణో యజేత’ ఇత్యాదీని శాస్త్రాణ్యాత్మని వర్ణాశ్రమవయోఽవస్థాదివిశేషాధ్యాసమాశ్రిత్య ప్రవర్తన్తే । అధ్యాసో నామ అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ । తద్యథా — పుత్రభార్యాదిషు వికలేషు సకలేషు వా అహమేవ వికలః సకలో వేతి బాహ్యధర్మానాత్మన్యధ్యస్యతి । తథా దేహధర్మాన్ ‘స్థూలోఽహం కృశోఽహం గౌరోఽహం తిష్ఠామి గచ్ఛామి లఙ్ఘయామి చ’ ఇతి । తథేన్ద్రియధర్మాన్ ‘మూకః కాణః క్లీబో బధిరోఽన్ధోఽహమ్’ ఇతి; తథాన్తఃకరణధర్మాన్ కామసఙ్కల్పవిచికిత్సాధ్యవసాయాదీన్ । ఎవమహంప్రత్యయినమశేషస్వప్రచారసాక్షిణి ప్రత్యగాత్మన్యధ్యస్య తం చ ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణాన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతి । ఎవమయమనాదిరనన్తో నైసర్గికోఽధ్యాసో మిథ్యాప్రత్యయరూపః కర్తృత్వభోక్తృత్వప్రవర్తకః సర్వలోకప్రత్యక్షః । అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయ ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే సర్వే వేదాన్తా ఆరభ్యన్తే । యథా చాయమర్థః సర్వేషాం వేదాన్తానామ్ , తథా వయమస్యాం శారీరకమీమాంసాయాం ప్రదర్శయిష్యామః । వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రస్య వ్యాచిఖ్యాసితస్యేదమాదిమం సూత్రమ్ —
అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ॥ ౧ ॥
తత్ర అథశబ్దః ఆనన్తర్యార్థః పరిగృహ్యతే; నాధికారార్థః, బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అనధికార్యత్వాత్ । మఙ్గలస్య చ వాక్యార్థే సమన్వయాభావాత్ । అర్థాన్తరప్రయుక్త ఎవ హ్యథశబ్దః శ్రుత్యా మఙ్గలప్రయోజనో భవతి । పూర్వప్రకృతాపేక్షాయాశ్చ ఫలత ఆనన్తర్యావ్యతిరేకాత్ । సతి చ ఆనన్తర్యార్థత్వే, యథా ధర్మజిజ్ఞాసా పూర్వవృత్తం వేదాధ్యయనం నియమేనాపేక్షతే, ఎవం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపి యత్పూర్వవృత్తం నియమేనాపేక్షతే తద్వక్తవ్యమ్ । స్వాధ్యాయానన్తర్యం తు సమానమ్ । నన్విహ కర్మావబోధానన్తర్యం విశేషః; న; ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రాగపి అధీతవేదాన్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపపత్తేః । యథా చ హృదయాద్యవదానానామానన్తర్యనియమః, క్రమస్య వివక్షితత్వాత్ , న తథేహ క్రమో వివక్షితః । శేషశేషిత్వే అధికృతాధికారే వా ప్రమాణాభావాత్ । ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః ఫలజిజ్ఞాస్యభేదాచ్చ । అభ్యుదయఫలం ధర్మజ్ఞానమ్ , తచ్చానుష్ఠానాపేక్షమ్; నిఃశ్రేయసఫలం తు బ్రహ్మవిజ్ఞానమ్ , న చానుష్ఠానాన్తరాపేక్షమ్ । భవ్యశ్చ ధర్మో జిజ్ఞాస్యో న జ్ఞానకాలేఽస్తి, పురుషవ్యాపారతన్త్రత్వాత్ । ఇహ తు భూతం బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యం నిత్యత్వాన్న పురుషవ్యాపారతన్త్రమ్ । చోదనాప్రవృత్తిభేదాచ్చ । యా హి చోదనా ధర్మస్య లక్షణం సా స్వవిషయే నియుఞ్జానైవ పురుషమవబోధయతి । బ్రహ్మచోదనా తు పురుషమవబోధయత్యేవ కేవలమ్ । అవబోధస్య చోదనాజన్యత్వాత్ , న పురుషోఽవబోధే నియుజ్యతే । యథా అక్షార్థసన్నికర్షేణార్థావబోధే, తద్వత్ । తస్మాత్కిమపి వక్తవ్యమ్ , యదనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపదిశ్యత ఇతి । ఉచ్యతే — నిత్యానిత్యవస్తువివేకః, ఇహాముత్రార్థఫలభోగవిరాగః, శమదమాదిసాధనసమ్పత్ , ముముక్షుత్వం చ । తేషు హి సత్సు, ప్రాగపి ధర్మజిజ్ఞాసాయా ఊర్ధ్వం చ, శక్యతే బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితుం జ్ఞాతుం చ; న విపర్యయే । తస్మాత్ అథశబ్దేన యథోక్తసాధనసమ్పత్త్యానన్తర్యముపదిశ్యతే ॥
బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ।
బ్రహ్మ చ వక్ష్యమాణలక్షణమ్ ‘
జన్మాద్యస్య యతః’
ఇతి ।
అత ఎవ న బ్రహ్మశబ్దస్య జాత్యాద్యర్థాన్తరమాశఙ్కితవ్యమ్ ।
బ్రహ్మణ ఇతి కర్మణి షష్ఠీ,
న శేషే;
జిజ్ఞాస్యాపేక్షత్వాజ్జిజ్ఞాసాయాః।
జిజ్ఞాస్యాన్తరానిర్దేశాచ్చ ।
నను శేషషష్ఠీపరిగ్రహేఽపి బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసాకర్మత్వం న విరుధ్యతే,
సమ్బన్ధసామాన్యస్య విశేషనిష్ఠత్వాత్ ।
ఎవమపి ప్రత్యక్షం బ్రహ్మణః కర్మత్వముత్సృజ్య సామాన్యద్వారేణ పరోక్షం కర్మత్వం కల్పయతో వ్యర్థః ప్రయాసః స్యాత్ ।
న వ్యర్థః,
బ్రహ్మాశ్రితాశేషవిచారప్రతిజ్ఞానార్థత్వాదితి చేత్ న;
ప్రధానపరిగ్రహే తదపేక్షితానామర్థాక్షిప్తత్వాత్ ।
బ్రహ్మ హి జ్ఞానేనాప్తుమిష్టతమత్వాత్ప్రధానమ్ ।
తస్మిన్ప్రధానే జిజ్ఞాసాకర్మణి పరిగృహీతే,
యైర్జిజ్ఞాసితైర్వినా బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితం న భవతి,
తాన్యర్థాక్షిప్తాన్యేవేతి న పృథక్సూత్రయితవ్యాని ।
యథా ‘
రాజాసౌ గచ్ఛతి’
ఇత్యుక్తే సపరివారస్య రాజ్ఞో గమనముక్తం భవతి,
తద్వత్ ।
శ్రుత్యనుగమాచ్చ ।
‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః ‘తద్విజిజ్ఞాసస్వ । తద్బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి ప్రత్యక్షమేవ బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసాకర్మత్వం దర్శయన్తి ।
తచ్చ కర్మణిషష్ఠీపరిగ్రహే సూత్రేణానుగతం భవతి ।
తస్మాద్బ్రహ్మణ ఇతి కర్మణి షష్ఠీ ॥
జ్ఞాతుమిచ్ఛా జిజ్ఞాసా । అవగతిపర్యన్తం జ్ఞానం సన్వాచ్యాయా ఇచ్ఛాయాః కర్మ, ఫలవిషయత్వాదిచ్ఛాయాః । జ్ఞానేన హి ప్రమాణేనావగన్తుమిష్టం బ్రహ్మ । బ్రహ్మావగతిర్హి పురుషార్థః, నిఃశేషసంసారబీజావిద్యాద్యనర్థనిబర్హణాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమ్ ॥
తత్పునర్బ్రహ్మ ప్రసిద్ధమప్రసిద్ధం వా స్యాత్ । యది ప్రసిద్ధం న జిజ్ఞాసితవ్యమ్ । అథాప్రసిద్ధం నైవ శక్యం జిజ్ఞాసితుమితి । ఉచ్యతే — అస్తి తావద్బ్రహ్మ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావం సర్వజ్ఞం సర్వశక్తిసమన్వితమ్ । బ్రహ్మశబ్దస్య హి వ్యుత్పాద్యమానస్య నిత్యశుద్ధత్వాదయోఽర్థాః ప్రతీయన్తే, బృంహతేర్ధాతోరర్థానుగమాత్ । సర్వస్యాత్మత్వాచ్చ బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః । సర్వో హ్యాత్మాస్తిత్వం ప్రత్యేతి, న ‘నాహమస్మి’ ఇతి । యది హి నాత్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః స్యాత్ , సర్వో లోకః ‘నాహమస్మి’ ఇతి ప్రతీయాత్ । ఆత్మా చ బ్రహ్మ । యది తర్హి లోకే బ్రహ్మ ఆత్మత్వేన ప్రసిద్ధమస్తి, తతో జ్ఞాతమేవేత్యజిజ్ఞాస్యత్వం పునరాపన్నమ్; న । తద్విశేషం ప్రతి విప్రతిపత్తేః । దేహమాత్రం చైతన్యవిశిష్టమాత్మేతి ప్రాకృతా జనా లోకాయతికాశ్చ ప్రతిపన్నాః । ఇన్ద్రియాణ్యేవ చేతనాన్యాత్మేత్యపరే । మన ఇత్యన్యే । విజ్ఞానమాత్రం క్షణికమిత్యేకే । శూన్యమిత్యపరే । అస్తి దేహాదివ్యతిరిక్తః సంసారీ కర్తా భోక్తేత్యపరే । భోక్తైవ కేవలం న కర్తేత్యేకే । అస్తి తద్వ్యతిరిక్త ఈశ్వరః సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి కేచిత్ । ఆత్మా స భోక్తురిత్యపరే । ఎవం బహవో విప్రతిపన్నా యుక్తివాక్యతదాభాససమాశ్రయాః సన్తః । తత్రావిచార్య యత్కిఞ్చిత్ప్రతిపద్యమానో నిఃశ్రేయసాత్ప్రతిహన్యేత, అనర్థం చేయాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపన్యాసముఖేన వేదాన్తవాక్యమీమాంసా తదవిరోధితర్కోపకరణా నిఃశ్రేయసప్రయోజనా ప్రస్తూయతే ॥ ౧ ॥
బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమిత్యుక్తమ్ । కింలక్షణకం పునస్తద్బ్రహ్మేత్యత ఆహ భగవాన్సూత్రకారః —
జన్మాద్యస్య యతః ॥ ౨ ॥
జన్మ ఉత్పత్తిః ఆదిః అస్య —
ఇతి తద్గుణసంవిజ్ఞానో బహువ్రీహిః ।
జన్మస్థితిభఙ్గం సమాసార్థః ।
జన్మనశ్చాదిత్వం శ్రుతినిర్దేశాపేక్షం వస్తువృత్తాపేక్షం చ ।
శ్రుతినిర్దేశస్తావత్ —
‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి,
అస్మిన్వాక్యే జన్మస్థితిప్రలయానాం క్రమదర్శనాత్ ।
వస్తువృత్తమపి —
జన్మనా లబ్ధసత్తాకస్య ధర్మిణః స్థితిప్రలయసమ్భవాత్ ।
అస్యేతి ప్రత్యక్షాదిసన్నిధాపితస్య ధర్మిణ ఇదమా నిర్దేశః ।
షష్ఠీ జన్మాదిధర్మసమ్బన్ధార్థా ।
యత ఇతి కారణనిర్దేశః ।
అస్య జగతో నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతస్య అనేకకర్తృభోక్తృసంయుక్తస్య ప్రతినియతదేశకాలనిమిత్తక్రియాఫలాశ్రయస్య మనసాప్యచిన్త్యరచనారూపస్య జన్మస్థితిభఙ్గం యతః సర్వజ్ఞాత్సర్వశక్తేః కారణాద్భవతి,
తద్బ్రహ్మేతి వాక్యశేషః ।
అన్యేషామపి భావవికారాణాం త్రిష్వేవాన్తర్భావ ఇతి జన్మస్థితినాశానామిహ గ్రహణమ్ ।
యాస్కపరిపఠితానాం తు ‘
జాయతేఽస్తి’
ఇత్యాదీనాం గ్రహణే తేషాం జగతః స్థితికాలే సమ్భావ్యమానత్వాన్మూలకారణాదుత్పత్తిస్థితినాశా జగతో న గృహీతాః స్యురిత్యాశఙ్క్యేత ।
తన్మా శఙ్కి;
ఇతి యా ఉత్పత్తిర్బ్రహ్మణః,
తత్రైవ స్థితిః ప్రలయశ్చ,
త ఎవ గృహ్యన్తే ।
న యథోక్తవిశేషణస్య జగతో యథోక్తవిశేషణమీశ్వరం ముక్త్వా,
అన్యతః ప్రధానాదచేతనాత్ అణుభ్యః అభావాత్ సంసారిణో వా ఉత్పత్త్యాది సమ్భావయితుం శక్యమ్ ।
న చ స్వభావతః,
విశిష్టదేశకాలనిమిత్తానామిహోపాదానాత్ ।
ఎతదేవానుమానం సంసారివ్యతిరిక్తేశ్వరాస్తిత్వాదిసాధనం మన్యన్తే ఈశ్వరకారణవాదినః ॥
నన్విహాపి తదేవోపన్యస్తం జన్మాదిసూత్రే ।
న;
వేదాన్తవాక్యకుసుమగ్రథనార్థత్వాత్సూత్రాణామ్ ।
వేదాన్తవాక్యాని హి సూత్రైరుదాహృత్య విచార్యన్తే ।
వాక్యార్థవిచారణాధ్యవసాననిర్వృత్తా హి బ్రహ్మావగతిః,
నానుమానాదిప్రమాణాన్తరనిర్వృత్తా ।
సత్సు తు వేదాన్తవాక్యేషు జగతో జన్మాదికారణవాదిషు,
తదర్థగ్రహణదార్ఢ్యాయ అనుమానమపి వేదాన్తవాక్యావిరోధి ప్రమాణం భవత్ ,
న నివార్యతే,
శ్రుత్యైవ చ సహాయత్వేన తర్కస్యాభ్యుపేతత్వాత్ ।
తథా హి —
‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి శ్రుతిః ‘పణ్డితో మేధావీ గన్ధారానేవోపసమ్పద్యేతైవమేవేహాచార్యవాన్పురుషో వేద’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి చ పురుషబుద్ధిసాహాయ్యమాత్మనో దర్శయతి ।
న ధర్మజిజ్ఞాసాయామివ శ్రుత్యాదయ ఎవ ప్రమాణం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామ్ ।
కిన్తు శ్రుత్యాదయోఽనుభవాదయశ్చ యథాసమ్భవమిహ ప్రమాణమ్ ,
అనుభవావసానత్వాద్భూతవస్తువిషయత్వాచ్చ బ్రహ్మజ్ఞానస్య ।
కర్తవ్యే హి విషయే నానుభవాపేక్షాస్తీతి శ్రుత్యాదీనామేవ ప్రామాణ్యం స్యాత్ ,
పురుషాధీనాత్మలాభత్వాచ్చ కర్తవ్యస్య ।
కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుం శక్యం లౌకికం వైదికం చ కర్మ;
యథా అశ్వేన గచ్ఛతి,
పద్భ్యామ్ ,
అన్యథా వా,
న వా గచ్ఛతీతి ।
తథా ‘
అతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి,
నాతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి’ ‘
ఉదితే జుహోతి,
అనుదితే జుహోతి’
ఇతి విధిప్రతిషేధాశ్చ అత్ర అర్థవన్తః స్యుః,
వికల్పోత్సర్గాపవాదాశ్చ ।
న తు వస్తు ‘
ఎవమ్ ,
నైవమ్’ ‘
అస్తి,
నాస్తి’
ఇతి వా వికల్ప్యతే ।
వికల్పనాస్తు పురుషబుద్ధ్యపేక్షాః ।
న వస్తుయాథాత్మ్యజ్ఞానం పురుషబుద్ధ్యపేక్షమ్ ।
కిం తర్హి ?
వస్తుతన్త్రమేవ తత్ ।
న హి స్థాణావేకస్మిన్ ‘
స్థాణుర్వా,
పురుషోఽన్యో వా’
ఇతి తత్త్వజ్ఞానం భవతి ।
తత్ర ‘
పురుషోఽన్యో వా’
ఇతి మిథ్యాజ్ఞానమ్ । ‘
స్థాణురేవ’
ఇతి తత్త్వజ్ఞానమ్ ,
వస్తుతన్త్రత్వాత్ ।
ఎవం భూతవస్తువిషయాణాం ప్రామాణ్యం వస్తుతన్త్రమ్ ।
తత్రైవం సతి బ్రహ్మజ్ఞానమపి వస్తుతన్త్రమేవ,
భూతవస్తువిషయత్వాత్ ।
నను భూతవస్తుత్వే బ్రహ్మణః ప్రమాణాన్తరవిషయత్వమేవేతి వేదాన్తవాక్యవిచారణా అనర్థికైవ ప్రాప్తా ।
న;
ఇన్ద్రియావిషయత్వేన సమ్బన్ధాగ్రహణాత్ ।
స్వభావతో విషయవిషయాణీన్ద్రియాణి,
న బ్రహ్మవిషయాణి ।
సతి హీన్ద్రియవిషయత్వే బ్రహ్మణః ఇదం బ్రహ్మణా సమ్బద్ధం కార్యమితి గృహ్యేత ।
కార్యమాత్రమేవ తు గృహ్యమాణమ్ —
కిం బ్రహ్మణా సమ్బద్ధమ్ ?
కిమన్యేన కేనచిద్వా సమ్బద్ధమ్ ? —
ఇతి న శక్యం నిశ్చేతుమ్ ।
తస్మాజ్జన్మాదిసూత్రం నానుమానోపన్యాసార్థమ్ ।
కిం తర్హి ?
వేదాన్తవాక్యప్రదర్శనార్థమ్ ।
కిం పునస్తద్వేదాన్తవాక్యం యత్ సూత్రేణేహ లిలక్షయిషితమ్ ?
‘భృగుర్వై వారుణిః । వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్యాహ —
‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే । యేన జాతాని జీవన్తి । యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి । తద్విజిజ్ఞాసస్వ । తద్బ్రహ్మేతి । ’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) తస్య చ నిర్ణయవాక్యమ్ —
‘ఆనన్దాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । ఆనన్దేన జాతాని జీవన్తి । ఆనన్దం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి ।
అన్యాన్యప్యేవంజాతీయకాని వాక్యాని నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావసర్వజ్ఞస్వరూపకారణవిషయాణి ఉదాహర్తవ్యాని ॥ ౨ ॥
జగత్కారణత్వప్రదర్శనేన సర్వజ్ఞం బ్రహ్మేత్యుపక్షిప్తమ్ , తదేవ ద్రఢయన్నాహ —
శాస్త్రయోనిత్వాత్ ॥ ౩ ॥
మహత ఋగ్వేదాదేః శాస్త్రస్య అనేకవిద్యాస్థానోపబృంహితస్య ప్రదీపవత్సర్వార్థావద్యోతినః సర్వజ్ఞకల్పస్య యోనిః కారణం బ్రహ్మ ।
న హీదృశస్య శాస్త్రస్య ఋగ్వేదాదిలక్షణస్య సర్వజ్ఞగుణాన్వితస్య సర్వజ్ఞాదన్యతః సమ్భవోఽస్తి ।
యద్యద్విస్తరార్థం శాస్త్రం యస్మాత్పురుషవిశేషాత్సమ్భవతి,
యథా వ్యాకరణాది పాణిన్యాదేః జ్ఞేయైకదేశార్థమపి,
స తతోఽప్యధికతరవిజ్ఞాన ఇతి ప్రసిద్ధం లోకే ।
కిము వక్తవ్యమ్ —
అనేకశాఖాభేదభిన్నస్య దేవతిర్యఙ్మనుష్యవర్ణాశ్రమాదిప్రవిభాగహేతోః ఋగ్వేదాద్యాఖ్యస్య సర్వజ్ఞానాకరస్య అప్రయత్నేనైవ లీలాన్యాయేన పురుషనిఃశ్వాసవత్ యస్మాన్మహతో భూతాత్ యోనేః సమ్భవః —
‘అస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతత్ యదృగ్వేదః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదిశ్రుతేః —
తస్య మహతో భూతస్య నిరతిశయం సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిమత్త్వం చేతి ॥
అథవా యథోక్తమృగ్వేదాదిశాస్త్రం యోనిః కారణం ప్రమాణమస్య బ్రహ్మణో యథావత్స్వరూపాధిగమే ।
శాస్త్రాదేవ ప్రమాణాత్ జగతో జన్మాదికారణం బ్రహ్మాధిగమ్యత ఇత్యభిప్రాయః ।
శాస్త్రముదాహృతం పూర్వసూత్రే —
‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యాది ।
కిమర్థం తర్హీదం సూత్రమ్ ,
యావతా పూర్వసూత్ర ఎవ ఎవంజాతీయకం శాస్త్రముదాహరతా శాస్త్రయోనిత్వం బ్రహ్మణో దర్శితమ్ ।
ఉచ్యతే —
తత్ర సూత్రాక్షరేణ స్పష్టం శాస్త్రస్యానుపాదానాజ్జన్మాదిసూత్రేణ కేవలమనుమానముపన్యస్తమిత్యాశఙ్క్యేత;
తామాశఙ్కాం నివర్తయితుమిదం సూత్రం ప్రవవృతే — ‘
శాస్త్రయోనిత్వాత్’
ఇతి ॥ ౩ ॥
కథం పునర్బ్రహ్మణః శాస్త్రప్రమాణకత్వముచ్యతే, యావతా ‘ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యమతదర్థానామ్’ (జై. సూ. ౧ । ౨ । ౧) ఇతి క్రియాపరత్వం శాస్త్రస్య ప్రదర్శితమ్ । అతో వేదాన్తానామానర్థక్యమ్ , అక్రియార్థత్వాత్ । కర్తృదేవతాదిప్రకాశనార్థత్వేన వా క్రియావిధిశేషత్వమ్ , ఉపాసనాదిక్రియాన్తరవిధానార్థత్వం వా । న హి పరినిష్ఠితవస్తుప్రతిపాదనం సమ్భవతి; ప్రత్యక్షాదివిషయత్వాత్పరినిష్ఠితవస్తునః । తత్ప్రతిపాదనే చ హేయోపాదేయరహితే పురుషార్థాభావాత్ । అత ఎవ ‘సోఽరోదీత్’ ఇత్యేవమాదీనామానర్థక్యం మా భూదితి ‘విధినా త్వేకవాక్యత్వాత్స్తుత్యర్థేన విధీనాం స్యుః’ (జై. సూ. ౧ । ౨ । ౭) ఇతి స్తావకత్వేనార్థవత్త్వముక్తమ్ । మన్త్రాణాం చ ‘ఇషే త్వా’ ఇత్యాదీనాం క్రియాతత్సాధనాభిధాయిత్వేన కర్మసమవాయిత్వముక్తమ్ । అతో న క్వచిదపి వేదవాక్యానాం విధిసంస్పర్శమన్తరేణార్థవత్తా దృష్టా ఉపపన్నా వా । న చ పరినిష్ఠితే వస్తుస్వరూపే విధిః సమ్భవతి, క్రియావిషయత్వాద్విధేః । తస్మాత్కర్మాపేక్షితకర్తృదేవతాదిస్వరూపప్రకాశనేన క్రియావిధిశేషత్వం వేదాన్తానామ్ । అథ ప్రకరణాన్తరభయాన్నైతదభ్యుపగమ్యతే, తథాపి స్వవాక్యగతోపాసనాదికర్మపరత్వమ్ । తస్మాన్న బ్రహ్మణః శాస్త్రయోనిత్వమితి ప్రాప్తే, ఉచ్యతే —
తత్తు సమన్వయాత్ ॥ ౪ ॥
తుశబ్దః పూర్వపక్షవ్యావృత్త్యర్థః ।
తద్బ్రహ్మ సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి జగదుత్పత్తిస్థితిలయకారణం వేదాన్తశాస్త్రాదేవావగమ్యతే ।
కథమ్ ?
సమన్వయాత్ ।
సర్వేషు హి వేదాన్తేషు వాక్యాని తాత్పర్యేణైతస్యార్థస్య ప్రతిపాదకత్వేన సమనుగతాని —
‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమ్అయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ‘బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాత్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ఇత్యాదీని ।
న చ తద్గతానాం పదానాం బ్రహ్మస్వరూపవిషయే నిశ్చితే సమన్వయేఽవగమ్యమానే అర్థాన్తరకల్పనా యుక్తా,
శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ ।
న చ తేషాం కర్తృదేవతాదిస్వరూపప్రతిపాదనపరతా అవసీయతే,
‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యాదిక్రియాకారకఫలనిరాకరణశ్రుతేః ।
న చ పరినిష్ఠితవస్తుస్వరూపత్వేఽపి ప్రత్యక్షాదివిషయత్వం బ్రహ్మణః,
‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి బ్రహ్మాత్మభావస్య శాస్త్రమన్తరేణానవగమ్యమానత్వాత్ ।
యత్తు హేయోపాదేయరహితత్వాదుపదేశానర్థక్యమితి,
నైష దోషః;
హేయోపాదేయశూన్యబ్రహ్మాత్మతావగమాదేవ సర్వక్లేశప్రహాణాత్పురుషార్థసిద్ధేః ।
దేవతాదిప్రతిపాదనస్య తు స్వవాక్యగతోపాసనార్థత్వేఽపి న కశ్చిద్విరోధః ।
న తు తథా బ్రహ్మణ ఉపాసనావిధిశేషత్వం సమ్భవతి,
ఎకత్వే హేయోపాదేయశూన్యతయా క్రియాకారకాదిద్వైతవిజ్ఞానోపమర్దోపపత్తేః ।
న హి ఎకత్వవిజ్ఞానేనోన్మథితస్య ద్వైతవిజ్ఞానస్య పునః సమ్భవోఽస్తి యేనోపాసనావిధిశేషత్వం బ్రహ్మణః ప్రతిపాద్యేత ।
యద్యప్యన్యత్ర వేదవాక్యానాం విధిసంస్పర్శమన్తరేణ ప్రమాణత్వం న దృష్టమ్ ,
తథాప్యాత్మవిజ్ఞానస్య ఫలపర్యన్తత్వాన్న తద్విషయస్య శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యం శక్యం ప్రత్యాఖ్యాతుమ్ ।
న చానుమానగమ్యం శాస్త్రప్రామాణ్యమ్ ,
యేనాన్యత్ర దృష్టం నిదర్శనమపేక్ష్యేత ।
తస్మాత్సిద్ధం బ్రహ్మణః శాస్త్రప్రమాణకత్వమ్ ॥
అత్రాపరే ప్రత్యవతిష్ఠన్తే —
యద్యపి శాస్త్రప్రమాణకం బ్రహ్మ,
తథాపి ప్రతిపత్తివిధివిషయతయైవ శాస్త్రేణ బ్రహ్మ సమర్ప్యతే ।
యథా యూపాహవనీయాదీన్యలౌకికాన్యపి విధిశేషతయా శాస్త్రేణ సమర్ప్యన్తే,
తద్వత్ ।
కుత ఎతత్ ?
ప్రవృత్తినివృత్తిప్రయోజనత్వాచ్ఛాస్త్రస్య ।
తథా హి శాస్త్రతాత్పర్యవిద ఆహుః — ‘
దృష్టో హి తస్యార్థః కర్మావబోధనం నామ’
ఇతి; ‘
చోదనేతి క్రియాయాః ప్రవర్తకం వచనమ్’
‘తస్య జ్ఞానముపదేశః’ (జై. సూ. ౧ । ౧ । ౫), ‘తద్భూతానాం క్రియార్థేన సమామ్నాయః’ (జై. సూ. ౧ । ౧ । ౨౫) ‘ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యమతదర్థానామ్’ (జై. సూ. ౧ । ౨ । ౧) ఇతి చ ।
అతః పురుషం క్వచిద్విషయవిశేషే ప్రవర్తయత్కుతశ్చిద్విషయవిశేషాన్నివర్తయచ్చార్థవచ్ఛాస్త్రమ్ ।
తచ్ఛేషతయా చాన్యదుపయుక్తమ్ ।
తత్సామాన్యాద్వేదాన్తానామపి తథైవార్థవత్త్వం స్యాత్ ।
సతి చ విధిపరత్వే యథా స్వర్గాదికామస్యాగ్నిహోత్రాదిసాధనం విధీయతే,
ఎవమమృతత్వకామస్య బ్రహ్మజ్ఞానం విధీయత ఇతి యుక్తమ్ ।
నన్విహ జిజ్ఞాస్యవైలక్షణ్యముక్తమ్ —
కర్మకాణ్డే భవ్యో ధర్మో జిజ్ఞాస్యః,
ఇహ తు భూతం నిత్యనిర్వృత్తం బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యమితి;
తత్ర ధర్మజ్ఞానఫలాదనుష్ఠానాపేక్షాద్విలక్షణం బ్రహ్మజ్ఞానఫలం భవితుమర్హతి ।
నార్హత్యేవం భవితుమ్ ,
కార్యవిధిప్రయుక్తస్యైవ బ్రహ్మణః ప్రతిపాద్యమానత్వాత్ ।
‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా ... సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ‘ఆత్మానమేవ లోకముపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౫) ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిషు విధానేషు సత్సు, ‘
కోఽసావాత్మా ?’ ‘
కిం తద్బ్రహ్మ ?’
ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్స్వరూపసమర్పణేన సర్వే వేదాన్తా ఉపయుక్తాః —
నిత్యః సర్వజ్ఞః సర్వగతో నిత్యతృప్తో నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావో విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ ఇత్యేవమాదయః ।
తదుపాసనాచ్చ శాస్త్రదృష్టోఽదృష్టో మోక్షః ఫలం భవిష్యతి ।
కర్తవ్యవిధ్యననుప్రవేశే తు వస్తుమాత్రకథనే హానోపాదానాసమ్భవాత్ ‘
సప్తద్వీపా వసుమతీ’ ‘
రాజాసౌ గచ్ఛతి’
ఇత్యాదివాక్యవద్వేదాన్తవాక్యానామానర్థక్యమేవ స్యాత్ ।
నను వస్తుమాత్రకథనేఽపి ‘
రజ్జురియమ్ ,
నాయం సర్పః’
ఇత్యాదౌ భ్రాన్తిజనితభీతినివర్తనేనార్థవత్త్వం దృష్టమ్ ।
తథేహాప్యసంసార్యాత్మవస్తుకథనేన సంసారిత్వభ్రాన్తినివర్తనేనార్థవత్త్వం స్యాత్ ।
స్యాదేతదేవమ్ ,
యది రజ్జుస్వరూపశ్రవణమాత్రేణేవ సర్పభ్రాన్తిః,
సంసారిత్వభ్రాన్తిర్బ్రహ్మస్వరూపశ్రవణమాత్రేణ నివర్తేత;
న తు నివర్తతే ।
శ్రుతబ్రహ్మణోఽపి యథాపూర్వం సుఖదుఃఖాదిసంసారిధర్మదర్శనాత్ ।
‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి చ శ్రవణోత్తరకాలయోర్మనననిదిధ్యాసనయోర్విధిదర్శనాత్ ।
తస్మాత్ప్రతిపత్తివిధివిషయతయైవ శాస్త్రప్రమాణకం బ్రహ్మాభ్యుపగన్తవ్యమితి ॥
అత్రాభిధీయతే —
న;
కర్మబ్రహ్మవిద్యాఫలయోర్వైలక్షణ్యాత్ ।
శారీరం వాచికం మానసం చ కర్మ శ్రుతిస్మృతిసిద్ధం ధర్మాఖ్యమ్ ,
యద్విషయా జిజ్ఞాసా ‘అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా’ (జై. సూ. ౧ । ౧ । ౧) ఇతి సూత్రితా ।
అధర్మోఽపి హింసాదిః ప్రతిషేధచోదనాలక్షణత్వాజ్జిజ్ఞాస్యః పరిహారాయ ।
తయోశ్చోదనాలక్షణయోరర్థానర్థయోర్ధర్మాధర్మయోః ఫలే ప్రత్యక్షే సుఖదుఃఖే శరీరవాఙ్మనోభిరేవోపభుజ్యమానే విషయేన్ద్రియసంయోగజన్యే బ్రహ్మాదిషు స్థావరాన్తేషు ప్రసిద్ధే ।
మనుష్యత్వాదారభ్య బ్రహ్మాన్తేషు దేహవత్సు సుఖతారతమ్యమనుశ్రూయతే ।
తతశ్చ తద్ధేతోర్ధర్మస్యాపి తారతమ్యం గమ్యతే ।
ధర్మతారతమ్యాదధికారితారతమ్యమ్ ।
ప్రసిద్ధం చార్థిత్వసామర్థ్యాదికృతమధికారితారతమ్యమ్ ।
తథా చ యాగాద్యనుష్ఠాయినామేవ విద్యాసమాధివిశేషాదుత్తరేణ పథా గమనమ్ ,
కేవలైరిష్టాపూర్తదత్తసాధనైర్ధూమాదిక్రమేణ దక్షిణేన పథా గమనమ్ ,
తత్రాపి సుఖతారతమ్యమ్ ,
తత్సాధనతారతమ్యం చ శాస్త్రాత్ ‘యావత్సమ్పాతముషిత్వా’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) ఇత్యస్మాద్గమ్యతే ।
తథా మనుష్యాదిషు స్థావరాన్తేషు సుఖలవశ్చోదనాలక్షణధర్మసాధ్య ఎవేతి గమ్యతే తారతమ్యేన వర్తమానః ।
తథోర్ధ్వగతేష్వధోగతేషు చ దేహవత్సు దుఃఖతారతమ్యదర్శనాత్తద్ధేతోరధర్మస్య ప్రతిషేధచోదనాలక్షణస్య తదనుష్ఠాయినాం చ తారతమ్యం గమ్యతే ।
ఎవమవిద్యాదిదోషవతాం ధర్మాధర్మతారతమ్యనిమిత్తం శరీరోపాదానపూర్వకం సుఖదుఃఖతారతమ్యమనిత్యం సంసారరూపం శ్రుతిస్మృతిన్యాయప్రసిద్ధమ్ ।
తథా చ శ్రుతిః ‘
న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి’
ఇతి యథావర్ణితం సంసారరూపమనువదతి ।
‘అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇతి ప్రియాప్రియస్పర్శనప్రతిషేధాచ్చోదనాలక్షణధర్మకార్యత్వం మోక్షాఖ్యస్యాశరీరత్వస్య ప్రతిషిధ్యత ఇతి గమ్యతే ।
ధర్మకార్యత్వే హి ప్రియాప్రియస్పర్శనప్రతిషేధో నోపపద్యేత ।
అశరీరత్వమేవ ధర్మకార్యమితి చేత్ ,
న ।
తస్య స్వాభావికత్వాత్ —
‘అశరీరꣳ శరీరేష్వనవస్థేష్వవస్థితమ్ । మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౨), ‘అప్రాణో హ్యమనాః శుభ్రః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨), ‘అసఙ్గో హ్యయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
అత ఎవానుష్ఠేయకర్మఫలవిలక్షణం మోక్షాఖ్యమశరీరత్వం నిత్యమితి సిద్ధమ్ ।
తత్ర కిఞ్చిత్పరిణామినిత్యం యస్మిన్విక్రియమాణేఽపి తదేవేదమితి బుద్ధిర్న విహన్యతే;
యథా పృథివ్యాది జగన్నిత్యత్వవాదినామ్ ,
యథా వా సాఙ్ఖ్యానాం గుణాః ।
ఇదం తు పారమార్థికం కూటస్థనిత్యం వ్యోమవత్సర్వవ్యాపి సర్వవిక్రియారహితం నిత్యతృప్తం నిరవయవం స్వయంజ్యోతిఃస్వభావమ్ ,
యత్ర ధర్మాధర్మౌ సహ కార్యేణ కాలత్రయం చ నోపావర్తేతే ।
తదేతదశరీరత్వం మోక్షాఖ్యమ్ —
‘అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాదన్యత్రాస్మాత్కృతాకృతాత్ । అన్యత్ర భూతాచ్చ భవ్యాచ్చ’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
అతస్తద్బ్రహ్మ,
యస్యేయం జిజ్ఞాసా ప్రస్తుతా ।
తద్యది కర్తవ్యశేషత్వేనోపదిశ్యేత,
తేన చ కర్తవ్యేన సాధ్యశ్చేన్మోక్షోఽభ్యుపగమ్యేత,
అనిత్య ఎవ స్యాత్ ।
తత్రైవం సతి యథోక్తకర్మఫలేష్వేవ తారతమ్యావస్థితేష్వనిత్యేషు కశ్చిదతిశయో మోక్ష ఇతి ప్రసజ్యేత ।
నిత్యశ్చ మోక్షః సర్వైర్మోక్షవాదిభిరభ్యుపగమ్యతే ।
అతో న కర్తవ్యశేషత్వేన బ్రహ్మోపదేశో యుక్తః ।
అపి చ ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯), ‘క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯), ‘ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧), ‘అభయం వై జనక ప్రాప్తోఽసి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౪,) ‘తదాత్మానమేవావేదహం బ్రహ్మాస్మీతి, తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ (వాజసనేయి బ్రహ్మణ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦), ‘తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇత్యేవమాద్యాః శ్రుతయో బ్రహ్మవిద్యానన్తరమేవ మోక్షం దర్శయన్త్యో మధ్యే కార్యాన్తరం వారయన్తి ।
తథా ‘తద్ధైతత్పశ్యన్నృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవం సూర్యశ్చ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి బ్రహ్మదర్శనసర్వాత్మభావయోర్మధ్యే కర్తవ్యాన్తరవారణాయోదాహార్యమ్ —
యథా ‘
తిష్ఠన్గాయతి’
ఇతి తిష్ఠతిగాయత్యోర్మధ్యే తత్కర్తృకం కార్యాన్తరం నాస్తీతి గమ్యతే ।
‘త్వం హి నః పితా యోఽస్మాకమవిద్యాయాః పరం పారం తారయసి’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౮), ‘శ్రుతం హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిదితి; సోఽహం భగవః శోచామి, తం మా భగవాఞ్ఛోకస్య పారం తారయతు’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ‘తస్మై మృదితకషాయాయ తమసః పారం దర్శయతి భగవాన్సనత్కుమారః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇతి చైవమాద్యాః శ్రుతయో మోక్షప్రతిబన్ధనివృత్తిమాత్రమేవాత్మజ్ఞానస్య ఫలం దర్శయన్తి ।
తథా చ ఆచార్యప్రణీతం న్యాయోపబృంహితం సూత్రమ్ —
‘దుఃఖజన్మప్రవృత్తిదోషమిథ్యాజ్ఞానానాముత్తరోత్తరాపాయే తదనన్తరాపాయాదపవర్గః’ (న్యా. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి ।
మిథ్యాజ్ఞానాపాయశ్చ బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానాద్భవతి ।
న చేదం బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానం సమ్పద్రూపమ్ —
యథా ‘అనన్తం వై మనోఽనన్తా విశ్వేదేవా అనన్తమేవ స తేన లోకం జయతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౧ । ౯) ఇతి ।
న చాధ్యాసరూపమ్ —
యథా ‘మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) ‘ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇతి చ మనఆదిత్యాదిషు బ్రహ్మదృష్ట్యధ్యాసః ।
నాపి విశిష్టక్రియాయోగనిమిత్తమ్ ‘వాయుర్వావ సంవర్గః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౧) ‘ప్రాణో వావ సంవర్గః’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ఇతివత్ ।
నాప్యాజ్యావేక్షణాదికర్మవత్కర్మాఙ్గసంస్కారరూపమ్ ।
సమ్పదాదిరూపే హి బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానేఽభ్యుపగమ్యమానే,
‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యేవమాదీనాం వాక్యానాం బ్రహ్మాత్మైకత్వవస్తుప్రతిపాదనపరః పదసమన్వయః పీడ్యేత ।
‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయాః’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి చైవమాదీన్యవిద్యానివృత్తిఫలశ్రవణాన్యుపరుధ్యేరన్ ।
‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి చైవమాదీని తద్భావాపత్తివచనాని సమ్పదాదిరూపత్వే న సామఞ్జస్యేనోపపద్యేరన్ ।
తస్మాన్న సమ్పదాదిరూపం బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానమ్ ।
అతో న పురుషవ్యాపారతన్త్రా బ్రహ్మవిద్యా ।
కిం తర్హి ?
ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవిషయవస్తుజ్ఞానవద్వస్తుతన్త్రైవ ।
ఎవంభూతస్య బ్రహ్మణస్తజ్జ్ఞానస్య చ న కయాచిద్యుక్త్యా శక్యః కార్యానుప్రవేశః కల్పయితుమ్ ।
న చ విదిక్రియాకర్మత్వేన కార్యానుప్రవేశో బ్రహ్మణః —
‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇతి విదిక్రియాకర్మత్వప్రతిషేధాత్ ,
‘యేనేదం సర్వం విజానాతి తం కేన విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి చ ।
తథోపాస్తిక్రియాకర్మత్వప్రతిషేధోఽపి భవతి — ‘
యద్వాచానభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే’
ఇత్యవిషయత్వం బ్రహ్మణ ఉపన్యస్య,
‘తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి, నేదం యదిదముపాసతే’ (కే. ఉ. ౧ । ౫) ఇతి ।
అవిషయత్వే బ్రహ్మణః శాస్త్రయోనిత్వానుపపత్తిరితి చేత్ ,
న;
అవిద్యాకల్పితభేదనివృత్తిపరత్వాచ్ఛాస్త్రస్య ।
న హి శాస్త్రమిదంతయా విషయభూతం బ్రహ్మ ప్రతిపిపాదయిషతి ।
కిం తర్హి ?
ప్రత్యగాత్మత్వేనావిషయతయా ప్రతిపాదయత్ అవిద్యాకల్పితం వేద్యవేదితృవేదనాదిభేదమపనయతి ।
తథా చ శాస్త్రమ్ —
‘యస్యామతం తస్య మతం మతం యస్య న వేద సః । అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ (కే. ఉ. ౨ । ౩) ‘న దృష్టేర్ద్రష్టారం పశ్యేః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ‘న విజ్ఞాతేర్విజ్ఞాతారం విజానీయాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి చైవమాది ।
అతోఽవిద్యాకల్పితసంసారిత్వనివర్తనేన నిత్యముక్తాత్మస్వరూపసమర్పణాన్న మోక్షస్యానిత్యత్వదోషః ।
యస్య తూత్పాద్యో మోక్షః,
తస్య మానసం వాచికం కాయికం వా కార్యమపేక్షత ఇతి యుక్తమ్ ।
తథా వికార్యత్వే చ ।
తయోః పక్షయోర్మోక్షస్య ధ్రువమనిత్యత్వమ్ ।
న హి దధ్యాది వికార్యమ్ ఉత్పాద్యం వా ఘటాది నిత్యం దృష్టం లోకే ।
న చ ఆప్యత్వేనాపి కార్యాపేక్షా,
స్వాత్మస్వరూపత్వే సత్యనాప్యత్వాత్;
స్వరూపవ్యతిరిక్తత్వేఽపి బ్రహ్మణో నాప్యత్వమ్ ,
సర్వగతత్వేన నిత్యాప్తస్వరూపత్వాత్సర్వేణ బ్రహ్మణ ఆకాశస్యేవ ।
నాపి సంస్కార్యో మోక్షః,
యేన వ్యాపారమపేక్షేత ।
సంస్కారో హి నామ సంస్కార్యస్య గుణాధానేన వా స్యాత్ ,
దోషాపనయనేన వా ।
న తావద్గుణాధానేన సమ్భవతి,
అనాధేయాతిశయబ్రహ్మస్వరూపత్వాన్మోక్షస్య ।
నాపి దోషాపనయనేన,
నిత్యశుద్ధబ్రహ్మస్వరూపత్వాన్మోక్షస్య ।
స్వాత్మధర్మ ఎవ సన్ తిరోభూతో మోక్షః క్రియయాత్మని సంస్క్రియమాణేఽభివ్యజ్యతే —
యథా ఆదర్శే నిఘర్షణక్రియయా సంస్క్రియమాణే భాస్వరత్వం ధర్మ ఇతి చేత్ ,
న;
క్రియాశ్రయత్వానుపపత్తేరాత్మనః ।
యదాశ్రయా హి క్రియా,
తమవికుర్వతీ నైవాత్మానం లభతే ।
యద్యాత్మా క్రియయా విక్రియేత,
అనిత్యత్వమాత్మనః ప్రసజ్యేత ।
‘అవికార్యోఽయముచ్యతే’(భ. గీ. ౨ । ౨౫) ఇతి చైవమాదీని వాక్యాని బాధ్యేరన్ ।
తచ్చానిష్టమ్ ।
తస్మాన్న స్వాశ్రయా క్రియా ఆత్మనః సమ్భవతి ।
అన్యాశ్రయాయాస్తు క్రియాయా అవిషయత్వాన్న తయాత్మా సంస్క్రియతే ।
నను దేహాశ్రయయా స్నానాచమనయజ్ఞోపవీతధారణాదినా క్రియయా దేహీ సంస్క్రియమాణో దృష్టః,
న;
దేహాదిసంహతస్యైవావిద్యాగృహీతస్యాత్మనః సంస్క్రియమాణత్వాత్ ।
ప్రత్యక్షం హి స్నానాచమనాదేర్దేహసమవాయిత్వమ్ ।
తయా దేహాశ్రయయా తత్సంహత ఎవ కశ్చిదవిద్యయాత్మత్వేన పరిగృహీతః సంస్క్రియత ఇతి యుక్తమ్ ।
యథా దేహాశ్రయచికిత్సానిమిత్తేన ధాతుసామ్యేన తత్సంహతస్య తదభిమానిన ఆరోగ్యఫలమ్ , ‘
అహమరోగః’
ఇతి యత్ర బుద్ధిరుత్పద్యతే —
ఎవం స్నానాచమనయజ్ఞోపవీతధారణాదికయా ‘
అహం శుద్ధః సంస్కృతః’
ఇతి యత్ర బుద్ధిరుత్పద్యతే,
స సంస్క్రియతే ।
స చ దేహేన సంహత ఎవ ।
తేనైవ హ్యహంకర్త్రా అహంప్రత్యయవిషయేణ ప్రత్యయినా సర్వాః క్రియా నిర్వర్త్యన్తే ।
తత్ఫలం చ స ఎవాశ్నాతి,
‘తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యోఽభిచాకశీతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ —
‘ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౪) ఇతి చ ।
తథా ‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా । కర్మాధ్యక్షః సర్వభూతాధివాసః సాక్షీ చేతా కేవలో నిర్గుణశ్చ’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇతి,
‘స పర్యగాచ్ఛుక్రమకాయమవ్రణమస్నావిరం శుద్ధమపాపవిద్ధమ్’ (ఈ. ఉ. ౮) ఇతి,
చ —
ఎతౌ మన్త్రావనాధేయాతిశయతాం నిత్యశుద్ధతాం చ బ్రహ్మణో దర్శయతః ।
బ్రహ్మభావశ్చ మోక్షః ।
తస్మాన్న సంస్కార్యోఽపి మోక్షః ।
అతోఽన్యన్మోక్షం ప్రతి క్రియానుప్రవేశద్వారం న శక్యం కేనచిద్దర్శయితుమ్ ।
తస్మాజ్జ్ఞానమేకం ముక్త్వా క్రియాయా గన్ధమాత్రస్యాప్యనుప్రవేశ ఇహ నోపపద్యతే ।
నను జ్ఞానం నామ మానసీ క్రియా,
న;
వైలక్షణ్యాత్ ।
క్రియా హి నామ సా,
యత్ర వస్తుస్వరూపనిరపేక్షైవ చోద్యతే,
పురుషచిత్తవ్యాపారాధీనా చ,
యథా —
‘యస్యై దేవతాయై హవిర్గృహీతం స్యాత్తాం మనసా ధ్యాయేద్వషట్కరిష్యన్’(ఐ॰బ్రా॰ ౩-౧-౮) ఇతి,
‘సన్ధ్యాం మనసా ధ్యాయేత్’ (ఐ. బ్రా. ౩ । ౮ । ౧) ఇతి చైవమాదిషు ।
ధ్యానం చిన్తనం యద్యపి మానసమ్ ,
తథాపి పురుషేణ కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుం శక్యమ్ ,
పురుషతన్త్రత్వాత్ ।
జ్ఞానం తు ప్రమాణజన్యమ్ ।
ప్రమాణం చ యథాభూతవస్తువిషయమ్ ।
అతో జ్ఞానం కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుమశక్యమ్ ।
కేవలం వస్తుతన్త్రమేవ తత్;
న చోదనాతన్త్రమ్ ,
నాపి పురుషతన్త్రమ్ ।
తస్మాన్మానసత్వేఽపి జ్ఞానస్య మహద్వైలక్షణ్యమ్ ।
యథా చ ‘పురుషో వావ గౌతమాగ్నిః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౭ । ౧) ‘యోషా వావ గౌతమాగ్నిః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౮ । ౧) ఇత్యత్ర యోషిత్పురుషయోరగ్నిబుద్ధిర్మానసీ భవతి ।
కేవలచోదనాజన్యత్వాత్ క్రియైవ సా పురుషతన్త్రా చ ।
యా తు ప్రసిద్ధేఽగ్నావగ్నిబుద్ధిః,
న సా చోదనాతన్త్రా;
నాపి పురుషతన్త్రా ।
కిం తర్హి ?
ప్రత్యక్షవిషయవస్తుతన్త్రైవేతి జ్ఞానమేవైతత్;
న క్రియా —
ఎవం సర్వప్రమాణవిషయవస్తుషు వేదితవ్యమ్ ।
తత్రైవం సతి యథాభూతబ్రహ్మాత్మవిషయమపి జ్ఞానం న చోదనాతన్త్రమ్ ।
తద్విషయే లిఙాదయః శ్రూయమాణా అపి అనియోజ్యవిషయత్వాత్కుణ్ఠీభవన్తి ఉపలాదిషు ప్రయుక్తక్షురతైక్ష్ణ్యాదివత్ ,
అహేయానుపాదేయవస్తువిషయత్వాత్ ।
కిమర్థాని తర్హి ‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాదీని విధిచ్ఛాయాని వచనాని ?
స్వాభావికప్రవృత్తివిషయవిముఖీకరణార్థానీతి బ్రూమః ।
యో హి బహిర్ముఖః ప్రవర్తతే పురుషః ‘
ఇష్టం మే భూయాదనిష్టం మా భూత్’
ఇతి,
న చ తత్రాత్యన్తికం పురుషార్థం లభతే,
తమాత్యన్తికపురుషార్థవాఞ్ఛినం స్వాభావికాత్కార్యకరణసఙ్ఘాతప్రవృత్తిగోచరాద్విముఖీకృత్య ప్రత్యగాత్మస్రోతస్తయా ప్రవర్తయన్తి ‘
ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’
ఇత్యాదీని;
తస్యాత్మాన్వేషణాయ ప్రవృత్తస్యాహేయమనుపాదేయం చాత్మతత్త్వముపదిశ్యతే —
‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్ ... కేన కం విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ‘విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యాదిభిః ।
యదప్యకర్తవ్యప్రధానమాత్మజ్ఞానం హానాయోపాదానాయ వా న భవతీతి,
తత్తథైవేత్యభ్యుపగమ్యతే ।
అలఙ్కారో హ్యయమస్మాకమ్ —
యద్బ్రహ్మాత్మావగతౌ సత్యాం సర్వకర్తవ్యతాహానిః కృతకృత్యతా చేతి ।
తథా చ శ్రుతిః —
‘ఆత్మానం చేద్విజానీయాదయమస్మీతి పూరుషః । కిమిచ్ఛన్కస్య కామాయ శరీరమనుసంజ్వరేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౨) ఇతి,
‘ఎతద్బుద్ధ్వా బుద్ధిమాన్స్యాత్కృతకృత్యశ్చ భారత’ (భ. గీ. ౧౫ । ౨౦) ఇతి చ స్మృతిః ।
తస్మాన్న ప్రతిపత్తివిధివిషయతయా బ్రహ్మణః సమర్పణమ్ ॥
యదపి కేచిదాహుః —
ప్రవృత్తినివృత్తివిధితచ్ఛేషవ్యతిరేకేణ కేవలవస్తువాదీ వేదభాగో నాస్తీతి,
తన్న ।
ఔపనిషదస్య పురుషస్యానన్యశేషత్వాత్ ।
యోఽసావుపనిషత్స్వేవాధిగతః పురుషోఽసంసారీ బ్రహ్మస్వరూపః ఉత్పాద్యాదిచతుర్విధద్రవ్యవిలక్షణః స్వప్రకరణస్థోఽనన్యశేషః,
నాసౌ నాస్తి నాధిగమ్యత ఇతి వా శక్యం వదితుమ్ ।
‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాత్మశబ్దాత్ ఆత్మనశ్చ ప్రత్యాఖ్యాతుమశక్యత్వాత్ ,
య ఎవ నిరాకర్తా తస్యైవాత్మత్వాత్ ।
నన్వాత్మా అహంప్రత్యయవిషయత్వాదుపనిషత్స్వేవ విజ్ఞాయత ఇత్యనుపపన్నమ్ ।
న,
తత్సాక్షిత్వేన ప్రత్యుక్తత్వాత్ ।
న హ్యహంప్రత్యయవిషయకర్తృవ్యతిరేకేణ తత్సాక్షీ సర్వభూతస్థః సమ ఎకః కూటస్థనిత్యః పురుషో విధికాణ్డే తర్కసమయే వా కేనచిదధిగతః సర్వస్యాత్మా ।
అతః స న కేనచిత్ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యః,
విధిశేషత్వం వా నేతుమ్;
ఆత్మత్వాదేవ చ సర్వేషామ్ —
న హేయో నాప్యుపాదేయః ।
సర్వం హి వినశ్యద్వికారజాతం పురుషాన్తం వినశ్యతి ।
పురుషో హి వినాశహేత్వభావాదవినాశీ ।
విక్రియాహేత్వభావాచ్చ కూటస్థనిత్యః ।
అత ఎవ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః;
తస్మాత్ ‘పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ‘తం త్వౌపనిషదం పురుషం పృచ్ఛామి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇతి చౌపనిషదత్వవిశేషణం పురుషస్యోపనిషత్సు ప్రాధాన్యేన ప్రకాశ్యమానత్వే ఉపపద్యతే ।
అతో భూతవస్తుపరో వేదభాగో నాస్తీతి వచనం సాహసమాత్రమ్ ॥
యదపి శాస్త్రతాత్పర్యవిదామనుక్రమణమ్ — ‘దృష్టో హి తస్యార్థః కర్మావబోధనమ్’ ఇత్యేవమాది, తత్ ధర్మజిజ్ఞాసావిషయత్వాద్విధిప్రతిషేధశాస్త్రాభిప్రాయం ద్రష్టవ్యమ్ । అపి చ ‘ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యమతదర్థానామ్’ ఇత్యేతదేకాన్తేనాభ్యుపగచ్ఛతాం భూతోపదేశానర్థక్యప్రసఙ్గః । ప్రవృత్తినివృత్తివిధివ్యతిరేకేణ భూతం చేద్వస్తూపదిశతి భవ్యార్థత్వేన, కూటస్థనిత్యం భూతం నోపదిశతీతి కో హేతుః । న హి భూతముపదిశ్యమానం క్రియా భవతి । అక్రియాత్వేఽపి భూతస్య క్రియాసాధనత్వాత్క్రియార్థ ఎవ భూతోపదేశ ఇతి చేత్ , నైష దోషః । క్రియార్థత్వేఽపి క్రియానిర్వర్తనశక్తిమద్వస్తూపదిష్టమేవ । క్రియార్థత్వం తు ప్రయోజనం తస్య । న చైతావతా వస్త్వనుపదిష్టం భవతి । యది నామోపదిష్టం కిం తవ తేన స్యాదితి, ఉచ్యతే — అనవగతాత్మవస్తూపదేశశ్చ తథైవ భవితుమర్హతి । తదవగత్యా మిథ్యాజ్ఞానస్య సంసారహేతోర్నివృత్తిః ప్రయోజనం క్రియత ఇత్యవిశిష్టమర్థవత్త్వం క్రియాసాధనవస్తూపదేశేన । అపి చ ‘బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః’ ఇతి చైవమాద్యా నివృత్తిరుపదిశ్యతే । న చ సా క్రియా । నాపి క్రియాసాధనమ్ । అక్రియార్థానాముపదేశోఽనర్థకశ్చేత్ , ‘బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః’ ఇత్యాదినివృత్త్యుపదేశానామానర్థక్యం ప్రాప్తమ్ । తచ్చానిష్టమ్ । న చ స్వభావప్రాప్తహన్త్యర్థానురాగేణ నఞః శక్యమప్రాప్తక్రియార్థత్వం కల్పయితుం హననక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యవ్యతిరేకేణ । నఞశ్చైష స్వభావః, యత్స్వసమ్బన్ధినోఽభావం బోధయతీతి । అభావబుద్ధిశ్చౌదాసీన్యకారణమ్ । సా చ దగ్ధేన్ధనాగ్నివత్స్వయమేవోపశామ్యతి । తస్మాత్ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యమేవ ‘బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః’ ఇత్యాదిషు ప్రతిషేధార్థం మన్యామహే, అన్యత్ర ప్రజాపతివ్రతాదిభ్యః । తస్మాత్పురుషార్థానుపయోగ్యుపాఖ్యానాదిభూతార్థవాదవిషయమానర్థక్యాభిధానం ద్రష్టవ్యమ్ ॥
యదప్యుక్తమ్ —
కర్తవ్యవిధ్యనుప్రవేశమన్తరేణ వస్తుమాత్రముచ్యమానమనర్థకం స్యాత్ ‘
సప్తద్వీపా వసుమతీ’
ఇత్యాదివదితి,
తత్పరిహృతమ్ । ‘
రజ్జురియమ్ ,
నాయం సర్పః’
ఇతి వస్తుమాత్రకథనేఽపి ప్రయోజనస్య దృష్టత్వాత్ ।
నను శ్రుతబ్రహ్మణోఽపి యథాపూర్వం సంసారిత్వదర్శనాన్న రజ్జుస్వరూపకథనవదర్థవత్త్వమిత్యుక్తమ్ ।
అత్రోచ్యతే —
నావగతబ్రహ్మాత్మభావస్య యథాపూర్వం సంసారిత్వం శక్యం దర్శయితుమ్ ,
వేదప్రమాణజనితబ్రహ్మాత్మభావవిరోధాత్ ।
న హి శరీరాద్యాత్మాభిమానినో దుఃఖభయాదిమత్త్వం దృష్టమితి,
తస్యైవ వేదప్రమాణజనితబ్రహ్మాత్మావగమే తదభిమాననివృత్తౌ తదేవ మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తం దుఃఖభయాదిమత్త్వం భవతీతి శక్యం కల్పయితుమ్ ।
న హి ధనినో గృహస్థస్య ధనాభిమానినో ధనాపహారనిమిత్తం దుఃఖం దృష్టమితి,
తస్యైవ ప్రవ్రజితస్య ధనాభిమానరహితస్య తదేవ ధనాపహారనిమిత్తం దుఃఖం భవతి ।
న చ కుణ్డలినః కుణ్డలిత్వాభిమాననిమిత్తం సుఖం దృష్టమితి తస్యైవ కుణ్డలవియుక్తస్య కుణ్డలిత్వాభిమానరహితస్య తదేవ కుణ్డలిత్వాభిమాననిమిత్తం సుఖం భవతి ।
తదుక్తం శ్రుత్యా —
‘అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇతి ।
శరీరే పతితేఽశరీరత్వం స్యాత్ ,
న జీవత ఇతి చేత్ ,
న;
సశరీరత్వస్య మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తత్వాత్ ।
న హ్యాత్మనః శరీరాత్మాభిమానలక్షణం మిథ్యాజ్ఞానం ముక్త్వా అన్యతః సశరీరత్వం శక్యం కల్పయితుమ్ ।
నిత్యమశరీరత్వమకర్మనిమిత్తత్వాదిత్యవోచామ ।
తత్కృతధర్మాధర్మనిమిత్తం సశరీరత్వమితి చేత్ ,
న ।
శరీరసమ్బన్ధస్యాసిద్ధత్వాత్ ధర్మాధర్మయోరాత్మకృతత్వాసిద్ధేః,
శరీరసమ్బన్ధస్య ధర్మాధర్మయోస్తత్కృతత్వస్య చేతరేతరాశ్రయత్వప్రసఙ్గాత్ ।
అన్ధపరమ్పరైషా అనాదిత్వకల్పనా ।
క్రియాసమవాయాభావాచ్చాత్మనః కర్తృత్వానుపపత్తేః ।
సన్నిధానమాత్రేణ రాజప్రభృతీనాం దృష్టం కర్తృత్వమితి చేత్ ,
న ।
ధనదానాద్యుపార్జితభృత్యసమ్బన్ధిత్వాత్తేషాం కర్తృత్వోపపత్తేః ।
న త్వాత్మనో ధనదానాదివచ్ఛరీరాదిభిః స్వస్వామిభావసమ్బన్ధనిమిత్తం కిఞ్చిచ్ఛక్యం కల్పయితుమ్ ।
మిథ్యాభిమానస్తు ప్రత్యక్షః సమ్బన్ధహేతుః ।
ఎతేన యజమానత్వమాత్మనో వ్యాఖ్యాతమ్ ।
అత్రాహుః —
దేహాదివ్యతిరిక్తస్యాత్మనః ఆత్మీయే దేహాదావభిమానో గౌణః,
న మిథ్యేతి చేత్ ,
న ।
ప్రసిద్ధవస్తుభేదస్య గౌణత్వముఖ్యత్వప్రసిద్ధేః ।
యస్య హి ప్రసిద్ధో వస్తుభేదః —
యథా కేసరాదిమానాకృతివిశేషోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సింహశబ్దప్రత్యయభాఙ్ముఖ్యోఽన్యః ప్రసిద్ధః,
తతశ్చాన్యః పురుషః ప్రాయికైః క్రౌర్యశౌర్యాదిభిః సింహగుణైః సమ్పన్నః సిద్ధః,
తస్య పురుషే సింహశబ్దప్రత్యయౌ గౌణౌ భవతః ।
నాప్రసిద్ధవస్తుభేదస్య ।
తస్య త్వన్యత్రాన్యశబ్దప్రత్యయౌ భ్రాన్తినిమిత్తావేవ భవతః,
న గౌణౌ ।
యథా మన్దాన్ధకారే స్థాణురయమిత్యగృహ్యమాణవిశేషే పురుషశబ్దప్రత్యయౌ స్థాణువిషయౌ,
యథా వా శుక్తికాయామకస్మాద్రజతమిదమితి నిశ్చితౌ శబ్దప్రత్యయౌ,
తద్వద్దేహాదిసఙ్ఘాతే అహమ్ ఇతి నిరుపచారేణ శబ్దప్రత్యయావాత్మానాత్మావివేకేనోత్పద్యమానౌ కథం గౌణౌ శక్యౌ వదితుమ్ ।
ఆత్మానాత్మవివేకినామపి పణ్డితానామజావిపాలానామివావివిక్తౌ శబ్దప్రత్యయౌ భవతః ।
తస్మాద్దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వవాదినాం దేహాదావహంప్రత్యయో మిథ్యైవ,
న గౌణః ।
తస్మాన్మిథ్యాప్రత్యయనిమిత్తత్వాత్సశరీరత్వస్య,
సిద్ధం జీవతోఽపి విదుషోఽశరీరత్వమ్ ।
తథా చ బ్రహ్మవిద్విషయా శ్రుతిః —
‘తద్యథాహినిర్ల్వయనీ వల్మీకే మృతా ప్రత్యస్తా శయీతైవమేవేదం శరీరం శేతే అథాయమశరీరోఽమృతః ప్రాణో బ్రహ్మైవ తేజ ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౭) ఇతి; ‘
సచక్షురచక్షురివ సకర్ణోఽకర్ణ ఇవ సవాగవాగివ సమనా అమనా ఇవ సప్రాణోఽప్రాణ ఇవ’
ఇతి చ ।
స్మృతిరపి —
‘స్థితప్రజ్ఞస్య కా భాషా’ (భ. గీ. ౨ । ౫౪) ఇత్యాద్యా స్థితప్రజ్ఞస్య లక్షణాన్యాచక్షాణా విదుషః సర్వప్రవృత్త్యసమ్బన్ధం దర్శయతి ।
తస్మాన్నావగతబ్రహ్మాత్మభావస్య యథాపూర్వం సంసారిత్వమ్ ।
యస్య తు యథాపూర్వం సంసారిత్వం నాసావవగతబ్రహ్మాత్మభావ ఇత్యనవద్యమ్ ॥
యత్పునరుక్తం శ్రవణాత్పరాచీనయోర్మనననిదిధ్యాసనయోర్దర్శనాద్విధిశేషత్వం బ్రహ్మణః, న స్వరూపపర్యవసాయిత్వమితి, తన్న । శ్రవణవదవగత్యర్థత్వాన్మనననిదిధ్యాసనయోః । యది హ్యవగతం బ్రహ్మాన్యత్ర వినియుజ్యేత, భవేత్తదా విధిశేషత్వమ్ । న తు తదస్తి, మనననిదిధ్యాసనయోరపి శ్రవణవదవగత్యర్థత్వాత్ । తస్మాన్న ప్రతిపత్తివిధివిషయతయా శాస్త్రప్రమాణకత్వం బ్రహ్మణః సమ్భవతీత్యతః స్వతన్త్రమేవ బ్రహ్మ శాస్త్రప్రమాణకం వేదాన్తవాక్యసమన్వయాదితి సిద్ధమ్ । ఎవం చ సతి ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ ఇతి తద్విషయః పృథక్శాస్త్రారమ్భ ఉపపద్యతే । ప్రతిపత్తివిధిపరత్వే హి ‘అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా’ ఇత్యేవారబ్ధత్వాన్న పృథక్శాస్త్రమారభ్యేత । ఆరభ్యమాణం చైవమారభ్యేత — అథాతః పరిశిష్టధర్మజిజ్ఞాసేతి, ‘అథాతః క్రత్వర్థపురుషార్థయోర్జిజ్ఞాసా’ (జై. సూ. ౪ । ౧। ౧) ఇతివత్ । బ్రహ్మాత్మైక్యావగతిస్త్వప్రతిజ్ఞాతేతి తదర్థో యుక్తః శాస్త్రారమ్భః — ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ ఇతి । తస్మాత్ అహం బ్రహ్మాస్మీత్యేతదవసానా ఎవ సర్వే విధయః సర్వాణి చేతరాణి ప్రమాణాని । న హ్యహేయానుపాదేయాద్వైతాత్మావగతౌ , నిర్విషయాణ్యప్రమాతృకాణి చ ప్రమాణాని భవితుమర్హన్తీతి । అపి చాహుః — ‘గౌణమిథ్యాత్మనోఽసత్త్వే పుత్రదేహాదిబాధనాత్ । సద్బ్రహ్మాత్మాహమిత్యేవం బోధే కార్యం కథం భవేత్ ॥ అన్వేష్టవ్యాత్మవిజ్ఞానాత్ప్రాక్ప్రమాతృత్వమాత్మనః । అన్విష్టః స్యాత్ప్రమాతైవ పాప్మదోషాదివర్జితః ॥ దేహాత్మప్రత్యయో యద్వత్ప్రమాణత్వేన కల్పితః । లౌకికం తద్వదేవేదం ప్రమాణం త్వాఽఽత్మనిశ్చయాత్’ ఇతి ॥ ౪ ॥
ఎవం తావద్వేదాన్తవాక్యానాం బ్రహ్మాత్మావగతిప్రయోజనానాం బ్రహ్మాత్మని తాత్పర్యేణ సమన్వితానామన్తరేణాపి కార్యానుప్రవేశం బ్రహ్మణి పర్యవసానముక్తమ్ । బ్రహ్మ చ సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి జగదుత్పత్తిస్థితినాశకారణమిత్యుక్తమ్ । సాఙ్ఖ్యాదయస్తు పరినిష్ఠితం వస్తు ప్రమాణాన్తరగమ్యమేవేతి మన్యమానాః ప్రధానాదీని కారణాన్తరాణ్యనుమిమానాస్తత్పరతయైవ వేదాన్తవాక్యాని యోజయన్తి । సర్వేష్వేవ వేదాన్తవాక్యేషు సృష్టివిషయేష్వనుమానేనైవ కార్యేణ కారణం లిలక్షయిషితమ్ । ప్రధానపురుషసంయోగా నిత్యానుమేయా ఇతి సాఙ్ఖ్యా మన్యన్తే । కాణాదాస్త్వేతేభ్య ఎవ వాక్యేభ్య ఈశ్వరం నిమిత్తకారణమనుమిమతే, అణూంశ్చ సమవాయికారణమ్ । ఎవమన్యేఽపి తార్కికా వాక్యాభాసయుక్త్యాభాసావష్టమ్భాః పూర్వపక్షవాదిన ఇహోత్తిష్ఠన్తే । తత్ర పదవాక్యప్రమాణజ్ఞేనాచార్యేణ వేదాన్తవాక్యానాం బ్రహ్మాత్మావగతిపరత్వప్రదర్శనాయ వాక్యాభాసయుక్త్యాభాసప్రతిపత్తయః పూర్వపక్షీకృత్య నిరాక్రియన్తే ॥
తత్ర సాఙ్ఖ్యాః ప్రధానం త్రిగుణమచేతనం స్వతన్త్రం జగతః కారణమితి మన్యమానా ఆహుః —
యాని వేదాన్తవాక్యాని సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేర్బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వం ప్రదర్శయన్తీత్యవోచః,
తాని ప్రధానకారణపక్షేఽపి యోజయితుం శక్యన్తే ।
సర్వశక్తిమత్వం తావత్ప్రధానస్యాపి స్వవికారవిషయముపపద్యతే ।
ఎవం సర్వజ్ఞత్వమప్యుపపద్యతే ।
కథమ్ ?
యత్త్వం జ్ఞానం మన్యసే,
స సత్త్వధర్మః,
‘సత్త్వాత్సంజాయతే జ్ఞానమ్’ (భ. గీ. ౧౪ । ౧౭) ఇతి స్మృతేః ।
తేన చ సత్త్వధర్మేణ జ్ఞానేన కార్యకరణవన్తః పురుషాః సర్వజ్ఞా యోగినః ప్రసిద్ధాః ।
సత్త్వస్య హి నిరతిశయోత్కర్షే సర్వజ్ఞత్వం ప్రసిద్ధమ్ ।
న కేవలస్య అకార్యకరణస్య పురుషస్యోపలబ్ధిమాత్రస్య సర్వజ్ఞత్వం కిఞ్చిజ్జ్ఞత్వం వా కల్పయితుం శక్యమ్ ।
త్రిగుణత్వాత్తు ప్రధానస్య సర్వజ్ఞానకారణభూతం సత్త్వం ప్రధానావస్థాయామపి విద్యత ఇతి ప్రధానస్యాచేతనస్యైవ సతః సర్వజ్ఞత్వముపచర్యతే వేదాన్తవాక్యేషు ।
అవశ్యం చ త్వయాపి సర్వజ్ఞం బ్రహ్మాభ్యుపగచ్ఛతా సర్వజ్ఞానశక్తిమత్త్వేనైవ సర్వజ్ఞత్వమభ్యుపగన్తవ్యమ్ ।
న హి సర్వదా సర్వవిషయం జ్ఞానం కుర్వదేవ బ్రహ్మ వర్తతే ।
తథాహి —
జ్ఞానస్య నిత్యత్వే జ్ఞానక్రియాం ప్రతి స్వాతన్త్ర్యం బ్రహ్మణో హీయేత;
అథానిత్యం తదితి జ్ఞానక్రియాయా ఉపరమే ఉపరమేతాపి బ్రహ్మ,
తదా సర్వజ్ఞానశక్తిమత్త్వేనైవ సర్వజ్ఞత్వమాపతతి ।
అపి చ ప్రాగుత్పత్తేః సర్వకారకశూన్యం బ్రహ్మేష్యతే త్వయా ।
న చ జ్ఞానసాధనానాం శరీరేన్ద్రియాదీనామభావే జ్ఞానోత్పత్తిః కస్యచిదుపపన్నా ।
అపి చ ప్రధానస్యానేకాత్మకస్య పరిణామసమ్భవాత్కారణత్వోపపత్తిర్మృదాదివత్ ,
నాసంహతస్యైకాత్మకస్య బ్రహ్మణః —
ఇత్యేవం ప్రాప్తే,
ఇదం సూత్రమారభ్యతే —
ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్ ॥ ౫ ॥
యత్తూక్తం సత్త్వధర్మేణ జ్ఞానేన సర్వజ్ఞం ప్రధానం భవిష్యతీతి, తన్నోపపద్యతే । న హి ప్రధానావస్థాయాం గుణసామ్యాత్సత్త్వధర్మో జ్ఞానం సమ్భవతి । ననూక్తం సర్వజ్ఞానశక్తిమత్త్వేన సర్వజ్ఞం భవిష్యతీతి; తదపి నోపపద్యతే । యది గుణసామ్యే సతి సత్త్వవ్యపాశ్రయాం జ్ఞానశక్తిమాశ్రిత్య సర్వజ్ఞం ప్రధానముచ్యేత, కామం రజస్తమోవ్యపాశ్రయామపి జ్ఞానప్రతిబన్ధకశక్తిమాశ్రిత్య కిఞ్చిజ్జ్ఞముచ్యేత । అపి చ నాసాక్షికా సత్త్వవృత్తిర్జానాతినా అభిధీయతే । న చాచేతనస్య ప్రధానస్య సాక్షిత్వమస్తి । తస్మాదనుపపన్నం ప్రధానస్య సర్వజ్ఞత్వమ్ । యోగినాం తు చేతనత్వాత్సత్త్వోత్కర్షనిమిత్తం సర్వజ్ఞత్వముపపన్నమిత్యనుదాహరణమ్ । అథ పునః సాక్షినిమిత్తమీక్షితృత్వం ప్రధానస్య కల్ప్యేత, యథాగ్నినిమిత్తమయఃపిణ్డాదేర్దగ్ధృత్వమ్ । తథా సతి యన్నిమిత్తమీక్షితృత్వం ప్రధానస్య, తదేవ సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ ముఖ్యం జగతః కారణమితి యుక్తమ్ । యత్పునరుక్తం బ్రహ్మణోఽపి న ముఖ్యం సర్వజ్ఞత్వముపపద్యతే, నిత్యజ్ఞానక్రియత్వే జ్ఞానక్రియాం ప్రతి స్వాతన్త్ర్యాసమ్భవాదితి । అత్రోచ్యతే — ఇదం తావద్భవాన్ప్రష్టవ్యః — కథం నిత్యజ్ఞానక్రియత్వే సర్వజ్ఞత్వహానిరితి । యస్య హి సర్వవిషయావభాసనక్షమం జ్ఞానం నిత్యమస్తి, సోఽసర్వజ్ఞ ఇతి విప్రతిషిద్ధమ్ । అనిత్యత్వే హి జ్ఞానస్య, కదాచిజ్జానాతి కదాచిన్న జానాతీత్యసర్వజ్ఞత్వమపి స్యాత్ ।
నాసౌ జ్ఞాననిత్యత్వే దోషోఽస్తి ।
జ్ఞాననిత్యత్వే జ్ఞానవిషయః స్వాతన్త్ర్యవ్యపదేశో నోపపద్యతే ఇతి చేత్ ,
న ।
ప్రతతౌష్ణ్యప్రకాశేఽపి సవితరి ‘
దహతి’ ‘
ప్రకాశయతి’
ఇతి స్వాతన్త్ర్యవ్యపదేశదర్శనాత్ ।
నను సవితుర్దాహ్యప్రకాశ్యసంయోగే సతి ‘
దహతి’ ‘
ప్రకాశయతి’
ఇతి వ్యపదేశః స్యాత్;
న తు బ్రహ్మణః ప్రాగుత్పత్తేర్జ్ఞానకర్మసంయోగోఽస్తీతి విషమో దృష్టాన్తః ।
న;
అసత్యపి కర్మణి ‘
సవితా ప్రకాశతే’
ఇతి కర్తృత్వవ్యపదేశదర్శనాత్ ,
ఎవమసత్యపి జ్ఞానకర్మణి బ్రహ్మణః ‘
తదైక్షత’
ఇతి కర్తృత్వవ్యపదేశోపపత్తేర్న వైషమ్యమ్ ।
కర్మాపేక్షాయాం తు బ్రహ్మణి ఈక్షితృత్వశ్రుతయః సుతరాముపపన్నాః ।
కిం పునస్తత్కర్మ,
యత్ప్రాగుత్పత్తేరీశ్వరజ్ఞానస్య విషయో భవతీతి —
తత్త్వాన్యత్వాభ్యామనిర్వచనీయే నామరూపే అవ్యాకృతే వ్యాచికీర్షితే ఇతి బ్రూమః ।
యత్ప్రసాదాద్ధి యోగినామప్యతీతానాగతవిషయం ప్రత్యక్షం జ్ఞానమిచ్ఛన్తి యోగశాస్త్రవిదః,
కిము వక్తవ్యం తస్య నిత్యసిద్ధస్యేశ్వరస్య సృష్టిస్థితిసంహృతివిషయం నిత్యజ్ఞానం భవతీతి ।
యదప్యుక్తం ప్రాగుత్పత్తేర్బ్రహ్మణః శరీరాదిసమ్బన్ధమన్తరేణేక్షితృత్వమనుపపన్నమితి,
న తచ్చోద్యమవతరతి;
సవితృప్రకాశవద్బ్రహ్మణో జ్ఞానస్వరూపనిత్యత్వేన జ్ఞానసాధనాపేక్షానుపపత్తేః ।
అపి చావిద్యాదిమతః సంసారిణః శరీరాద్యపేక్షా జ్ఞానోత్పత్తిః స్యాత్;
న జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణరహితస్యేశ్వరస్య ।
మన్త్రౌ చేమావీశ్వరస్య శరీరాద్యనపేక్షతామనావరణజ్ఞానతాం చ దర్శయతః —
‘న తస్య కార్యం కరణం చ విద్యతే న తత్సమశ్చాభ్యధికశ్చ దృశ్యతే । పరాస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౮) ఇతి ।
‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః । స వేత్తి వేద్యం న చ తస్యాస్తి వేత్తా తమాహురగ్ర్యం పురుషం మహాన్తమ్’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇతి చ ।
నను నాస్తి తవ జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణవానీశ్వరాదన్యః సంసారీ —
‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా ... నాన్యోఽతోఽస్తి విజ్ఞాతా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇతిశ్రుతేః;
తత్ర కిమిదముచ్యతే —
సంసారిణః శరీరాద్యపేక్షా జ్ఞానోత్పత్తిః,
నేశ్వరస్యేతి ?
అత్రోచ్యతే —
సత్యం నేశ్వరాదన్యః సంసారీ;
తథాపి దేహాదిసఙ్ఘాతోపాధిసమ్బన్ధ ఇష్యత ఎవ,
ఘటకరకగిరిగుహాద్యుపాధిసమ్బన్ధ ఇవ వ్యోమ్నః ।
తత్కృతశ్చ శబ్దప్రత్యయవ్యవహారో లోకస్య దృష్టః — ‘
ఘటచ్ఛిద్రమ్’ ‘
కరకచ్ఛిద్రమ్’
ఇత్యాదిః,
ఆకాశావ్యతిరేకేఽపి;
తత్కృతా చాకాశే ఘటాకాశాదిభేదమిథ్యాబుద్ధిర్దృష్టా;
తథేహాపి దేహాదిసఙ్ఘాతోపాధిసమ్బన్ధావివేకకృతేశ్వరసంసారిభేదమిథ్యాబుద్ధిః ।
దృశ్యతే చాత్మన ఎవ సతో దేహాదిసఙ్ఘాతేఽనాత్మన్యాత్మత్వాభినివేశో మిథ్యాబుద్ధిమాత్రేణ పూర్వేణ పూర్వేణ ।
సతి చైవం సంసారిత్వే దేహాద్యపేక్షమీక్షితృత్వముపపన్నం సంసారిణః ।
యదప్యుక్తం ప్రధానస్యానేకాత్మకత్వాన్మృదాదివత్కారణత్వోపపత్తిర్నాసంహతస్య బ్రహ్మణ ఇతి,
తత్ప్రధానస్యాశబ్దత్వేనైవ ప్రత్యుక్తమ్ ।
యథా తు తర్కేణాపి బ్రహ్మణ ఎవ కారణత్వం నిర్వోఢుం శక్యతే,
న ప్రధానాదీనామ్ ,
తథా ప్రపఞ్చయిష్యతి ‘న విలక్షణత్వాదస్య ...’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౪) ఇత్యేవమాదినా ॥ ౫ ॥
అత్రాహ —
యదుక్తం నాచేతనం ప్రధానం జగత్కారణమీక్షితృత్వశ్రవణాదితి,
తదన్యథాప్యుపపద్యతే ।
అచేతనేఽపి చేతనవదుపచారదర్శనాత్ ।
యథా ప్రత్యాసన్నపతనతాం నద్యాః కూలస్యాలక్ష్య ‘
కూలం పిపతిషతి’
ఇత్యచేతనేఽపి కూలే చేతనవదుపచారో దృష్టః,
తద్వదచేతనేఽపి ప్రధానే ప్రత్యాసన్నసర్గే చేతనవదుపచారో భవిష్యతి ‘
తదైక్షత’
ఇతి ।
యథా లోకే కశ్చిచ్చేతనః ‘
స్నాత్వా భుక్త్వా చాపరాహ్ణే గ్రామం రథేన గమిష్యామి’
ఇతీక్షిత్వా అనన్తరం తథైవ నియమేన ప్రవర్తతే,
తథా ప్రధానమపి మహదాద్యాకారేణ నియమేన ప్రవర్తతే ।
తస్మాచ్చేతనవదుపచర్యతే ।
కస్మాత్పునః కారణాత్ విహాయ ముఖ్యమీక్షితృత్వమ్ ఔపచారికం తత్కల్ప్యతే ?
‘తత్తేజ ఐక్షత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ‘తా ఆప ఐక్షన్త’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౪) ఇతి చాచేతనయోరప్యప్తేజసోశ్చేతనవదుపచారదర్శనాత్;
తస్మాత్సత్కర్తృకమపీక్షణమౌపచారికమితి గమ్యతే,
ఉపచారప్రాయే వచనాత్ ।
ఇత్యేవం ప్రాప్తే,
ఇదం సూత్రమారభ్యతే —
గౌణశ్చేన్నాత్మశబ్దాత్ ॥ ౬ ॥
యదుక్తం ప్రధానమచేతనం సచ్ఛబ్దవాచ్యం తస్మిన్నౌపచారికమీక్షితృత్వమ్ అప్తేజసోరివేతి,
తదసత్ ।
కస్మాత్ ?
ఆత్మశబ్దాత్; ‘
సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’
ఇత్యుపక్రమ్య,
‘తదైక్షత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ‘తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చ తేజోబన్నానాం సృష్టిముక్త్వా,
తదేవ ప్రకృతం సదీక్షితృ తాని చ తేజోబన్నాని దేవతాశబ్దేన పరామృశ్యాహ — ‘
సేయం దేవతైక్షత ‘హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి ।
తత్ర యది ప్రధానమచేతనం గుణవృత్త్యేక్షితృ కల్ప్యేత,
తదేవ ప్రకృతత్వాత్ ‘
సేయం దేవతా’
ఇతి పరామృశ్యేత;
న తదా దేవతా జీవమాత్మశబ్దేనాభిదధ్యాత్ ।
జీవో హి నామ చేతనః శరీరాధ్యక్షః ప్రాణానాం ధారయితా,
తత్ప్రసిద్ధేర్నిర్వచనాచ్చ ।
స కథమచేతనస్య ప్రధానస్యాత్మా భవేత్ ।
ఆత్మా హి నామ స్వరూపమ్ ।
నాచేతనస్య ప్రధానస్య చేతనో జీవః స్వరూపం భవితుమర్హతి ।
అథ తు చేతనం బ్రహ్మ ముఖ్యమీక్షితృ పరిగృహ్యేత,
తస్య జీవవిషయ ఆత్మశబ్దప్రయోగ ఉపపద్యతే ।
తథా ‘స య ఎషోఽణిమైతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౩) ఇత్యత్ర ‘
స ఆత్మా’
ఇతి ప్రకృతం సదణిమానమాత్మానమాత్మశబ్దేనోపదిశ్య, ‘
తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’
ఇతి చేతనస్య శ్వేతకేతోరాత్మత్వేనోపదిశతి ।
అప్తేజసోస్తు విషయత్వాదచేతనత్వమ్ ,
నామరూపవ్యాకరణాదౌ చ ప్రయోజ్యత్వేనైవ నిర్దేశాత్ ,
న చాత్మశబ్దవత్కిఞ్చిన్ముఖ్యత్వే కారణమస్తీతి యుక్తం కూలవద్గౌణత్వమీక్షితృత్వస్య ।
తయోరపి చ సదధిష్ఠితత్వాపేక్షమేవేక్షితృత్వమ్ ।
సతస్త్వాత్మశబ్దాన్న గౌణమీక్షితృత్వమిత్యుక్తమ్ ॥ ౬ ॥
అథోచ్యేత — అచేతనేఽపి ప్రధానే భవత్యాత్మశబ్దః, ఆత్మనః సర్వార్థకారిత్వాత్; యథా రాజ్ఞః సర్వార్థకారిణి భృత్యే భవత్యాత్మశబ్దః ‘మమాత్మా భద్రసేనః’ ఇతి । ప్రధానం హి పురుషస్యాత్మనో భోగాపవర్గౌ కుర్వదుపకరోతి, రాజ్ఞ ఇవ భృత్యః సన్ధివిగ్రహాదిషు వర్తమానః । అథవైక ఎవాత్మశబ్దశ్చేతనాచేతనవిషయో భవిష్యతి, ‘భూతాత్మా’ ‘ఇన్ద్రియాత్మా’ ఇతి చ ప్రయోగదర్శనాత్; యథైక ఎవ జ్యోతిఃశబ్దః క్రతుజ్వలనవిషయః । తత్ర కుత ఎతదాత్మశబ్దాదీక్షతేరగౌణత్వమిత్యత ఉత్తరం పఠతి —
తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాత్ ॥ ౭ ॥
న ప్రధానమచేతనమాత్మశబ్దాలమ్బనం భవితుమర్హతి । ‘
స ఆత్మా’
ఇతి ప్రకృతం సదణిమానమాదాయ, ‘
తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’
ఇతి చేతనస్య శ్వేతకేతోర్మోక్షయితవ్యస్య తన్నిష్ఠాముపదిశ్య,
‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్యే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి మోక్షోపదేశాత్ ।
యది హ్యచేతనం ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ‘
తత్ అసి’
ఇతి గ్రాహయేత్ ముముక్షుం చేతనం సన్తమచేతనోఽసీతి,
తదా విపరీతవాది శాస్త్రం పురుషస్యానర్థాయేత్యప్రమాణం స్యాత్ ।
న తు నిర్దోషం శాస్త్రమప్రమాణం కల్పయితుం యుక్తమ్ ।
యది చాజ్ఞస్య సతో ముముక్షోరచేతనమనాత్మానమాత్మేత్యుపదిశేత్ప్రమాణభూతం శాస్త్రమ్ ,
స శ్రద్దధానతయా అన్ధగోలాఙ్గూలన్యాయేన తదాత్మదృష్టిం న పరిత్యజేత్ ,
తద్వ్యతిరిక్తం చాత్మానం న ప్రతిపద్యేత ।
తథా సతి పురుషార్థాద్విహన్యేత,
అనర్థం చ ఋచ్ఛేత్ ।
తస్మాద్యథా స్వర్గాద్యర్థినోఽగ్నిహోత్రాదిసాధనం యథాభూతముపదిశతి,
తథా ముముక్షోరపి ‘
స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’
ఇతి యథాభూతమేవాత్మానముపదిశతీతి యుక్తమ్ ।
ఎవం చ సతి తప్తపరశుగ్రహణమోక్షదృష్టాన్తేన సత్యాభిసన్ధస్య మోక్షోపదేశ ఉపపద్యతే ।
అన్యథా హ్యముఖ్యే సదాత్మతత్త్వోపదేశే,
‘అహముక్థమస్మీతి విద్యాత్’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౧ । ౨ । ౬) ఇతివత్సమ్పన్మాత్రమిదమనిత్యఫలం స్యాత్ ।
తత్ర మోక్షోపదేశో నోపపద్యేత ।
తస్మాన్న సదణిమన్యాత్మశబ్దస్య గౌణత్వమ్ ।
భృత్యే తు స్వామిభృత్యభేదస్య ప్రత్యక్షత్వాదుపపన్నో గౌణ ఆత్మశబ్దః ‘
మమాత్మా భద్రసేనః’
ఇతి ।
అపి చ క్వచిద్గౌణః శబ్దో దృష్ట ఇతి నైతావతా శబ్దప్రమాణకేఽర్థే గౌణీకల్పనా న్యాయ్యా,
సర్వత్రానాశ్వాసప్రసఙ్గాత్ ।
యత్తూక్తం చేతనాచేతనయోః సాధారణ ఆత్మశబ్దః,
క్రతుజ్వలనయోరివ జ్యోతిఃశబ్ద ఇతి,
తన్న ।
అనేకార్థత్వస్యాన్యాయ్యత్వాత్ ।
తస్మాచ్చేతనవిషయ ఎవ ముఖ్య ఆత్మశబ్దశ్చేతనత్వోపచారాద్భూతాదిషు ప్రయుజ్యతే — ‘
భూతాత్మా’ ‘
ఇన్ద్రియాత్మా’
ఇతి చ ।
సాధారణత్వేఽప్యాత్మశబ్దస్య న ప్రకరణముపపదం వా కిఞ్చిన్నిశ్చాయకమన్తరేణాన్యతరవృత్తితా నిర్ధారయితుం శక్యతే ।
న చాత్రాచేతనస్య నిశ్చాయకం కిఞ్చిత్కారణమస్తి ।
ప్రకృతం తు సదీక్షితృ,
సన్నిహితశ్చ చేతనః శ్వేతకేతుః ।
న హి చేతనస్య శ్వేతకేతోరచేతన ఆత్మా సమ్భవతీత్యవోచామ ।
తస్మాచ్చేతనవిషయ ఇహాత్మశబ్ద ఇతి నిశ్చీయతే ।
జ్యోతిఃశబ్దోఽపి లౌకికేన ప్రయోగేణ జ్వలన ఎవ రూఢః,
అర్థవాదకల్పితేన తు జ్వలనసాదృశ్యేన క్రతౌ ప్రవృత్త ఇత్యదృష్టాన్తః ।
అథవా పూర్వసూత్ర ఎవాత్మశబ్దం నిరస్తసమస్తగౌణత్వసాధారణత్వశఙ్కతయా వ్యాఖ్యాయ,
తతః స్వతన్త్ర ఎవ ప్రధానకారణనిరాకరణహేతుర్వ్యాఖ్యేయః — ‘
తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాత్’
ఇతి ।
తస్మాన్నాచేతనం ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ॥ ౭ ॥
కుతశ్చ న ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ? —
హేయత్వావచనాచ్చ ॥ ౮ ॥
కుతశ్చ న ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ? —
స్వాప్యయాత్ ॥ ౯ ॥
కుతశ్చ న ప్రధానం జగతః కారణమ్ ? —
గతిసామాన్యాత్ ॥ ౧౦ ॥
కుతశ్చ సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ జగతః కారణమ్ ? —
శ్రుతత్వాచ్చ ॥ ౧౧ ॥
‘
జన్మాద్యస్య యతః’
ఇత్యారభ్య ‘
శ్రుతత్వాచ్చ’
ఇత్యేవమన్తైః సూత్రైర్యాన్యుదాహృతాని వేదాన్తవాక్యాని,
తేషాం సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరీశ్వరో జగతో జన్మస్థితిలయకారణమిత్యేతస్యార్థస్య ప్రతిపాదకత్వం న్యాయపూర్వకం ప్రతిపాదితమ్ ।
గతిసామాన్యోపన్యాసేన చ సర్వే వేదాన్తాశ్చేతనకారణవాదిన ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ ।
అతః పరస్య గ్రన్థస్య కిముత్థానమితి,
ఉచ్యతే —
ద్విరూపం హి బ్రహ్మావగమ్యతే —
నామరూపవికారభేదోపాధివిశిష్టమ్ ,
తద్విపరీతం చ సర్వోపాధివివర్జితమ్ ।
‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమాథ యత్రాన్యత్పశ్యత్యన్యచ్ఛృణోత్యన్యద్విజానాతి తదల్పమ్; యో వై భూమా తదమృతమథ యదల్పం తన్మర్త్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘సర్వాణి రూపాణి విచిత్య ధీరో నామాని కృత్వాభివదన్యదాస్తే’ (తై. ఆ. ౩ । ౧౨ । ౭) ‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనమ్ । అమృతస్య పరం సేతుం దగ్ధేన్ధనమివానలమ్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ‘అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘
న్యూనమన్యత్స్థానం సమ్పూర్ణమన్యత్’
ఇతి చైవం సహస్రశో విద్యావిద్యావిషయభేదేన బ్రహ్మణో ద్విరూపతాం దర్శయన్తి వాక్యాని ।
తత్రావిద్యావస్థాయాం బ్రహ్మణ ఉపాస్యోపాసకాదిలక్షణః సర్వో వ్యవహారః ।
తత్ర కానిచిద్బ్రహ్మణ ఉపాసనాన్యభ్యుదయార్థాని,
కానిచిత్క్రమముక్త్యర్థాని,
కానిచిత్కర్మసమృద్ధ్యర్థాని ।
తేషాం గుణవిశేషోపాధిభేదేన భేదః ।
ఎక ఎవ తు పరమాత్మేశ్వరస్తైస్తైర్గుణవిశేషైర్విశిష్ట ఉపాస్యో యద్యపి భవతి,
తథాపి యథాగుణోపాసనమేవ ఫలాని భిద్యన్తే; ‘
తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’
ఇతి శ్రుతేః,
‘యథాక్రతురస్మిఀల్లోకే పురుషో భవతి, తథేతః ప్రేత్య భవతి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి చ ।
స్మృతేశ్చ —
‘యం యం వాపి స్మరన్భావం త్యజత్యన్తే కలేబరమ్ । తం తమేవైతి కౌన్తేయ సదా తద్భావభావితః’ (భ. గీ. ౮ । ౬) ఇతి ।
యద్యప్యేక ఆత్మా సర్వభూతేషు స్థావరజఙ్గమేషు గూఢః,
తథాపి చిత్తోపాధివిశేషతారతమ్యాదాత్మనః కూటస్థనిత్యస్యైకరూపస్యాప్యుత్తరోత్తరమావిష్కృతస్య తారతమ్యమైశ్వర్యశక్తివిశేషైః శ్రూయతే —
‘తస్య య ఆత్మానమావిస్తరాం వేద’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౨ । ౧) ఇత్యత్ర ।
స్మృతావపి —
‘యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదూర్జితమేవ వా । తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోంఽశసమ్భవమ్’ (భ. గీ. ౧౦ । ౪౧) ఇతి యత్ర యత్ర విభూత్యాద్యతిశయః,
స స ఈశ్వర ఇత్యుపాస్యతయా చోద్యతే ।
ఎవమిహాప్యాదిత్యమణ్డలే హిరణ్మయః పురుషః సర్వపాప్మోదయలిఙ్గాత్పర ఎవేతి వక్ష్యతి ।
ఎవమ్ ‘ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨౨) ఇత్యాదిషు ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఎవం సద్యోముక్తికారణమప్యాత్మజ్ఞానముపాధివిశేషద్వారేణోపదిశ్యమానమప్యవివక్షితోపాధిసమ్బన్ధవిశేషం పరాపరవిషయత్వేన సన్దిహ్యమానం వాక్యగతిపర్యాలోచనయా నిర్ణేతవ్యం భవతి —
యథేహైవ తావత్ ‘
ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్’
ఇతి ।
ఎవమేకమపి బ్రహ్మాపేక్షితోపాధిసమ్బన్ధం నిరస్తోపాధిసమ్బన్ధం చోపాస్యత్వేన జ్ఞేయత్వేన చ వేదాన్తేషూపదిశ్యత ఇతి ప్రదర్శయితుం పరో గ్రన్థ ఆరభ్యతే ।
యచ్చ ‘
గతిసామాన్యాత్’
ఇత్యచేతనకారణనిరాకరణముక్తమ్ ,
తదపి వాక్యాన్తరాణి బ్రహ్మవిషయాణి వ్యాచక్షాణేన బ్రహ్మవిపరీతకారణనిషేధేన ప్రపఞ్చ్యతే —
ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్ ॥ ౧౨ ॥
తైత్తిరీయకే అన్నమయం ప్రాణమయం మనోమయం విజ్ఞానమయం చానుక్రమ్యామ్నాయతే —
‘తస్మాద్వా ఎతస్మాద్విజ్ఞానమయాదన్యోఽన్తర ఆత్మానన్దమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి ।
తత్ర సంశయః —
కిమిహానన్దమయశబ్దేన పరమేవ బ్రహ్మోచ్యతే,
యత్ప్రకృతమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి,
కిం వాన్నమయాదివద్బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరమితి ।
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ?
బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరమముఖ్య ఆత్మానన్దమయః స్యాత్ ।
కస్మాత్ ?
అన్నమయాద్యముఖ్యాత్మప్రవాహపతితత్వాత్ ।
అథాపి స్యాత్సర్వాన్తరత్వాదానన్దమయో ముఖ్య ఎవాత్మేతి;
న స్యాత్ప్రియాద్యవయవయోగాచ్ఛారీరత్వశ్రవణాచ్చ ।
ముఖ్యశ్చేదాత్మా ఆనన్దమయః స్యాన్న ప్రియాదిసంస్పర్శః స్యాత్ ।
ఇహ తు ‘తస్య ప్రియమేవ శిరః’ (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాది శ్రూయతే ।
శారీరత్వం చ శ్రూయతే — ‘
తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా యః పూర్వస్య’
ఇతి ।
తస్య పూర్వస్య విజ్ఞానమయస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా య ఎష ఆనన్దమయ ఇత్యర్థః ।
న చ సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియసంస్పర్శో వారయితుం శక్యః ।
తస్మాత్సంసార్యేవానన్దమయ ఆత్మేత్యేవం ప్రాప్తే,
ఇదముచ్యతే —
వికారశబ్దాన్నేతి చేన్న ప్రాచుర్యాత్ ॥ ౧౩ ॥
అత్రాహ — నానన్దమయః పర ఆత్మా భవితుమర్హతి; కస్మాత్ ? వికారశబ్దాత్ । ప్రకృతవచనాదయమన్యః శబ్దో వికారవచనః సమధిగతః ‘ఆనన్దమయః’ ఇతి, మయటో వికారార్థత్వాత్ । తస్మాదన్నమయాదిశబ్దవద్వికారవిషయ ఎవానన్దమయశబ్ద ఇతి చేత్ , న; ప్రాచుర్యార్థేఽపి మయటః స్మరణాత్ । ‘తత్ప్రకృతవచనే మయట్’ (పా. సూ. ౫ । ౪ । ౨) ఇతి హి ప్రచురతాయామపి మయట్ స్మర్యతే; యథా ‘అన్నమయో యజ్ఞః’ ఇత్యన్నప్రచుర ఉచ్యతే, ఎవమానన్దప్రచురం బ్రహ్మానన్దమయముచ్యతే । ఆనన్దప్రచురత్వం చ బ్రహ్మణో మనుష్యత్వాదారభ్యోత్తరస్మిన్నుత్తరస్మిన్స్థానే శతగుణ ఆనన్ద ఇత్యుక్త్వా బ్రహ్మానన్దస్య నిరతిశయత్వావధారణాత్ । తస్మాత్ప్రాచుర్యార్థే మయట్ ॥ ౧౩ ॥
తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చ ॥ ౧౪ ॥
ఇతశ్చ ప్రాచుర్యార్థే మయట్; యస్మాదానన్దహేతుత్వం బ్రహ్మణో వ్యపదిశతి శ్రుతిః — ‘ఎష హ్యేవానన్దయాతి’ ఇతి — ఆనన్దయతీత్యర్థః । యో హ్యన్యానానన్దయతి స ప్రచురానన్ద ఇతి ప్రసిద్ధం భవతి; యథా లోకే యోఽన్యేషాం ధనికత్వమాపాదయతి స ప్రచురధన ఇతి గమ్యతే, తద్వత్ । తస్మాత్ప్రాచుర్యార్థేఽపి మయటః సమ్భవాదానన్దమయః పర ఎవాత్మా ॥ ౧౪ ॥
మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే ॥ ౧౫ ॥
భేదవ్యపదేశాచ్చ ॥ ౧౭ ॥
ఇతశ్చ నానన్దమయః సంసారీ;
యస్మాదానన్దమయాధికారే ‘రసో వై సః । రసꣳ హ్యేవాయం లబ్ధ్వాఽఽనన్దీ భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి జీవానన్దమయౌ భేదేన వ్యపదిశతి ।
న హి లబ్ధైవ లబ్ధవ్యో భవతి ।
కథం తర్హి ‘
ఆత్మాన్వేష్టవ్యః’,
‘ఆత్మలాభాన్న పరం విద్యతే’(ఆ.ధ.సూ. ౧.౮.౧.౨) ఇతి శ్రుతిస్మృతీ,
యావతా న లబ్ధైవ లబ్ధవ్యో భవతీత్యుక్తమ్ ?
బాఢమ్ —
తథాప్యాత్మనోఽప్రచ్యుతాత్మభావస్యైవ సతస్తత్త్వానవబోధనిమిత్తో మిథ్యైవ దేహాదిష్వనాత్మసు ఆత్మత్వనిశ్చయో లౌకికో దృష్టః ।
తేన దేహాదిభూతస్యాత్మనోఽపి ఆత్మా —
అనన్విష్టః ‘
అన్వేష్టవ్యః’,
అలబ్ధః ‘
లబ్ధవ్యః’,
అశ్రుతః ‘
శ్రోతవ్యః’,
అమతః ‘
మన్తవ్యః’,
అవిజ్ఞాతః ‘
విజ్ఞాతవ్యః’ —
ఇత్యాదిభేదవ్యపదేశ ఉపపద్యతే ।
ప్రతిషిధ్యత ఎవ తు పరమార్థతః సర్వజ్ఞాత్పరమేశ్వరాదన్యో ద్రష్టా శ్రోతా వా ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాదినా ।
పరమేశ్వరస్తు అవిద్యాకల్పితాచ్ఛారీరాత్కర్తుర్భోక్తుః విజ్ఞానాత్మాఖ్యాత్ అన్యః ।
యథా మాయావినశ్చర్మఖడ్గధరాత్సూత్రేణాకాశమధిరోహతః స ఎవ మాయావీ పరమార్థరూపో భూమిష్ఠోఽన్యః ।
యథా వా ఘటాకాశాదుపాధిపరిచ్ఛిన్నాదనుపాధిపరిచ్ఛిన్న ఆకాశోఽన్యః ।
ఈదృశం చ విజ్ఞానాత్మపరమాత్మభేదమాశ్రిత్య ‘
నేతరోఽనుపపత్తేః’, ‘
భేదవ్యపదేశాచ్చ’
ఇత్యుక్తమ్ ॥౧౭ ॥
కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా ॥ ౧౮ ॥
అస్మిన్నస్య చ తద్యోగం శాస్తి ॥ ౧౯ ॥
ఇదం త్విహ వక్తవ్యమ్ —
‘స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧)‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదన్నరసమయాదన్యోఽన్తర ఆత్మా ప్రాణమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౨ । ౧)తస్మాత్ ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మా మనోమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౩ । ౧)తస్మాత్ ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మా విజ్ఞానమయః’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇతి చ వికారార్థే మయట్‍ప్రవాహే సతి,
ఆనన్దమయ ఎవాకస్మాదర్ధజరతీయన్యాయేన కథమివ మయటః ప్రాచుర్యార్థత్వం బ్రహ్మవిషయత్వం చాశ్రీయత ఇతి ।
మాన్త్రవర్ణికబ్రహ్మాధికారాదితి చేత్ ,
న;
అన్నమయాదీనామపి తర్హి బ్రహ్మత్వప్రసఙ్గః ।
అత్రాహ —
యుక్తమన్నమయాదీనామబ్రహ్మత్వమ్ ,
తస్మాత్తస్మాదాన్తరస్యాన్తరస్యాన్యస్యాన్యస్యాత్మన ఉచ్యమానత్వాత్ ।
ఆనన్దమయాత్తు న కశ్చిదన్య ఆన్తర ఆత్మోచ్యతే ।
తేనానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వమ్ ,
అన్యథా ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గాదితి ।
అత్రోచ్యతే —
యద్యప్యన్నమయాదిభ్య ఇవానన్దమయాత్ ‘
అన్యోఽన్తర ఆత్మా’
ఇతి న శ్రూయతే,
తథాపి నానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వమ్;
యత ఆనన్దమయం ప్రకృత్య శ్రూయతే —
‘తస్య ప్రియమేవ శిరః, మోదో దక్షిణః పక్షః, ప్రమోద ఉత్తరః పక్షః, ఆనన్ద ఆత్మా, బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి ।
తత్ర యద్బ్రహ్మ మన్త్రవర్ణే ప్రకృతమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి,
తదిహ ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇత్యుచ్యతే ।
తద్విజిజ్ఞాపయిషయైవాన్నమయాదయ ఆనన్దమయపర్యన్తాః పఞ్చ కోశాః కల్ప్యన్తే ।
తత్ర కుతః ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గః ।
నన్వానన్దమయస్యావయవత్వేన ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇత్యుచ్యతే,
అన్నమయాదీనామివ ‘
ఇదం పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇత్యాది ।
తత్ర కథం బ్రహ్మణః స్వప్రధానత్వం శక్యం విజ్ఞాతుమ్ ?
ప్రకృతత్వాదితి బ్రూమః ।
నన్వానన్దమయావయవత్వేనాపి బ్రహ్మణి విజ్ఞాయమానే న ప్రకృతత్వం హీయతే,
ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మత్వాదితి ।
అత్రోచ్యతే —
తథా సతి తదేవ బ్రహ్మ ఆనన్దమయ ఆత్మా అవయవీ,
తదేవ చ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా అవయవ ఇత్యసామఞ్జస్యం స్యాత్ ।
అన్యతరపరిగ్రహే తు యుక్తమ్ ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇత్యత్రైవ బ్రహ్మనిర్దేశ ఆశ్రయితుమ్ ,
బ్రహ్మశబ్దసంయోగాత్।
నానన్దమయవాక్యే,
బ్రహ్మశబ్దసంయోగాభావాదితి ।
అపి చ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠేత్యుక్త్వేదముచ్యతే —
‘తదప్యేష శ్లోకో భవతి । అసన్నేవ స భవతి । అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్ । అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద । సన్తమేనం తతో విదుః’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి ।
అస్మింశ్చ శ్లోకేఽననుకృష్యానన్దమయం బ్రహ్మణ ఎవ భావాభావవేదనయోర్గుణదోషాభిధానాద్గమ్యతే — ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇత్యత్ర బ్రహ్మణ ఎవ స్వప్రధానత్వమితి ।
న చానన్దమయస్యాత్మనో భావాభావశఙ్కా యుక్తా,
ప్రియమోదాదివిశిష్టస్యానన్దమయస్య సర్వలోకప్రసిద్ధత్వాత్ ।
కథం పునః స్వప్రధానం సద్బ్రహ్మ ఆనన్దమయస్య పుచ్ఛత్వేన నిర్దిశ్యతే — ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇతి ?
నైష దోషః ।
పుచ్ఛవత్పుచ్ఛమ్ ,
ప్రతిష్ఠా పరాయణమేకనీడం లౌకికస్యానన్దజాతస్య బ్రహ్మానన్దః ఇత్యేతదనేన వివక్ష్యతే,
నావయవత్వమ్;
‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ।
అపి చానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే ప్రియాద్యవయవత్వేన సవిశేషం బ్రహ్మాభ్యుపగన్తవ్యమ్ ।
నిర్విశేషం తు బ్రహ్మ వాక్యశేషే శ్రూయతే,
వాఙ్మనసయోరగోచరత్వాభిధానాత్ —
‘యతో వాచో నివర్తన్తే । అప్రాప్య మనసా సహ । ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ । న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి ।
అపి చానన్దప్రచుర ఇత్యుక్తే దుఃఖాస్తిత్వమపి గమ్యతే;
ప్రాచుర్యస్య లోకే ప్రతియోగ్యల్పత్వాపేక్షత్వాత్ ।
తథా చ సతి ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి, నాన్యచ్ఛృణోతి, నాన్యద్విజానాతి, స భూమా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి భూమ్ని బ్రహ్మణి తద్వ్యతిరిక్తాభావశ్రుతిరుపరుధ్యేత ।
ప్రతిశరీరం చ ప్రియాదిభేదాదానన్దమయస్యాపి భిన్నత్వమ్ ।
బ్రహ్మ తు న ప్రతిశరీరం భిద్యతే,
‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యానన్త్యశ్రుతేః ‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరాత్ ।
న చానన్దమయస్యాభ్యాసః శ్రూయతే ।
ప్రాతిపదికార్థమాత్రమేవ హి సర్వత్రాభ్యస్యతే —
‘రసో వై సః । రసꣳ హ్యేవాయం లబ్ధ్వానన్దీ భవతి । కో హ్యేవాన్యాత్కః ప్రాణ్యాత్ । యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧)‘సైషానన్దస్య మీమాꣳసా భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౧)‘ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చనేతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి చ ।
యది చానన్దమయశబ్దస్య బ్రహ్మవిషయత్వం నిశ్చితం భవేత్ ,
తత ఉత్తరేష్వానన్దమాత్రప్రయోగేష్వప్యానన్దమయాభ్యాసః కల్ప్యేత ।
న త్వానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వమస్తి,
ప్రియశిరస్త్వాదిభిర్హేతుభిరిత్యవోచామ ।
తస్మాచ్ఛ్రుత్యన్తరే ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ఇత్యానన్దప్రాతిపదికస్య బ్రహ్మణి ప్రయోగదర్శనాత్ ,
‘యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి బ్రహ్మవిషయః ప్రయోగో న త్వానన్దమయాభ్యాస ఇత్యవగన్తవ్యమ్ ।
యస్త్వయం మయడన్తస్యైవానన్దమయశబ్దస్యాభ్యాసః ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇతి,
న తస్య బ్రహ్మవిషయత్వమస్తి ।
వికారాత్మనామేవాన్నమయాదీనామనాత్మనాముపసఙ్క్రమితవ్యానాం ప్రవాహే పఠితత్వాత్ ।
నన్వానన్దమయస్యోపసఙ్క్రమితవ్యస్యాన్నమయాదివదబ్రహ్మత్వే సతి నైవ విదుషో బ్రహ్మప్రాప్తిః ఫలం నిర్దిష్టం భవేత్ ।
నైష దోషః,
ఆనన్దమయోపసఙ్క్రమణనిర్దేశేనైవ విదుషః పుచ్ఛప్రతిష్ఠాభూతబ్రహ్మప్రాప్తేః ఫలస్య నిర్దిష్టత్వాత్ , ‘
తదప్యేష శ్లోకో భవతి’ ‘
యతో వాచో నివర్తన్తే’
ఇత్యాదినా చ ప్రపఞ్చ్యమానత్వాత్ ।
యా త్వానన్దమయసన్నిధానే ‘సోఽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతీయం శ్రుతిరుదాహృతా,
సా ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇత్యనేన సన్నిహితతరేణ బ్రహ్మణా సమ్బధ్యమానా నానన్దమయస్య బ్రహ్మతాం ప్రతిబోధయతి ।
తదపేక్షత్వాచ్చోత్తరస్య గ్రన్థస్య ‘రసో వై సః’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదేర్నానన్దమయవిషయతా ।
నను ‘
సోఽకామయత’
ఇతి బ్రహ్మణి పుంలిఙ్గనిర్దేశో నోపపద్యతే ।
నాయం దోషః, ‘
తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’
ఇత్యత్ర పుంలిఙ్గేనాప్యాత్మశబ్దేన బ్రహ్మణః ప్రకృతత్వాత్ ।
యా తు భార్గవీ వారుణీ విద్యా —
‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి,
తస్యాం మయడశ్రవణాత్ప్రియశిరస్త్వాద్యశ్రవణాచ్చ యుక్తమానన్దస్య బ్రహ్మత్వమ్ ।
తస్మాదణుమాత్రమపి విశేషమనాశ్రిత్య న స్వత ఎవ ప్రియశిరస్త్వాది బ్రహ్మణ ఉపపద్యతే ।
న చేహ సవిశేషం బ్రహ్మ ప్రతిపిపాదయిషితమ్ ,
వాఙ్మనసగోచరాతిక్రమశ్రుతేః ।
తస్మాదన్నమయాదిష్వివానన్దమయేఽపి వికారార్థ ఎవ మయట్ విజ్ఞేయః,
న ప్రాచుర్యార్థః ॥
సూత్రాణి త్వేవం వ్యాఖ్యేయాని — ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇత్యత్ర కిమానన్దమయావయవత్వేన బ్రహ్మ వివక్ష్యతే,
ఉత స్వప్రధానత్వేనేతి ।
పుచ్ఛశబ్దాదవయవత్వేనేతి ప్రాప్తే,
ఉచ్యతే —
ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్ —
ఆనన్దమయ ఆత్మా ఇత్యత్ర ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇతి స్వప్రధానమేవ బ్రహ్మోపదిశ్యతే;
అభ్యాసాత్ ‘
అసన్నేవ స భవతి’
ఇత్యస్మిన్నిగమనశ్లోకే బ్రహ్మణ ఎవ కేవలస్యాభ్యస్యమానత్వాత్ ।
వికారశబ్దాన్నేతి చేన్న ప్రాచుర్యాత్ —
వికారశబ్దేనావయవశబ్దోఽభిప్రేతః;
పుచ్ఛమిత్యవయవశబ్దాన్న స్వప్రధానత్వం బ్రహ్మణ ఇతి యదుక్తమ్ ,
తస్య పరిహారో వక్తవ్యః;
అత్రోచ్యతే —
నాయం దోషః,
ప్రాచుర్యాదప్యవయవశబ్దోపపత్తేః;
ప్రాచుర్యం ప్రాయాపత్తిః,
అవయవప్రాయే వచనమిత్యర్థః;
అన్నమయాదీనాం హి శిరఆదిషు పుచ్ఛాన్తేష్వవయవేషూక్తేష్వానన్దమయస్యాపి శిరఆదీన్యవయవాన్తరాణ్యుక్త్వా అవయవప్రాయాపత్త్యా ‘
బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’
ఇత్యాహ,
నావయవవివక్షయా;
యత్కారణమ్ ‘
అభ్యాసాత్’
ఇతి స్వప్రధానత్వం బ్రహ్మణః సమర్థితమ్ ।
తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చ —
సర్వస్య హి వికారజాతస్య సానన్దమయస్య కారణత్వేన బ్రహ్మ వ్యపదిశ్యతే —
‘ఇదꣳ సర్వమసృజత, యదిదం కిఞ్చ’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి ।
న చ కారణం సద్బ్రహ్మ స్వవికారస్యానన్దమయస్య ముఖ్యయా వృత్త్యావయవ ఉపపద్యతే ।
అపరాణ్యపి సూత్రాణి యథాసమ్భవం పుచ్ఛవాక్యనిర్దిష్టస్యైవ బ్రహ్మణ ఉపపాదకాని ద్రష్టవ్యాని ॥౧౨ – ౧౯ ॥
అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ ॥ ౨౦ ॥
అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ ఇతి । ‘
య ఎషోఽన్తరాదిత్యే’, ‘
య ఎషోఽన్తరక్షిణి’
ఇతి చ శ్రూయమాణః పురుషః పరమేశ్వర ఎవ,
న సంసారీ ।
కుతః ?
తద్ధర్మోపదేశాత్ ।
తస్య హి పరమేశ్వరస్య ధర్మా ఇహోపదిష్టాః ।
తద్యథా — ‘
తస్యోదితి నామ’
ఇతి శ్రావయిత్వా అస్యాదిత్యపురుషస్య నామ ‘
స ఎష సర్వేభ్యః పాప్మభ్య ఉదితః’
ఇతి సర్వపాప్మాపగమేన నిర్వక్తి ।
తదేవ చ కృతనిర్వచనం నామాక్షిపురుషస్యాప్యతిదిశతి — ‘
యన్నామ తన్నామ’
ఇతి ।
సర్వపాప్మాపగమశ్చ పరమాత్మన ఎవ శ్రూయతే —
‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యాదౌ ।
తథా చాక్షుషే పురుషే ‘
సైవ ఋక్ తత్సామ తదుక్థం తద్యజుస్తద్బ్రహ్మ’
ఇతి ఋక్సామాద్యాత్మకతాం నిర్ధారయతి ।
సా చ పరమేశ్వరస్యోపపద్యతే,
సర్వకారణత్వాత్సర్వాత్మకత్వోపపత్తేః ।
పృథివ్యగ్న్యాద్యాత్మకే చాధిదైవతమృక్సామే,
వాక్ప్రాణాద్యాత్మకే చాధ్యాత్మమనుక్రమ్యాహ — ‘
తస్యర్క్చ సామ చ గేష్ణౌ’
ఇత్యధిదైవతమ్ ।
తథాధ్యాత్మమపి — ‘
యావముష్య గేష్ణౌ తౌ గేష్ణౌ’
ఇతి ।
తచ్చ సర్వాత్మకత్వే సత్యేవోపపద్యతే ।
‘తద్య ఇమే వీణాయాం గాయన్త్యేతం తే గాయన్తి తస్మాత్తే ధనసనయః’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౬) ఇతి చ లౌకికేష్వపి గానేష్వస్యైవ గీయమానత్వం దర్శయతి ।
తచ్చ పరమేశ్వరపరిగ్రహ ఎవ ఘటతే —
‘యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదూర్జితమేవ వా । తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోంశసమ్భవమ్’ (భ. గీ. ౧౦ । ౪౧) ఇతి భగవద్గీతాదర్శనాత్ ।
లోకకామేశితృత్వమపి నిరఙ్కుశం శ్రూయమాణం పరమేశ్వరం గమయతి ।
యత్తూక్తం హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదిరూపవత్త్వశ్రవణం పరమేశ్వరే నోపపద్యత ఇతి,
అత్ర బ్రూమః —
స్యాత్పరమేశ్వరస్యాపీచ్ఛావశాన్మాయామయం రూపం సాధకానుగ్రహార్థమ్ ,
‘మాయా హ్యేషా మయా సృష్టా యన్మాం పశ్యసి నారద ।’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౩౯-౪౫) ‘సర్వభూతగుణైర్యుక్తం మైవం మాం జ్ఞాతుమర్హసి’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౩౯-౪౬) ఇతి స్మరణాత్ ।
అపి చ,
యత్ర తు నిరస్తసర్వవిశేషం పారమేశ్వరం రూపముపదిశ్యతే,
భవతి తత్ర శాస్త్రమ్ ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాది ।
సర్వకారణత్వాత్తు వికారధర్మైరపి కైశ్చిద్విశిష్టః పరమేశ్వర ఉపాస్యత్వేన నిర్దిశ్యతే —
‘సర్వకర్మా సర్వకామః సర్వగన్ధః సర్వరసః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదినా ।
తథా హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదినిర్దేశోఽపి భవిష్యతి ।
యదప్యాధారశ్రవణాన్న పరమేశ్వర ఇతి,
అత్రోచ్యతే —
స్వమహిమప్రతిష్ఠస్యాప్యాధారవిశేషోపదేశ ఉపాసనార్థో భవిష్యతి ।
సర్వగతత్వాద్బ్రహ్మణో వ్యోమవత్సర్వాన్తరత్వోపపత్తేః ।
ఐశ్వర్యమర్యాదాశ్రవణమప్యధ్యాత్మాధిదైవతవిభాగాపేక్షముపాసనార్థమేవ ।
తస్మాత్పరమేశ్వర ఎవాక్ష్యాదిత్యయోరన్తరుపదిశ్యతే ॥ ౨౦ ॥
భేదవ్యపదేశాచ్చాన్యః ॥ ౨౧ ॥
అత ఎవ ప్రాణః ॥ ౨౩ ॥
ఉద్గీథే — ‘
ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా’
ఇత్యుపక్రమ్య శ్రూయతే —
‘కతమా సా దేవతేతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౪),
‘ప్రాణ ఇతి హోవాచ, సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తి, ప్రాణమభ్యుజ్జిహతే, సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౫) ఇతి ।
తత్ర సంశయనిర్ణయౌ పూర్వవదేవ ద్రష్టవ్యౌ ।
‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౮) ఇతి చైవమాదౌ బ్రహ్మవిషయః ప్రాణశబ్దో దృశ్యతే ।
వాయువికారే తు ప్రసిద్ధతరో లోకవేదయోః ।
అత ఇహ ప్రాణశబ్దేన కతరస్యోపాదానం యుక్తమితి భవతి సంశయః ।
కిం పునరత్ర యుక్తమ్ ?
వాయువికారస్య పఞ్చవృత్తేః ప్రాణస్యోపాదానం యుక్తమ్ ।
తత్ర హి ప్రసిద్ధతరః ప్రాణశబ్ద ఇత్యవోచామ ।
నను పూర్వవదిహాపి తల్లిఙ్గాద్బ్రహ్మణ ఎవ గ్రహణం యుక్తమ్ ।
ఇహాపి వాక్యశేషే భూతానాం సంవేశనోద్గమనం పారమేశ్వరం కర్మ ప్రతీయతే ।
న,
ముఖ్యేఽపి ప్రాణే భూతసంవేశనోద్గమనస్య దర్శనాత్ ।
ఎవం హ్యామ్నాయతే —
‘యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి ప్రాణం చక్షుః ప్రాణం శ్రోత్రం ప్రాణం మనః, స యదా ప్రబుధ్యతే ప్రాణాదేవాధి పునర్జాయన్తే’ (శ. బ్రా. ౧౦ । ౩ । ౩ । ౬) ఇతి ।
ప్రత్యక్షం చైతత్ —
స్వాపకాలే ప్రాణవృత్తావపరిలుప్యమానాయామిన్ద్రియవృత్తయః పరిలుప్యన్తే,
ప్రబోధకాలే చ ప్రాదుర్భవన్తీతి ।
ఇన్ద్రియసారత్వాచ్చ భూతానామవిరుద్ధో ముఖ్యే ప్రాణేఽపి భూతసంవేశనోద్గమనవాదీ వాక్యశేషః ।
అపి చాదిత్యోఽన్నం చోద్గీథప్రతిహారయోర్దేవతే ప్రస్తావదేవతాయాః ప్రాణస్యానన్తరం నిర్దిశ్యేతే ।
న చ తయోర్బ్రహ్మత్వమస్తి ।
తత్సామాన్యాచ్చ ప్రాణస్యాపి న బ్రహ్మత్వమిత్యేవం ప్రాప్తే సూత్రకార ఆహ —
‘
అత ఎవ ప్రాణః’
ఇతి ।
తల్లిఙ్గాదితి పూర్వసూత్రే నిర్దిష్టమ్ ।
అత ఎవ తల్లిఙ్గాత్ప్రాణశబ్దమపి పరం బ్రహ్మ భవితుమర్హతి ।
ప్రాణస్యాపి హి బ్రహ్మలిఙ్గసమ్బన్ధః శ్రూయతే —
‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తి ప్రాణమభ్యుజ్జిహతే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౫) ఇతి ।
ప్రాణనిమిత్తౌ సర్వేషాం భూతానాముత్పత్తిప్రలయావుచ్యమానౌ ప్రాణస్య బ్రహ్మతాం గమయతః ।
ననూక్తం ముఖ్యప్రాణపరిగ్రహేఽపి సంవేశనోద్గమనదర్శనమవిరుద్ధమ్ ,
స్వాపప్రబోధయోర్దర్శనాదితి ।
అత్రోచ్యతే —
స్వాపప్రబోధయోరిన్ద్రియాణామేవ కేవలానాం ప్రాణాశ్రయం సంవేశనోద్గమనం దృశ్యతే,
న సర్వేషాం భూతానామ్ ।
ఇహ తు సేన్ద్రియాణాం సశరీరాణాం చ జీవావిష్టానాం భూతానామ్ , ‘
సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని’
ఇతి శ్రుతేః ।
యదాపి భూతశ్రుతిర్మహాభూతవిషయా పరిగృహ్యతే,
తదాపి బ్రహ్మలిఙ్గత్వమవిరుద్ధమ్ ।
నను సహాపి విషయైరిన్ద్రియాణాం స్వాపప్రబోధయోః ప్రాణేఽప్యయం ప్రాణాచ్చ ప్రభవం శృణుమః —
‘యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి తదైనం వాక్సర్వైర్నామభిః సహాప్యేతి’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి ।
తత్రాపి తల్లిఙ్గాత్ప్రాణశబ్దం బ్రహ్మైవ ।
యత్పునరుక్తమన్నాదిత్యసన్నిధానాత్ప్రాణస్యాబ్రహ్మత్వమితి,
తదయుక్తమ్ ।
వాక్యశేషబలేన ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మవిషయతాయాం ప్రతీయమానాయాం సన్నిధానస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాత్ ।
యత్పునః ప్రాణశబ్దస్య పఞ్చవృత్తౌ ప్రసిద్ధతరత్వమ్ ,
తదాకాశశబ్దస్యేవ ప్రతివిధేయమ్ ।
తస్మాత్సిద్ధం ప్రస్తావదేవతాయాః ప్రాణస్య బ్రహ్మత్వమ్ ॥
అత్ర కేచిదుదాహరన్తి — ‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’ ‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ ఇతి చ । తదయుక్తమ్; శబ్దభేదాత్ప్రకరణాచ్చ సంశయానుపపత్తేః । యథా పితుః పితేతి ప్రయోగే, అన్యః పితా షష్ఠీనిర్దిష్టాత్ ప్రథమానిర్దిష్టః, పితుః పితా ఇతి గమ్యతే । తద్వత్ ‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’ ఇతి శబ్దభేదాత్ప్రసిద్ధాత్ప్రాణాత్ అన్యః ప్రాణస్య ప్రాణ ఇతి నిశ్చీయతే । న హి స ఎవ తస్యేతి భేదనిర్దేశార్హో భవతి । యస్య చ ప్రకరణే యో నిర్దిశ్యతే నామాన్తరేణాపి స ఎవ తత్ర ప్రకరణీ నిర్దిష్ట ఇతి గమ్యతే; యథా జ్యోతిష్టోమాధికారే ‘వసన్తే వసన్తే జ్యోతిషా యజేత’ ఇత్యత్ర జ్యోతిఃశబ్దో జ్యోతిష్టోమవిషయో భవతి, తథా పరస్య బ్రహ్మణః ప్రకరణే ‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ ఇతి శ్రుతః ప్రాణశబ్దో వాయువికారమాత్రం కథమవగమయేత్ । అతః సంశయావిషయత్వాన్నైతదుదాహరణం యుక్తమ్ । ప్రస్తావదేవతాయాం తు ప్రాణే సంశయపూర్వపక్షనిర్ణయా ఉపపాదితాః ॥ ౨౩ ॥
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ ॥ ౨౪ ॥
ఇదమామనన్తి —
‘అథ యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే విశ్వతః పృష్ఠేషు సర్వతః పృష్ఠేష్వనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేష్విదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తః పురుషే జ్యోతిః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) ఇతి ।
తత్ర సంశయః —
కిమిహ జ్యోతిఃశబ్దేనాదిత్యాదికం జ్యోతిరభిధీయతే,
కిం వా పర ఆత్మా ఇతి ।
అర్థాన్తరవిషయస్యాపి ప్రాణశబ్దస్య తల్లిఙ్గాద్బ్రహ్మవిషయత్వముక్తమ్ ।
ఇహ తు తల్లిఙ్గమేవాస్తి నాస్తీతి విచార్యతే ।
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ?
ఆదిత్యాదికమేవ జ్యోతిఃశబ్దేన పరిగృహ్యత ఇతి ।
కుతః ?
ప్రసిద్ధేః ।
తమో జ్యోతిరితి హీమౌ శబ్దౌ పరస్పరప్రతిద్వన్ద్వివిషయౌ ప్రసిద్ధౌ ।
చక్షుర్వృత్తేర్నిరోధకం శార్వరాదికం తమ ఉచ్యతే ।
తస్యా ఎవానుగ్రాహకమాదిత్యాదికం జ్యోతిః ।
తథా ‘
దీప్యతే’
ఇతీయమపి శ్రుతిరాదిత్యాదివిషయా ప్రసిద్ధా ।
న హి రూపాదిహీనం బ్రహ్మ దీప్యత ఇతి ముఖ్యాం శ్రుతిమర్హతి ।
ద్యుమర్యాదత్వశ్రుతేశ్చ ।
న హి చరాచరబీజస్య బ్రహ్మణః సర్వాత్మకస్య ద్యౌర్మర్యాదా యుక్తా ।
కార్యస్య తు జ్యోతిషః పరిచ్ఛిన్నస్య ద్యౌర్మర్యాదా స్యాత్ । ‘
పరో దివో జ్యోతిః’
ఇతి చ బ్రాహ్మణమ్ ।
నను కార్యస్యాపి జ్యోతిషః సర్వత్ర గమ్యమానత్వాద్ద్యుమర్యాదావత్త్వమసమఞ్జసమ్ ।
అస్తు తర్హ్యత్రివృత్కృతం తేజః ప్రథమజమ్ ।
న,
అత్రివృత్కృతస్య తేజసః ప్రయోజనాభావాదితి ।
ఇదమేవ ప్రయోజనం యదుపాస్యత్వమితి చేత్ ,
న;
ప్రయోజనాన్తరప్రయుక్తస్యైవాదిత్యాదేరుపాస్యత్వదర్శనాత్ ,
‘తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకాం కరవాణి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౩) ఇతి చావిశేషశ్రుతేః ।
న చాత్రివృత్కృతస్యాపి తేజసో ద్యుమర్యాదత్వం ప్రసిద్ధమ్ ।
అస్తు తర్హి త్రివృత్కృతమేవ తత్తేజో జ్యోతిఃశబ్దమ్ ।
ననూక్తమర్వాగపి దివోఽవగమ్యతేఽగ్న్యాదికం జ్యోతిరితి ।
నైష దోషః;
సర్వత్రాపి గమ్యమానస్య జ్యోతిషః ‘
పరో దివః’
ఇత్యుపాసనార్థః ప్రదేశవిశేషపరిగ్రహో న విరుధ్యతే ।
న తు నిష్ప్రదేశస్య బ్రహ్మణః ప్రదేశవిశేషకల్పనా భాగినీ । ‘
సర్వతః పృష్ఠేష్వనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేషు’
ఇతి చాధారబహుత్వశ్రుతిః కార్యే జ్యోతిష్యుపపద్యతేతరామ్ ।
‘ఇదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తః పురుషే జ్యోతిః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) ఇతి చ కౌక్షేయే జ్యోతిషి పరం జ్యోతిరధ్యస్యమానం దృశ్యతే ।
సారూప్యనిమిత్తాశ్చాధ్యాసా భవన్తి —
యథా ‘తస్య భూరితి శిర ఎకం హి శిర ఎకమేతదక్షరమ్’ (బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౩) ఇతి ।
కౌక్షేయస్య తు జ్యోతిషః ప్రసిద్ధమబ్రహ్మత్వమ్ ।
‘తస్యైషా దృష్టిః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౮) ‘
తస్యైషా శ్రుతిః’
ఇతి చౌష్ణ్యఘోషవిశిష్టత్వస్య శ్రవణాత్ । ‘
తదేతద్దృష్టం చ శ్రుతం చేత్యుపాసీత’
ఇతి చ శ్రుతేః ।
‘చక్షుష్యః శ్రుతో భవతి య ఎవం వేద’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౮) ఇతి చాల్పఫలశ్రవణాదబ్రహ్మత్వమ్ ।
మహతే హి ఫలాయ బ్రహ్మోపాసనమిష్యతే ।
న చాన్యదపి కిఞ్చిత్స్వవాక్యే ప్రాణాకాశవజ్జ్యోతిషోఽస్తి బ్రహ్మలిఙ్గమ్ ।
న చ పూర్వస్మిన్నపి వాక్యే బ్రహ్మ నిర్దిష్టమస్తి, ‘
గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతమ్’
ఇతి చ్ఛన్దోనిర్దేశాత్ ।
అథాపి కథఞ్చిత్పూర్వస్మిన్వాక్యే బ్రహ్మ నిర్దిష్టం స్యాత్ ,
ఎవమపి న తస్యేహ ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తి ।
తత్ర హి ‘త్రిపాదస్యామృతం దివి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬)(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి ద్యౌరధికరణత్వేన శ్రూయతే ।
అత్ర పునః ‘
పరో దివో జ్యోతిః’
ఇతి ద్యౌర్మర్యాదాత్వేన ।
తస్మాత్ప్రాకృతం జ్యోతిరిహ గ్రాహ్యమిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
జ్యోతిరిహ బ్రహ్మ గ్రాహ్యమ్ ।
కుతః ?
చరణాభిధానాత్ ,
పాదాభిధానాదిత్యర్థః ।
పూర్వస్మిన్హి వాక్యే చతుష్పాద్బ్రహ్మ నిర్దిష్టమ్ —
‘తావానస్య మహిమా తతో జ్యాయాంశ్చ పూరుషః । పాదోఽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యనేన మన్త్రేణ ।
తత్ర యచ్చతుష్పదో బ్రహ్మణస్త్రిపాదమృతం ద్యుసమ్బన్ధిరూపం నిర్దిష్టమ్ ,
తదేవేహ ద్యుసమ్బన్ధాన్నిర్దిష్టమితి ప్రత్యభిజ్ఞాయతే ।
తత్పరిత్యజ్య ప్రాకృతం జ్యోతిః కల్పయతః ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియే ప్రసజ్యేయాతామ్ ।
న కేవలం జ్యోతిర్వాక్య ఎవ బ్రహ్మానువృత్తిః;
పరస్యామపి శాణ్డిల్యవిద్యాయామనువర్తిష్యతే బ్రహ్మ ।
తస్మాదిహ జ్యేతిరితి బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమ్ ।
యత్తూక్తమ్ — ‘
జ్యోతిర్దీప్యతే’
ఇతి చైతౌ శబ్దౌ కార్యే జ్యోతిషి ప్రసిద్ధావితి,
నాయం దోషః;
ప్రకరణాద్బ్రహ్మావగమే సత్యనయోః శబ్దయోరవిశేషకత్వాత్ ,
దీప్యమానకార్యజ్యోతిరుపలక్షితే బ్రహ్మణ్యపి ప్రయోగసమ్భవాత్;
‘యేన సూర్యస్తపతి తేజసేద్ధః’ (తై. బ్రా. ౩ । ౧౨ । ౯ । ౭) ఇతి చ మన్త్రవర్ణాత్ ।
యద్వా,
నాయం జ్యోతిఃశబ్దశ్చక్షుర్వృత్తేరేవానుగ్రాహకే తేజసి వర్తతే,
అన్యత్రాపి ప్రయోగదర్శనాత్ —
‘వాచైవాయం జ్యోతిషాస్తే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౫) ‘మనో జ్యోతిర్జుషతామ్’ (తై. బ్రా. ౧ । ౬ । ౩ । ౩) ఇతి చ ।
తస్మాద్యద్యత్కస్యచిదవభాసకం తత్తజ్జ్యోతిఃశబ్దేనాభిధీయతే ।
తథా సతి బ్రహ్మణోఽపి చైతన్యరూపస్య సమస్తజగదవభాసహేతుత్వాదుపపన్నో జ్యోతిఃశబ్దః ।
‘తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౫) ‘తద్దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిరాయుర్హోపాసతేఽమృతమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౬) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యశ్చ ।
యదప్యుక్తం ద్యుమర్యాదత్వం సర్వగతస్య బ్రహ్మణో నోపపద్యత ఇతి,
అత్రోచ్యతే —
సర్వగతస్యాపి బ్రహ్మణ ఉపాసనార్థః ప్రదేశవిశేషపరిగ్రహో న విరుధ్యతే ।
ననూక్తం నిష్ప్రదేశస్య బ్రహ్మణః ప్రదేశవిశేషకల్పనా నోపపద్యత ఇతి;
నాయం దోషః,
నిష్ప్రదేశస్యాపి బ్రహ్మణ ఉపాధివిశేషసమ్బన్ధాత్ప్రదేశవిశేషకల్పనోపపత్తేః ।
తథా హి —
ఆదిత్యే,
చక్షుషి,
హృదయే ఇతి ప్రదేశవిశేషసమ్బన్ధీని బ్రహ్మణః ఉపాసనాని శ్రూయన్తే ।
ఎతేన ‘
విశ్వతః పృష్ఠేషు’
ఇత్యాధారబహుత్వముపపాదితమ్ ।
యదప్యేతదుక్తమ్ ఔష్ణ్యఘోషానుమితే కౌక్షేయే కార్యే జ్యోతిష్యధ్యస్యమానత్వాత్పరమపి దివః కార్యం జ్యోతిరేవేతి,
తదప్యయుక్తమ్;
పరస్యాపి బ్రహ్మణో నామాదిప్రతీకత్వవత్కౌక్షేయజ్యోతిష్ప్రతీకత్వోపపత్తేః । ‘
దృష్టం చ శ్రుతం చేత్యుపాసీత’
ఇతి తు ప్రతీకద్వారకం దృష్టత్వం శ్రుతత్వం చ భవిష్యతి ।
యదప్యుక్తమల్పఫలశ్రవణాత్ న బ్రహ్మేతి,
తదప్యనుపపన్నమ్;
న హి ఇయతే ఫలాయ బ్రహ్మాశ్రయణీయమ్ ,
ఇయతే న ఇతి నియమే హేతురస్తి ।
యత్ర హి నిరస్తసర్వవిశేషసమ్బన్ధం పరం బ్రహ్మాత్మత్వేనోపదిశ్యతే,
తత్రైకరూపమేవ ఫలం మోక్ష ఇత్యవగమ్యతే ।
యత్ర తు గుణవిశేషసమ్బన్ధం ప్రతీకవిశేషసమ్బన్ధం వా బ్రహ్మోపదిశ్యతే,
తత్ర సంసారగోచరాణ్యేవోచ్చావచాని ఫలాని దృశ్యన్తే —
‘అన్నాదో వసుదానో విన్దతే వసు య ఎవం వేద’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౪) ఇత్యాద్యాసు శ్రుతిషు ।
యద్యపి న స్వవాక్యే కిఞ్చిజ్జ్యోతిషో బ్రహ్మలిఙ్గమస్తి,
తథాపి పూర్వస్మిన్వాక్యే దృశ్యమానం గ్రహీతవ్యం భవతి ।
తదుక్తం సూత్రకారేణ —
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాదితి ।
కథం పునర్వాక్యాన్తరగతేన బ్రహ్మసన్నిధానేన జ్యోతిఃశ్రుతిః స్వవిషయాత్ శక్యా ప్రచ్యావయితుమ్ ?
నైష దోషః, ‘
అథ యదతః పరో దివో జ్యోతిః’
ఇతి ప్రథమతరపఠితేన యచ్ఛబ్దేన సర్వనామ్నా ద్యుసమ్బన్ధాత్ప్రత్యభిజ్ఞాయమానే పూర్వవాక్యనిర్దిష్టే బ్రహ్మణి స్వసామర్థ్యేన పరామృష్టే సత్యర్థాజ్జ్యోతిఃశబ్దస్యాపి బ్రహ్మవిషయత్వోపపత్తేః ।
తస్మాదిహ జ్యోతిరితి బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమ్ ॥ ౨౪ ॥
ఛన్దోభిధానాన్నేతి చేన్న తథా చేతోర్పణనిగదాత్తథాహి దర్శనమ్ ॥౨౫॥
అథ యదుక్తం పూర్వస్మిన్నపి వాక్యే న బ్రహ్మాభిహితమస్తి,
‘గాయత్రీ వా ఇదꣳ సర్వం భూతం యదిదం కిఞ్చ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౧) ఇతి గాయత్ర్యాఖ్యస్య చ్ఛన్దసోఽభిహితత్వాదితి;
తత్పరిహర్తవ్యమ్ ।
కథం పునశ్ఛన్దోభిధానాన్న బ్రహ్మాభిహితమితి శక్యతే వక్తుమ్ ?
యావతా ‘
తావానస్య మహిమా’
ఇత్యేతస్యామృచి చతుష్పాద్బ్రహ్మ దర్శితమ్ ।
నైతదస్తి । ‘
గాయత్రీ వా ఇదꣳ సర్వమ్’
ఇతి గాయత్రీముపక్రమ్య,
తామేవ భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ప్రాణప్రభేదైర్వ్యాఖ్యాయ,
‘సైషా చతుష్పదా షడ్విధా గాయత్రీ తదేతదృచాభ్యనూక్తం’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౫) ‘తావానస్య మహిమా’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి తస్యామేవ వ్యాఖ్యాతరూపాయాం గాయత్ర్యాముదాహృతో మన్త్రః కథమకస్మాద్బ్రహ్మ చతుష్పాదభిదధ్యాత్ ।
యోఽపి తత్ర ‘యద్వై తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) ఇతి బ్రహ్మశబ్దః,
సోఽపి చ్ఛన్దసః ప్రకృతత్వాచ్ఛన్దోవిషయ ఎవ ।
‘య ఎతామేవం బ్రహ్మోపనిషదం వేద’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౧ । ౩) ఇత్యత్ర హి వేదోపనిషదమితి వ్యాచక్షతే ।
తస్మాచ్ఛన్దోభిధానాన్న బ్రహ్మణః ప్రకృతత్వమితి చేత్ ,
నైష దోషః ।
తథా చేతోర్పణనిగదాత్ —
తథా గాయత్ర్యాఖ్యచ్ఛన్దోద్వారేణ,
తదనుగతే బ్రహ్మణి చేతసోఽర్పణం చిత్తసమాధానమ్ అనేన బ్రాహ్మణవాక్యేన నిగద్యతే — ‘
గాయత్రీ వా ఇదꣳ సర్వమ్’
ఇతి ।
న హ్యక్షరసన్నివేశమాత్రాయా గాయత్ర్యాః సర్వాత్మకత్వం సమ్భవతి ।
తస్మాద్యద్గాయత్ర్యాఖ్యవికారేఽనుగతం జగత్కారణం బ్రహ్మ ,
తదిహ సర్వమిత్యుచ్యతే,
యథా ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి ।
కార్యం చ కారణాదవ్యతిరిక్తమితి వక్ష్యామః —
‘తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౪) ఇత్యత్ర ।
తథాన్యత్రాపి వికారద్వారేణ బ్రహ్మణ ఉపాసనం దృశ్యతే —
‘ఎతం హ్యేవ బహ్వృచా మహత్యుక్థే మీమాంసన్త ఎతమగ్నావధ్వర్యవ ఎతం మహావ్రతే చ్ఛన్దోగాః’ (ఐ. ఆ. ౩ । ౨ । ౩ । ౧౨) ఇతి ।
తస్మాదస్తి చ్ఛన్దోభిధానేఽపి పూర్వస్మిన్వాక్యే చతుష్పాద్బ్రహ్మ నిర్దిష్టమ్ ।
తదేవ జ్యోతిర్వాక్యేఽపి పరామృశ్యత ఉపాసనాన్తరవిధానాయ ।
అపర ఆహ —
సాక్షాదేవ గాయత్రీశబ్దేన బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యతే,
సంఖ్యాసామాన్యాత్ ।
యథా గాయత్రీ చతుష్పదా షడక్షరైః పాదైః,
తథా బ్రహ్మ చతుష్పాత్ ।
తథాన్యత్రాపి చ్ఛన్దోభిధాయీ శబ్దోఽర్థాన్తరే సంఖ్యాసామాన్యాత్ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే ।
తద్యథా — ‘
తే వా ఎతే పఞ్చాన్యే పఞ్చాన్యే దశ సన్తస్తత్కృతమ్’
ఇత్యుపక్రమ్యాహ ‘
సైషా విరాడన్నాదీ’
ఇతి ।
అస్మిన్పక్షే బ్రహ్మైవాభిహితమితి న చ్ఛన్దోభిధానమ్ ।
సర్వథాప్యస్తి పూర్వస్మిన్వాక్యే ప్రకృతం బ్రహ్మ ॥ ౨౫ ॥
భూతాదిపాదవ్యపదేశోపపత్తేశ్చైవమ్ ॥ ౨౬ ॥
ఉపదేశభేదాన్నేతి చేన్నోభయస్మిన్నప్యవిరోధాత్ ॥ ౨౭ ॥
యదప్యేతదుక్తమ్ — పూర్వత్ర ‘త్రిపాదస్యామృతం దివి’ ఇతి సప్తమ్యా ద్యౌః ఆధారత్వేనోపదిష్టా । ఇహ పునః ‘అథ యదతః పరో దివః’ ఇతి పఞ్చమ్యా మర్యాదాత్వేన । తస్మాదుపదేశభేదాన్న తస్యేహ ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తీతి — తత్పరిహర్తవ్యమ్ । అత్రోచ్యతే — నాయం దోషః, ఉభయస్మిన్నప్యవిరోధాత్ । ఉభయస్మిన్నపి సప్తమ్యన్తే పఞ్చమ్యన్తే చోపదేశే న ప్రత్యభిజ్ఞానం విరుధ్యతే । యథా లోకే వృక్షాగ్రసమ్బద్ధోఽపి శ్యేన ఉభయథోపదిశ్యమానో దృశ్యతే — వృక్షాగ్రే శ్యేనో వృక్షాగ్రాత్పరతః శ్యేన ఇతి చ, ఎవం దివ్యేవ సద్బ్రహ్మ దివః పరమిత్యుపదిశ్యతే । అపర ఆహ — యథా లోకే వృక్షాగ్రేణాసమ్బద్ధోఽపి శ్యేన ఉభయథోపదిశ్యమానో దృశ్యతే — వృక్షాగ్రే శ్యేనో వృక్షాగ్రాత్పరతః శ్యేన ఇతి చ, ఎవం దివః పరమపి సద్బ్రహ్మ దివీత్యుపదిశ్యతే । తస్మాదస్తి పూర్వనిర్దిష్టస్య బ్రహ్మణ ఇహ ప్రత్యభిజ్ఞానమ్ । అతః పరమేవ బ్రహ్మ జ్యోతిఃశబ్దమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౭ ॥
ప్రాణస్తథానుగమాత్ ॥ ౨౮ ॥
ప్రాణశబ్దం బ్రహ్మ విజ్ఞేయమ్ ।
కుతః ?
తథానుగమాత్ ।
తథాహి పౌర్వాపర్యేణ పర్యాలోచ్యమానే వాక్యే పదానాం సమన్వయో బ్రహ్మప్రతిపాదనపర ఉపలభ్యతే ।
ఉపక్రమే తావత్ ‘
వరం వృణీష్వ’
ఇతీన్ద్రేణోక్తః ప్రతర్దనః పరమం పురుషార్థం వరముపచిక్షేప — ‘
త్వమేవ వృణీష్వ యం త్వం మనుష్యాయ హితతమం మన్యసే’
ఇతి ।
తస్మై హితతమత్వేనోపదిశ్యమానః ప్రాణః కథం పరమాత్మా న స్యాత్ ।
న హ్యన్యత్ర పరమాత్మవిజ్ఞానాద్ధితతమప్రాప్తిరస్తి,
‘తమేవ విదిత్వాతి మృత్యుమేతి నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౮) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
తథా ‘స యో మాం వేద న హ వై తస్య కేనచ కర్మణా లోకో మీయతే న స్తేయేన న భ్రూణహత్యయా’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౧) ఇత్యాది చ బ్రహ్మపరిగ్రహే ఘటతే ।
బ్రహ్మవిజ్ఞానేన హి సర్వకర్మక్షయః ప్రసిద్ధః — ‘
క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే’
ఇత్యాద్యాసు శ్రుతిషు ।
ప్రజ్ఞాత్మత్వం చ బ్రహ్మపక్ష ఎవోపపద్యతే ।
న హ్యచేతనస్య వాయోః ప్రజ్ఞాత్మత్వం సమ్భవతి ।
తథోపసంహారేఽపి ‘
ఆనన్దోఽజరోఽమృతః’
ఇత్యానన్దత్వాదీని న బ్రహ్మణోఽన్యత్ర సమ్యక్ సమ్భవన్తి । ‘
స న సాధునా కర్మణా భూయాన్భవతి నో ఎవాసాధునా కర్మణా కనీయానేష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి తం యమేభ్యో లోకేభ్య ఉన్నినీషతే ।
ఎష ఉ ఎవాసాధు కర్మ కారయతి తం యమేభ్యో లోకేభ్యోఽధో నినీషతే’
ఇతి,
‘ఎష లోకాధిపతిరేష లోకపాల ఎష లోకేశః’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇతి చ ।
సర్వమేతత్పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యాశ్రీయమాణేఽనుగన్తుం శక్యతే,
న ముఖ్యే ప్రాణే ।
తస్మాత్ప్రాణో బ్రహ్మ ॥ ౨౮ ॥
న వక్తురాత్మోపదేశాదితి చేదధ్యాత్మసమ్బన్ధభూమా హ్యస్మిన్ ॥ ౨౯ ॥
యదుక్తం ప్రాణో బ్రహ్మేతి,
తదాక్షిప్యతే —
న పరం బ్రహ్మ ప్రాణశబ్దమ్;
కస్మాత్ ?
వక్తురాత్మోపదేశాత్ ।
వక్తా హీన్ద్రో నామ కశ్చిద్విగ్రహవాన్దేవతావిశేషః స్వమాత్మానం ప్రతర్దనాయాచచక్షే — ‘
మామేవ విజానీహి’
ఇత్యుపక్రమ్య ‘
ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’
ఇత్యహంకారవాదేన ।
స ఎష వక్తురాత్మత్వేనోపదిశ్యమానః ప్రాణః కథం బ్రహ్మ స్యాత్ ?
న హి బ్రహ్మణో వక్తృత్వం సమ్భవతి,
‘అవాగమనాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
తథా విగ్రహసమ్బన్ధిభిరేవ బ్రహ్మణ్యసమ్భవద్భిర్ధర్మైరాత్మానం తుష్టావ — ‘
త్రిశీర్షాణం త్వాష్ట్రమహనమరున్ముఖాన్యతీన్సాలావృకేభ్యః ప్రాయచ్ఛమ్’
ఇత్యేవమాదిభిః ।
ప్రాణత్వం చేన్ద్రస్య బలవత్త్వాదుపపద్యతే। ‘
ప్రాణో వై బలమ్’
ఇతి హి విజ్ఞాయతే ।
బలస్య చేన్ద్రో దేవతా ప్రసిద్ధా । ‘
యా చ కాచిద్బలకృతిః,
ఇన్ద్రకర్మైవ తత్’
ఇతి హి వదన్తి ।
ప్రజ్ఞాత్మత్వమప్యప్రతిహతజ్ఞానత్వాద్దేవతాత్మనః సమ్భవతి ।
అప్రతిహతజ్ఞానా దేవతా ఇతి హి వదన్తి ।
నిశ్చితే చైవం దేవతాత్మోపదేశే హితతమత్వాదివచనాని యథాసమ్భవం తద్విషయాణ్యేవ యోజయితవ్యాని ।
తస్మాద్వక్తురిన్ద్రస్యాత్మోపదేశాత్ న ప్రాణో బ్రహ్మేత్యాక్షిప్య ప్రతిసమాధీయతే — ‘
అధ్యాత్మసమ్బన్ధభూమా హ్యస్మిన్’
ఇతి ।
అధ్యాత్మసమ్బన్ధః ప్రత్యగాత్మసమ్బన్ధః,
తస్య భూమా బాహుల్యమ్ ,
అస్మిన్నధ్యాయే ఉపలభ్యతే । ‘
యావద్ధ్యస్మిఞ్శరీరే ప్రాణో వసతి తావదాయుః’
ఇతి ప్రాణస్యైవ ప్రజ్ఞాత్మనః ప్రత్యగ్భూతస్యాయుష్ప్రదానోపసంహారయోః స్వాతన్త్ర్యం దర్శయతి,
న దేవతావిశేషస్య పరాచీనస్య ।
తథాస్తిత్వే చ ప్రాణానాం నిఃశ్రేయసమిత్యధ్యాత్మమేవేన్ద్రియాశ్రయం ప్రాణం దర్శయతి ।
తథా ‘ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మేదం శరీరం పరిగృహ్యోత్థాపయతి’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి । ‘
న వాచం విజిజ్ఞాసీత వక్తారం విద్యాత్’
ఇతి చోపక్రమ్య ‘
తద్యథా రథస్యారేషు నేమిరర్పితా నాభావరా అర్పితా ఎవమేవైతా భూతమాత్రాః ప్రజ్ఞామాత్రాస్వర్పితాః ప్రజ్ఞామాత్రాః ప్రాణేఽర్పితాః స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మానన్దోఽజరోఽమృతః’
ఇతి విషయేన్ద్రియవ్యవహారారనాభిభూతం ప్రత్యగాత్మానమేవోపసంహరతి । ‘
స మ ఆత్మేతి విద్యాత్’
ఇతి చోపసంహారః ప్రత్యగాత్మపరిగ్రహే సాధుః,
న పరాచీనపరిగ్రహే ।
‘అయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరమ్ ।
తస్మాదధ్యాత్మసమ్బన్ధబాహుల్యాద్బ్రహ్మోపదేశ ఎవాయమ్ ,
న దేవతాత్మోపదేశః ॥ ౨౯ ॥
కథం తర్హి వక్తురాత్మోపదేశః ? —
శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశో వామదేవవత్ ॥ ౩౦ ॥
ఇన్ద్రో నామ దేవతాత్మా స్వమాత్మానం పరమాత్మత్వేన ‘
అహమేవ పరం బ్రహ్మ’
ఇత్యార్షేణ దర్శనేన యథాశాస్త్రం పశ్యన్ ఉపదిశతి స్మ — ‘
మామేవ విజానీహి’
ఇతి ।
యథా ‘
తద్ధైతత్పశ్యన్నృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవꣳ సూర్యశ్చ’
ఇతి,
తద్వత్;
‘తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి శ్రుతేః ।
యత్పునరుక్తమ్ — ‘
మామేవ విజానీహి’
ఇత్యుక్త్వా,
విగ్రహధర్మైరిన్ద్రః ఆత్మానం తుష్టావ త్వాష్ట్రవధాదిభిరితి,
తత్పరిహర్తవ్యమ్;
అత్రోచ్యతే —
న త్వాష్ట్రవధాదీనాం విజ్ఞేయేన్ద్రస్తుత్యర్థత్వేనోపన్యాసః — ‘
యస్మాదేవంకర్మాహమ్ ,
తస్మాన్మాం విజానీహి’
ఇతి ।
కథం తర్హి ?
విజ్ఞానస్తుత్యర్థత్వేన;
యత్కారణం త్వాష్ట్రవధాదీని సాహసాన్యుపన్యస్య పరేణ విజ్ఞానస్తుతిమనుసన్దధాతి — ‘
తస్య మే తత్ర లోమ చ న మీయతే స యో మాం వేద న హ వై తస్య కేన చ కర్మణా లోకో మీయతే’
ఇత్యాదినా ।
ఎతదుక్తం భవతి —
యస్మాదీదృశాన్యపి క్రూరాణి కర్మాణి కృతవతో మమ బ్రహ్మభూతస్య లోమాపి న హింస్యతే,
స యోఽన్యోఽపి మాం వేద,
న తస్య కేనచిదపి కర్మణా లోకో హింస్యత ఇతి ।
విజ్ఞేయం తు బ్రహ్మైవ ‘
ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’
ఇతి వక్ష్యమాణమ్ ।
తస్మాద్బ్రహ్మవాక్యమేతత్ ॥ ౩౦ ॥
జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్నేతి చేన్నోపాసాత్రైవిధ్యాదాశ్రితత్వాదిహ తద్యోగాత్ ॥ ౩౧ ॥
యద్యప్యధ్యాత్మసమ్బన్ధభూమదర్శనాన్న పరాచీనస్య దేవతాత్మన ఉపదేశః,
తథాపి న బ్రహ్మవాక్యం భవితుమర్హతి ।
కుతః ?
జీవలిఙ్గాత్ ముఖ్యప్రాణలిఙ్గాచ్చ ।
జీవస్య తావదస్మిన్వాక్యే విస్పష్టం లిఙ్గముపలభ్యతే — ‘
న వాచం విజిజ్ఞాసీత వక్తారం విద్యాత్’
ఇత్యాది ।
అత్ర హి వాగాదిభిః కరణైర్వ్యాపృతస్య కార్యకరణాధ్యక్షస్య జీవస్య విజ్ఞేయత్వమభిధీయతే ।
తథా ముఖ్యప్రాణలిఙ్గమపి — ‘
అథ ఖలు ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మేదం శరీరం పరిగృహ్యోత్థాపయతి’
ఇతి ।
శరీరధారణం చ ముఖ్యప్రాణస్య ధర్మః;
ప్రాణసంవాదే వాగాదీన్ప్రాణాన్ప్రకృత్య —
‘తాన్వరిష్ఠః ప్రాణ ఉవాచ మా మోహమాపద్యథాహమేవైతత్పఞ్చధాత్మానం ప్రవిభజ్యైతద్బాణమవష్టభ్య విధారయామి’ (ప్ర. ఉ. ౨ । ౩) ఇతి శ్రవణాత్ ।
యే తు ‘
ఇమం శరీరం పరిగృహ్య’
ఇతి పఠన్తి,
తేషామ్ ఇమం జీవమిన్ద్రియగ్రామం వా పరిగృహ్య శరీరముత్థాపయతీతి వ్యాఖ్యేయమ్ ।
ప్రజ్ఞాత్మత్వమపి జీవే తావచ్చేతనత్వాదుపపన్నమ్ ।
ముఖ్యేఽపి ప్రాణే ప్రజ్ఞాసాధనప్రాణాన్తరాశ్రయత్వాదుపపన్నమేవ ।
జీవముఖ్యప్రాణపరిగ్రహే చ,
ప్రాణప్రజ్ఞాత్మనోః సహవృత్తిత్వేనాభేదనిర్దేశః,
స్వరూపేణ చ భేదనిర్దేశః,
ఇత్యుభయథా నిర్దేశ ఉపపద్యతే — ‘
యో వై ప్రాణః సా ప్రజ్ఞా యా వై ప్రజ్ఞా స ప్రాణః’ ‘
సహ హ్యేతావస్మిఞ్శరీరే వసతః సహోత్క్రామతః’
ఇతి ।
బ్రహ్మపరిగ్రహే తు కిం కస్మాద్భిద్యేత ?
తస్మాదిహ జీవముఖ్యప్రాణయోరన్యతర ఉభౌ వా ప్రతీయేయాతాం న బ్రహ్మేతి చేత్ ,
నైతదేవమ్ ।
ఉపాసాత్రైవిధ్యాత్ ।
ఎవం సతి త్రివిధముపాసనం ప్రసజ్యేత —
జీవోపాసనం ముఖ్యప్రాణోపాసనం బ్రహ్మోపాసనం చేతి ।
న చైతదేకస్మిన్వాక్యేఽభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ ।
ఉపక్రమోపసంహారాభ్యాం హి వాక్యైకత్వమవగమ్యతే । ‘
మామేవ విజానీహి’
ఇత్యుపక్రమ్య, ‘
ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా తం మామాయురమృతమిత్యుపాస్స్వ’
ఇత్యుక్త్వా,
అన్తే ‘
స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మానన్దోఽజరోఽమృతః’
ఇత్యేకరూపావుపక్రమోపసంహారౌ దృశ్యేతే ।
తత్రార్థైకత్వం యుక్తమాశ్రయితుమ్ ।
న చ బ్రహ్మలిఙ్గమన్యపరత్వేన పరిణేతుం శక్యమ్;
దశానాం భూతమాత్రాణాం ప్రజ్ఞామాత్రాణాం చ బ్రహ్మణోఽన్యత్ర అర్పణానుపపత్తేః ।
ఆశ్రితత్వాచ్చ అన్యత్రాపి బ్రహ్మలిఙ్గవశాత్ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మణి వృత్తేః,
ఇహాపి చ హితతమోపన్యాసాదిబ్రహ్మలిఙ్గయోగాత్ ,
బ్రహ్మోపదేశ ఎవాయమితి గమ్యతే ।
యత్తు ముఖ్యప్రాణలిఙ్గం దర్శితమ్ — ‘
ఇదం శరీరం పరిగృహ్యోత్థాపయతి’
ఇతి,
తదసత్;
ప్రాణవ్యాపారస్యాపి పరమాత్మాయత్తత్వాత్పరమాత్మన్యుపచరితుం శక్యత్వాత్ —
‘న ప్రాణేన నాపానేన మర్త్యో జీవతి కశ్చన । ఇతరేణ తు జీవన్తి యస్మిన్నేతావుపాశ్రితౌ’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౫) ఇతి శ్రుతేః ।
యదపి ‘
న వాచం విజిజ్ఞాసీత వక్తారం విద్యాత్’
ఇత్యాది జీవలిఙ్గం దర్శితమ్ ,
తదపి న బ్రహ్మపక్షం నివారయతి ।
న హి జీవో నామాత్యన్తభిన్నో బ్రహ్మణః, ‘
తత్త్వమసి’ ‘
అహం బ్రహ్మాస్మి’
ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
బుద్ధ్యాద్యుపాధికృతం తు విశేషమాశ్రిత్య బ్రహ్మైవ సన్ జీవః కర్తా భోక్తా చేత్యుచ్యతే ।
తస్యోపాధికృతవిశేషపరిత్యాగేన స్వరూపం బ్రహ్మ దర్శయితుమ్ ‘
న వాచం విజిజ్ఞాసీత వక్తారం విద్యాత్’
ఇత్యాదినా ప్రత్యగాత్మాభిముఖీకరణార్థ ఉపదేశో న విరుధ్యతే ।
‘యద్వాచానభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే’ (కే. ఉ. ౧ । ౫) ఇత్యాది చ శ్రుత్యన్తరం వచనాదిక్రియావ్యాపృతస్యైవాత్మనో బ్రహ్మత్వం దర్శయతి ।
యత్పునరేతదుక్తమ్ — ‘
సహ హ్యేతావస్మిఞ్శరీరే వసతః సహోత్క్రామతః’
ఇతి ప్రాణప్రజ్ఞాత్మనోర్భేదదర్శనం బ్రహ్మవాదే నోపపద్యత ఇతి,
నైష దోషః;
జ్ఞానక్రియాశక్తిద్వయాశ్రయయోర్బుద్ధిప్రాణయోః ప్రత్యగాత్మోపాధిభూతయోర్భేదనిర్దేశోపపత్తేః ।
ఉపాధిద్వయోపహితస్య తు ప్రత్యగాత్మనః స్వరూపేణాభేద ఇత్యతః ‘
ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’
ఇత్యేకీకరణమవిరుద్ధమ్ ॥
అథవా ‘
నోపాసాత్రైవిధ్యాదాశ్రితత్వాదిహ తద్యోగాత్’
ఇత్యస్యాయమన్యోఽర్థః —
న బ్రహ్మవాక్యేఽపి జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గం విరుధ్యతే ।
కథమ్ ?
ఉపాసాత్రైవిధ్యాత్ ।
త్రివిధమిహ బ్రహ్మణ ఉపాసనం వివక్షితమ్ —
ప్రాణధర్మేణ,
ప్రజ్ఞాధర్మేణ,
స్వధర్మేణ చ ।
తత్ర ‘
ఆయురమృతమిత్యుపాస్స్వాయుః ప్రాణః’
ఇతి ‘
ఇదం శరీరం పరిగృహ్యోత్థాపయతి’
ఇతి ‘
తస్మాదేతదేవోక్థముపాసీత’
ఇతి చ ప్రాణధర్మః । ‘
అథ యథాస్యై ప్రజ్ఞాయై సర్వాణి భూతాన్యేకీభవన్తి తద్వ్యాఖ్యాస్యామః’
ఇత్యుపక్రమ్య ‘
వాగేవాస్యా ఎకమఙ్గమదూదుహత్తస్యై నామ పరస్తాత్ప్రతివిహితా భూతమాత్రా ప్రజ్ఞయా వాచం సమారుహ్య వాచా సర్వాణి నామాన్యాప్నోతి’
ఇత్యాదిః ప్రజ్ఞాధర్మః । ‘
తా వా ఎతా దశైవ భూతమాత్రా అధిప్రజ్ఞం దశ ప్రజ్ఞామాత్రా అధిభూతమ్ ।
యద్ధి భూతమాత్రా న స్యుర్న ప్రజ్ఞామాత్రాః స్యుః ।
యద్ధి ప్రజ్ఞామాత్రా న స్యుర్న భూతమాత్రాః స్యుః ।
న హ్యన్యతరతో రూపం కిఞ్చన సిధ్యేత్ ।
నో ఎతన్నానా ।
తద్యథా రథస్యారేషు నేమిరర్పితా నాభావరా అర్పితా ఎవమేవైతా భూతమాత్రాః ప్రజ్ఞామాత్రాస్వర్పితాః ప్రజ్ఞామాత్రాః ప్రాణేఽర్పితాః స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’
ఇత్యాదిర్బ్రహ్మధర్మః ।
తస్మాద్బ్రహ్మణ ఎవైతదుపాధిద్వయధర్మేణ స్వధర్మేణ చైకముపాసనం త్రివిధం వివక్షితమ్ ।
అన్యత్రాపి ‘మనోమయః ప్రాణశరీరః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదావుపాధిధర్మేణ బ్రహ్మణ ఉపాసనమాశ్రితమ్;
ఇహాపి తద్యుజ్యతే వాక్యస్యోపక్రమోపసంహారాభ్యామేకార్థత్వావగమాత్ ప్రాణప్రజ్ఞాబ్రహ్మలిఙ్గావగమాచ్చ ।
తస్మాద్బ్రహ్మవాక్యమేవైతదితి సిద్ధమ్ ॥ ౩౧ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే ప్రథమాధ్యాయస్య ప్రథమః పాదః ॥
ప్రథమే పాదే ‘జన్మాద్యస్య యతః’ ఇత్యాకాశాదేః సమస్తస్య జగతో జన్మాదికారణం బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ । తస్య సమస్తజగత్కారణస్య బ్రహ్మణో వ్యాపిత్వం నిత్యత్వం సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం సర్వాత్మత్వమిత్యేవంజాతీయకా ధర్మా ఉక్తా ఎవ భవన్తి । అర్థాన్తరప్రసిద్ధానాం చ కేషాఞ్చిచ్ఛబ్దానాం బ్రహ్మవిషయత్వహేతుప్రతిపాదనేన కానిచిద్వాక్యాని స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాని సన్దిహ్యమానాని బ్రహ్మపరతయా నిర్ణీతాని । పునరప్యన్యాని వాక్యాన్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాని సన్దిహ్యన్తే — కిం పరం బ్రహ్మ ప్రతిపాదయన్తి, ఆహోస్విదర్థాన్తరం కిఞ్చిదితి । తన్నిర్ణయాయ ద్వితీయతృతీయౌ పాదావారభ్యేతే —
సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ ॥ ౧ ॥
ఇదమామ్నాయతే —
‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితి శాన్త ఉపాసీత । అథ ఖలు క్రతుమయః పురుషో యథాక్రతురస్మిఀల్లోకే పురుషో భవతి తథేతః ప్రేత్య భవతి స క్రతుం కుర్వీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧),
‘మనోమయః ప్రాణశరీరః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాది ।
తత్ర సంశయః —
కిమిహ మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైః శారీర ఆత్మోపాస్యత్వేనోపదిశ్యతే,
ఆహోస్విత్పరం బ్రహ్మేతి ।
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ?
శారీర ఇతి ।
కుతః ?
తస్య హి కార్యకరణాధిపతేః ప్రసిద్ధో మనఆదిభిః సమ్బన్ధః,
న పరస్య బ్రహ్మణః;
‘అప్రాణో హ్యమనాః శుభ్రః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
నను ‘
సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’
ఇతి స్వశబ్దేనైవ బ్రహ్మోపాత్తమ్;
కథమిహ శారీర ఆత్మోపాస్యత్వేనాశఙ్క్యతే ?
నైష దోషః ।
నేదం వాక్యం బ్రహ్మోపాసనావిధిపరమ్ ।
కిం తర్హి ?
శమవిధిపరమ్;
యత్కారణమ్ ‘
సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితి శాన్త ఉపాసీత’
ఇత్యాహ ।
ఎతదుక్తం భవతి —
యస్మాత్సర్వమిదం వికారజాతం బ్రహ్మైవ,
తజ్జత్వాత్ తల్లత్వాత్ తదనత్వాచ్చ —
న చ సర్వస్యైకాత్మత్వే రాగాదయః సమ్భవన్తి —
తస్మాత్ శాన్త ఉపాసీతేతి ।
న చ శమవిధిపరత్వే సత్యనేన వాక్యేన బ్రహ్మోపాసనం నియన్తుం శక్యతే ।
ఉపాసనం తు ‘
స క్రతుం కుర్వీత’
ఇత్యనేన విధీయతే ।
క్రతుః సఙ్కల్పో ధ్యానమిత్యర్థః ।
తస్య చ విషయత్వేన శ్రూయతే — ‘
మనోమయః ప్రాణశరీరః’
ఇతి జీవలిఙ్గమ్ ।
అతో బ్రూమః —
జీవవిషయమేతదుపాసనమితి । ‘
సర్వకర్మా సర్వకామః’
ఇత్యాద్యపి శ్రూయమాణం పర్యాయేణ జీవవిషయముపపద్యతే । ‘
ఎష మ ఆత్మాన్తర్హృదయేఽణీయాన్వ్రీహేర్వా యవాద్వా’
ఇతి చ హృదయాయతనత్వమణీయస్త్వం చారాగ్రమాత్రస్య జీవస్యావకల్పతే,
నాపరిచ్ఛిన్నస్య బ్రహ్మణః ।
నను ‘
జ్యాయాన్పృథివ్యాః’
ఇత్యాద్యపి న పరిచ్ఛిన్నేఽవకల్పత ఇతి ।
అత్ర బ్రూమః —
న తావదణీయస్త్వం జ్యాయస్త్వం చోభయమేకస్మిన్సమాశ్రయితుం శక్యమ్ ,
విరోధాత్ ।
అన్యతరాశ్రయణే చ,
ప్రథమశ్రుతత్వాదణీయస్త్వం యుక్తమాశ్రయితుమ్ ।
జ్యాయస్త్వం తు బ్రహ్మభావాపేక్షయా భవిష్యతీతి ।
నిశ్చితే చ జీవవిషయత్వే యదన్తే బ్రహ్మసఙ్కీర్తనమ్ —
‘ఎతద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౪) ఇతి,
తదపి ప్రకృతపరామర్శార్థత్వాజ్జీవవిషయమేవ ।
తస్మాన్మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైర్జీవ ఉపాస్య ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
పరమేవ బ్రహ్మేహ మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైరుపాస్యమ్ । కుతః ? సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ । యత్సర్వేషు వేదాన్తేషు ప్రసిద్ధం బ్రహ్మశబ్దస్యాలమ్బనం జగత్కారణమ్ , ఇహ చ ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యోపక్రమే శ్రుతమ్ , తదేవ మనోమయత్వాదిధర్మైర్విశిష్టముపదిశ్యత ఇతి యుక్తమ్ । ఎవం చ సతి ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియే న భవిష్యతః । నను వాక్యోపక్రమే శమవిధివివక్షయా బ్రహ్మ నిర్దిష్టం న స్వవివక్షయేత్యుక్తమ్; అత్రోచ్యతే — యద్యపి శమవిధివివక్షయా బ్రహ్మ నిర్దిష్టమ్ , తథాపి మనోమయత్వాదిషూపదిశ్యమానేషు తదేవ బ్రహ్మ సన్నిహితం భవతి, జీవస్తు న సన్నిహితః, న చ స్వశబ్దేనోపాత్త ఇతి వైషమ్యమ్ ॥ ౧ ॥
వివక్షితగుణోపపత్తేశ్చ ॥ ౨ ॥
వక్తుమిష్టా వివక్షితాః ।
యద్యప్యపౌరుషేయే వేదే వక్తురభావాత్ నేచ్ఛార్థః సమ్భవతి,
తథాప్యుపాదానేన ఫలేనోపచర్యతే ।
లోకే హి యచ్ఛబ్దాభిహితముపాదేయం భవతి తద్వివక్షితమిత్యుచ్యతే,
యదనుపాదేయం తదవివక్షితమితి ।
తద్వద్వేదేఽప్యుపాదేయత్వేనాభిహితం వివక్షితం భవతి,
ఇతరదవివక్షితమ్ ।
ఉపాదానానుపాదానే తు వేదవాక్యతాత్పర్యాతాత్పర్యాభ్యామవగమ్యేతే ।
తదిహ యే వివక్షితా గుణా ఉపాసనాయాముపాదేయత్వేనోపదిష్టాః సత్యసఙ్కల్పప్రభృతయః,
తే పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యుపపద్యన్తే ।
సత్యసఙ్కల్పత్వం హి సృష్టిస్థితిసంహారేష్వప్రతిబద్ధశక్తిత్వాత్పరమాత్మన ఎవావకల్పతే ।
పరమాత్మగుణత్వేన చ ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ఇత్యత్ర ‘
సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’
ఇతి శ్రుతమ్ , ‘
ఆకాశాత్మా’
ఇతి చ ఆకాశవదాత్మా అస్యేత్యర్థః ।
సర్వగతత్వాదిభిర్ధర్మైః సమ్భవత్యాకాశేన సామ్యం బ్రహ్మణః । ‘
జ్యాయాన్పృథివ్యాః’
ఇత్యాదినా చైతదేవ దర్శయతి ।
యదాపి ఆకాశ ఆత్మా యస్యేతి వ్యాఖ్యాయతే,
తదాపి సమ్భవతి సర్వజగత్కారణస్య సర్వాత్మనో బ్రహ్మణ ఆకాశాత్మత్వమ్ ।
అత ఎవ ‘
సర్వకర్మా’
ఇత్యాది ।
ఎవమిహోపాస్యతయా వివక్షితా గుణా బ్రహ్మణ్యుపపద్యన్తే ।
యత్తూక్తమ్ — ‘
మనోమయః ప్రాణశరీరః’
ఇతి జీవలిఙ్గమ్ ,
న తద్బ్రహ్మణ్యుపపద్యత ఇతి;
తదపి బ్రహ్మణ్యుపపద్యత ఇతి బ్రూమః ।
సర్వాత్మత్వాద్ధి బ్రహ్మణో జీవసమ్బన్ధీని మనోమయత్వాదీని బ్రహ్మసమ్బన్ధీని భవన్తి ।
తథా చ బ్రహ్మవిషయే శ్రుతిస్మృతీ భవతః —
‘త్వం స్త్రీ త్వం పుమానసి త్వం కుమార ఉత వా కుమారీ । త్వం జీర్ణో దణ్డేన వఞ్చసి త్వం జాతో భవసి విశ్వతోముఖః’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౩) ఇతి;
‘సర్వతఃపాణిపాదం తత్సర్వతోఽక్షిశిరోముఖమ్ । సర్వతఃశ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౩) ఇతి చ । ‘
అప్రాణో హ్యమనాః శుభ్రః’
ఇతి శ్రుతిః శుద్ధబ్రహ్మవిషయా,
ఇయం తు శ్రుతిః ‘
మనోమయః ప్రాణశరీరః’
ఇతి సగుణబ్రహ్మవిషయేతి విశేషః ।
అతో వివక్షితగుణోపపత్తేః పరమేవ బ్రహ్మ ఇహోపాస్యత్వేనోపదిష్టమితి గమ్యతే ॥ ౨ ॥
అనుపపత్తేస్తు న శారీరః ॥ ౩ ॥
పూర్వేణ సూత్రేణ బ్రహ్మణి వివక్షితానాం గుణానాముపపత్తిరుక్తా । అనేన శారీరే తేషామనుపపత్తిరుచ్యతే । తుశబ్దోఽవధారణార్థః । బ్రహ్మైవోక్తేన న్యాయేన మనోమయత్వాదిగుణమ్; న తు శారీరో జీవో మనోమయత్వాదిగుణః; యత్కారణమ్ — ‘సత్యసఙ్కల్పః’ ‘ఆకాశాత్మా’ ‘అవాకీ’ ‘అనాదరః’ ‘జ్యాయాన్పృథివ్యాః’ ఇతి చైవంజాతీయకా గుణా న శారీరే ఆఞ్జస్యేనోపపద్యన్తే । శారీర ఇతి శరీరే భవ ఇత్యర్థః । నన్వీశ్వరోఽపి శరీరే భవతి । సత్యమ్ , శరీరే భవతి; న తు శరీర ఎవ భవతి; ‘జ్యాయాన్పృథివ్యా జ్యాయానన్తరిక్షాత్’ ‘ఆకాశవత్సర్వగతశ్చ నిత్యః’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ వ్యాపిత్వశ్రవణాత్ । జీవస్తు శరీర ఎవ భవతి, తస్య భోగాధిష్ఠానాచ్ఛరీరాదన్యత్ర వృత్త్యభావాత్ ॥ ౩ ॥
కర్మకర్తృవ్యపదేశాచ్చ ॥ ౪ ॥
ఇతశ్చ న శారీరో మనోమయత్వాదిగుణః;
యస్మాత్కర్మకర్తృవ్యపదేశో భవతి —
‘ఎతమితః ప్రేత్యాభిసమ్భవితాస్మి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౪) ఇతి ।
ఎతమితి ప్రకృతం మనోమయత్వాదిగుణముపాస్యమాత్మానం కర్మత్వేన ప్రాప్యత్వేన వ్యపదిశతి;
అభిసమ్భవితాస్మీతి శారీరముపాసకం కర్తృత్వేన ప్రాపకత్వేన ।
అభిసమ్భవితాస్మీతి ప్రాప్తాస్మీత్యర్థః ।
న చ సత్యాం గతావేకస్య కర్మకర్తృవ్యపదేశో యుక్తః ।
తథోపాస్యోపాసకభావోఽపి భేదాధిష్ఠాన ఎవ ।
తస్మాదపి న శారీరో మనోమయత్వాదివిశిష్టః ॥ ౪ ॥
శబ్దవిశేషాత్ ॥ ౫ ॥
ఇతశ్చ శారీరాదన్యో మనోమయత్వాదిగుణః; యస్మాచ్ఛబ్దవిశేషో భవతి సమానప్రకరణే శ్రుత్యన్తరే — ‘యథా వ్రీహిర్వా యవో వా శ్యామాకో వా శ్యామాకతణ్డులో వైవమయమన్తరాత్మన్పురుషో హిరణ్మయః’ (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । శారీరస్యాత్మనో యః శబ్దోఽభిధాయకః సప్తమ్యన్తః — అన్తరాత్మన్నితి; తస్మాద్విశిష్టోఽన్యః ప్రథమాన్తః పురుషశబ్దో మనోమయత్వాదివిశిష్టస్యాత్మనోఽభిధాయకః । తస్మాత్తయోర్భేదోఽధిగమ్యతే ॥ ౫ ॥
స్మృతేశ్చ ॥ ౬ ॥
అత్రాహ —
కః పునరయం శారీరో నామ పరమాత్మనోఽన్యః,
యః ప్రతిషిధ్యతే — ‘
అనుపపత్తేస్తు న శారీరః’
ఇత్యాదినా ?
శ్రుతిస్తు ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా నాన్యోఽతోఽస్తి శ్రోతా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యేవంజాతీయకా పరమాత్మనోఽన్యమాత్మానం వారయతి ।
తథా స్మృతిరపి ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇత్యేవంజాతీయకేతి ।
అత్రోచ్యతే —
సత్యమేవైతత్ ,
పర ఎవాత్మా దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యుపాధిభిః పరిచ్ఛిద్యమానో బాలైః శారీర ఇత్యుపచర్యతే ।
యథా ఘటకరకాద్యుపాధివశాదపరిచ్ఛిన్నమపి నభః పరిచ్ఛిన్నవదవభాసతే,
తద్వత్ ।
తదపేక్షయా చ కర్మత్వకర్తృత్వాదిభేదవ్యవహారో న విరుధ్యతే ప్రాక్ ‘
తత్త్వమసి’
ఇత్యాత్మైకత్వోపదేశగ్రహణాత్ ।
గృహీతే త్వాత్మైకత్వే బన్ధమోక్షాదిసర్వవ్యవహారపరిసమాప్తిరేవ స్యాత్ ॥ ౬ ॥
అర్భకౌకస్త్వాత్తద్వ్యపదేశాచ్చ నేతి చేన్న నిచాయ్యత్వాదేవం వ్యోమవచ్చ ॥ ౭ ॥
అర్భకమల్పమ్ ఓకో నీడమ్ , ‘ఎష మ ఆత్మాన్తర్హృదయే’ ఇతి పరిచ్ఛిన్నాయతనత్వాత్ , స్వశబ్దేన చ ‘అణీయాన్వ్రీహేర్వా యవాద్వా’ ఇత్యణీయస్త్వవ్యపదేశాత్ , శారీర ఎవారాగ్రమాత్రో జీవ ఇహోపదిశ్యతే, న సర్వగతః పరమాత్మా — ఇతి యదుక్తం తత్పరిహర్తవ్యమ్ । అత్రోచ్యతే — నాయం దోషః । న తావత్పరిచ్ఛిన్నదేశస్య సర్వగతత్వవ్యపదేశః కథమప్యుపపద్యతే । సర్వగతస్య తు సర్వదేశేషు విద్యమానత్వాత్పరిచ్ఛిన్నదేశవ్యపదేశోఽపి కయాచిదపేక్షయా సమ్భవతి । యథా సమస్తవసుధాధిపతిరపి హి సన్ అయోధ్యాధిపతిరితి వ్యపదిశ్యతే । కయా పునరపేక్షయా సర్వగతః సన్నీశ్వరోఽర్భకౌకా అణీయాంశ్చ వ్యపదిశ్యత ఇతి । నిచాయ్యత్వాదేవమితి బ్రూమః । ఎవమ్ అణీయస్త్వాదిగుణగణోపేత ఈశ్వరః, తత్ర హృదయపుణ్డరీకే నిచాయ్యో ద్రష్టవ్య ఉపదిశ్యతే; యథా సాలగ్రామే హరిః । తత్రాస్య బుద్ధివిజ్ఞానం గ్రాహకమ్ । సర్వగతోఽపీశ్వరస్తత్రోపాస్యమానః ప్రసీదతి । వ్యోమవచ్చైతద్ద్రష్టవ్యమ్ । యథా సర్వగతమపి సద్వ్యోమ సూచీపాశాద్యపేక్షయార్భకౌకోఽణీయశ్చ వ్యపదిశ్యతే, ఎవం బ్రహ్మాపి । తదేవం నిచాయ్యత్వాపేక్షం బ్రహ్మణోఽర్భకౌకస్త్వమణీయస్త్వం చ, న పారమార్థికమ్ । తత్ర యదాశఙ్క్యతే — హృదయాయతనత్వాద్బ్రహ్మణో హృదయానాం చ ప్రతిశరీరం భిన్నత్వాద్భిన్నాయతనానాం చ శుకాదీనామనేకత్వసావయవత్వానిత్యత్వాదిదోషదర్శనాద్బ్రహ్మణోఽపి తత్ప్రసఙ్గ ఇతి, తదపి పరిహృతం భవతి ॥ ౭ ॥
సమ్భోగప్రాప్తిరితి చేన్న వైశేష్యాత్ ॥ ౮ ॥
వ్యోమవత్సర్వగతస్య బ్రహ్మణః సర్వప్రాణిహృదయసమ్బన్ధాత్ ,
చిద్రూపతయా చ శారీరాదవిశిష్టత్వాత్ ,
సుఖదుఃఖాదిసమ్భోగోఽప్యవిశిష్టః ప్రసజ్యేత ।
ఎకత్వాచ్చ;
న హి పరస్మాదాత్మనోఽన్యః కశ్చిదాత్మా సంసారీ విద్యతే,
‘నాన్యోఽతోఽస్తి విజ్ఞాతా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
తస్మాత్పరస్యైవ బ్రహ్మణః సమ్భోగప్రాప్తిరితి చేత్ ,
న;
వైశేష్యాత్ ।
న తావత్సర్వప్రాణిహృదయసమ్బన్ధాత్ శారీరవద్బ్రహ్మణః సమ్భోగప్రసఙ్గః,
వైశేష్యాత్ ।
విశేషో హి భవతి శారీరపరమేశ్వరయోః ।
ఎకః కర్తా భోక్తా ధర్మాధర్మాదిసాధనః సుఖదుఃఖాదిమాంశ్చ ।
ఎకస్తద్విపరీతోఽపహతపాప్మత్వాదిగుణః ।
ఎతస్మాదనయోర్విశేషాదేకస్య భోగః,
నేతరస్య ।
యది చ సన్నిధానమాత్రేణ వస్తుశక్తిమనాశ్రిత్య కార్యసమ్బన్ధోఽభ్యుపగమ్యేత,
ఆకాశాదీనామపి దాహాదిప్రసఙ్గః ।
సర్వగతానేకాత్మవాదినామపి సమావేతౌ చోద్యపరిహారౌ ।
యదప్యేకత్వాద్బ్రహ్మణ ఆత్మాన్తరాభావాచ్ఛారీరస్య భోగేన బ్రహ్మణో భోగప్రసఙ్గ ఇతి,
అత్ర వదామః —
ఇదం తావద్దేవానాంప్రియః ప్రష్టవ్యః;
కథమయం త్వయాత్మాన్తరాభావోఽధ్యవసిత ఇతి । ‘
తత్త్వమసి’ ‘
అహం బ్రహ్మాస్మి’ ‘
నాన్యోఽతోఽస్తి విజ్ఞాతా’
ఇత్యాదిశాస్త్రేభ్య ఇతి చేత్ ,
యథాశాస్త్రం తర్హి శాస్త్రీయోఽర్థః ప్రతిపత్తవ్యః,
న తత్రార్ధజరతీయం లభ్యమ్ ।
శాస్త్రం చ ‘
తత్త్వమసి’
ఇత్యపహతపాప్మత్వాదివిశేషణం బ్రహ్మ శారీరస్యాత్మత్వేనోపదిశచ్ఛారీరస్యైవ తావదుపభోక్తృత్వం వారయతి ।
కుతస్తదుపభోగేన బ్రహ్మణ ఉపభోగప్రసఙ్గః ।
అథాగృహీతం శారీరస్య బ్రహ్మణైకత్వమ్ ,
తదా మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః శారీరస్యోపభోగః ।
న తేన పరమార్థరూపస్య బ్రహ్మణః సంస్పర్శః ।
న హి బాలైస్తలమలినతాదిభిర్వ్యోమ్ని వికల్ప్యమానే తలమలినతాదివిశిష్టమేవ పరమార్థతో వ్యోమ భవతి ।
తదాహ —
న వైశేష్యాదితి నైకత్వేఽపి శారీరస్యోపభోగేన బ్రహ్మణ ఉపభోగప్రసఙ్గః,
వైశేష్యాత్ ।
విశేషో హి భవతి మిథ్యాజ్ఞానసమ్యగ్జ్ఞానయోః ।
మిథ్యాజ్ఞానకల్పిత ఉపభోగః,
సమ్యగ్జ్ఞానదృష్టమేకత్వమ్ ।
న చ మిథ్యాజ్ఞానకల్పితేనోపభోగేన సమ్యగ్జ్ఞానదృష్టం వస్తు సంస్పృశ్యతే ।
తస్మాన్నోపభోగగన్ధోఽపి శక్య ఈశ్వరస్య కల్పయితుమ్ ॥ ౮ ॥
అత్తా చరాచరగ్రహణాత్ ॥ ౯ ॥
అత్తాత్ర పరమాత్మా భవితుమర్హతి । కుతః ? చరాచరగ్రహణాత్ । చరాచరం హి స్థావరజఙ్గమం మృత్యూపసేచనమిహాద్యత్వేన ప్రతీయతే । తాదృశస్య చాద్యస్య న పరమాత్మనోఽన్యః కార్త్స్న్యేనాత్తా సమ్భవతి । పరమాత్మా తు వికారజాతం సంహరన్సర్వమత్తీత్యుపపద్యతే । నన్విహ చరాచరగ్రహణం నోపలభ్యతే, కథం సిద్ధవచ్చరాచరగ్రహణం హేతుత్వేనోపాదీయతే ? నైష దోషః, మృత్యూపసేచనత్వేనేహాద్యత్వేన సర్వస్య ప్రాణినికాయస్య ప్రతీయమానత్వాత్ , బ్రహ్మక్షత్రయోశ్చ ప్రాధాన్యాత్ప్రదర్శనార్థత్వోపపత్తేః । యత్తు పరమాత్మనోఽపి నాత్తృత్వం సమ్భవతి ‘అనశ్నన్నన్యోఽభిచాకశీతి’ ఇతి దర్శనాదితి, అత్రోచ్యతే — కర్మఫలభోగస్య ప్రతిషేధకమేతద్దర్శనమ్ , తస్య సన్నిహితత్వాత్ । న వికారసంహారస్య ప్రతిషేధకమ్ , సర్వవేదాన్తేషు సృష్టిస్థితిసంహారకారణత్వేన బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధత్వాత్ । తస్మాత్పరమాత్మైవేహాత్తా భవితుమర్హతి ॥ ౯ ॥
గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్ ॥ ౧౧ ॥
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ?
బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞావితి ।
కుతః ? ‘
గుహాం ప్రవిష్టౌ’
ఇతి విశేషణాత్ ।
యది శరీరం గుహా,
యది వా హృదయమ్ ,
ఉభయథాపి బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞౌ గుహాం ప్రవిష్టావుపపద్యేతే ।
న చ సతి సమ్భవే సర్వగతస్య బ్రహ్మణో విశిష్టదేశత్వం యుక్తం కల్పయితుమ్ । ‘
సుకృతస్య లోకే’
ఇతి చ కర్మగోచరానతిక్రమం దర్శయతి ।
పరమాత్మా తు న సుకృతస్య వా దుష్కృతస్య వా గోచరే వర్తతే,
‘న కర్మణా వర్ధతే నో కనీయాన్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇతి శ్రుతేః । ‘
ఛాయాతపౌ’
ఇతి చ చేతనాచేతనయోర్నిర్దేశ ఉపపద్యతే,
ఛాయాతపవత్పరస్పరవిలక్షణత్వాత్ ।
తస్మాద్బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞావిహోచ్యేయాతామిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
విజ్ఞానాత్మపరమాత్మానావిహోచ్యేయాతామ్ ।
కస్మాత్ ?
ఆత్మానౌ హి తావుభావపి చేతనౌ సమానస్వభావౌ ।
సంఖ్యాశ్రవణే చ సమానస్వభావేష్వేవ లోకే ప్రతీతిర్దృశ్యతే । ‘
అస్య గోర్ద్వితీయోఽన్వేష్టవ్యః’
ఇత్యుక్తే,
గౌరేవ ద్వితీయోఽన్విష్యతే,
నాశ్వః పురుషో వా ।
తదిహ ఋతపానేన లిఙ్గేన నిశ్చితే విజ్ఞానాత్మని ద్వితీయాన్వేషణాయాం సమానస్వభావశ్చేతనః పరమాత్మైవ ప్రతీయతే ।
ననూక్తం గుహాహితత్వదర్శనాన్న పరమాత్మా ప్రత్యేతవ్య ఇతి;
గుహాహితత్వదర్శనాదేవ పరమాత్మా ప్రత్యేతవ్య ఇతి వదామః ।
గుహాహితత్వం తు శ్రుతిస్మృతిష్వసకృత్పరమాత్మన ఎవ దృశ్యతే —
‘గుహాహితం గహ్వరేష్ఠం పురాణమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౨) ‘యో వేద నిహితం గుహాయాం పరమే వ్యోమన్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘
ఆత్మానమన్విచ్ఛ గుహాం ప్రవిష్టమ్’
ఇత్యాద్యాసు ।
సర్వగతస్యాపి బ్రహ్మణ ఉపలబ్ధ్యర్థో దేశవిశేషోపదేశో న విరుధ్యత ఇత్యేతదప్యుక్తమేవ ।
సుకృతలోకవర్తిత్వం తు చ్ఛత్రిత్వవదేకస్మిన్నపి వర్తమానముభయోరవిరుద్ధమ్ । ‘
ఛాయాతపౌ’
ఇత్యప్యవిరుద్ధమ్;
ఛాయాతపవత్పరస్పరవిలక్షణత్వాత్సంసారిత్వాసంసారిత్వయోః,
అవిద్యాకృతత్వాత్సంసారిత్వస్య పారమార్థికత్వాచ్చాసంసారిత్వస్య ।
తస్మాద్విజ్ఞానాత్మపరమాత్మానౌ గుహాం ప్రవిష్టౌ గృహ్యేతే ॥ ౧౧ ॥
కుతశ్చ విజ్ఞానాత్మపరమాత్మానౌ గృహ్యేతే ? —
విశేషణాచ్చ ॥ ౧౨ ॥
అపర ఆహ — ‘
ద్వా సుపర్ణా’
ఇతి నేయమృగస్యాధికరణస్య సిద్ధాన్తం భజతే,
పైఙ్గిరహస్యబ్రాహ్మణేనాన్యథా వ్యాఖ్యాతత్వాత్ — ‘
తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తీతి సత్త్వమనశ్నన్నన్యోఽభిచాకశీతీత్యనశ్నన్నన్యోఽభిపశ్యతి జ్ఞస్తావేతౌ సత్త్వక్షేత్రజ్ఞౌ’
ఇతి ।
సత్త్వశబ్దో జీవః క్షేత్రజ్ఞశబ్దః పరమాత్మేతి యదుచ్యతే,
తన్న;
సత్త్వక్షేత్రజ్ఞశబ్దయోరన్తఃకరణశారీరపరతయా ప్రసిద్ధత్వాత్ ।
తత్రైవ చ వ్యాఖ్యాతత్వాత్ — ‘
తదేతత్సత్త్వం యేన స్వప్నం పశ్యతి,
అథ యోఽయం శారీర ఉపద్రష్టా స క్షేత్రజ్ఞస్తావేతౌ సత్త్వక్షేత్రజ్ఞౌ’
ఇతి ।
నాప్యస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షం భజతే ।
న హ్యత్ర శారీరః క్షేత్రజ్ఞః కర్తృత్వభోక్తృత్వాదినా సంసారధర్మేణోపేతో వివక్ష్యతే ।
కథం తర్హి ?
సర్వసంసారధర్మాతీతో బ్రహ్మస్వభావశ్చైతన్యమాత్రస్వరూపః; ‘
అనశ్నన్నన్యోఽభిచాకశీతీత్యనశ్నన్నన్యోఽభిపశ్యతి జ్ఞః’
ఇతి వచనాత్ , ‘
తత్త్వమసి’
‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిభ్యశ్చ ।
తావతా చ విద్యోపసంహారదర్శనమేవమేవావకల్పతే, ‘
తావేతౌ సత్త్వక్షేత్రజ్ఞౌ న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చన రజ ఆధ్వంసతే’
ఇత్యాది ।
కథం పునరస్మిన్పక్షే ‘
తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తీతి సత్త్వమ్’
ఇత్యచేతనే సత్త్వే భోక్తృత్వవచనమితి,
ఉచ్యతే —
నేయం శ్రుతిరచేతనస్య సత్త్వస్య భోక్తృత్వం వక్ష్యామీతి ప్రవృత్తా;
కిం తర్హి ?
చేతనస్య క్షేత్రజ్ఞస్యాభోక్తృత్వం బ్రహ్మస్వభావతాం చ వక్ష్యామీతి ।
తదర్థం సుఖాదివిక్రియావతి సత్త్వే భోక్తృత్వమధ్యారోపయతి ।
ఇదం హి కర్తృత్వం భోక్తృత్వం చ సత్త్వక్షేత్రజ్ఞయోరితరేతరస్వభావావివేకకృతం కల్ప్యతే ।
పరమార్థతస్తు నాన్యతరస్యాపి సమ్భవతి,
అచేతనత్వాత్సత్త్వస్య,
అవిక్రియత్వాచ్చ క్షేత్రజ్ఞస్య ।
అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితస్వభావత్వాచ్చ సత్త్వస్య సుతరాం న సమ్భవతి ।
తథా చ శ్రుతిః —
‘యత్ర వా అన్యదివ స్యాత్తత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదినా స్వప్నదృష్టహస్త్యాదివ్యవహారవదవిద్యావిషయ ఎవ కర్తృత్వాదివ్యవహారం దర్శయతి ।
‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదినా చ వివేకినః కర్తృత్వాదివ్యవహారాభవం దర్శయతి ॥ ౧౨ ॥
స్థానాదివ్యపదేశాచ్చ ॥ ౧౪ ॥
కథం పునరాకాశవత్సర్వగతస్య బ్రహ్మణోఽక్ష్యల్పం స్థానముపపద్యత ఇతి,
అత్రోచ్యతే —
భవేదేషానవకౢప్తిః,
యద్యేతదేవైకం స్థానమస్య నిర్దిష్టం భవేత్ ।
సన్తి హ్యన్యాన్యపి పృథివ్యాదీని స్థానాన్యస్య నిర్దిష్టాని —
‘యః పృథివ్యాం తిష్ఠన్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౩) ఇత్యాదినా ।
తేషు హి చక్షురపి నిర్దిష్టమ్ ‘
యశ్చక్షుషి తిష్ఠన్’
ఇతి ।
స్థానాదివ్యపదేశాదిత్యాదిగ్రహణేనైతద్దర్శయతి —
న కేవలం స్థానమేవైకమనుచితం బ్రహ్మణో నిర్దిశ్యమానం దృశ్యతే ।
కిం తర్హి ?
నామ రూపమిత్యేవంజాతీయకమప్యనామరూపస్య బ్రహ్మణోఽనుచితం నిర్దిశ్యమానం దృశ్యతే —
‘తస్యోదితి నామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౭) ‘
హిరణ్యశ్మశ్రుః’
ఇత్యాది ।
నిర్గుణమపి సద్బ్రహ్మ నామరూపగతైర్గుణైః సగుణముపాసనార్థం తత్ర తత్రోపదిశ్యత ఇత్యేతదప్యుక్తమేవ ।
సర్వగతస్యాపి బ్రహ్మణ ఉపలబ్ధ్యర్థం స్థానవిశేషో న విరుధ్యతే,
సాలగ్రామ ఇవ విష్ణోరిత్యేతదప్యుక్తమేవ ॥ ౧౪ ॥
సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ చ ॥ ౧౫ ॥
అపి చ నైవాత్ర వివదితవ్యమ్ —
కిం బ్రహ్మాస్మిన్వాక్యేఽభిధీయతే,
న వేతి ।
సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ బ్రహ్మత్వం సిద్ధమ్ ।
సుఖవిశిష్టం హి బ్రహ్మ యద్వాక్యోపక్రమే ప్రక్రాన్తమ్ ‘ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౪) ఇతి,
తదేవేహాభిహితమ్;
ప్రకృతపరిగ్రహస్య న్యాయ్యత్వాత్ ,
‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౧) ఇతి చ గతిమాత్రాభిధానప్రతిజ్ఞానాత్ ।
కథం పునర్వాక్యోపక్రమే సుఖవిశిష్టం బ్రహ్మ విజ్ఞాయత ఇతి,
ఉచ్యతే —
‘ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౪) ఇత్యేతదగ్నీనాం వచనం శ్రుత్వోపకోసల ఉవాచ — ‘
విజానామ్యహం యత్ప్రాణో బ్రహ్మ,
కం చ తు ఖం చ న విజానామి’
ఇతి ।
తత్రేదం ప్రతివచనమ్ — ‘
యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమ్’
ఇతి ।
తత్ర ఖంశబ్దో భూతాకాశే నిరూఢో లోకే ।
యది తస్య విశేషణత్వేన కంశబ్దః సుఖవాచీ నోపాదీయేత,
తథా సతి కేవలే భూతాకాశే బ్రహ్మశబ్దో నామాదిష్వివ ప్రతీకాభిప్రాయేణ ప్రయుక్త ఇతి ప్రతీతిః స్యాత్ ।
తథా కంశబ్దస్య విషయేన్ద్రియసమ్పర్కజనితే సామయే సుఖే ప్రసిద్ధత్వాత్ ,
యది తస్య ఖంశబ్దో విశేషణత్వేన నోపాదీయేత;
లౌకికం సుఖం బ్రహ్మేతి ప్రతీతిః స్యాత్ ।
ఇతరేతరవిశేషితౌ తు కంఖంశబ్దౌ సుఖాత్మకం బ్రహ్మ గమయతః ।
తత్ర ద్వితీయే బ్రహ్మశబ్దేఽనుపాదీయమానే ‘
కం ఖం బ్రహ్మ’
ఇత్యేవోచ్యమానే కంశబ్దస్య విశేషణత్వేనైవోపయుక్తత్వాత్సుఖస్య గుణస్యాధ్యేయత్వం స్యాత్ ।
తన్మా భూత్ —
ఇత్యుభయోః కంఖంశబ్దయోర్బ్రహ్మశబ్దశిరస్త్వమ్ — ‘
కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’
ఇతి ।
ఇష్టం హి సుఖస్యాపి గుణస్య గుణివద్ధ్యేయత్వమ్ ।
తదేవం వాక్యోపక్రమే సుఖవిశిష్టం బ్రహ్మోపదిష్టమ్ ।
ప్రత్యేకం చ గార్హపత్యాదయోఽగ్నయః స్వం స్వం మహిమానముపదిశ్య ‘
ఎషా సోమ్య తేఽస్మద్విద్యాత్మవిద్యా చ’
ఇత్యుపసంహరన్తః పూర్వత్ర బ్రహ్మ నిర్దిష్టమితి జ్ఞాపయన్తి । ‘
ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’
ఇతి చ గతిమాత్రాభిధానప్రతిజ్ఞానమర్థాన్తరవివక్షాం వారయతి ।
‘యథా పుష్కరపలాశ ఆపో న శ్లిష్యన్త ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౩) ఇతి చాక్షిస్థానం పురుషం విజానతః పాపేనానుపఘాతం బ్రువన్నక్షిస్థానస్య పురుషస్య బ్రహ్మత్వం దర్శయతి ।
తస్మాత్ప్రకృతస్యైవ బ్రహ్మణోఽక్షిస్థానతాం సంయద్వామత్వాదిగుణతాం చోక్త్వా అర్చిరాదికాం తద్విదో గతిం వక్ష్యామీత్యుపక్రమతే —
‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యత ఎష ఆత్మేతి హోవాచ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి ॥ ౧౫ ॥
శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాచ్చ ॥ ౧౬ ॥
అనవస్థితేరసమ్భవాచ్చ నేతరః ॥ ౧౭ ॥
యత్పునరుక్తం ఛాయాత్మా,
విజ్ఞానాత్మా,
దేవతాత్మా వా స్యాదక్షిస్థాన ఇతి,
అత్రోచ్యతే —
న చ్ఛాయాత్మాదిరితర ఇహ గ్రహణమర్హతి ।
కస్మాత్ ?
అనవస్థితేః ।
న తావచ్ఛాయాత్మనశ్చక్షుషి నిత్యమవస్థానం సమ్భవతి ।
యదైవ హి కశ్చిత్పురుషశ్చక్షురాసీదతి,
తదా చక్షుషి పురుషచ్ఛాయా దృశ్యతే ।
అపగతే తస్మిన్న దృశ్యతే । ‘
య ఎషోఽక్షిణి పురుషః’
ఇతి చ శ్రుతిః సన్నిధానాత్స్వచక్షుషి దృశ్యమానం పురుషముపాస్యత్వేనోపదిశతి ।
న చోపాసనాకాలే చ్ఛాయాకరం కఞ్చిత్పురుషం చక్షుఃసమీపే సన్నిధాప్యోపాస్త ఇతి యుక్తం కల్పయితుమ్ ।
‘అస్యైవ శరీరస్య నాశమన్వేష నశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౧) ఇతి శ్రుతిశ్ఛాయాత్మనోఽప్యనవస్థితత్వం దర్శయతి ।
అసమ్భవాచ్చ తస్మిన్నమృతత్వాదీనాం గుణానాం న చ్ఛాయాత్మని ప్రతీతిః ।
తథా విజ్ఞానాత్మనోఽపి సాధారణే కృత్స్నశరీరేన్ద్రియసమ్బన్ధే సతి న చక్షుష్యేవావస్థితత్వం శక్యం వక్తుమ్ ।
బ్రహ్మణస్తు సర్వవ్యాపినోఽపి దృష్ట ఉపలబ్ధ్యర్థో హృదయాదిదేశవిశేషసమ్బన్ధః ।
సమానశ్చ విజ్ఞానాత్మన్యప్యమృతత్వాదీనాం గుణానామసమ్భవః ।
యద్యపి విజ్ఞానాత్మా పరమాత్మనోఽనన్య ఎవ,
తథాప్యవిద్యాకామకర్మకృతం తస్మిన్మర్త్యత్వమధ్యారోపితం భయం చేత్యమృతత్వాభయత్వే నోపపద్యేతే ।
సంయద్వామత్వాదయశ్చైతస్మిన్ననైశ్వర్యాదనుపపన్నా ఎవ ।
దేవతాత్మనస్తు ‘
రశ్మిభిరేషోఽస్మిన్ప్రతిష్ఠితః’
ఇతి శ్రుతేః యద్యపి చక్షుష్యవస్థానం స్యాత్ ,
తథాప్యాత్మత్వం తావన్న సమ్భవతి,
పరాగ్రూపత్వాత్ ।
అమృతత్వాదయోఽపి న సమ్భవన్తి,
ఉత్పత్తిప్రలయశ్రవణాత్ ।
అమరత్వమపి దేవానాం చిరకాలావస్థానాపేక్షమ్ ।
ఐశ్వర్యమపి పరమేశ్వరాయత్తమ్ ,
న స్వాభావికమ్;
‘భీషాస్మాద్వాతః పవతే । భీషోదేతి సూర్యః । భీషాస్మాదగ్నిశ్చేన్ద్రశ్చ । మృత్యుర్ధావతి పఞ్చమః’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ ।
తస్మాత్పరమేశ్వర ఎవాయమక్షిస్థానః ప్రత్యేతవ్యః ।
అస్మింశ్చ పక్షే ‘
దృశ్యతే’
ఇతి ప్రసిద్ధవదుపాదానం శాస్త్రాద్యపేక్షం విద్వద్విషయం ప్రరోచనార్థమితి వ్యాఖ్యేయమ్ ॥ ౧౭ ॥
అన్తర్యామ్యధిదైవాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ ॥ ౧౮ ॥
యోఽన్తర్యామ్యధిదైవాదిషు శ్రూయతే, స పరమాత్మైవ స్యాత్ , నాన్య ఇతి । కుతః ? తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ । తస్య హి పరమాత్మనో ధర్మా ఇహ నిర్దిశ్యమానా దృశ్యన్తే । పృథివ్యాది తావదధిదైవాదిభేదభిన్నం సమస్తం వికారజాతమన్తస్తిష్ఠన్యమయతీతి పరమాత్మనో యమయితృత్వం ధర్మ ఉపపద్యతే । సర్వవికారకారణత్వే సతి సర్వశక్త్యుపపత్తేః । ‘ఎష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృతః’ ఇతి చాత్మత్వామృతత్వే ముఖ్యే పరమాత్మన ఉపపద్యేతే । ‘యం పృథివీ న వేద’ ఇతి చ పృథివీదేవతాయా అవిజ్ఞేయమన్తర్యామిణం బ్రువన్దేవతాత్మనోఽన్యమన్తర్యామిణం దర్శయతి । పృథివీ దేవతా హ్యహమస్మి పృథివీత్యాత్మానం విజానీయాత్ । తథా ‘అదృష్టోఽశ్రుతః’ ఇత్యాదివ్యపదేశో రూపాదివిహీనత్వాత్పరమాత్మన ఉపపద్యత ఇతి । యత్త్వకార్యకరణస్య పరమాత్మనో యమయితృత్వం నోపపద్యత ఇతి, నైష దోషః; యాన్నియచ్ఛతి తత్కార్యకరణైరేవ తస్య కార్యకరణవత్త్వోపపత్తేః । తస్యాప్యన్యో నియన్తేత్యనవస్థాదోషశ్చ న సమ్భవతి, భేదాభావాత్ । భేదే హి సత్యనవస్థాదోషోపపత్తిః । తస్మాత్పరమాత్మైవాన్తర్యామీ ॥ ౧౮ ॥
న చ స్మార్తమతద్ధర్మాభిలాపాత్ ॥ ౧౯ ॥
స్యాదేతత్ —
అదృష్టత్వాదయో ధర్మాః సాఙ్ఖ్యస్మృతికల్పితస్య ప్రధానస్యాప్యుపపద్యన్తే,
రూపాదిహీనతయా తస్య తైరభ్యుపగమాత్ ।
‘అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయం ప్రసుప్తమివ సర్వతః’ (మను. ౧ । ౫) ఇతి హి స్మరన్తి ।
తస్యాపి నియన్తృత్వం సర్వవికారకారణత్వాదుపపద్యతే ।
తస్మాత్ప్రధానమన్తర్యామిశబ్దం స్యాత్ ।
‘ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) ఇత్యత్ర నిరాకృతమపి సత్ ప్రధానమిహాదృష్టత్వాదివ్యపదేశసమ్భవేన పునరాశఙ్క్యతే ।
అత ఉత్తరముచ్యతే —
న చ స్మార్తం ప్రధానమన్తర్యామిశబ్దం భవితుమర్హతి ।
కస్మాత్ ?
అతద్ధర్మాభిలాపాత్ ।
యద్యప్యదృష్టత్వాదివ్యపదేశః ప్రధానస్య సమ్భవతి,
తథాపి న ద్రష్టృత్వాదివ్యపదేశః సమ్భవతి,
ప్రధానస్యాచేతనత్వేన తైరభ్యుపగమాత్ ।
‘అదృష్టో ద్రష్టాశ్రుతః శ్రోతామతో మన్తావిజ్ఞాతో విజ్ఞాతా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇతి హి వాక్యశేష ఇహ భవతి ।
ఆత్మత్వమపి న ప్రధానస్యోపపద్యతే ॥ ౧౯ ॥
యది ప్రధానమాత్మత్వద్రష్టృత్వాద్యసమ్భవాన్నాన్తర్యామ్యభ్యుపగమ్యతే,
శారీరస్తర్హ్యన్తర్యామీ భవతు ।
శారీరో హి చేతనత్వాద్ద్రష్టా శ్రోతా మన్తా విజ్ఞాతా చ భవతి,
ఆత్మా చ ప్రత్యక్త్వాత్ ।
అమృతశ్చ,
ధర్మాధర్మఫలోపభోగోపపత్తేః ।
అదృష్టత్వాదయశ్చ ధర్మాః శారీరే ప్రసిద్ధాః ।
దర్శనాదిక్రియాయాః కర్తరి ప్రవృత్తివిరోధాత్ ।
‘న దృష్టేర్ద్రష్టారం పశ్యేః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యశ్చ ।
తస్య చ కార్యకరణసఙ్ఘాతమన్తర్యమయితుం శీలమ్ ,
భోక్తృత్వాత్ ।
తస్మాచ్ఛారీరోఽన్తర్యామీత్యత ఉత్తరం పఠతి —
శారీరశ్చోభయేఽపి హి భేదేనైనమధీయతే ॥ ౨౦ ॥
నేతి పూర్వసూత్రాదనువర్తతే ।
శారీరశ్చ నాన్తర్యామీ స్యాత్ ।
కస్మాత్ ?
యద్యపి ద్రష్టృత్వాదయో ధర్మాస్తస్య సమ్భవన్తి,
తథాపి ఘటాకాశవదుపాధిపరిచ్ఛిన్నత్వాన్న కార్త్స్న్యేన పృథివ్యాదిష్వన్తరవస్థాతుం నియన్తుం చ శక్నోతి ।
అపి చోభయేఽపి హి శాఖినః కాణ్వా మాధ్యన్దినాశ్చాన్తర్యామిణో భేదేనైనం శారీరం పృథివ్యాదివదధిష్ఠానత్వేన నియమ్యత్వేన చాధీయతే —
‘యో విజ్ఞానే తిష్ఠన్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౨) ఇతి కాణ్వాః । ‘
య ఆత్మని తిష్ఠన్’
ఇతి మాధ్యన్దినాః । ‘
య ఆత్మని తిష్ఠన్’
ఇత్యస్మింస్తావత్ పాఠే భవత్యాత్మశబ్దః శారీరస్య వాచకః । ‘
యో విజ్ఞానే తిష్ఠన్’
ఇత్యస్మిన్నపి పాఠే విజ్ఞానశబ్దేన శారీర ఉచ్యతే,
విజ్ఞానమయో హి శారీర ఇతి ।
తస్మాచ్ఛారీరాదన్య ఈశ్వరోఽన్తర్యామీతి సిద్ధమ్ ।
కథం పునరేకస్మిన్దేహే ద్వౌ ద్రష్టారావుపపద్యేతే యశ్చాయమీశ్వరోఽన్తర్యామీ,
యశ్చాయమితరః శారీరః ?
కా పునరిహానుపపత్తిః ? ‘
నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’
ఇత్యాదిశ్రుతివచనం విరుధ్యేత ।
అత్ర హి ప్రకృతాదన్తర్యామిణోఽన్యం ద్రష్టారం శ్రోతారం మన్తారం విజ్ఞాతారం చాత్మానం ప్రతిషేధతి ।
నియన్త్రన్తరప్రతిషేధార్థమేతద్వచనమితి చేత్ ,
న;
నియన్త్రన్తరాప్రసఙ్గాదవిశేషశ్రవణాచ్చ ।
అత్రోచ్యతే —
అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితకార్యకరణోపాధినిమిత్తోఽయం శారీరాన్తర్యామిణోర్భేదవ్యపదేశః,
న పారమార్థికః ।
ఎకో హి ప్రత్యగాత్మా భవతి,
న ద్వౌ ప్రత్యగాత్మానౌ సమ్భవతః ।
ఎకస్యైవ తు భేదవ్యవహార ఉపాధికృతః,
యథా ఘటాకాశో మహాకాశ ఇతి ।
తతశ్చ జ్ఞాతృజ్ఞేయాదిభేదశ్రుతయః ప్రత్యక్షాదీని చ ప్రమాణాని సంసారానుభవో విధిప్రతిషేధశాస్త్రం చేతి సర్వమేతదుపపద్యతే ।
తథా చ శ్రుతిః — ‘
యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి’
ఇత్యవిద్యావిషయే సర్వం వ్యవహారం దర్శయతి । ‘
యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’
ఇతి విద్యావిషయే సర్వం వ్యవహారం వారయతి ॥ ౨౦ ॥
అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః ॥ ౨౧ ॥
‘అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే’(ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౫),
‘యత్తదద్రేశ్యమగ్రాహ్యమగోత్రమవర్ణమచక్షుఃశ్రోత్రం తదపాణిపాదమ్ , నిత్యం విభుం సర్వగతం సుసూక్ష్మం తదవ్యయం యద్భూతయోనిం పరిపశ్యన్తి ధీరాః’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౬) ఇతి శ్రూయతే ।
తత్ర సంశయః —
కిమయమదృశ్యత్వాదిగుణకో భూతయోనిః ప్రధానం స్యాత్ ,
ఉత శారీరః,
ఆహోస్విత్పరమేశ్వర ఇతి ।
తత్ర ప్రధానమచేతనం భూతయోనిరితి యుక్తమ్ ,
అచేతనానామేవ తస్య దృష్టాన్తత్వేనోపాదానాత్ ।
‘యథోర్ణనాభిః సృజతే గృహ్ణతే చ యథా పృథివ్యామోషధయః సమ్భవన్తి । యథా సతః పురుషాత్కేశలోమాని తథాక్షరాత్సమ్భవతీహ విశ్వమ్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౭) ఇతి ।
ననూర్ణనాభిః పురుషశ్చ చేతనావిహ దృష్టాన్తత్వేనోపాత్తౌ;
నేతి బ్రూమః ।
న హి కేవలస్య చేతనస్య తత్ర సూత్రయోనిత్వం కేశలోమయోనిత్వం చాస్తి ।
చేతనాధిష్ఠితం హ్యచేతనమూర్ణనాభిశరీరం సూత్రస్య యోనిః,
పురుషశరీరం చ కేశలోమ్నామితి ప్రసిద్ధమ్ ।
అపి చ పూర్వత్రాదృష్టత్వాద్యభిలాపసమ్భవేఽపి ద్రష్టృత్వాద్యభిలాపాసమ్భవాన్న ప్రధానమభ్యుపగతమ్ ।
ఇహ త్వదృశ్యత్వాదయో ధర్మాః ప్రధానే సమ్భవన్తి ।
న చాత్ర విరుధ్యమానో ధర్మః కశ్చిదభిలప్యతే ।
నను ‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇత్యయం వాక్యశేషోఽచేతనే ప్రధానే న సమ్భవతి,
కథం ప్రధానం భూతయోనిః ప్రతిజ్ఞాయత ఇతి;
అత్రోచ్యతే — ‘
యయా తదక్షరమధిగమ్యతే’ ‘
యత్తదద్రేశ్యమ్’
ఇత్యక్షరశబ్దేనాదృశ్యత్వాదిగుణకం భూతయోనిం శ్రావయిత్వా,
పునరన్తే శ్రావయిష్యతి —
‘అక్షరాత్పరతః పరః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి ।
తత్ర యః పరోఽక్షరాచ్ఛ్రుతః,
స సర్వజ్ఞః సర్వవిత్సమ్భవిష్యతి ।
ప్రధానమేవ త్వక్షరశబ్దనిర్దిష్టం భూతయోనిః ।
యదా తు యోనిశబ్దో నిమిత్తవాచీ,
తదా శారీరోఽపి భూతయోనిః స్యాత్ ,
ధర్మాధర్మాభ్యాం భూతజాతస్యోపార్జనాదితి ।
ఎవం ప్రాప్తే అభిధీయతే —
యోఽయమదృశ్యత్వాదిగుణకో భూతయోనిః,
స పరమేశ్వర ఎవ స్యాత్ ,
నాన్య ఇతి ।
కథమేతదవగమ్యతే ?
ధర్మోక్తేః ।
పరమేశ్వరస్య హి ధర్మ ఇహోచ్యమానో దృశ్యతే — ‘
యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్’
ఇతి ।
న హి ప్రధానస్యాచేతనస్య శారీరస్య వోపాధిపరిచ్ఛిన్నదృష్టేః సర్వజ్ఞత్వం సర్వవిత్త్వం వా సమ్భవతి ।
నన్వక్షరశబ్దనిర్దిష్టాద్భూతయోనేః పరస్యైవ తత్సర్వజ్ఞత్వం సర్వవిత్త్వం చ,
న భూతయోనివిషయమిత్యుక్తమ్;
అత్రోచ్యతే —
నైవం సమ్భవతి;
యత్కారణమ్ ‘
అక్షరాత్సమ్భవతీహ విశ్వమ్’
ఇతి ప్రకృతం భూతయోనిమిహ జాయమానప్రకృతిత్వేన నిర్దిశ్య,
అనన్తరమపి జాయమానప్రకృతిత్వేనైవ సర్వజ్ఞం నిర్దిశతి — ‘
యః సర్వజ్ఞః సర్వవిద్యస్య జ్ఞానమయం తపః ।
తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నం చ జాయతే’
ఇతి ।
తస్మాన్నిర్దేశసామ్యేన ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ప్రకృతస్యైవాక్షరస్య భూతయోనేః సర్వజ్ఞత్వం సర్వవిత్త్వం చ ధర్మ ఉచ్యత ఇతి గమ్యతే । ‘
అక్షరాత్పరతః పరః’
ఇత్యత్రాపి న ప్రకృతాద్భూతయోనేరక్షరాత్పరః కశ్చిదభిధీయతే ।
కథమేతదవగమ్యతే ?
‘యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యం ప్రోవాచ తాం తత్త్వతో బ్రహ్మవిద్యామ్’ (ము. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౩) ఇతి ప్రకృతస్యైవాక్షరస్య భూతయోనేరదృశ్యత్వాదిగుణకస్య వక్తవ్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాతత్వాత్ ।
కథం తర్హి ‘
అక్షరాత్పరతః పరః’
ఇతి వ్యపదిశ్యత ఇతి ?
ఉత్తరసూత్రే తద్వక్ష్యామః ।
అపి చాత్ర ద్వే విద్యే వేదితవ్యే ఉక్తే — ‘
పరా చైవాపరా చ’
ఇతి ।
తత్రాపరామృగ్వేదాదిలక్షణాం విద్యాముక్త్వా బ్రవీతి ‘
అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే’
ఇత్యాది ।
తత్ర పరస్యా విద్యాయా విషయత్వేనాక్షరం శ్రుతమ్ ।
యది పునః పరమేశ్వరాదన్యదదృశ్యత్వాదిగుణకమక్షరం పరికల్ప్యేత,
నేయం పరా విద్యా స్యాత్ ।
పరాపరవిభాగో హ్యయం విద్యయోః అభ్యుదయనిఃశ్రేయసఫలతయా పరికల్ప్యతే ।
న చ ప్రధానవిద్యా నిఃశ్రేయసఫలా కేనచిదభ్యుపగమ్యతే ।
తిస్రశ్చ విద్యాః ప్రతిజ్ఞాయేరన్,
త్వత్పక్షేఽక్షరాద్భూతయోనేః పరస్య పరమాత్మనః ప్రతిపాద్యమానత్వాత్ ।
ద్వే ఎవ తు విద్యే వేదితవ్యే ఇహ నిర్దిష్టే ।
‘కస్మిన్ను భగవో విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతం భవతి’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౩) ఇతి చైకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానాపేక్షణం సర్వాత్మకే బ్రహ్మణి వివక్ష్యమాణేఽవకల్పతే,
నాచేతనమాత్రైకాయతనే ప్రధానే,
భోగ్యవ్యతిరిక్తే వా భోక్తరి ।
అపి చ ‘స బ్రహ్మవిద్యాం సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠామథర్వాయ జ్యేష్ఠపుత్రాయ ప్రాహ’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇతి బ్రహ్మవిద్యాం ప్రాధాన్యేనోపక్రమ్య పరాపరవిభాగేన పరాం విద్యామక్షరాధిగమనీం దర్శయన్ తస్యా బ్రహ్మవిద్యాత్వం దర్శయతి ।
సా చ బ్రహ్మవిద్యాసమాఖ్యా తదధిగమ్యస్య అక్షరస్యాబ్రహ్మత్వే బాధితా స్యాత్ ।
అపరా ఋగ్వేదాదిలక్షణా కర్మవిద్యా బ్రహ్మవిద్యోపక్రమే ఉపన్యస్యతే బ్రహ్మవిద్యాప్రశంసాయై —
‘ప్లవా హ్యేతే అదృఢా యజ్ఞరూపా అష్టాదశోక్తమవరం యేషు కర్మ । ఎతచ్ఛ్రేయో యేఽభినన్దన్తి మూఢా జరామృత్యుం తే పునరేవాపి యన్తి’ (ము. ఉ. ౧ । ౨ । ౭) ఇత్యేవమాదినిన్దావచనాత్ ।
నిన్దిత్వా చాపరాం విద్యాం తతో విరక్తస్య పరవిద్యాధికారం దర్శయతి —
‘పరీక్ష్య లోకాన్కర్మచితాన్బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాన్నాస్త్యకృతః కృతేన । తద్విజ్ఞానార్థం స గురుమేవాభిగచ్ఛేత్సమిత్పాణిః శ్రోత్రియం బ్రహ్మనిష్ఠమ్’ (ము. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౨) ఇతి ।
యత్తూక్తమ్ —
అచేతనానాం పృథివ్యాదీనాం దృష్టాన్తత్వేనోపాదానాద్దార్ష్టాన్తికేనాప్యచేతనేనైవ భూతయోనినా భవితవ్యమితి,
తదయుక్తమ్;
న హి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోరత్యన్తసామ్యేన భవితవ్యమితి నియమోఽస్తి ।
అపి చ స్థూలాః పృథివ్యాదయో దృష్టాన్తత్వేనోపాత్తా ఇతి న స్థూల ఎవ దార్ష్టాన్తికో భూతయోనిరభ్యుపగమ్యతే ।
తస్మాదదృశ్యత్వాదిగుణకో భూతయోనిః పరమేశ్వర ఎవ ॥ ౨౧ ॥
విశేషణభేదవ్యపదేశాభ్యాం చ నేతరౌ ॥ ౨౨ ॥
ఇతశ్చ పరమేశ్వర ఎవ భూతయోనిః,
నేతరౌ —
శారీరః ప్రధానం వా ।
కస్మాత్ ?
విశేషణభేదవ్యపదేశాభ్యామ్ ।
విశినష్టి హి ప్రకృతం భూతయోనిం శారీరాద్విలక్షణత్వేన —
‘దివ్యో హ్యమూర్తః పురుషః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః । అప్రాణో హ్యమనాః శుభ్రః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి ।
న హ్యేతద్దివ్యత్వాదివిశేషణమ్ అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితనామరూపపరిచ్ఛేదాభిమానినః తద్ధర్మాన్స్వాత్మని కల్పయతః శారీరస్యోపపద్యతే ।
తస్మాత్సాక్షాదౌపనిషదః పురుష ఇహోచ్యతే ।
తథా ప్రధానాదపి ప్రకృతం భూతయోనిం భేదేన వ్యపదిశతి — ‘
అక్షరాత్పరతః పరః’
ఇతి ।
అక్షరమవ్యాకృతం నామరూపబీజశక్తిరూపం భూతసూక్ష్మమీశ్వరాశ్రయం తస్యైవోపాధిభూతమ్ ,
సర్వస్మాద్వికారాత్పరో యోఽవికారః,
తస్మాత్పరతః పరః ఇతి భేదేన వ్యపదిశన్ పరమాత్మానమిహ వివక్షితం దర్శయతి ।
నాత్ర ప్రధానం నామ కిఞ్చిత్స్వతన్త్రం తత్త్వమభ్యుపగమ్య,
తస్మాద్భేదవ్యపదేశ ఉచ్యతే ।
కిం తర్హి ?
యది ప్రధానమపి కల్ప్యమానం శ్రుత్యవిరోధేనావ్యాకృతాదిశబ్దవాచ్యం భూతసూక్ష్మం పరికల్ప్యేత,
పరికల్ప్యతామ్ ।
తస్మాద్భేదవ్యపదేశాత్ పరమేశ్వరో భూతయోనిరిత్యేతదిహ ప్రతిపాద్యతే ॥ ౨౨ ॥
కుతశ్చ పరమేశ్వరో భూతయోనిః ? —
రూపోపన్యాసాచ్చ ॥ ౨౩ ॥
అపి చ ‘
అక్షరాత్పరతః పరః’
ఇత్యస్యానన్తరమ్ ‘
ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః’
ఇతి ప్రాణప్రభృతీనాం పృథివీపర్యన్తానాం తత్త్వానాం సర్గముక్త్వా,
తస్యైవ భూతయోనేః సర్వవికారాత్మకం రూపముపన్యస్యమానం పశ్యామః —
‘అగ్నిర్మూర్ధా చక్షుషీ చన్ద్రసూర్యౌ దిశః శ్రోత్రే వాగ్వివృతాశ్చ వేదాః । వాయుః ప్రాణో హృదయం విశ్వమస్య పద్భ్యాం పృథివీ హ్యేష సర్వభూతాన్తరాత్మా’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౪) ఇతి ।
తచ్చ పరమేశ్వరస్యైవోచితమ్ ,
సర్వవికారకారణత్వాత్ ।
న శారీరస్య తనుమహిమ్నః;
నాపి ప్రధానస్య అయం రూపోపన్యాసః సమ్భవతి,
సర్వభూతాన్తరాత్మత్వాసమ్భవాత్ ।
తస్మాత్పరమేశ్వర ఎవ భూతయోనిః,
నేతరావితి గమ్యతే ।
కథం పునర్భూతయోనేరయం రూపోపన్యాస ఇతి గమ్యతే ?
ప్రకరణాత్ , ‘
ఎషః’
ఇతి చ ప్రకృతానుకర్షణాత్ ।
భూతయోనిం హి ప్రకృత్య ‘
ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః’ ‘
ఎష సర్వభూతాన్తరాత్మా’
ఇతి వచనం భూతయోనివిషయమేవ భవతి ।
యథా ఉపాధ్యాయం ప్రకృత్య ‘
ఎతస్మాదధీష్వ,
ఎష వేదవేదాఙ్గపారగః’
ఇతి వచనముపాధ్యాయవిషయం భవతి,
తద్వత్ ।
కథం పునరదృశ్యత్వాదిగుణకస్య భూతయోనేర్విగ్రహవద్రూపం సమ్భవతి ?
సర్వాత్మత్వవివక్షయేదముచ్యతే,
న తు విగ్రహవత్త్వవివక్షయా ఇత్యదోషః, ‘
అహమన్నమ్’
‘అహమన్నాదః’ (తై. ఉ. ౩ । ౧౦ । ౬) ఇత్యాదివత్ ॥
అన్యే పునర్మన్యన్తే —
నాయం భూతయోనేః రూపోపన్యాసః,
జాయమానత్వేనోపన్యాసాత్ । ‘
ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః సర్వేన్ద్రియాణి చ ।
ఖం వాయుర్జ్యోతిరాపః పృథివీ విశ్వస్య ధారిణీ’
ఇతి హి పూర్వత్ర ప్రాణాది పృథివ్యన్తం తత్త్వజాతం జాయమానత్వేన నిరదిక్షత్ ।
ఉత్తరత్రాపి చ ‘
తస్మాదగ్నిః సమిధో యస్య సూర్యః’
ఇత్యేవమాది ‘
అతశ్చ సర్వా ఓషధయో రసశ్చ’
ఇత్యేవమన్తం జాయమానత్వేనైవ నిర్దేక్ష్యతి ।
ఇహైవ కథమకస్మాదన్తరాలే భూతయోనేః రూపముపన్యసేత్ ?
సర్వాత్మత్వమపి సృష్టిం పరిసమాప్యోపదేక్ష్యతి —
‘పురుష ఎవేదం విశ్వం కర్మ’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ఇత్యాదినా ।
శ్రుతిస్మృత్యోశ్చ త్రైలోక్యశరీరస్య ప్రజాపతేర్జన్మాది నిర్దిశ్యమానముపలభామహే —
‘హిరణ్యగర్భః సమవర్తతాగ్రే భూతస్య జాతః పతిరేక ఆసీత్ । స దాధార పృథివీం ద్యాముతేమాం కస్మై దేవాయ హవిషా విధేమ’ (ఋ. సం. ౧౦ । ౧౨౧ । ౧) ఇతి;
సమవర్తతేతి అజాయతేత్యర్థః —
తథా, ‘
స వై శరీరీ ప్రథమః స వై పురుష ఉచ్యతే ।
ఆదికర్తా స భూతానాం బ్రహ్మాగ్రే సమవర్తత’
ఇతి చ ।
వికారపురుషస్యాపి సర్వభూతాన్తరాత్మత్వం సమ్భవతి,
ప్రాణాత్మనా సర్వభూతానామధ్యాత్మమవస్థానాత్ ।
అస్మిన్పక్షే ‘
పురుష ఎవేదం విశ్వం కర్మ’
ఇత్యాదిసర్వరూపోపన్యాసః పరమేశ్వరప్రతిపత్తిహేతురితి వ్యాఖ్యేయమ్ ॥ ౨౩ ॥
వైశ్వానరః సాధారణశబ్దవిశేషాత్ ॥ ౨౪ ॥
‘కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౧) ఇతి ‘ఆత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సమ్ప్రత్యధ్యేషి తమేవ నో బ్రూహి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౬) ఇతి చోపక్రమ్య ద్యుసూర్యవాయ్వాకాశవారిపృథివీనాం సుతేజస్త్వాదిగుణయోగమేకైకోపాసననిన్దయా చ వైశ్వానరం ప్రత్యేషాం మూర్ధాదిభావముపదిశ్యామ్నాయతే —
‘యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమభివిమానమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే, స సర్వేషు లోకేషు సర్వేషు భూతేషు సర్వేష్వాత్మస్వన్నమత్తి;’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౧),
‘తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాశ్చక్షుర్విశ్వరూపః ప్రాణః పృథగ్వర్త్మాత్మా సన్దేహో బహులో వస్తిరేవ రయిః పృథివ్యేవ పాదావుర ఎవ వేదిర్లోమాని బర్హిర్హృదయం గార్హపత్యో మనోఽన్వాహార్యపచన ఆస్యమాహవనీయః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇత్యాది ।
తత్ర సంశయః —
కిం వైశ్వానరశబ్దేన జాఠరోఽగ్నిరుపదిశ్యతే,
ఉత భూతాగ్నిః,
అథ తదభిమానినీ దేవతా,
అథవా శారీరః,
ఆహోస్విత్పరమేశ్వరః ఇతి ।
కిం పునరత్ర సంశయకారణమ్ ?
వైశ్వానర ఇతి జాఠరభూతాగ్నిదేవతానాం సాధారణశబ్దప్రయోగాత్ ,
ఆత్మేతి చ శారీరపరమేశ్వరయోః ।
తత్ర కస్యోపాదానం న్యాయ్యం కస్య వా హానమితి భవతి సంశయః ।
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ?
జాఠరోఽగ్నిరితి ।
కుతః ?
తత్ర హి విశేషేణ క్వచిత్ప్రయోగో దృశ్యతే —
‘అయమగ్నిర్వైశ్వానరో యోఽయమన్తః పురుషే యేనేదమన్నం పచ్యతే యదిదమద్యతే’ (బృ. ఉ. ౫ । ౯ । ౧) ఇత్యాదౌ ।
అగ్నిమాత్రం వా స్యాత్ ,
సామాన్యేనాపి ప్రయోగదర్శనాత్ —
‘విశ్వస్మా అగ్నిం భువనాయ దేవా వైశ్వానరం కేతుమహ్నామకృణ్వన్’ (ఋ. సం. ౧౦ । ౮౮ । ౧౨) ఇత్యాదౌ ।
అగ్నిశరీరా వా దేవతా స్యాత్ ,
తస్యామపి ప్రయోగదర్శనాత్ —
‘వైశ్వానరస్య సుమతౌ స్యామ రాజా హి కం భువనానామభిశ్రీః’ (ఋ. సం. ౧ । ౯౮ । ౧) ఇత్యేవమాద్యాయాః శ్రుతేర్దేవతాయామైశ్వర్యాద్యుపేతాయాం సమ్భవాత్ ।
అథాత్మశబ్దసామానాధికరణ్యాదుపక్రమే చ ‘
కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ’
ఇతి కేవలాత్మశబ్దప్రయోగాదాత్మశబ్దవశేన వైశ్వానరశబ్దః పరిణేయ ఇత్యుచ్యతే,
తథాపి శారీర ఆత్మా స్యాత్ ।
తస్య భోక్తృత్వేన వైశ్వానరసన్నికర్షాత్ ,
ప్రాదేశమాత్రమితి చ విశేషణస్య తస్మిన్నుపాధిపరిచ్ఛిన్నే సమ్భవాత్ ।
తస్మాన్నేశ్వరో వైశ్వానర ఇత్యేవం ప్రాప్తే తతః
ఇదముచ్యతే —
వైశ్వానరః పరమాత్మా భవితుమర్హతి ।
కుతః ?
సాధారణశబ్దవిశేషాత్ ।
సాధారణశబ్దయోర్విశేషః సాధారణశబ్దవిశేషః ।
యద్యప్యేతావుభావప్యాత్మవైశ్వానరశబ్దౌ సాధారణశబ్దౌ —
వైశ్వానరశబ్దస్తు త్రయస్య సాధారణః,
ఆత్మశబ్దశ్చ ద్వయస్య,
తథాపి విశేషో దృశ్యతే,
యేన పరమేశ్వరపరత్వం తయోరభ్యుపగమ్యతే — ‘
తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజాః’
ఇత్యాదిః ।
అత్ర హి పరమేశ్వర ఎవ ద్యుమూర్ధత్వాదివిశిష్టోఽవస్థాన్తరగతః ప్రత్యగాత్మత్వేనోపన్యస్త ఆధ్యానాయేతి గమ్యతే,
కారణత్వాత్ ।
కారణస్య హి సర్వాభిః కార్యగతాభిరవస్థాభిరవస్థావత్త్వాత్ ద్యులోకాద్యవయవత్వముపపద్యతే । ‘
స సర్వేషు లోకేషు సర్వేషు భూతేషు సర్వేష్వాత్మస్వన్నమత్తి’
ఇతి చ సర్వలోకాద్యాశ్రయం ఫలం శ్రూయమాణం పరమకారణపరిగ్రహే సమ్భవతి,
‘ఎవం హాస్య సర్వే పాప్మానః ప్రదూయన్తే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨౪ । ౩) ఇతి చ తద్విదః సర్వపాప్మప్రదాహశ్రవణమ్ , ‘
కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ’
ఇతి చాత్మబ్రహ్మశబ్దాభ్యాముపక్రమః; —
ఇత్యేవమేతాని లిఙ్గాని పరమేశ్వరమేవ గమయన్తి ।
తస్మాత్పరమేశ్వర ఎవ వైశ్వానరః ॥ ౨౪ ॥
స్మర్యమాణమనుమానం స్యాదితి ॥ ౨౫ ॥
ఇతశ్చ పరమేశ్వర ఎవ వైశ్వానరః; యస్మాత్పరమేశ్వరస్యైవ ‘అగ్నిరాస్యం ద్యౌర్మూర్ధా’ ఇతీదృశం త్రైలోక్యాత్మకం రూపం స్మర్యతే — ‘యస్యాగ్నిరాస్యం ద్యౌర్మూర్ధా ఖం నాభిశ్చరణౌ క్షితిః । సూర్యశ్చక్షుర్దిశః శ్రోత్రం తస్మై లోకాత్మనే నమః’ ఇతి । ఎతత్స్మర్యమాణం రూపం మూలభూతాం శ్రుతిమనుమాపయదస్య వైశ్వానరశబ్దస్య పరమేశ్వరపరత్వే అనుమానం లిఙ్గం గమకం స్యాదిత్యర్థః । ఇతిశబ్దో హేత్వర్థే — యస్మాదిదం గమకమ్ , తస్మాదపి వైశ్వానరః పరమాత్మైవేత్యర్థః । యద్యపి స్తుతిరియమ్ — ‘తస్మై లోకాత్మనే నమః’ ఇతి, తథాపి స్తుతిత్వమపి నాసతి మూలభూతే వేదవాక్యే సమ్యక్ ఈదృశేన రూపేణ సమ్భవతి । ‘ద్యాం మూర్ధానం యస్య విప్రా వదన్తి ఖం వై నాభిం చన్ద్రసూర్యౌ చ నేత్రే । దిశః శ్రోత్రే విద్ధి పాదౌ క్షితిం చ సోఽచిన్త్యాత్మా సర్వభూతప్రణేతా’ ఇత్యేవంజాతీయకా చ స్మృతిరిహోదాహర్తవ్యా ॥ ౨౫ ॥
శబ్దాదిభ్యోఽన్తఃప్రతిష్ఠానాచ్చ నేతి చేన్న తథాదృష్ట్యుపదేశాదసమ్భవాత్పురుషమపి చైనమధీయతే ॥ ౨౬॥
అత్రాహ —
న పరమేశ్వరో వైశ్వానరో భవితుమర్హతి ।
కుతః ?
శబ్దాదిభ్యోఽన్తఃప్రతిష్ఠానాచ్చ ।
శబ్దస్తావత్ —
వైశ్వానరశబ్దో న పరమేశ్వరే సమ్భవతి,
అర్థాన్తరే రూఢత్వాత్ ।
తథాగ్నిశబ్దః ‘
స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరః’
ఇతి ।
ఆదిశబ్దాత్ ‘హృదయం గార్హపత్యః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౨) ఇత్యాద్యగ్నిత్రేతాప్రకల్పనమ్;
‘తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేత్తద్ధోమీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాదినా చ ప్రాణాహుత్యధికరణతాసఙ్కీర్తనమ్ ।
ఎతేభ్యో హేతుభ్యో జాఠరో వైశ్వానరః ప్రత్యేతవ్యః ।
తథాన్తఃప్రతిష్ఠానమపి శ్రూయతే — ‘
పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితం వేద’
ఇతి ।
తచ్చ జాఠరే సమ్భవతి ।
యదప్యుక్తమ్ ‘
మూర్ధైవ సుతేజాః’
ఇత్యాదేర్విశేషాత్కారణాత్పరమాత్మా వైశ్వానర ఇతి,
అత్ర బ్రూమః —
కుతో హ్యేష నిర్ణయః,
యదుభయథాపి విశేషప్రతిభానే సతి పరమేశ్వరవిషయ ఎవ విశేష ఆశ్రయణీయో న జాఠరవిషయ ఇతి ।
అథవా భూతాగ్నేరన్తర్బహిశ్చావతిష్ఠమానస్యైష నిర్దేశో భవిష్యతి ।
తస్యాపి హి ద్యులోకాదిసమ్బన్ధో మన్త్రవర్ణాదవగమ్యతే —
‘యో భానునా పృథివీం ద్యాముతేమామాతతాన రోదసీ అన్తరిక్షమ్’ (ఋ. సం. ౧౦ । ౮౮ । ౪) ఇత్యాదౌ ।
అథవా తచ్ఛరీరాయా దేవతాయా ఐశ్వర్యయోగాత్ ద్యులోకాద్యవయవత్వం భవిష్యతి ।
తస్మాన్న పరమేశ్వరో వైశ్వానర ఇతి ॥
అత్రోచ్యతే —
న తథాదృష్ట్యుపదేశాదితి ।
న శబ్దాదిభ్యః కారణేభ్యః పరమేశ్వరస్య ప్రత్యాఖ్యానం యుక్తమ్ ।
కుతః ?
తథా జాఠరాపరిత్యాగేన,
దృష్ట్యుపదేశాత్ ।
పరమేశ్వరదృష్టిర్హి జాఠరే వైశ్వానరే ఇహోపదిశ్యతే —
‘మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) ఇత్యాదివత్ ।
అథవా జాఠరవైశ్వానరోపాధిః పరమేశ్వర ఇహ ద్రష్టవ్యత్వేనోపదిశ్యతే —
‘మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూపః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదివత్ ।
యది చేహ పరమేశ్వరో న వివక్ష్యేత,
కేవల ఎవ జాఠరోఽగ్నిర్వివక్ష్యేత,
తతః ‘
మూర్ధైవ సుతేజాః’
ఇత్యాదేర్విశేషస్యాసమ్భవ ఎవ స్యాత్ ।
యథా తు దేవతాభూతాగ్నివ్యపాశ్రయేణాప్యయం విశేష ఉపపాదయితుం న శక్యతే,
తథోత్తరసూత్రే వక్ష్యామః ।
యది చ కేవల ఎవ జాఠరో వివక్ష్యేత,
పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం కేవలం తస్య స్యాత్ ।
న తు పురుషత్వమ్ ।
పురుషమపి చైనమధీయతే వాజసనేయినః —
‘స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరో యత్పురుషః స యో హైతమేవమగ్నిం వైశ్వానరం పురుషం పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితం వేద’ (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౧ । ౧౧) ఇతి ।
పరమేశ్వరస్య తు సర్వాత్మత్వాత్పురుషత్వం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం చోభయముపపద్యతే ।
యే తు ‘
పురుషవిధమపి చైనమధీయతే’
ఇతి సూత్రావయవం పఠన్తి,
తేషామేషోఽర్థః —
కేవలజాఠరపరిగ్రహే పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం కేవలం స్యాత్ ।
న తు పురుషవిధత్వమ్ ।
పురుషవిధమపి చైనమధీయతే వాజసనేయినః — ‘
పురుషవిధం పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితం వేద’
ఇతి ।
పురుషవిధత్వం చ ప్రకరణాత్ యదధిదైవతం ద్యుమూర్ధత్వాది పృథివీప్రతిష్ఠితత్వాన్తమ్ ,
యచ్చాధ్యాత్మం ప్రసిద్ధం మూర్ధత్వాది చుబుకప్రతిష్ఠితత్వాన్తమ్ ,
తత్పరిగృహ్యతే ॥ ౨౬ ॥
అత ఎవ న దేవతా భూతం చ ॥ ౨౭ ॥
యత్పునరుక్తమ్ — భూతాగ్నేరపి మన్త్రవర్ణే ద్యులోకాదిసమ్బన్ధదర్శనాత్ ‘మూర్ధైవ సుతేజాః’ ఇత్యాద్యవయవకల్పనం తస్యైవ భవిష్యతీతి, తచ్ఛరీరాయా దేవతాయా వా ఐశ్వర్యయోగాదితి; తత్పరిహర్తవ్యమ్ । అత్రోచ్యతే — అత ఎవోక్తేభ్యో హేతుభ్యో న దేవతా వైశ్వానరః । తథా భూతాగ్నిరపి న వైశ్వానరః । న హి భూతాగ్నేరౌష్ణ్యప్రకాశమాత్రాత్మకస్య ద్యుమూర్ధత్వాదికల్పనోపపద్యతే, వికారస్య వికారాన్తరాత్మత్వాసమ్భవాత్ । తథా దేవతాయాః సత్యప్యైశ్వర్యయోగే న ద్యుమూర్ధత్వాదికల్పనా సమ్భవతి, అకారణత్వాత్ పరమేశ్వరాధీనైశ్వర్యత్వాచ్చ । ఆత్మశబ్దాసమ్భవశ్చ సర్వేష్వేషు పక్షేషు స్థిత ఎవ ॥ ౨౭ ॥
సాక్షాదప్యవిరోధం జైమినిః ॥ ౨౮ ॥
పూర్వం జాఠరాగ్నిప్రతీకో జాఠరాగ్న్యుపాధికో వా పరమేశ్వర ఉపాస్య ఇత్యుక్తమ్ అన్తఃప్రతిష్ఠితత్వాద్యనురోధేన । ఇదానీం తు వినైవ ప్రతీకోపాధికల్పనాభ్యాం సాక్షాదపి పరమేశ్వరోపాసనపరిగ్రహే న కశ్చిద్విరోధ ఇతి జైమినిరాచార్యో మన్యతే । నను జాఠరాగ్న్యపరిగ్రహేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వవచనం శబ్దాదీని చ కారణాని విరుధ్యేరన్నితి । అత్రోచ్యతే — అన్తఃప్రతిష్ఠితత్వవచనం తావన్న విరుధ్యతే । న హీహ ‘పురుషవిధం పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితం వేద’ ఇతి జాఠరాగ్న్యభిప్రాయేణేదముచ్యతే, తస్యాప్రకృతత్వాదసంశబ్దితత్వాచ్చ । కథం తర్హి ? యత్ప్రకృతం మూర్ధాదిచుబుకాన్తేషు పురుషావయవేషు పురుషవిధత్వం కల్పితమ్ , తదభిప్రాయేణేదముచ్యతే — ‘పురుషవిధం పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితం వేద’ ఇతి । యథా వృక్షే శాఖాం ప్రతిష్ఠితాం పశ్యతీతి, తద్వత్ । అథవా యః ప్రకృతః పరమాత్మా అధ్యాత్మమధిదైవతం చ పురుషవిధత్వోపాధిః, తస్య యత్కేవలం సాక్షిరూపమ్ , తదభిప్రాయేణేదముచ్యతే — ‘పురుషవిధం పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితం వేద’ ఇతి । నిశ్చితే చ పూర్వాపరాలోచనవశేన పరమాత్మపరిగ్రహే, తద్విషయ ఎవ వైశ్వానరశబ్దః కేనచిద్యోగేన వర్తిష్యతే — విశ్వశ్చాయం నరశ్చేతి, విశ్వేషాం వాయం నరః, విశ్వే వా నరా అస్యేతి విశ్వానరః పరమాత్మా, సర్వాత్మత్వాత్ , విశ్వానర ఎవ వైశ్వానరః । తద్ధితోఽనన్యార్థః, రాక్షసవాయసాదివత్ । అగ్నిశబ్దోఽప్యగ్రణీత్వాదియోగాశ్రయణేన పరమాత్మవిషయ ఎవ భవిష్యతి । గార్హపత్యాదికల్పనం ప్రాణాహుత్యధికరణత్వం చ పరమాత్మనోఽపి సర్వాత్మత్వాదుపపద్యతే ॥ ౨౮ ॥
కథం పునః పరమేశ్వరపరిగ్రహే ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిరుపపద్యత ఇతి, తాం వ్యాఖ్యాతు మారభతే —
అభివ్యక్తేరిత్యాశ్మరథ్యః ॥ ౨౯ ॥
అతిమాత్రస్యాపి పరమేశ్వరస్య ప్రాదేశమాత్రత్వమభివ్యక్తినిమిత్తం స్యాత్ । అభివ్యజ్యతే కిల ప్రాదేశమాత్రపరిమాణః పరమేశ్వర ఉపాసకానాం కృతే । ప్రదేశవిశేషేషు వా హృదయాదిషూపలబ్ధిస్థానేషు విశేషేణాభివ్యజ్యతే । అతః పరమేశ్వరేఽపి ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిరభివ్యక్తేరుపపద్యత ఇత్యాశ్మరథ్య ఆచార్యో మన్యతే ॥ ౨౯ ॥
అనుస్మృతేర్బాదరిః ॥ ౩౦ ॥
ప్రాదేశమాత్రహృదయప్రతిష్ఠేన వాయం మనసానుస్మర్యతే । తేన ‘ప్రాదేశమాత్రః’ ఇత్యుచ్యతే । యథా ప్రస్థమితా యవాః ప్రస్థా ఇత్యుచ్యన్తే, తద్వత్ । యద్యపి చ యవేషు స్వగతమేవ పరిమాణం ప్రస్థసమ్బన్ధాద్వ్యజ్యతే, న చేహ పరమేశ్వరగతం కిఞ్చిత్పరిమాణమస్తి, యద్ధృదయసమ్బన్ధాద్వ్యజ్యేత; తథాపి ప్రయుక్తాయాః ప్రాదేశమాత్రశ్రుతేః సమ్భవతి యథాకథఞ్చిదనుస్మరణమాలమ్బనమిత్యుచ్యతే । ప్రాదేశమాత్రత్వేన వాయమప్రాదేశమాత్రోఽప్యనుస్మరణీయః ప్రాదేశమాత్రశ్రుత్యర్థవత్తాయై । ఎవమనుస్మృతినిమిత్తా పరమేశ్వరే ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిరితి బాదరిరాచార్యో మన్యతే ॥ ౩౦ ॥
సమ్పత్తేరితి జైమినిస్తథా హి దర్శయతి ॥ ౩౧ ॥
సమ్పత్తినిమిత్తా వా స్యాత్ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిః । కుతః ? తథాహి సమానప్రకరణం వాజసనేయిబ్రాహ్మణం ద్యుప్రభృతీన్పృథివీపర్యన్తాంస్త్రైలోక్యాత్మనో వైశ్వానరస్యావయవానధ్యాత్మమూర్ధప్రభృతిషు చుబుకపర్యన్తేషు దేహావయవేషు సమ్పాదయత్ప్రాదేశమాత్రసమ్పత్తిం పరమేశ్వరస్య దర్శయతి — ‘ప్రాదేశమాత్రమివ హ వై దేవాః సువిదితా అభిసమ్పన్నాస్తథా ను వ ఎతాన్వక్ష్యామి యథా ప్రాదేశమాత్రమేవాభిసమ్పాదయిష్యామీతి । స హోవాచ మూర్ధానముపదిశన్నువాచైష వా అతిష్ఠా వైశ్వానర ఇతి । చక్షుషీ ఉపదిశన్నువాచైష వై సుతేజా వైశ్వానర ఇతి । నాసికే ఉపదిశన్నువాచైష వై పృథగ్వర్త్మాత్మా వైశ్వానర ఇతి । ముఖ్యమాకాశముపదిశన్నువాచైష వై బహులో వైశ్వానర ఇతి । ముఖ్యా అప ఉపదిశన్నువాచైష వై రయిర్వైశ్వానర ఇతి । చుబుకముపదిశన్నువాచైష వై ప్రతిష్ఠా వైశ్వానరః’ ఇతి । చుబుకమిత్యధరం ముఖఫలకముచ్యతే । యద్యపి వాజసనేయకే ద్యౌరతిష్ఠాత్వగుణా సమామ్నాయతే, ఆదిత్యశ్చ సుతేజస్త్వగుణః, ఛాన్దోగ్యే పునః ద్యౌః సుతేజస్త్వగుణా సమామ్నాయతే, ఆదిత్యశ్చ విశ్వరూపత్వగుణః; తథాపి నైతావతా విశేషేణ కిఞ్చిద్ధీయతే, ప్రాదేశమాత్రశ్రుతేరవిశేషాత్ , సర్వశాఖాప్రత్యయత్వాచ్చ । సమ్పత్తినిమిత్తాం ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిం యుక్తతరాం జైమినిరాచార్యో మన్యతే ॥ ౩౧ ॥
ఆమనన్తి చైనమస్మిన్ ॥ ౩౨ ॥
ఆమనన్తి చైనం పరమేశ్వరమస్మిన్మూర్ధచుబుకాన్తరాలే జాబాలాః — ‘
య ఎషోఽనన్తోఽవ్యక్త ఆత్మా సోఽవిముక్తే ప్రతిష్ఠిత ఇతి ।
సోఽవిముక్తః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి ।
వరణాయాం నాస్యాం చ మధ్యే ప్రతిష్ఠిత ఇతి ।
కా వై వరణా కా చ నాసీతి’ ।
తత్ర చేమామేవ నాసికామ్ ‘
సర్వాణీన్ద్రియకృతాని పాపాని వారయతీతి సా వరణా,
సర్వాణీన్ద్రియకృతాని పాపాని నాశయతీతి సా నాసీ’
ఇతి వరణానాసీతి నిరుచ్య,
పునరప్యామనన్తి —
‘కతమచ్చాస్య స్థానం భవతీతి । భ్రువోర్ఘ్రాణస్య చ యః సన్ధిః స ఎష ద్యులోకస్య పరస్య చ సన్ధిర్భవతి’ (జా. ఉ. ౨) ఇతి ।
తస్మాదుపపన్నా పరమేశ్వరే ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిః ।
అభివిమానశ్రుతిః ప్రత్యగాత్మత్వాభిప్రాయా ।
ప్రత్యగాత్మతయా సర్వైః ప్రాణిభిరభివిమీయత ఇత్యభివిమానః ।
అభిగతో వాయం ప్రత్యగాత్మత్వాత్ ,
విమానశ్చ మానవియోగాత్ ఇత్యభివిమానః ।
అభివిమిమీతే వా సర్వం జగత్ ,
కారణత్వాదిత్యభివిమానః ।
తస్మాత్పరమేశ్వరో వైశ్వానర ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౩౨ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే ప్రథమాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః ॥
ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్ ॥ ౧ ॥
ద్యుభ్వాద్యాయతనమితి ।
ద్యౌశ్చ భూశ్చ ద్యుభువౌ,
ద్యుభువౌ ఆదీ యస్య తదిదం ద్యుభ్వాది ।
యదేతదస్మిన్వాక్యే ద్యౌః పృథివ్యన్తరిక్షం మనః ప్రాణా ఇత్యేవమాత్మకం జగత్ ఓతత్వేన నిర్దిష్టమ్ ,
తస్యాయతనం పరం బ్రహ్మ భవితుమర్హతి ।
కుతః ?
స్వశబ్దాత్ ఆత్మశబ్దాదిత్యర్థః ।
ఆత్మశబ్దో హీహ భవతి — ‘
తమేవైకం జానథ ఆత్మానమ్’
ఇతి ।
ఆత్మశబ్దశ్చ పరమాత్మపరిగ్రహే సమ్యగవకల్పతే,
నార్థాన్తరపరిగ్రహే ।
క్వచిచ్చ స్వశబ్దేనైవ బ్రహ్మణ ఆయతనత్వం శ్రూయతే —
‘సన్మూలాః సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సదాయతనాః సత్ప్రతిష్ఠాః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౪) ఇతి ।
స్వశబ్దేనైవ చేహ పురస్తాదుపరిష్టాచ్చ బ్రహ్మ సఙ్కీర్త్యతే — ‘
పురుష ఎవేదం విశ్వం కర్మ తపో బ్రహ్మ పరామృతమ్’
ఇతి,
‘బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాద్బ్రహ్మ పశ్చాద్బ్రహ్మ దక్షిణతశ్చోత్తరేణ’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౨) ఇతి చ ।
తత్ర త్వాయతనాయతనవద్భావశ్రవణాత్ సర్వం బ్రహ్మేతి చ సామానాధికరణ్యాత్ ,
యథానేకాత్మకో వృక్షః శాఖా స్కన్ధో మూలం చేతి,
ఎవం నానారసో విచిత్ర ఆత్మేత్యాశఙ్కా సమ్భవతి ।
తాం నివర్తయితుం సావధారణమాహ — ‘
తమేవైకం జానథ ఆత్మానమ్’
ఇతి ।
ఎతదుక్తం భవతి —
న కార్యప్రపఞ్చవిశిష్టో విచిత్ర ఆత్మా విజ్ఞేయః ।
కిం తర్హి ?
అవిద్యాకృతం కార్యప్రపఞ్చం విద్యయా ప్రవిలాపయన్తః తమేవైకమాయతనభూతమాత్మానం జానథ ఎకరసమితి ।
యథా ‘
యస్మిన్నాస్తే దేవదత్తస్తదానయ’
ఇత్యుక్తే ఆసనమేవానయతి,
న దేవదత్తమ్ ।
తద్వదాయతనభూతస్యైవైకరసస్యాత్మనో విజ్ఞేయత్వముపదిశ్యతే ।
వికారానృతాభిసన్ధస్య చాపవాదః శ్రూయతే —
‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ఇతి । ‘
సర్వం బ్రహ్మ’
ఇతి తు సామానాధికరణ్యం ప్రపఞ్చప్రవిలాపనార్థమ్ ,
న అనేకరసతాప్రతిపాదనార్థమ్ ,
‘స యథా సైన్ధవఘనోఽనన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నో రసఘన ఎవైవం వా అరేఽయమాత్మానన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నః ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౩) ఇత్యేకరసతాశ్రవణాత్ ।
తస్మాద్ద్యుభ్వాద్యాయతనం పరం బ్రహ్మ ।
యత్తూక్తమ్ —
సేతుశ్రుతేః,
సేతోశ్చ పారవత్త్వోపపత్తేః,
బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరేణ ద్యుభ్వాద్యాయతనేన భవితవ్యమితి,
అత్రోచ్యతే —
విధారణత్వమాత్రమత్ర సేతుశ్రుత్యా వివక్ష్యతే,
న పారవత్త్వాది ।
న హి మృద్దారుమయో లోకే సేతుర్దృష్ట ఇత్యత్రాపి మృద్దారుమయ ఎవ సేతురభ్యుపగమ్యతే ।
సేతుశబ్దార్థోఽపి విధారణత్వమాత్రమేవ,
న పారవత్త్వాది,
షిఞో బన్ధనకర్మణః సేతుశబ్దవ్యుత్పత్తేః ।
అపర ఆహ — ‘
తమేవైకం జానథ ఆత్మానమ్’
ఇతి యదేతత్సఙ్కీర్తితమాత్మజ్ఞానమ్ ,
యచ్చైతత్ ‘
అన్యా వాచో విముఞ్చథ’
ఇతి వాగ్విమోచనమ్ ,
తత్ అత్ర అమృతత్వసాధనత్వాత్ , ‘
అమృతస్యైష సేతుః’
ఇతి సేతుశ్రుత్యా సఙ్కీర్త్యతే ।
న తు ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ ।
తత్ర యదుక్తమ్ —
సేతుశ్రుతేర్బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరేణ ద్యుభ్వాద్యాయతనేన భావ్యమితి,
ఎతదయుక్తమ్ ॥ ౧ ॥
ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాత్ ॥ ౨ ॥
నానుమానమతచ్ఛబ్దాత్ ॥ ౩ ॥
యథా బ్రహ్మణః ప్రతిపాదకో వైశేషికో హేతురుక్తః,
నైవమర్థాన్తరస్య వైశేషికో హేతుః ప్రతిపాదకోఽస్తీత్యాహ ।
నానుమానం సాఙ్ఖ్యస్మృతిపరికల్పితం ప్రధానమ్ ఇహ ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేన ప్రతిపత్తవ్యమ్ ।
కస్మాత్ ?
అతచ్ఛబ్దాత్ ।
తస్యాచేతనస్య ప్రధానస్య ప్రతిపాదకః శబ్దః తచ్ఛబ్దః,
న తచ్ఛబ్దః అతచ్ఛబ్దః ।
న హ్యత్రాచేతనస్య ప్రధానస్య ప్రతిపాదకః కశ్చిచ్ఛబ్దోఽస్తి,
యేనాచేతనం ప్రధానం కారణత్వేనాయతనత్వేన వావగమ్యేత ।
తద్విపరీతస్య చేతనస్య ప్రతిపాదకశబ్దోఽత్రాస్తి —
‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇత్యాదిః ।
అత ఎవ న వాయురపీహ ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేనాశ్రీయతే ॥ ౩ ॥
ప్రాణభృచ్చ ॥ ౪ ॥
యద్యపి ప్రాణభృతో విజ్ఞానాత్మన ఆత్మత్వం చేతనత్వం చ సమ్భవతి, తథాప్యుపాధిపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానస్య సర్వజ్ఞత్వాద్యసమ్భవే సతి అస్మాదేవాతచ్ఛబ్దాత్ ప్రాణభృదపి న ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేనాశ్రయితవ్యః । న చోపాధిపరిచ్ఛిన్నస్యావిభోః ప్రాణభృతో ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వమపి సమ్యక్సంభవతి । పృథగ్యోగకరణముత్తరార్థమ్ ॥ ౪ ॥
కుతశ్చ న ప్రాణభృత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేనాశ్రయితవ్యః ? —
భేదవ్యపదేశాత్ ॥ ౫ ॥
భేదవ్యపదేశశ్చేహ భవతి — ‘తమేవైకం జానథ ఆత్మానమ్’ ఇతి జ్ఞేయజ్ఞాతృభావేన । తత్ర ప్రాణభృత్ తావన్ముముక్షుత్వాజ్జ్ఞాతా । పరిశేషాదాత్మశబ్దవాచ్యం బ్రహ్మ జ్ఞేయం ద్యుభ్వాద్యాయతనమితి గమ్యతే, న ప్రాణభృత్ ॥ ౫ ॥
కుతశ్చ న ప్రాణభృత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేనాశ్రయితవ్యః ? —
ప్రకరణాత్ ॥ ౬ ॥
కుతశ్చ న ప్రాణభృత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేనాశ్రయితవ్యః ? —
స్థిత్యదనాభ్యాం చ ॥ ౭ ॥
ద్యుభ్వాద్యాయతనం చ ప్రకృత్య,
‘ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయా’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యత్ర స్థిత్యదనే నిర్దిశ్యేతే । ‘
తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి’
ఇతి కర్మఫలాశనమ్ । ‘
అనశ్నన్నన్యోఽభిచాకశీతి’
ఇత్యౌదాసీన్యేనావస్థానమ్ ।
తాభ్యాం చ స్థిత్యదనాభ్యామీశ్వరక్షేత్రజ్ఞౌ తత్ర గృహ్యేతే ।
యది చ ఈశ్వరో ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేన వివక్షితః,
తతస్తస్య ప్రకృతస్యేశ్వరస్య క్షేత్రజ్ఞాత్పృథగ్వచనమవకల్పతే ।
అన్యథా హ్యప్రకృతవచనమాకస్మికమసమ్బద్ధం స్యాత్ ।
నను తవాపి క్షేత్రజ్ఞస్యేశ్వరాత్పృథగ్వచనమాకస్మికమేవ ప్రసజ్యేత ।
న,
తస్యావివక్షితత్వాత్ ।
క్షేత్రజ్ఞో హి కర్తృత్వేన భోక్తృత్వేన చ ప్రతిశరీరం బుద్ధ్యాద్యుపాధిసమ్బద్ధః,
లోకత ఎవ ప్రసిద్ధః,
నాసౌ శ్రుత్యా తాత్పర్యేణ వివక్ష్యతే ।
ఈశ్వరస్తు లోకతోఽప్రసిద్ధత్వాచ్ఛ్రుత్యా తాత్పర్యేణ వివక్ష్యత ఇతి న తస్యాకస్మికం వచనం యుక్తమ్ । ‘
గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి’
ఇత్యత్రాప్యేతద్దర్శితమ్ — ‘
ద్వా సుపర్ణా’
ఇత్యస్యామృచి ఈశ్వరక్షేత్రజ్ఞావుచ్యేతే ఇతి ।
యదాపి పైఙ్గ్యుపనిషత్కృతేన వ్యాఖ్యానేనాస్యామృచి సత్త్వక్షేత్రజ్ఞావుచ్యేతే,
తదాపి న విరోధః కశ్చిత్ ।
కథమ్ ?
ప్రాణభృద్ధీహ ఘటాదిచ్ఛిద్రవత్ సత్త్వాద్యుపాధ్యభిమానిత్వేన ప్రతిశరీరం గృహ్యమాణో ద్యుభ్వాద్యాయతనం న భవతీతి నిషిధ్యతే ।
యస్తు సర్వశరీరేషూపాధిభిర్వినోపలక్ష్యతే,
పర ఎవ స భవతి ।
యథా ఘటాదిచ్ఛిద్రాణి ఘటాదిభిరుపాధిభిర్వినోపలక్ష్యమాణాని మహాకాశ ఎవ భవన్తి,
తద్వత్ ప్రాణభృతః పరస్మాదన్యత్వానుపపత్తేః ప్రతిషేధో నోపపద్యతే ।
తస్మాత్సత్త్వాద్యుపాధ్యభిమానిన ఎవ ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వప్రతిషేధః ।
తస్మాత్పరమేవ బ్రహ్మ ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ ।
తదేతత్ ‘
అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః’
ఇత్యనేనైవ సిద్ధమ్ ।
తస్యైవ హి భూతయోనివాక్యస్య మధ్యే ఇదం పఠితమ్ — ‘
యస్మిన్ద్యౌః పృథివీ చాన్తరిక్షమ్’
ఇతి ।
ప్రపఞ్చార్థం తు పునరుపన్యస్తమ్ ॥ ౭ ॥
భూమా సమ్ప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ ॥ ౮ ॥
ఇదం సమామనన్తి —
‘భూమా త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్య ఇతి భూమానం భగవో విజిజ్ఞాస ఇతి ।’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౩ । ౧)‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమాథ యత్రాన్యత్పశ్యత్యన్యచ్ఛృణోత్యన్యద్విజానాతి తదల్పమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాది ।
తత్ర సంశయః —
కిం ప్రాణో భూమా స్యాత్ ,
ఆహోస్విత్పరమాత్మేతి ।
కుతః సంశయః ?
భూమేతి తావద్బహుత్వమభిధీయతే ।
‘బహోర్లోపో భూ చ బహోః’ (పా. సూ. ౬ । ౪ । ౧౫౮) ఇతి భూమశబ్దస్య భావప్రత్యయాన్తతాస్మరణాత్ ।
కిమాత్మకం పునస్తద్బహుత్వమితి విశేషాకాఙ్క్షాయామ్ ‘ప్రాణో వా ఆశాయా భూయాన్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇతి సన్నిధానాత్ ప్రాణో భూమేతి ప్రతిభాతి ।
తథా ‘శ్రుతం హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిదితి । సోఽహం భగవః శోచామి తం మా భగవాఞ్శోకస్య పారం తారయతు’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ఇతి ప్రకరణోత్థానాత్పరమాత్మా భూమేత్యపి ప్రతిభాతి ।
తత్ర కస్యోపాదానం న్యాయ్యమ్ ,
కస్య వా హానమితి భవతి సంశయః ।
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ?
ప్రాణో భూమేతి ।
కస్మాత్ ?
భూయః ప్రశ్నప్రతివచనపరమ్పరాఽదర్శనాత్ ।
యథా హి ‘
అస్తి భగవో నామ్నో భూయః’
ఇతి, ‘
వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ’
ఇతి;
తథా ‘
అస్తి భగవో వాచో భూయః’
ఇతి, ‘
మనో వావ వాచో భూయః’
ఇతి చ —
నామాదిభ్యో హి ఆ ప్రాణాత్ భూయః ప్రశ్నప్రతివచనప్రవాహః ప్రవృత్తః నైవం ప్రాణాత్పరం భూయః ప్రశ్నప్రతివచనం దృశ్యతే — ‘
అస్తి భగవః ప్రాణాద్భూయః’
ఇతి, ‘
అదో వావ ప్రాణాద్భూయః’
ఇతి ।
ప్రాణమేవ తు నామాదిభ్య ఆశాన్తేభ్యో భూయాంసమ్ — ‘
ప్రాణో వా ఆశాయా భూయాన్’
ఇత్యాదినా సప్రపఞ్చముక్త్వా,
ప్రాణదర్శినశ్చాతివాదిత్వమ్ ‘
అతివాద్యసీత్యతివాద్యస్మీతి బ్రూయాన్నాపహ్నువీత’
ఇత్యభ్యనుజ్ఞాయ, ‘
ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి’
ఇతి ప్రాణవ్రతమతివాదిత్వమనుకృష్య,
అపరిత్యజ్యైవ ప్రాణం సత్యాదిపరమ్పరయా భూమానమవతారయన్,
ప్రాణమేవ భూమానం మన్యత ఇతి గమ్యతే ।
కథం పునః ప్రాణే భూమని వ్యాఖ్యాయమానే ‘
యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’
ఇత్యేతద్భూమ్నో లక్షణపరం వచనం వ్యాఖ్యాయేతేతి,
ఉచ్యతే —
సుషుప్త్యవస్థాయాం ప్రాణగ్రస్తేషు కరణేషు దర్శనాదివ్యవహారనివృత్తిదర్శనాత్సమ్భవతి ప్రాణస్యాపి ‘
యత్ర నాన్యత్పశ్యతీతి’
ఎతల్లక్షణమ్ ।
తథా చ శ్రుతిః — ‘
న శృణోతి న పశ్యతి’
ఇత్యాదినా సర్వకరణవ్యాపారప్రత్యస్తమయరూపాం సుషుప్త్యవస్థాముక్త్వా,
‘ప్రాణాగ్నయ ఎవైతస్మిన్పురే జాగ్రతి’ (ప్ర. ఉ. ౪ । ౩) ఇతి తస్యామేవావస్థాయాం పఞ్చవృత్తేః ప్రాణస్య జాగరణం బ్రువతీ,
ప్రాణప్రధానాం సుషుప్త్యవస్థాం దర్శయతి ।
యచ్చైతద్భూమ్నః సుఖత్వం శ్రుతమ్ —
‘యో వై భూమా తత్సుఖమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౩ । ౧) ఇతి,
తదప్యవిరుద్ధమ్ ।
‘అత్రైష దేవః స్వప్నాన్న పశ్యత్యథైతస్మిఞ్శరీరే సుఖం భవతి’ (ప్ర. ఉ. ౪ । ౬) ఇతి సుషుప్త్యవస్థాయామేవ సుఖశ్రవణాత్ ।
యచ్చ ‘యో వై భూమా తదమృతమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి,
తదపి ప్రాణస్యావిరుద్ధమ్ ।
‘ప్రాణో వా అమృతమ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౬ । ౩) ఇతి శ్రుతేః ।
కథం పునః ప్రాణం భూమానం మన్యమానస్య ‘
తరతి శోకమాత్మవిత్’
ఇత్యాత్మవివిదిషయా ప్రకరణస్యోత్థానముపపద్యతే ?
ప్రాణ ఎవేహాత్మా వివక్షిత ఇతి బ్రూమః ।
తథాహి —
‘ప్రాణో హ పితా ప్రాణో మాతా ప్రాణో భ్రాతా ప్రాణః స్వసా ప్రాణ ఆచార్యః ప్రాణో బ్రాహ్మణః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇతి ప్రాణమేవ సర్వాత్మానం కరోతి, ‘
యథా వా అరా నాభౌ సమర్పితా ఎవమస్మిన్ప్రాణే సర్వం సమర్పితమ్’
ఇతి చ సర్వాత్మత్వారనాభినిదర్శనాభ్యాం చ సమ్భవతి వైపుల్యాత్మికా భూమరూపతా ప్రాణస్య ।
తస్మాత్ప్రాణో భూమేత్యేవం ప్రాప్తమ్ ॥
తత ఇదముచ్యతే —
పరమాత్మైవేహ భూమా భవితుమర్హతి,
న ప్రాణః ।
కస్మాత్ ?
సమ్ప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ ।
సమ్ప్రసాద ఇతి సుషుప్తం స్థానముచ్యతే;
సమ్యక్ప్రసీదత్యస్మిన్నితి నిర్వచనాత్ ।
బృహదారణ్యకే చ స్వప్నజాగరితస్థానాభ్యాం సహ పాఠాత్ ।
తస్యాం చ సమ్ప్రసాదావస్థాయాం ప్రాణో జాగర్తీతి ప్రాణోఽత్ర సమ్ప్రసాదోఽభిప్రేయతే ।
ప్రాణాదూర్ధ్వం భూమ్న ఉపదిశ్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రాణ ఎవ చేద్భూమా స్యాత్ ,
స ఎవ తస్మాదూర్ధ్వముపదిశ్యేతేత్యశ్లిష్టమేవైతత్స్యాత్ ।
న హి నామైవ ‘
నామ్నో భూయః’
ఇతి నామ్న ఊర్ధ్వముపదిష్టమ్ ।
కిం తర్హి ?
నామ్నోఽన్యదర్థాన్తరముపదిష్టం వాగాఖ్యమ్ ‘
వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ’
ఇతి ।
తథా వాగాదిభ్యోఽపి ఆ ప్రాణాదర్థాన్తరమేవ తత్ర తత్రోర్ధ్వముపదిష్టమ్ ।
తద్వత్ప్రాణాదూర్ధ్వముపదిశ్యమానో భూమా ప్రాణాదర్థాన్తరభూతో భవితుమర్హతి ।
నన్విహ నాస్తి ప్రశ్నః — ‘
అస్తి భగవః ప్రాణాద్భూయః’
ఇతి ।
నాపి ప్రతివచనమస్తి ‘
ప్రాణాద్వావ భూయోఽస్తి’
ఇతి;
కథం ప్రాణాదధి భూమోపదిశ్యత ఇత్యుచ్యతే ?
ప్రాణవిషయమేవ చాతివాదిత్వముత్తరత్రానుకృష్యమాణం పశ్యామః — ‘
ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి’
ఇతి ।
తస్మాన్నాస్తి ప్రాణాదధ్యుపదేశ ఇతి ।
అత్రోచ్యతే —
న తావత్ప్రాణవిషయస్యైవాతివాదిత్వస్యైతదనుకర్షణమితి శక్యం వక్తుమ్ ,
విశేషవాదాత్ ‘
యః సత్యేనాతివదతి’
ఇతి ।
నను విశేషవాదోఽప్యయం ప్రాణవిషయ ఎవ భవిష్యతి ।
కథమ్ ?
యథా ‘
ఎషోఽగ్నిహోత్రీ,
యః సత్యం వదతి’
ఇత్యుక్తే,
న సత్యవదనేనాగ్నిహోత్రిత్వమ్ ।
కేన తర్హి ?
అగ్నిహోత్రేణైవ;
సత్యవదనం త్వగ్నిహోత్రిణో విశేష ఉచ్యతే ।
తథా ‘
ఎష తు వా అతివదతి,
యః సత్యేనాతివదతి’
ఇత్యుక్తే,
న సత్యవదనేనాతివాదిత్వమ్ ।
కేన తర్హి ?
ప్రకృతేన ప్రాణవిజ్ఞానేనైవ ।
సత్యవదనం తు ప్రాణవిదో విశేషో వివక్ష్యత ఇతి ।
నేతి బ్రూమః;
శ్రుత్యర్థపరిత్యాగప్రసఙ్గాత్ ।
శ్రుత్యా హ్యత్ర సత్యవదనేనాతివాదిత్వం ప్రతీయతే — ‘
యః సత్యేనాతివదతి సోఽతివదతి’
ఇతి ।
నాత్ర ప్రాణవిజ్ఞానస్య సఙ్కీర్తనమస్తి ।
ప్రకరణాత్తు ప్రాణవిజ్ఞానం సమ్బధ్యేత ।
తత్ర ప్రకరణానురోధేన శ్రుతిః పరిత్యక్తా స్యాత్ ।
ప్రకృతవ్యావృత్త్యర్థశ్చ తుశబ్దో న సఙ్గచ్ఛేత — ‘
ఎష తు వా అతివదతి’
ఇతి ।
‘సత్యం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౬ । ౧) ఇతి చ ప్రయత్నాన్తరకరణమర్థాన్తరవివక్షాం సూచయతి ।
తస్మాద్యథైకవేదప్రశంసాయాం ప్రకృతాయామ్ , ‘
ఎష తు మహాబ్రాహ్మణః,
యశ్చతురో వేదానధీతే’
ఇత్యేకవేదేభ్యోఽర్థాన్తరభూతశ్చతుర్వేదః ప్రశస్యతే,
తాదృగేతద్ద్రష్టవ్యమ్ ।
న చ ప్రశ్నప్రతివచనరూపయైవార్థాన్తరవివక్షయా భవితవ్యమితి నియమోఽస్తి;
ప్రకృతసమ్బన్ధాసమ్భవకారితత్వాదర్థాన్తరవివక్షాయాః ।
తత్ర ప్రాణాన్తమనుశాసనం శ్రుత్వా తూష్ణీంభూతం నారదం స్వయమేవ సనత్కుమారో వ్యుత్పాదయతి —
యత్ప్రాణవిజ్ఞానేన వికారానృతవిషయేణాతివాదిత్వమనతివాదిత్వమేవ తత్ — ‘
ఎష తు వా అతివదతి,
యః సత్యేనాతివదతి’
ఇతి ।
తత్ర సత్యమితి పరం బ్రహ్మోచ్యతే,
పరమార్థరూపత్వాత్;
‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరాత్ ।
తథా వ్యుత్పాదితాయ నారదాయ ‘
సోఽహం భగవః సత్యేనాతివదాని’
ఇత్యేవం ప్రవృత్తాయ విజ్ఞానాదిసాధనపరమ్పరయా భూమానముపదిశతి ।
తత్ర యత్ప్రాణాదధి సత్యం వక్తవ్యం ప్రతిజ్ఞాతమ్ ,
తదేవేహ భూమేత్యుచ్యత ఇతి గమ్యతే ।
తస్మాదస్తి ప్రాణాదధి భూమ్న ఉపదేశ ఇతి —
అతః ప్రాణాదన్యః పరమాత్మా భూమా భవితుమర్హతి ।
ఎవం చేహాత్మవివిదిషయా ప్రకరణస్యోత్థానముపపన్నం భవిష్యతి ।
ప్రాణ ఎవేహాత్మా వివక్షిత ఇత్యేతదపి నోపపద్యతే ।
న హి ప్రాణస్య ముఖ్యయా వృత్త్యాత్మత్వమస్తి ।
న చాన్యత్ర పరమాత్మజ్ఞానాచ్ఛోకవినివృత్తిరస్తి,
‘నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౫) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ।
‘తం మా భగవాఞ్శోకస్య పారం తారయతు’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ఇతి చోపక్రమ్యోపసంహరతి —
‘తస్మై మృదితకషాయాయ తమసః పారం దర్శయతి భగవాన్సనత్కుమారః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇతి ।
తమ ఇతి శోకాదికారణమవిద్యోచ్యతే ।
ప్రాణాన్తే చానుశాసనే న ప్రాణస్యాన్యాయత్తతోచ్యేత ।
‘ఆత్మతః ప్రాణః’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౧) ఇతి చ బ్రాహ్మణమ్ ।
ప్రకరణాన్తే పరమాత్మవివక్షా భవిష్యతి;
భూమా తు ప్రాణ ఎవేతి చేత్ ,
న;
‘స భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి స్వే మహిమ్ని’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదినా భూమ్న ఎవ ఆ ప్రకరణసమాప్తేరనుకర్షణాత్ ।
వైపుల్యాత్మికా చ భూమరూపతా సర్వకారణత్వాత్పరమాత్మనః సుతరాముపపద్యతే ॥ ౮ ॥
ధర్మోపపత్తేశ్చ ॥ ౯ ॥
అపి చ యే భూమ్ని శ్రూయన్తే ధర్మాః,
తే పరమాత్మన్యుపపద్యన్తే । ‘
యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమా’
ఇతి దర్శనాదివ్యవహారాభావం భూమని అవగమయతి ।
పరమాత్మని చాయం దర్శనాదివ్యవహారాభావోఽవగతః —
‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాత్ ।
యోఽప్యసౌ సుషుప్తావస్థాయాం దర్శనాదివ్యవహారాభావ ఉక్తః,
సోఽప్యాత్మన ఎవాసఙ్గత్వవివక్షయోక్తః,
న ప్రాణస్వభావవివక్షయా,
పరమాత్మప్రకరణాత్ ।
యదపి తస్యామవస్థాయాం సుఖముక్తమ్ ,
తదప్యాత్మన ఎవ సుఖరూపత్వవివక్షయోక్తమ్;
యత ఆహ —
‘ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్ద ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి ।
ఇహాపి ‘
యో వై భూమా తత్సుఖం నాల్పే సుఖమస్తి భూమైవ సుఖమ్’
ఇతి సామయసుఖనిరాకరణేన బ్రహ్మైవ సుఖం భూమానం దర్శయతి । ‘
యో వై భూమా తదమృతమ్’
ఇత్యమృతత్వమపీహ శ్రూయమాణం పరమకారణం గమయతి ।
వికారాణామమృతత్వస్యాపేక్షికత్వాత్ ,
‘అతోఽన్యదార్తమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరాత్ ।
తథా చ సత్యత్వం స్వమహిమప్రతిష్ఠితత్వం సర్వగతత్వం సర్వాత్మత్వమితి చైతే ధర్మాః శ్రూయమాణాః పరమాత్మన్యేవోపపద్యన్తే,
నాన్యత్ర ।
తస్మాద్భూమా పరమాత్మేతి సిద్ధమ్ ॥ ౯ ॥
అక్షరమమ్బరాన్తధృతేః ॥ ౧౦ ॥
స్యాదేతత్ — కార్యస్య చేత్కారణాధీనత్వమమ్బరాన్తధృతిరభ్యుపగమ్యతే, ప్రధానకారణవాదినోఽపీయముపపద్యతే । కథమమ్బరాన్తధృతేర్బ్రహ్మత్వప్రతిపత్తిరితి ? అత ఉత్తరం పఠతి —
సా చ ప్రశాసనాత్ ॥ ౧౧ ॥
అన్యభావవ్యావృత్తేశ్చ ॥ ౧౨ ॥
అన్యభావవ్యావృత్తేశ్చ కారణాద్బ్రహ్మైవాక్షరశబ్దవాచ్యమ్ ,
తస్యైవామ్బరాన్తధృతిః కర్మ,
నాన్యస్య కస్యచిత్ ।
కిమిదమ్ అన్యభావవ్యావృత్తేరితి ?
అన్యస్య భావోఽన్యభావః తస్మాద్వ్యావృత్తిః అన్యభావవ్యావృత్తిరితి ।
ఎతదుక్తం భవతి —
యదన్యద్బ్రహ్మణోఽక్షరశబ్దవాచ్యమిహాశఙ్క్యతే తద్భావాత్ ఇదమమ్బరాన్తవిధారణమక్షరం వ్యావర్తయతి శ్రుతిః —
‘తద్వా ఎతదక్షరం గార్గి అదృష్టం ద్రష్టృ అశ్రుతం శ్రోతృ అమతం మన్తృ అవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇతి ।
తత్రాదృష్టత్వాదివ్యపదేశః ప్రధానస్యాపి సమ్భవతి ।
ద్రష్టృత్వాదివ్యపదేశస్తు న సమ్భవతి,
అచేతనత్వాత్ ।
తథా ‘
నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టృ,
నాన్యదతోఽస్తి శ్రోతృ,
నాన్యదతోఽస్తి మన్తృ,
నాన్యదతోఽస్తి విజ్ఞాతృ’
ఇత్యాత్మభేదప్రతిషేధాత్ ,
న శారీరస్యాప్యుపాధిమతోఽక్షరశబ్దవాచ్యత్వమ్;
‘అచక్షుష్కమశ్రోత్రమవాగమనః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇతి చోపాధిమత్తాప్రతిషేధాత్ ।
న హి నిరుపాధికః శారీరో నామ భవతి ।
తస్మాత్పరమేవ బ్రహ్మాక్షరమితి నిశ్చయః ॥ ౧౨ ॥
ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః ॥ ౧౩ ॥
పరమేవ బ్రహ్మ ఇహ అభిధ్యాతవ్యముపదిశ్యతే । కస్మాత్ ? ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్ । ఈక్షతిర్దర్శనమ్; దర్శనవ్యాప్యమీక్షతికర్మ । ఈక్షతికర్మత్వేనాస్యాభిధ్యాతవ్యస్య పురుషస్య వాక్యశేషే వ్యపదేశో భవతి — ‘స ఎతస్మాజ్జీవఘనాత్పరాత్పరం పురిశయం పురుషమీక్షతే’ ఇతి । తత్ర అభిధ్యాయతేరతథాభూతమపి వస్తు కర్మ భవతి, మనోరథకల్పితస్యాప్యభిధ్యాయతికర్మత్వాత్ । ఈక్షతేస్తు తథాభూతమేవ వస్తు లోకే కర్మ దృష్టమ్ , ఇత్యతః పరమాత్మైవాయం సమ్యగ్దర్శనవిషయభూత ఈక్షతికర్మత్వేన వ్యపదిష్ట ఇతి గమ్యతే । స ఎవ చేహ పరపురుషశబ్దాభ్యామభిధ్యాతవ్యః ప్రత్యభిజ్ఞాయతే । నన్వభిధ్యానే పరః పురుష ఉక్తః, ఈక్షణే తు పరాత్పరః । కథమితర ఇతరత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇతి । అత్రోచ్యతే — పరపురుషశబ్దౌ తావదుభయత్ర సాధారణౌ । న చాత్ర జీవఘనశబ్దేన ప్రకృతోఽభిధ్యాతవ్యః పరః పురుషః పరామృశ్యతే; యేన తస్మాత్ పరాత్పరోఽయమీక్షితవ్యః పురుషోఽన్యః స్యాత్ । కస్తర్హి జీవఘన ఇతి, ఉచ్యతే — ఘనో మూర్తిః, జీవలక్షణో ఘనః జీవఘనః । సైన్ధవఖిల్యవత్ యః పరమాత్మనో జీవరూపః ఖిల్యభావ ఉపాధికృతః, పరశ్చ విషయేన్ద్రియేభ్యః, సోఽత్ర జీవఘన ఇతి । అపర ఆహ — ‘స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్’ ఇత్యతీతానన్తరవాక్యనిర్దిష్టో యో బ్రహ్మలోకః పరశ్చ లోకాన్తరేభ్యః, సోఽత్ర జీవఘన ఇత్యుచ్యతే । జీవానాం హి సర్వేషాం కరణపరివృతానాం సర్వకరణాత్మని హిరణ్యగర్భే బ్రహ్మలోకనివాసిని సఙ్ఘాతోపపత్తేర్భవతి బ్రహ్మలోకో జీవఘనః । తస్మాత్పరో యః పరమాత్మా ఈక్షణకర్మభూతః, స ఎవాభిధ్యానేఽపి కర్మభూత ఇతి గమ్యతే । ‘పరం పురుషమ్’ ఇతి చ విశేషణం పరమాత్మపరిగ్రహ ఎవావకల్పతే । పరో హి పురుషః పరమాత్మైవ భవతి యస్మాత్పరం కిఞ్చిదన్యన్నాస్తి; ‘పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’ ఇతి చ శ్రుత్యన్తరాత్ । ‘పరం చాపరం చ బ్రహ్మ యదోంకారః’ ఇతి చ విభజ్య, అనన్తరమోంకారేణ పరం పురుషమభిధ్యాతవ్యం బ్రువన్ , పరమేవ బ్రహ్మ పరం పురుషం గమయతి । ‘యథా పాదోదరస్త్వచా వినిర్ముచ్యత ఎవం హ వై స పాప్మనా వినిర్ముక్తః’ ఇతి పాప్మవినిర్మోకఫలవచనం పరమాత్మానమిహాభిధ్యాతవ్యం సూచయతి । అథ యదుక్తం పరమాత్మాభిధ్యాయినో న దేశపరిచ్ఛిన్నం ఫలం యుజ్యత ఇతి, అత్రోచ్యతే — త్రిమాత్రేణోంకారేణాలమ్బనేన పరమాత్మానమభిధ్యాయతః ఫలం బ్రహ్మలోకప్రాప్తిః, క్రమేణ చ సమ్యగ్దర్శనోత్పత్తిః, — ఇతి క్రమముక్త్యభిప్రాయమేతద్భవిష్యతీత్యదోషః ॥ ౧౩ ॥
దహర ఉత్తరేభ్యః ॥ ౧౪ ॥
‘అథ యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇత్యాది వాక్యం సమామ్నాయతే ।
తత్ర యోఽయం దహరే హృదయపుణ్డరీకే దహర ఆకాశః శ్రుతః,
స కిం భూతాకాశః,
అథవా విజ్ఞానాత్మా,
అథవా పరమాత్మేతి సంశయ్యతే ।
కుతః సంశయః ?
ఆకాశబ్రహ్మపురశబ్దాభ్యామ్ ।
ఆకాశశబ్దో హ్యయం భూతాకాశే పరస్మింశ్చ ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే ।
తత్ర కిం భూతాకాశ ఎవ దహరః స్యాత్ ,
కిం వా పర ఇతి సంశయః ।
తథా బ్రహ్మపురమితి —
కిం జీవోఽత్ర బ్రహ్మనామా,
తస్యేదం పురం శరీరం బ్రహ్మపురమ్ ,
అథవా పరస్యైవ బ్రహ్మణః పురం బ్రహ్మపురమితి ।
తత్ర జీవస్య పరస్య వాన్యతరస్య పురస్వామినో దహరాకాశత్వే సంశయః ।
తత్రాకాశశబ్దస్య భూతాకాశే రూఢత్వాద్భూతాకాశ ఎవ దహరశబ్ద ఇతి ప్రాప్తమ్ ।
తస్య చ దహరాయతనాపేక్షయా దహరత్వమ్ । ‘
యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః’
ఇతి చ బాహ్యాభ్యన్తరభావకృతభేదస్యోపమానోపమేయభావః ।
ద్యావాపృథివ్యాది చ తస్మిన్నన్తఃసమాహితమ్ ,
అవకాశాత్మనాకాశస్యైకత్వాత్ ।
అథవా జీవో దహర ఇతి ప్రాప్తమ్ ,
బ్రహ్మపురశబ్దాత్ ।
జీవస్య హీదం పురం సత్ శరీరం బ్రహ్మపురమిత్యుచ్యతే,
తస్య స్వకర్మణోపార్జితత్వాత్ ।
భక్త్యా చ తస్య బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వమ్ ।
న హి పరస్య బ్రహ్మణః శరీరేణ స్వస్వామిభావః సమ్బన్ధోఽస్తి ।
తత్ర పురస్వామినః పురైకదేశేఽవస్థానం దృష్టమ్ ,
యథా రాజ్ఞః ।
మనఉపాధికశ్చ జీవః ।
మనశ్చ ప్రాయేణ హృదయే ప్రతిష్ఠితమ్ —
ఇత్యతో జీవస్యైవేదం హృదయేఽన్తరవస్థానం స్యాత్ ।
దహరత్వమపి తస్యైవ ఆరాగ్రోపమితత్వాత్ అవకల్పతే ।
ఆకాశోపమితత్వాది చ బ్రహ్మాభేదవివక్షయా భవిష్యతి ।
న చాత్ర దహరస్యాకాశస్యాన్వేష్టవ్యత్వం విజిజ్ఞాసితవ్యత్వం చ శ్రూయతే; ‘
తస్మిన్యదన్తః’
ఇతి పరవిశేషణత్వేనోపాదానాదితి ॥
అత ఉత్తరం బ్రూమః —
పరమేశ్వర ఎవాత్ర దహరాకాశో భవితుమర్హతి,
న భూతాకాశో జీవో వా ।
కస్మాత్ ?
ఉత్తరేభ్యః వాక్యశేషగతేభ్యో హేతుభ్యః ।
తథాహి —
అన్వేష్టవ్యతయాభిహితస్య దహరస్యాకాశస్య ‘
తం చేద్బ్రూయుః’
ఇత్యుపక్రమ్య ‘
కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యం యద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్’
ఇత్యేవమాక్షేపపూర్వకం ప్రతిసమాధానవచనం భవతి —
‘స బ్రూయాద్యావాన్వా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౨) ‘అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశ ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ అన్తరేవ సమాహితే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇత్యాది ।
తత్ర పుణ్డరీకదహరత్వేన ప్రాప్తదహరత్వస్యాకాశస్య ప్రసిద్ధాకాశౌపమ్యేన దహరత్వం నివర్తయన్ భూతాకాశత్వం దహరస్యాకాశస్య నివర్తయతీతి గమ్యతే ।
యద్యప్యాకాశశబ్దో భూతాకాశే రూఢః,
తథాపి తేనైవ తస్యోపమా నోపపద్యత ఇతి భూతాకాశశఙ్కా నివర్తితా భవతి ।
నన్వేకస్యాప్యాకాశస్య బాహ్యాభ్యన్తరత్వకల్పితేన భేదేనోపమానోపమేయభావః సమ్భవతీత్యుక్తమ్ ।
నైవం సమ్భవతి ।
అగతికా హీయం గతిః,
యత్కాల్పనికభేదాశ్రయణమ్ ।
అపి చ కల్పయిత్వాపి భేదముపమానోపమేయభావం వర్ణయతః పరిచ్ఛిన్నత్వాదభ్యన్తరాకాశస్య న బాహ్యాకాశపరిమాణత్వముపపద్యేత ।
నను పరమేశ్వరస్యాపి ‘జ్యాయానాకాశాత్’ (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ నైవాకాశపరిమాణత్వముపపద్యతే ।
నైష దోషః;
పుణ్డరీకవేష్టనప్రాప్తదహరత్వనివృత్తిపరత్వాద్వాక్యస్య న తావత్త్వప్రతిపాదనపరత్వమ్ ।
ఉభయప్రతిపాదనే హి వాక్యం భిద్యేత ।
న చ కల్పితభేదే పుణ్డరీకవేష్టిత ఆకాశైకదేశే ద్యావాపృథివ్యాదీనామన్తః సమాధానముపపద్యతే । ‘
ఎష ఆత్మాపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోఽపిపాసః సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’
ఇతి చాత్మత్వాపహతపాప్మత్వాదయశ్చ గుణా న భూతాకాశే సమ్భవన్తి ।
యద్యప్యాత్మశబ్దో జీవే సమ్భవతి,
తథాపీతరేభ్యః కారణేభ్యో జీవాశఙ్కాపి నివర్తితా భవతి ।
న హ్యుపాధిపరిచ్ఛిన్నస్యారాగ్రోపమితస్య జీవస్య పుణ్డరీకవేష్టనకృతం దహరత్వం శక్యం నివర్తయితుమ్ ।
బ్రహ్మాభేదవివక్షయా జీవస్య సర్వగతత్వాది వివక్ష్యేతేతి చేత్;
యదాత్మతయా జీవస్య సర్వగతత్వాది వివక్ష్యేత,
తస్యైవ బ్రహ్మణః సాక్షాత్సర్వగతత్వాది వివక్ష్యతామితి యుక్తమ్ ।
యదప్యుక్తమ్ — ‘
బ్రహ్మపురమ్’
ఇతి జీవేన పురస్యోపలక్షితత్వాద్రాజ్ఞ ఇవ జీవస్యైవేదం పురస్వామినః పురైకదేశవర్తిత్వమస్త్వితి ।
అత్ర బ్రూమః —
పరస్యైవేదం బ్రహ్మణః పురం సత్ శరీరం బ్రహ్మపురమిత్యుచ్యతే,
బ్రహ్మశబ్దస్య తస్మిన్ముఖ్యత్వాత్ ।
తస్యాప్యస్తి పురేణానేన సమ్బన్ధః,
ఉపలబ్ధ్యధిష్ఠానత్వాత్ —
‘స ఎతస్మాజ్జీవఘనాత్పరాత్పరం పురిశయం పురుషమీక్షతే’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ‘స వా అయం పురుషః సర్వాసు పూర్షు పురిశయః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౮) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
అథవా జీవపుర ఎవాస్మిన్ బ్రహ్మ సన్నిహితముపలక్ష్యతే,
యథా సాలగ్రామే విష్ణుః సన్నిహిత ఇతి,
తద్వత్ ।
‘తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయత ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇతి చ కర్మణామన్తవత్ఫలత్వముక్త్వా, ‘
అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్కామాంస్తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’
ఇతి ప్రకృతదహరాకాశవిజ్ఞానస్యానన్తఫలత్వం వదన్ ,
పరమాత్మత్వమస్య సూచయతి ।
యదప్యేతదుక్తమ్ —
న దహరస్యాకాశస్యాన్వేష్టవ్యత్వం విజిజ్ఞాసితవ్యత్వం చ శ్రుతం పరవిశేషణత్వేనోపాదానాదితి;
అత్ర బ్రూమః —
యద్యాకాశో నాన్వేష్టవ్యత్వేనోక్తః స్యాత్ ‘
యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః’
ఇత్యాద్యాకాశస్వరూపప్రదర్శనం నోపపద్యేత ।
నన్వేతదప్యన్తర్వర్తివస్తుసద్భావప్రదర్శనాయైవ ప్రదర్శ్యతే, ‘
తం చేద్బ్రూయుర్యదిదమస్మిన్బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యం యద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్’
ఇత్యాక్షిప్య పరిహారావసరే ఆకాశౌపమ్యోపక్రమేణ ద్యావాపృథివ్యాదీనామన్తఃసమాహితత్వదర్శనాత్ ।
నైతదేవమ్;
ఎవం హి సతి యదన్తఃసమాహితం ద్యావాపృథివ్యాది,
తదన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యం చోక్తం స్యాత్ ।
తత్ర వాక్యశేషో నోపపద్యేత । ‘
అస్మిన్కామాః సమాహితాః’ ‘
ఎష ఆత్మాపహతపాప్మా’
ఇతి హి ప్రకృతం ద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానాధారమాకాశమాకృష్య ‘
అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్కామాన్’
ఇతి సముచ్చయార్థేన చశబ్దేనాత్మానం కామాధారమ్ ఆశ్రితాంశ్చ కామాన్ విజ్ఞేయాన్ వాక్యశేషో దర్శయతి ।
తస్మాద్వాక్యోపక్రమేఽపి దహర ఎవాకాశో హృదయపుణ్డరీకాధిష్ఠానః సహాన్తఃస్థైః సమాహితైః పృథివ్యాదిభిః సత్యైశ్చ కామైర్విజ్ఞేయ ఉక్త ఇతి గమ్యతే ।
స చోక్తేభ్యో హేతుభ్యః పరమేశ్వర ఇతి ॥ ౧౪ ॥
గతిశబ్దాభ్యాం తథా హి దృష్టం లిఙ్గం చ ॥ ౧౫ ॥
దహరః పరమేశ్వర ఉత్తరేభ్యో హేతుభ్య ఇత్యుక్తమ్ ।
త ఎవోత్తరే హేతవ ఇదానీం ప్రపఞ్చ్యన్తే ।
ఇతశ్చ పరమేశ్వర ఎవ దహరః;
యస్మాద్దహరవాక్యశేషే పరమేశ్వరస్యైవ ప్రతిపాదకౌ గతిశబ్దౌ భవతః —
‘ఇమాః సర్వాః ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౨) ఇతి ।
తత్ర ప్రకృతం దహరం బ్రహ్మలోకశబ్దేనాభిధాయ తద్విషయా గతిః ప్రజాశబ్దవాచ్యానాం జీవానామభిధీయమానా దహరస్య బ్రహ్మతాం గమయతి ।
తథా హ్యహరహర్జీవానాం సుషుప్తావస్థాయాం బ్రహ్మవిషయం గమనం దృష్టం శ్రుత్యన్తరే —
‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇత్యేవమాదౌ ।
లోకేఽపి కిల గాఢం సుషుప్తమాచక్షతే ‘
బ్రహ్మీభూతో బ్రహ్మతాం గతః’
ఇతి ।
తథా బ్రహ్మలోకశబ్దోఽపి ప్రకృతే దహరే ప్రయుజ్యమానో జీవభూతాకాశశఙ్కాం నివర్తయన్బ్రహ్మతామస్య గమయతి ।
నను కమలాసనలోకమపి బ్రహ్మలోకశబ్దో గమయేత్ ।
గమయేద్యది బ్రహ్మణో లోక ఇతి షష్ఠీసమాసవృత్త్యా వ్యుత్పాద్యేత ।
సామానాధికరణ్యవృత్త్యా తు వ్యుత్పాద్యమానో బ్రహ్మైవ లోకో బ్రహ్మలోక ఇతి పరమేవ బ్రహ్మ గమయిష్యతి ।
ఎతదేవ చాహరహర్బ్రహ్మలోకగమనం దృష్టం బ్రహ్మలోకశబ్దస్య సామానాధికరణ్యవృత్తిపరిగ్రహే లిఙ్గమ్ ।
న హ్యహరహరిమాః ప్రజాః కార్యబ్రహ్మలోకం సత్యలోకాఖ్యం గచ్ఛన్తీతి శక్యం కల్పయితుమ్ ॥ ౧౫ ॥
ధృతేశ్చ మహిమ్నోఽస్యాస్మిన్నుపలబ్ధేః ॥ ౧౬ ॥
ధృతేశ్చ హేతోః పరమేశ్వర ఎవాయం దహరః ।
కథమ్ ? ‘
దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’
ఇతి హి ప్రకృత్య ఆకాశౌపమ్యపూర్వకం తస్మిన్సర్వసమాధానముక్త్వా తస్మిన్నేవ చాత్మశబ్దం ప్రయుజ్యాపహతపాప్మత్వాదిగుణయోగం చోపదిశ్య తమేవానతివృత్తప్రకరణం నిర్దిశతి —
‘అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతిరేషాం లోకానామసమ్భేదాయ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇతి ।
తత్ర విధృతిరిత్యాత్మశబ్దసామానాధికరణ్యాద్విధారయితోచ్యతే;
క్తిచః కర్తరి స్మరణాత్ ।
యథోదకసన్తానస్య విధారయితా లోకే సేతుః క్షేత్రసమ్పదామసమ్భేదాయ,
ఎవమయమాత్మా ఎషామధ్యాత్మాదిభేదభిన్నానాం లోకానాం వర్ణాశ్రమాదీనాం చ విధారయితా సేతుః,
అసమ్భేదాయ అసఙ్కరాయేతి ।
ఎవమిహ ప్రకృతే దహరే విధారణలక్షణం మహిమానం దర్శయతి ।
అయం చ మహిమా పరమేశ్వర ఎవ శ్రుత్యన్తరాదుపలభ్యతే — ‘
ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠతః’
ఇత్యాదేః ।
తథాన్యత్రాపి నిశ్చితే పరమేశ్వరవాక్యే శ్రూయతే — ‘
ఎష సర్వేశ్వర ఎష భూతాధిపతిరేష భూతపాల ఎష సేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసమ్భేదాయ’
ఇతి ।
ఎవం ధృతేశ్చ హేతోః పరమేశ్వర ఎవాయం దహరః ॥ ౧౬ ॥
ఇతరపరామర్శాత్స ఇతి చేన్నాసమ్భవాత్ ॥ ౧౮ ॥
ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు ॥ ౧౯ ॥
ఇతరపరామర్శాద్యా జీవాశఙ్కా జాతా,
సా అసమ్భవాన్నిరాకృతా ।
అథేదానీం మృతస్యేవామృతసేకాత్ పునః సముత్థానం జీవాశఙ్కాయాః క్రియతే —
ఉత్తరస్మాత్ప్రాజాపత్యాద్వాక్యాత్ ।
తత్ర హి ‘
య ఆత్మాపహతపాప్మా’
ఇత్యపహతపాప్మత్వాదిగుణకమాత్మానమన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యం చ ప్రతిజ్ఞాయ,
‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యత ఎష ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౪) ఇతి బ్రువన్ అక్షిస్థం ద్రష్టారం జీవమాత్మానం నిర్దిశతి ।
‘ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౩) ఇతి చ తమేవ పునః పునః పరామృశ్య,
‘య ఎష స్వప్నే మహీయమానశ్చరత్యేష ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౦ । ౧) ఇతి ‘తద్యత్రైతత్సుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః స్వప్నం న విజానాత్యేష ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౧ । ౧) ఇతి చ జీవమేవావస్థాన్తరగతం వ్యాచష్టే ।
తస్యైవ చాపహతపాప్మత్వాది దర్శయతి — ‘
ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ’
ఇతి ।
‘నాహ ఖల్వయమేవం సమ్ప్రత్యాత్మానం జానాత్యయమహమస్మీతి నో ఎవేమాని భూతాని’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౧ । ౨) ఇతి చ సుషుప్తావస్థాయాం దోషముపలభ్య, ‘
ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి నో ఎవాన్యత్రైతస్మాత్’
ఇతి చోపక్రమ్య,
శరీరసమ్బన్ధనిన్దాపూర్వకమ్ ‘
ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే స ఉత్తమః పురుషః’
ఇతి జీవమేవ శరీరాత్సముత్థితముత్తమం పురుషం దర్శయతి ।
తస్మాదస్తి సమ్భవో జీవే పారమేశ్వరాణాం ధర్మాణామ్ ।
అతః ‘
దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’
ఇతి జీవ ఎవోక్త ఇతి చేత్కశ్చిద్బ్రూయాత్;
తం ప్రతి బ్రూయాత్ — ‘
ఆవిర్భూతస్వరూపస్తు’
ఇతి ।
తుశబ్దః పూర్వపక్షవ్యావృత్త్యర్థః ।
నోత్తరస్మాదపి వాక్యాదిహ జీవస్యాశఙ్కా సమ్భవతీత్యర్థః ।
కస్మాత్ ?
యతస్తత్రాప్యావిర్భూతస్వరూపో జీవో వివక్ష్యతే ।
ఆవిర్భూతం స్వరూపమస్యేత్యావిర్భూతస్వరూపః;
భూతపూర్వగత్యా జీవవచనమ్ ।
ఎతదుక్తం భవతి — ‘
య ఎషోఽక్షిణి’
ఇత్యక్షిలక్షితం ద్రష్టారం నిర్దిశ్య,
ఉదశరావబ్రాహ్మణేన ఎనం శరీరాత్మతాయా వ్యుత్థాప్య, ‘
ఎతం త్వేవ తే’
ఇతి పునః పునస్తమేవ వ్యాఖ్యేయత్వేనాకృష్య,
స్వప్నసుషుప్తోపన్యాసక్రమేణ ‘
పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’
ఇతి యదస్య పారమార్థికం స్వరూపం పరం బ్రహ్మ,
తద్రూపతయైనం జీవం వ్యాచష్టే;
న జైవేన రూపేణ ।
యత్ పరం జ్యోతిరుపసమ్పత్తవ్యం శ్రుతమ్ ,
తత్పరం బ్రహ్మ ।
తచ్చాపహతపాప్మత్వాదిధర్మకమ్ ।
తదేవ చ జీవస్య పారమార్థికం స్వరూపమ్ — ‘
తత్త్వమసి’
ఇత్యాదిశాస్త్రేభ్యః,
నేతరదుపాధికల్పితమ్ ।
యావదేవ హి స్థాణావివ పురుషబుద్ధిం ద్వైతలక్షణామవిద్యాం నివర్తయన్కూటస్థనిత్యదృక్స్వరూపమాత్మానమ్ ‘
అహం బ్రహ్మాస్మి’
ఇతి న ప్రతిపద్యతే,
తావజ్జీవస్య జీవత్వమ్ ।
యదా తు దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధిసఙ్ఘాతాద్వ్యుత్థాప్య శ్రుత్యా ప్రతిబోధ్యతే నాసి త్వం దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధిసఙ్ఘాతః,
నాసి సంసారీ;
కిం తర్హి ? —
తద్యత్సత్యం స ఆత్మా చైతన్యమాత్రస్వరూపస్తత్త్వమసీతి ।
తదా కూటస్థనిత్యదృక్స్వరూపమాత్మానం ప్రతిబుధ్య అస్మాచ్ఛరీరాద్యభిమానాత్సముత్తిష్ఠన్ స ఎవ కూటస్థనిత్యదృక్స్వరూప ఆత్మా భవతి —
‘స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
తదేవ చాస్య పారమార్థికం స్వరూపమ్ ,
యేన శరీరాత్సముత్థాయ స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే ।
కథం పునః స్వం చ రూపం స్వేనైవ చ నిష్పద్యత ఇతి సమ్భవతి కూటస్థనిత్యస్య ?
సువర్ణాదీనాం తు ద్రవ్యాన్తరసమ్పర్కాదభిభూతస్వరూపాణామనభివ్యక్తాసాధారణవిశేషాణాం క్షారప్రక్షేపాదిభిః శోధ్యమానానాం స్వరూపేణాభినిష్పత్తిః స్యాత్ ।
తథా నక్షత్రాదీనామహన్యభిభూతప్రకాశానామభిభావకవియోగే రాత్రౌ స్వరూపేణాభినిష్పత్తిః స్యాత్ ।
న తు తథాత్మచైతన్యజ్యోతిషో నిత్యస్య కేనచిదభిభవః సమ్భవతి అసంసర్గిత్వాత్ వ్యోమ్న ఇవ ।
దృష్టవిరోధాచ్చ ।
దృష్టిశ్రుతిమతివిజ్ఞాతయో హి జీవస్య స్వరూపమ్ ।
తచ్చ శరీరాదసముత్థితస్యాపి జీవస్య సదా నిష్పన్నమేవ దృశ్యతే ।
సర్వో హి జీవః పశ్యన్ శృణ్వన్ మన్వానో విజానన్వ్యవహరతి,
అన్యథా వ్యవహారానుపపత్తేః ।
తచ్చేత్ శరీరాత్సముత్థితస్య నిష్పద్యేత,
ప్రాక్సముత్థానాద్దృష్టో వ్యవహారో విరుధ్యేత ।
అతః కిమాత్మకమిదం శరీరాత్సముత్థానమ్ ,
కిమాత్మికా వా స్వరూపేణాభినిష్పత్తిరితి ।
అత్రోచ్యతే —
ప్రాగ్వివేకవిజ్ఞానోత్పత్తేః శరీరేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనోపాధిభిరవివిక్తమివ జీవస్య దృష్ట్యాదిజ్యోతిఃస్వరూపం భవతి ।
యథా శుద్ధస్య స్ఫటికస్య స్వాచ్ఛ్యం శౌక్ల్యం చ స్వరూపం ప్రాగ్వివేకగ్రహణాద్రక్తనీలాద్యుపాధిభిరవివిక్తమివ భవతి;
ప్రమాణజనితవివేకగ్రహణాత్తు పరాచీనః స్ఫటికః స్వాచ్ఛ్యేన శౌక్ల్యేన చ స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇత్యుచ్యతే ప్రాగపి తథైవ సన్;
తథా దేహాద్యుపాధ్యవివిక్తస్యైవ సతో జీవస్య శ్రుతికృతం వివేకవిజ్ఞానం శరీరాత్సముత్థానమ్ ,
వివేకవిజ్ఞానఫలం స్వరూపేణాభినిష్పత్తిః కేవలాత్మస్వరూపావగతిః ।
తథా వివేకావివేకమాత్రేణైవాత్మనోఽశరీరత్వం సశరీరత్వం చ మన్త్రవర్ణాత్ ‘అశరీరం శరీరేషు’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౨) ఇతి,
‘శరీరస్థోఽపి కౌన్తేయ న కరోతి న లిప్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౩౧) ఇతి చ సశరీరత్వాశరీరత్వవిశేషాభావస్మరణాత్ ।
తస్మాద్వివేకవిజ్ఞానాభావాదనావిర్భూతస్వరూపః సన్ వివేకవిజ్ఞానాదావిర్భూతస్వరూప ఇత్యుచ్యతే ।
న త్వన్యాదృశౌ ఆవిర్భావానావిర్భావౌ స్వరూపస్య సమ్భవతః,
స్వరూపత్వాదేవ ।
ఎవం మిథ్యాజ్ఞానకృత ఎవ జీవపరమేశ్వరయోర్భేదః,
న వస్తుకృతః;
వ్యోమవదసఙ్గత్వావిశేషాత్ ।
కుతశ్చైతదేవం ప్రతిపత్తవ్యమ్ ?
యతః ‘
య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’
ఇత్యుపదిశ్య ‘
ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ’
ఇత్యుపదిశతి ।
యోఽక్షిణి ప్రసిద్ధో ద్రష్టా ద్రష్టృత్వేన విభావ్యతే,
సోఽమృతాభయలక్షణాద్బ్రహ్మణోఽన్యశ్చేత్స్యాత్ ,
తతోఽమృతాభయబ్రహ్మసామానాధికరణ్యం న స్యాత్ ।
నాపి ప్రతిచ్ఛాయాత్మాయమక్షిలక్షితో నిర్దిశ్యతే,
ప్రజాపతేర్మృషావాదిత్వప్రసఙ్గాత్ ।
తథా ద్వితీయేఽపి పర్యాయే ‘
య ఎష స్వప్నే మహీయమానశ్చరతి’
ఇతి న ప్రథమపర్యాయనిర్దిష్టాదక్షిపురుషాద్ద్రష్టురన్యో నిర్దిష్టః, ‘
ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి’
ఇత్యుపక్రమాత్ ।
కిఞ్చ ‘
అహమద్య స్వప్నే హస్తినమద్రాక్షమ్ ,
నేదానీం తం పశ్యామి’
ఇతి దృష్టమేవ ప్రతిబుద్ధః ప్రత్యాచష్టే ।
ద్రష్టారం తు తమేవ ప్రత్యభిజానాతి — ‘
య ఎవాహం స్వప్నమద్రాక్షమ్ ,
స ఎవాహం జాగరితం పశ్యామి’
ఇతి ।
తథా తృతీయేఽపి పర్యాయే — ‘
నాహ ఖల్వయమేవం సమ్ప్రత్యాత్మానం జానాత్యయమహమస్మీతి నో ఎవేమాని భూతాని’
ఇతి సుషుప్తావస్థాయాం విశేషవిజ్ఞానాభావమేవ దర్శయతి,
న విజ్ఞాతారం ప్రతిషేధతి ।
యత్తు తత్ర ‘
వినాశమేవాపీతో భవతి’
ఇతి,
తదపి విశేషవిజ్ఞానవినాశాభిప్రాయమేవ,
న విజ్ఞాతృవినాశాభిప్రాయమ్;
‘న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ।
తథా చతుర్థేఽపి పర్యాయే ‘
ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి నో ఎవాన్యత్రైతస్మాత్’
ఇత్యుపక్రమ్య ‘
మఘవన్ మర్త్యం వా ఇదం శరీరమ్’
ఇత్యాదినా ప్రపఞ్చేన శరీరాద్యుపాధిసమ్బన్ధప్రత్యాఖ్యానేన సమ్ప్రసాదశబ్దోదితం జీవమ్ ‘
స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’
ఇతి బ్రహ్మస్వరూపాపన్నం దర్శయన్ ,
న పరస్మాద్బ్రహ్మణోఽమృతాభయస్వరూపాదన్యం జీవం దర్శయతి ।
కేచిత్తు పరమాత్మవివక్షాయామ్ ‘
ఎతం త్వేవ తే’
ఇతి జీవాకర్షణమన్యాయ్యం మన్యమానా ఎతమేవ వాక్యోపక్రమసూచితమపహతపాప్మత్వాదిగుణకమాత్మానం తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామీతి కల్పయన్తి ।
తేషామ్ ‘
ఎతమ్’
ఇతి సన్నిహితావలమ్బినీ సర్వనామశ్రుతిర్విప్రకృష్యేత ।
భూయఃశ్రుతిశ్చోపరుధ్యేత ।
పర్యాయాన్తరాభిహితస్య పర్యాయాన్తరేఽనభిధీయమానత్వాత్ । ‘
ఎతం త్వేవ తే’
ఇతి చ ప్రతిజ్ఞాయ ప్రాక్చతుర్థాత్పర్యాయాదన్యమన్యం వ్యాచక్షాణస్య ప్రజాపతేః ప్రతారకత్వం ప్రసజ్యేత ।
తస్మాత్ యదవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితమపారమార్థికం జైవం రూపం కర్తృత్వభోక్తృత్వరాగద్వేషాదిదోషకలుషితమనేకానర్థయోగి,
తద్విలయనేన తద్విపరీతమపహతపాప్మత్వాదిగుణకం పారమేశ్వరం స్వరూపం విద్యయా ప్రతిపద్యతే,
సర్పాదివిలయనేనేవ రజ్జ్వాదీన్ ।
అపరే తు వాదినః పారమార్థికమేవ జైవం రూపమితి మన్యన్తేఽస్మదీయాశ్చ కేచిత్ ।
తేషాం సర్వేషామాత్మైకత్వసమ్యగ్దర్శనప్రతిపక్షభూతానాం ప్రతిషేధాయేదం శారీరకమారబ్ధమ్ —
ఎక ఎవ పరమేశ్వరః కూటస్థనిత్యో విజ్ఞానధాతురవిద్యయా,
మాయయా మాయావివత్ ,
అనేకధా విభావ్యతే,
నాన్యో విజ్ఞానధాతురస్తీతి ।
యత్త్విదం పరమేశ్వరవాక్యే జీవమాశఙ్క్య ప్రతిషేధతి సూత్రకారః —
‘నాసమ్భవాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౮) ఇత్యాదినా,
తత్రాయమభిప్రాయః —
నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావే కూటస్థనిత్యే ఎకస్మిన్నసఙ్గే పరమాత్మని తద్విపరీతం జైవం రూపం వ్యోమ్నీవ తలమలాది పరికల్పితమ్;
తత్ ఆత్మైకత్వప్రతిపాదనపరైర్వాక్యైర్న్యాయోపేతైర్ద్వైతవాదప్రతిషేధైశ్చాపనేష్యామీతి —
పరమాత్మనో జీవాదన్యత్వం ద్రఢయతి ।
జీవస్య తు న పరస్మాదన్యత్వం ప్రతిపిపాదయిషతి ।
కిం త్వనువదత్యేవావిద్యాకల్పితం లోకప్రసిద్ధం జీవభేదమ్ ।
ఎవం హి స్వాభావికకర్తృత్వభోక్తృత్వానువాదేన ప్రవృత్తాః కర్మవిధయో న విరుధ్యన్త ఇతి మన్యతే ।
ప్రతిపాద్యం తు శాస్త్రార్థమాత్మైకత్వమేవ దర్శయతి —
‘శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశో వామదేవవత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౩౦) ఇత్యాదినా ।
వర్ణితశ్చాస్మాభిః విద్వదవిద్వద్భేదేన కర్మవిధివిరోధపరిహారః ॥ ౧౯ ॥
అన్యార్థశ్చ పరామర్శః ॥ ౨౦ ॥
అథ యో దహరవాక్యశేషే జీవపరామర్శో దర్శితః —
‘అథ య ఎష సమ్ప్రసాదః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇత్యాదిః,
స దహరే పరమేశ్వరే వ్యాఖ్యాయమానే,
న జీవోపాసనోపదేశః,
నాపి ప్రకృతవిశేషోపదేశః,
ఇత్యనర్థకత్వం ప్రాప్నోతీత్యత ఆహ —
అన్యార్థోఽయం జీవపరామర్శో న జీవస్వరూపపర్యవసాయీ,
కిం తర్హి ? —
పరమేశ్వరస్వరూపపర్యవసాయీ ।
కథమ్ ?
సమ్ప్రసాదశబ్దోదితో జీవో జాగరితవ్యవహారే దేహేన్ద్రియపఞ్జరాధ్యక్షో భూత్వా,
తద్వాసనానిర్మితాంశ్చ స్వప్నాన్నాడీచరోఽనుభూయ,
శ్రాన్తః శరణం ప్రేప్సురుభయరూపాదపి శరీరాభిమానాత్సముత్థాయ,
సుషుప్తావస్థాయాం పరం జ్యోతిరాకాశశబ్దితం పరం బ్రహ్మోపసమ్పద్య,
విశేషవిజ్ఞానవత్త్వం చ పరిత్యజ్య,
స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే ।
యదస్యోపసమ్పత్తవ్యం పరం జ్యోతిః,
యేన స్వేన రూపేణాయమభినిష్పద్యతే,
స ఎష ఆత్మాపహతపాప్మత్వాదిగుణ ఉపాస్యః —
ఇత్యేవమర్థోఽయం జీవపరామర్శః పరమేశ్వరవాదినోఽప్యుపపద్యతే ॥ ౨౦ ॥
అల్పశ్రుతేరితి చేత్తదుక్తమ్ ॥ ౨౧ ॥
యదప్యుక్తమ్ — ‘
దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’
ఇత్యాకాశస్యాల్పత్వం శ్రూయమాణం పరమేశ్వరే నోపపద్యతే,
జీవస్య తు ఆరాగ్రోపమితస్యాల్పత్వమవకల్పత ఇతి;
తస్య పరిహారో వక్తవ్యః ।
ఉక్తో హ్యస్య పరిహారః —
పరమేశ్వరస్యాప్యాపేక్షికమల్పత్వమవకల్పత ఇతి,
‘అర్భకౌకస్త్వాత్తద్వ్యపదేశాచ్చ నేతి చేన్న నిచాయ్యత్వాదేవం వ్యోమవచ్చ’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౨ । ౭) ఇత్యత్ర;
స ఎవేహ పరిహారోఽనుసన్ధాతవ్య ఇతి సూచయతి ।
శ్రుత్యైవ చ ఇదమల్పత్వం ప్రత్యుక్తం ప్రసిద్ధేనాకాశేనోపమిమానయా ‘
యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః’
ఇతి ॥ ౨౧ ॥
అనుకృతేస్తస్య చ ॥ ౨౨ ॥
ప్రాజ్ఞ ఎవాయమాత్మా భవితుమర్హతి ।
కస్మాత్ ?
అనుకృతేః;
అనుకరణమనుకృతిః ।
యదేతత్ ‘
తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వమ్’
ఇత్యనుభానమ్ ,
తత్ప్రాజ్ఞపరిగ్రహేఽవకల్పతే ।
‘భారూపః సత్యసఙ్కల్పః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇతి హి ప్రాజ్ఞమాత్మానమామనన్తి ।
న తు తేజోధాతుం కఞ్చిత్సూర్యాదయోఽనుభాన్తీతి ప్రసిద్ధమ్ ।
సమత్వాచ్చ తేజోధాతూనాం సూర్యాదీనాం న తేజోధాతుమన్యం ప్రత్యపేక్షాస్తి,
యం భాన్తమనుభాయుః ।
న హి ప్రదీపః ప్రదీపాన్తరమనుభాతి ।
యదప్యుక్తం సమానస్వభావకేష్వనుకారో దృశ్యత ఇతి —
నాయమేకాన్తో నియమః ।
భిన్నస్వభావకేష్వపి హ్యనుకారో దృశ్యతే;
యథా సుతప్తోఽయఃపిణ్డోఽగ్న్యనుకృతిరగ్నిం దహన్తమనుదహతి,
భౌమం వా రజో వాయుం వహన్తమనువహతీతి । ‘
అనుకృతేః’
ఇత్యనుభానమసుసూచత్ । ‘
తస్య చ’
ఇతి చతుర్థం పాదమస్య శ్లోకస్య సూచయతి । ‘
తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’
ఇతి తద్ధేతుకం భానం సూర్యాదేరుచ్యమానం ప్రాజ్ఞమాత్మానం గమయతి ।
‘తద్దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిరాయుర్హోపాసతేఽమృతమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౬) ఇతి హి ప్రాజ్ఞమాత్మానమామనన్తి ।
తేజోన్తరేణ సూర్యాదితేజో విభాతీత్యప్రసిద్ధమ్ ,
విరుద్ధం చ ।
తేజోన్తరేణ తేజోన్తరస్య ప్రతిఘాతాత్ ।
అథవా న సూర్యాదీనామేవ శ్లోకపరిపఠితానామిదం తద్ధేతుకం విభానముచ్యతే ।
కిం తర్హి ? ‘
సర్వమిదమ్’
ఇత్యవిశేషశ్రుతేః సర్వస్యైవాస్య నామరూపక్రియాకారకఫలజాతస్య యా అభివ్యక్తిః,
సా బ్రహ్మజ్యోతిఃసత్తానిమిత్తా;
యథా సూర్యాదిజ్యోతిఃసత్తానిమిత్తా సర్వస్య రూపజాతస్యాభివ్యక్తిః,
తద్వత్ । ‘
న తత్ర సూర్యో భాతి’
ఇతి చ తత్రశబ్దమాహరన్ప్రకృతగ్రహణం దర్శయతి ।
ప్రకృతం చ బ్రహ్మ ‘యస్మిన్ద్యౌః పృథివీ చాన్తరిక్షమోతమ్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౫) ఇత్యాదినా;
అనన్తరం చ ‘
హిరణ్మయే పరే కోశే విరజం బ్రహ్మ నిష్కలమ్ ।
తచ్ఛుభ్రం జ్యోతిషాం జ్యోతిస్తద్యదాత్మవిదో విదుః’
ఇతి ।
కథం తజ్జ్యోతిషాం జ్యోతిరిత్యత ఇదముత్థితమ్ — ‘
న తత్ర సూర్యో భాతి’
ఇతి ।
యదప్యుక్తమ్ సూర్యాదీనాం తేజసాం భానప్రతిషేధస్తేజోధాతావేవాన్యస్మిన్నవకల్పతే,
సూర్య ఇవేతరేషామితి;
తత్ర తు స ఎవ తేజోధాతురన్యో న సమ్భవతీత్యుపపాదితమ్ ।
బ్రహ్మణ్యపి చైషాం భానప్రతిషేధోఽవకల్పతే ।
యతః —
యదుపలభ్యతే తత్సర్వం బ్రహ్మణైవ జ్యోతిషోపలభ్యతే ।
బ్రహ్మ తు నాన్యేన జ్యోతిషోపలభ్యతే,
స్వయంజ్యోతిఃస్వరూపత్వాత్ ,
యేన సూర్యాదయస్తస్మిన్భాయుః ।
బ్రహ్మ హి అన్యద్వ్యనక్తి,
న తు బ్రహ్మాన్యేన వ్యజ్యతే,
‘ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషాస్తే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౬) ‘అగృహ్యో న హి గృహ్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౨ । ౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ॥ ౨౨ ॥
శబ్దాదేవ ప్రమితః ॥ ౨౪ ॥
‘
అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషో మధ్య ఆత్మని తిష్ఠతి’
ఇతి శ్రూయతే;
తథా ‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషో జ్యోతిరివాధూమకః । ఈశానో భూతభవ్యస్య స ఎవాద్య స ఉ శ్వః । ఎతద్వై తత్’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౩) ఇతి చ ।
తత్ర యోఽయమఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషః శ్రూయతే,
స కిం విజ్ఞానాత్మా,
కిం వా పరమాత్మేతి సంశయః ।
తత్ర పరిమాణోపదేశాత్తావద్విజ్ఞానాత్మేతి ప్రాప్తమ్ ।
న హ్యనన్తాయామవిస్తారస్య పరమాత్మనోఽఙ్గుష్ఠపరిమాణముపపద్యతే ।
విజ్ఞానాత్మనస్తూపాధిమత్త్వాత్సమ్భవతి కయాచిత్కల్పనయాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వమ్ ।
స్మృతేశ్చ —
‘అథ సత్యవతః కాయాత్పాశబద్ధం వశం గతమ్ । అఙ్గుష్ఠమాత్రం పురుషం నిశ్చకర్ష యమో బలాత్’ (మ. భా. ౩ । ౨౯౭ । ౧౭) ఇతి ।
న హి పరమేశ్వరో బలాత్ యమేన నిష్క్రష్టుం శక్యః ।
తేన తత్ర సంసారీ అఙ్గుష్ఠమాత్రో నిశ్చితః ।
స ఎవేహాపీత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
కథం పునః సర్వగతస్య పరమాత్మనః పరిమాణోపదేశ ఇత్యత్ర బ్రూమః —
హృద్యపేక్షయా తు మనుష్యాధికారత్వాత్ ॥ ౨౫ ॥
సర్వగతస్యాపి పరమాత్మనో హృదయేఽవస్థానమపేక్ష్యాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వమిదముచ్యతే;
ఆకాశస్యేవ వంశపర్వాపేక్షమరత్నిమాత్రత్వమ్ ।
న హ్యఞ్జసా అతిమాత్రస్య పరమాత్మనోఽఙ్గుష్ఠమాత్రత్వముపపద్యతే ।
న చాన్యః పరమాత్మన ఇహ గ్రహణమర్హతి ఈశానశబ్దాదిభ్య ఇత్యుక్తమ్ ।
నను ప్రతిప్రాణిభేదం హృదయానామనవస్థితత్వాత్తదపేక్షమప్యఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం నోపపద్యత ఇత్యత ఉత్తరముచ్యతే —
మనుష్యాధికారత్వాదితి ।
‘శాస్త్రం హ్యవిశేషప్రవృత్తమపి మనుష్యానేవాధికరోతి; శక్తత్వాత్ , అర్థిత్వాత్ , అపర్యుదస్తత్వాత్ ఉపనయనాదిశాస్త్రాచ్చ — ఇతి వర్ణితమేతదధికారలక్షణే’ (జై. సూ. ౬ । ౧) ।
మనుష్యాణాం చ నియతపరిమాణః కాయః;
ఔచిత్యేన నియతపరిమాణమేవ చైషామఙ్గుష్ఠమాత్రం హృదయమ్ ।
అతో మనుష్యాధికారత్వాచ్ఛాస్త్రస్య మనుష్యహృదయావస్థానాపేక్షమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వముపపన్నం పరమాత్మనః ।
యదప్యుక్తమ్ —
పరిమాణోపదేశాత్ స్మృతేశ్చ సంసార్యేవాయమఙ్గుష్ఠమాత్రః ప్రత్యేతవ్య ఇతి;
తత్ప్రత్యుచ్యతే — ‘
స ఆత్మా తత్త్వమసి’
ఇత్యాదివత్ సంసారిణ ఎవ సతోఽఙ్గుష్ఠమాత్రస్య బ్రహ్మత్వమిదముపదిశ్యత ఇతి ।
ద్విరూపా హి వేదాన్తవాక్యానాం ప్రవృత్తిః —
క్వచిత్పరమాత్మస్వరూపనిరూపణపరా;
క్వచిద్విజ్ఞానాత్మనః పరమాత్మైకత్వోపదేశపరా ।
తదత్ర విజ్ఞానాత్మనః పరమాత్మనైకత్వముపదిశ్యతే;
నాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం కస్యచిత్ ।
ఎతమేవార్థం పరేణ స్ఫుటీకరిష్యతి —
‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోఽన్తరాత్మా సదా జనానాం హృదయే సన్నివిష్టః । తం స్వాచ్ఛరీరాత్ప్రవృహేన్ముఞ్జాదివేషీకాం ధైర్యేణ । తం విద్యాచ్ఛుక్రమమృతమ్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౭) ఇతి ॥ ౨౫ ॥
తదుపర్యపి బాదరాయణః సమ్భవాత్ ॥ ౨౬ ॥
అఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిర్మనుష్యహృదయాపేక్షయా మనుష్యాధికారత్వాచ్ఛాస్త్రస్యేత్యుక్తమ్;
తత్ప్రసఙ్గేనేదముచ్యతే ।
బాఢమ్ ,
మనుష్యానధికరోతి శాస్త్రమ్ ।
న తు మనుష్యానేవేతి ఇహ బ్రహ్మజ్ఞానే నియమోఽస్తి ।
తేషాం మనుష్యాణామ్ ఉపరిష్టాద్యే దేవాదయః,
తానప్యధికరోతి శాస్త్రమితి బాదరాయణ ఆచార్యో మన్యతే ।
కస్మాత్ ?
సమ్భవాత్ ।
సమ్భవతి హి తేషామప్యర్థిత్వాద్యధికారకారణమ్ ।
తత్రార్థిత్వం తావన్మోక్షవిషయం దేవాదీనామపి సమ్భవతి వికారవిషయవిభూత్యనిత్యత్వాలోచనాదినిమిత్తమ్ ।
తథా సామర్థ్యమపి తేషాం సమ్భవతి,
మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణలోకేభ్యో విగ్రహవత్త్వాద్యవగమాత్ ।
న చ తేషాం కశ్చిత్ప్రతిషేధోఽస్తి ।
న చోపనయనశాస్త్రేణైషామధికారో నివర్త్యేత,
ఉపనయనస్య వేదాధ్యయనార్థత్వాత్ ,
తేషాం చ స్వయంప్రతిభాతవేదత్వాత్ ।
అపి చైషాం విద్యాగ్రహణార్థం బ్రహ్మచర్యాది దర్శయతి —
‘ఎకశతం హ వై వర్షాణి మఘవాన్ప్రజాపతౌ బ్రహ్మచర్యమువాస’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౧ । ౩) ‘భృగుర్వై వారుణిః । వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యాది ।
యదపి కర్మస్వనధికారకారణముక్తమ్ — ‘
న దేవానాం దేవతాన్తరాభావాత్’
ఇతి,
‘న ఋషీణామ్ , ఆర్షేయాన్తరాభావాత్’ (జై. సూ. ౬ । ౧ । ౬,౭) ఇతి;
న తద్విద్యాసు అస్తి ।
న హీన్ద్రాదీనాం విద్యాస్వధిక్రియమాణానామిన్ద్రాద్యుద్దేశేన కిఞ్చిత్కృత్యమస్తి ।
న చ భృగ్వాదీనాం భృగ్వాదిసగోత్రతయా ।
తస్మాద్దేవాదీనామపి విద్యాస్వధికారః కేన వార్యతే ?
దేవాద్యధికారేఽప్యఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిః స్వాఙ్గుష్ఠాపేక్షయా న విరుధ్యతే ॥ ౨౬ ॥
విరోధః కర్మణీతి చేన్నానేకప్రతిపత్తేర్దర్శనాత్ ॥ ౨౭ ॥
స్యాదేతత్ —
యది విగ్రహవత్త్వాద్యభ్యుపగమేన దేవాదీనాం విద్యాస్వధికారో వర్ణ్యేత,
విగ్రహవత్త్వాత్ ఋత్విగాదివదిన్ద్రాదీనామపి స్వరూపసన్నిధానేన కర్మాఙ్గభావోఽభ్యుపగమ్యేత;
తదా చ విరోధః కర్మణి స్యాత్;
న హీన్ద్రాదీనాం స్వరూపసన్నిధానేన యాగేఽఙ్గభావో దృశ్యతే ।
న చ సమ్భవతి।
బహుషు యాగేషు యుగపదేకస్యేన్ద్రస్య స్వరూపసన్నిధానానుపపత్తేరితి చేత్ ,
నాయమస్తి విరోధః ।
కస్మాత్ ?
అనేకప్రతిపత్తేః ।
ఎకస్యాపి దేవతాత్మనో యుగపదనేకస్వరూపప్రతిపత్తిః సమ్భవతి ।
కథమేతదవగమ్యతే ?
దర్శనాత్ ।
తథాహి —
‘కతి దేవాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧)ఇత్యుపక్రమ్య ‘త్రయశ్చ త్రీ చ శతా త్రయశ్చ త్రీ చ సహస్రా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇతి నిరుచ్య ‘కతమే తే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇత్యస్యాం పృచ్ఛాయామ్ ‘మహిమాన ఎవైషామేతే త్రయస్త్రింశత్త్వేవ దేవాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨) ఇతి నిర్బ్రువతీ శ్రుతిః ఎకైకస్య దేవతాత్మనో యుగపదనేకరూపతాం దర్శయతి ।
తథా త్రయస్త్రింశతోఽపి షడాద్యన్తర్భావక్రమేణ ‘
కతమ ఎకో దేవ ఇతి ప్రాణః’
ఇతి ప్రాణైకరూపతాం దేవానాం దర్శయన్తీ తస్యైవ ఎకస్య ప్రాణస్య యుగపదనేకరూపతాం దర్శయతి ।
తథా స్మృతిరపి — ‘
ఆత్మనో వై శరీరాణి బహూని భరతర్షభ ।
యోగీ కుర్యాద్బలం ప్రాప్య తైశ్చ సర్వైర్మహీం చరేత్ ॥
ప్రాప్నుయాద్విషయాన్కైశ్చిత్కైశ్చిదుగ్రం తపశ్చరేత్ ।
సంక్షిపేచ్చ పునస్తాని సూర్యో రశ్మిగణానివ’
ఇత్యేవంజాతీయకా ప్రాప్తాణిమాద్యైశ్వర్యాణాం యోగినామపి యుగపదనేకశరీరయోగం దర్శయతి ।
కిము వక్తవ్యమాజానసిద్ధానాం దేవానామ్ ?
అనేకరూపప్రతిపత్తిసమ్భవాచ్చ ఎకైకా దేవతా బహుభీ రూపైరాత్మానం ప్రవిభజ్య బహుషు యాగేషు యుగపదఙ్గభావం గచ్ఛతి పరైశ్చ న దృశ్యతే,
అన్తర్ధానాదిక్రియాయోగాత్ —
ఇత్యుపపద్యతే । ‘
అనేకప్రతిపత్తేర్దర్శనాత్’
ఇత్యస్యాపరా వ్యాఖ్యా —
విగ్రహవతామపి కర్మాఙ్గభావచోదనాసు అనేకా ప్రతిపత్తిర్దృశ్యతే;
క్వచిదేకోఽపి విగ్రహవాననేకత్ర యుగపదఙ్గభావం న గచ్ఛతి,
యథా బహుభిర్భోజయద్భిర్నైకో బ్రాహ్మణో యుగపద్భోజ్యతే ।
క్వచిచ్చైకోఽపి విగ్రహవాననేకత్ర యుగపదఙ్గభావం గచ్ఛతి,
యథా బహుభిర్నమస్కుర్వాణైరేకో బ్రాహ్మణో యుగపన్నమస్క్రియతే ।
తద్వదిహోద్దేశపరిత్యాగాత్మకత్వాత్ యాగస్య విగ్రహవతీమప్యేకాం దేవతాముద్దిశ్య బహవః స్వం స్వం ద్రవ్యం యుగపత్పరిత్యక్ష్యన్తీతి విగ్రహవత్త్వేఽపి దేవానాం న కిఞ్చిత్కర్మణి విరుధ్యతే ॥ ౨౭ ॥
శబ్ద ఇతి చేన్నాతః ప్రభవాత్ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ॥ ౨౮ ॥
మా నామ విగ్రహవత్త్వే దేవాదీనామభ్యుపగమ్యమానే కర్మణి కశ్చిద్విరోధః ప్రసఞ్జి । శబ్దే తు విరోధః ప్రసజ్యేత । కథమ్ ? ఔత్పత్తికం హి శబ్దస్యార్థేన సమ్బన్ధమాశ్రిత్య ‘అనపేక్షత్వాత్’ ఇతి వేదస్య ప్రామాణ్యం స్థాపితమ్ । ఇదానీం తు విగ్రహవతీ దేవతాభ్యుపగమ్యమానా యద్యప్యైశ్వర్యయోగాద్యుగపదనేకకర్మసమ్బన్ధీని హవీంషి భుఞ్జీత, తథాపి విగ్రహయోగాదస్మదాదివజ్జననమరణవతీ సేతి, నిత్యస్య శబ్దస్య నిత్యేనార్థేన నిత్యే సమ్బన్ధే ప్రతీయమానే యద్వైదికే శబ్దే ప్రామాణ్యం స్థితమ్ , తస్య విరోధః స్యాదితి చేత్ , నాయమప్యస్తి విరోధః । కస్మాత్ ? అతః ప్రభవాత్ । అత ఎవ హి వైదికాచ్ఛబ్దాద్దేవాదికం జగత్ప్రభవతి ॥
నను ‘జన్మాద్యస్య యతః’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇత్యత్ర బ్రహ్మప్రభవత్వం జగతోఽవధారితమ్ ,
కథమిహ శబ్దప్రభవత్వముచ్యతే ?
అపి చ యది నామ వైదికాచ్ఛబ్దాదస్య ప్రభవోఽభ్యుపగతః,
కథమేతావతా విరోధః శబ్దే పరిహృతః ?
యావతా వసవో రుద్రా ఆదిత్యా విశ్వేదేవా మరుత ఇత్యేతేఽర్థా అనిత్యా ఎవ,
ఉత్పత్తిమత్త్వాత్ ।
తదనిత్యత్వే చ తద్వాచినాం వైదికానాం వస్వాదిశబ్దానామనిత్యత్వం కేన నివార్యతే ?
ప్రసిద్ధం హి లోకే దేవదత్తస్య పుత్ర ఉత్పన్నే యజ్ఞదత్త ఇతి తస్య నామ క్రియత ఇతి ।
తస్మాద్విరోధ ఎవ శబ్ద ఇతి చేత్ ,
న ।
గవాదిశబ్దార్థసమ్బన్ధనిత్యత్వదర్శనాత్ ।
న హి గవాదివ్యక్తీనాముత్పత్తిమత్త్వే తదాకృతీనామప్యుత్పత్తిమత్త్వం స్యాత్ ।
ద్రవ్యగుణకర్మణాం హి వ్యక్తయ ఎవోత్పద్యన్తే,
నాకృతయః ।
ఆకృతిభిశ్చ శబ్దానాం సమ్బన్ధః,
న వ్యక్తిభిః ।
వ్యక్తీనామానన్త్యాత్సమ్బన్ధగ్రహణానుపపత్తేః ।
వ్యక్తిషూత్పద్యమానాస్వప్యాకృతీనాం నిత్యత్వాత్ న గవాదిశబ్దేషు కశ్చిద్విరోధో దృశ్యతే ।
తథా దేవాదివ్యక్తిప్రభవాభ్యుపగమేఽప్యాకృతినిత్యత్వాత్ న కశ్చిద్వస్వాదిశబ్దేషు విరోధ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఆకృతివిశేషస్తు దేవాదీనాం మన్త్రార్థవాదాదిభ్యో విగ్రహవత్త్వాద్యవగమాదవగన్తవ్యః ।
స్థానవిశేషసమ్బన్ధనిమిత్తాశ్చ ఇన్ద్రాదిశబ్దాః సేనాపత్యాదిశబ్దవత్ ।
తతశ్చ యో యస్తత్తత్స్థానమధిరోహతి,
స స ఇన్ద్రాదిశబ్దైరభిధీయత ఇతి న దోషో భవతి ।
న చేదం శబ్దప్రభవత్వం బ్రహ్మప్రభవత్వవదుపాదానకారణత్వాభిప్రాయేణోచ్యతే ।
కథం తర్హి ?
స్థితే వాచకాత్మనా నిత్యే శబ్దే నిత్యార్థసమ్బన్ధిని శబ్దవ్యవహారయోగ్యార్థవ్యక్తినిష్పత్తిః ‘
అతః ప్రభవః’
ఇత్యుచ్యతే ।
కథం పునరవగమ్యతే శబ్దాత్ప్రభవతి జగదితి ?
ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్;
ప్రత్యక్షం శ్రుతిః,
ప్రామాణ్యం ప్రత్యనపేక్షత్వాత్ ।
అనుమానం స్మృతిః,
ప్రామాణ్యం ప్రతి సాపేక్షత్వాత్ ।
తే హి శబ్దపూర్వాం సృష్టిం దర్శయతః । ‘
ఎత ఇతి వై ప్రజాపతిర్దేవానసృజతాసృగ్రమితి మనుష్యానిన్దవ ఇతి పితౄంస్తిరఃపవిత్రమితి గ్రహానాశవ ఇతి స్తోత్రం విశ్వానీతి శస్త్రమభిసౌభగేత్యన్యాః ప్రజాః’
ఇతి శ్రుతిః ।
తథాన్యత్రాపి ‘స మనసా వాచం మిథునం సమభవత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇత్యాదినా తత్ర తత్ర శబ్దపూర్వికా సృష్టిః శ్రావ్యతే;
స్మృతిరపి —
‘అనాదినిధనా నిత్యా వాగుత్సృష్టా స్వయంభువా ।’(మ॰భా॰ ౧౨-౨౩౨-౨౪),
‘ఆదౌ వేదమయీ దివ్యా యతః సర్వాః ప్రవృత్తయః’(కూ॰పు॰ ౨-౨౭) ఇతి;
ఉత్సర్గోఽప్యయం వాచః సమ్ప్రదాయప్రవర్తనాత్మకో ద్రష్టవ్యః,
అనాదినిధనాయా అన్యాదృశస్యోత్సర్గస్యాసమ్భవాత్;
తథా ‘నామ రూపం చ భూతానాం కర్మణాం చ ప్రవర్తనమ్ ।’, ‘వేదశబ్దేభ్య ఎవాదౌ నిర్మమే స మహేశ్వరః’(మ॰భా॰ ౧౨-౨౩౨-౨౬), (వి॰పు॰ ౧-౫-౬౩) ఇతి;
‘సర్వేషాం తు స నామాని కర్మాణి చ పృథక్ పృథక్ । వేదశబ్దేభ్య ఎవాదౌ పృథక్ సంస్థాశ్చ నిర్మమే’(మ॰స్మృ॰ ౧-౨౧) ఇతి చ ।
అపి చ చికీర్షితమర్థమనుతిష్ఠన్ తస్య వాచకం శబ్దం పూర్వం స్మృత్వా పశ్చాత్తమర్థమనుతిష్ఠతీతి సర్వేషాం నః ప్రత్యక్షమేతత్ ।
తథా ప్రజాపతేరపి స్రష్టుః సృష్టేః పూర్వం వైదికాః శబ్దా మనసి ప్రాదుర్బభూవుః,
పశ్చాత్తదనుగతానర్థాన్ససర్జేతి గమ్యతే ।
తథా చ శ్రుతిః ‘స భూరితి వ్యాహరత్ స భూమిమసృజత’ (తై. బ్రా. ౨ । ౨ । ౪ । ౨) ఇత్యేవమాదికా భూరాదిశబ్దేభ్య ఎవ మనసి ప్రాదుర్భూతేభ్యో భూరాదిలోకాన్సృష్టాన్దర్శయతి ॥
కిమాత్మకం పునః శబ్దమభిప్రేత్యేదం శబ్దప్రభవత్వముచ్యతే ? స్ఫోటమ్ ఇత్యాహ । వర్ణపక్షే హి తేషాముత్పన్నప్రధ్వంసిత్వాన్నిత్యేభ్యః శబ్దేభ్యో దేవాదివ్యక్తీనాం ప్రభవ ఇత్యనుపపన్నం స్యాత్। ఉత్పన్నప్రధ్వంసినశ్చ వర్ణాః, ప్రత్యుచ్చారణమన్యథా చాన్యథా చ ప్రతీయమానత్వాత్ । తథా హ్యదృశ్యమానోఽపి పురుషవిశేషోఽధ్యయనధ్వనిశ్రవణాదేవ విశేషతో నిర్ధార్యతే — ‘దేవదత్తోఽయమధీతే, యజ్ఞదత్తోఽయమధీతే’ ఇతి । న చాయం వర్ణవిషయోఽన్యథాత్వప్రత్యయో మిథ్యాజ్ఞానమ్ , బాధకప్రత్యయాభావాత్ । న చ వర్ణేభ్యోఽర్థావగతిర్యుక్తా । న హ్యేకైకో వర్ణోఽర్థం ప్రత్యాయయేత్ , వ్యభిచారాత్ । న చ వర్ణసముదాయప్రత్యయోఽస్తి, క్రమవత్వాద్వర్ణానామ్ । పూర్వపూర్వవర్ణానుభవజనితసంస్కారసహితోఽన్త్యో వర్ణోఽర్థం ప్రత్యాయయిష్యతీతి యద్యుచ్యేత, తన్న । సమ్బన్ధగ్రహణాపేక్షో హి శబ్దః స్వయం ప్రతీయమానోఽర్థం ప్రత్యాయయేత్ , ధూమాదివత్ । న చ పూర్వపూర్వవర్ణానుభవజనితసంస్కారసహితస్యాన్త్యవర్ణస్య ప్రతీతిరస్తి, అప్రత్యక్షత్వాత్సంస్కారాణామ్ । కార్యప్రత్యాయితైః సంస్కారైః సహితోఽన్త్యో వర్ణోఽర్థం ప్రత్యాయయిష్యతీతి చేత్ , న । సంస్కారకార్యస్యాపి స్మరణస్య క్రమవర్తిత్వాత్ । తస్మాత్స్ఫోట ఎవ శబ్దః । స చైకైకవర్ణప్రత్యయాహితసంస్కారబీజేఽన్త్యవర్ణప్రత్యయజనితపరిపాకే ప్రత్యయిన్యేకప్రత్యయవిషయతయా ఝటితి ప్రత్యవభాసతే । న చాయమేకప్రత్యయో వర్ణవిషయా స్మృతిః। వర్ణానామనేకత్వాదేకప్రత్యయవిషయత్వానుపపత్తేః । తస్య చ ప్రత్యుచ్చారణం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాన్నిత్యత్వమ్ , భేదప్రత్యయస్య వర్ణవిషయత్వాత్ । తస్మాన్నిత్యాచ్ఛబ్దాత్స్ఫోటరూపాదభిధాయకాత్క్రియాకారకఫలలక్షణం జగదభిధేయభూతం ప్రభవతీతి ॥
‘వర్ణా ఎవ తు శబ్దః’ ఇతి భగవానుపవర్షః । ననూత్పన్నప్రధ్వంసిత్వం వర్ణానాముక్తమ్; తన్న । త ఎవేతి ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । సాదృశ్యాత్ప్రత్యభిజ్ఞానం కేశాదిష్వివేతి చేత్ , న । ప్రత్యభిజ్ఞానస్య ప్రమాణాన్తరేణ బాధానుపపత్తేః । ప్రత్యభిజ్ఞానమాకృతినిమిత్తమితి చేత్ , న । వ్యక్తిప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । యది హి ప్రత్యుచ్చారణం గవాదివ్యక్తివదన్యా అన్యా వర్ణవ్యక్తయః ప్రతీయేరన్ , తత ఆకృతినిమిత్తం ప్రత్యభిజ్ఞానం స్యాత్ । న త్వేతదస్తి । వర్ణవ్యక్తయ ఎవ హి ప్రత్యుచ్చారణం ప్రత్యభిజ్ఞాయన్తే । ద్విర్గోశబ్ద ఉచ్చారితః — ఇతి హి ప్రతిపత్తిః; న తు ద్వౌ గోశబ్దావితి । నను వర్ణా అప్యుచ్చారణభేదేన భిన్నాః ప్రతీయన్తే, దేవదత్తయజ్ఞదత్తయోరధ్యయనధ్వనిశ్రవణాదేవ భేదప్రతీతేరిత్యుక్తమ్ । అత్రాభిధీయతే — సతి వర్ణవిషయే నిశ్చితే ప్రత్యభిజ్ఞానే, సంయోగవిభాగాభివ్యఙ్గ్యత్వాద్వర్ణానామ్ , అభివ్యఞ్జకవైచిత్ర్యనిమిత్తోఽయం వర్ణవిషయో విచిత్రః ప్రత్యయః, న స్వరూపనిమిత్తః । అపి చ వర్ణవ్యక్తిభేదవాదినాపి ప్రత్యభిజ్ఞానసిద్ధయే వర్ణాకృతయః కల్పయితవ్యాః । తాసు చ పరోపాధికో భేదప్రత్యయ ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । తద్వరం వర్ణవ్యక్తిష్వేవ పరోపాధికో భేదప్రత్యయః, స్వరూపనిమిత్తం చ ప్రత్యభిజ్ఞానమ్ — ఇతి కల్పనాలాఘవమ్ । ఎష ఎవ చ వర్ణవిషయస్య భేదప్రత్యయస్య బాధకః ప్రత్యయః, యత్ప్రత్యభిజ్ఞానమ్ । కథం హ్యేకస్మిన్కాలే బహూనాముచ్చారయతామేక ఎవ సన్ గకారో యుగపదనేకరూపః స్యాత్ — ఉదాత్తశ్చానుదాత్తశ్చ స్వరితశ్చ సానునాసికశ్చ నిరనునాసికశ్చేతి । అథవా ధ్వనికృతోఽయం ప్రత్యయభేదో న వర్ణకృత ఇత్యదోషః । కః పునరయం ధ్వనిర్నామ ? యో దూరాదాకర్ణయతో వర్ణవివేకమప్రతిపద్యమానస్య కర్ణపథమవతరతి; ప్రత్యాసీదతశ్చ పటుమృదుత్వాదిభేదం వర్ణేష్వాసఞ్జయతి । తన్నిబన్ధనాశ్చోదాత్తాదయో విశేషాః, న వర్ణస్వరూపనిబన్ధనాః, వర్ణానాం ప్రత్యుచ్చారణం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ । ఎవం చ సతి సాలమ్బనా ఉదాత్తాదిప్రత్యయా భవిష్యన్తి । ఇతరథా హి వర్ణానాం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానానాం నిర్భేదత్వాత్సంయోగవిభాగకృతా ఉదాత్తాదివిశేషాః కల్ప్యేరన్ । సంయోగవిభాగానాం చాప్రత్యక్షత్వాన్న తదాశ్రయా విశేషాః వర్ణేష్వధ్యవసాతుం శక్యన్త ఇత్యతో నిరాలమ్బనా ఎవ ఎతే ఉదాత్తాదిప్రత్యయాః స్యుః । అపి చ నైవైతదభినివేష్టవ్యమ్ — ఉదాత్తాదిభేదేన వర్ణానాం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానానాం భేదో భవేదితి । న హ్యన్యస్య భేదేనాన్యస్యాభిద్యమానస్య భేదో భవితుమర్హతి । న హి వ్యక్తిభేదేన జాతిం భిన్నాం మన్యన్తే । వర్ణేభ్యశ్చార్థప్రతీతేః సమ్భవాత్ స్ఫోటకల్పనానర్థికా । న కల్పయామ్యహం స్ఫోటమ్ , ప్రత్యక్షమేవ త్వేనమవగచ్ఛామి, ఎకైకవర్ణగ్రహణాహితసంస్కారాయాం బుద్ధౌ ఝటితి ప్రత్యవభాసనాదితి చేత్ , న । అస్యా అపి బుద్ధేర్వర్ణవిషయత్వాత్ । ఎకైకవర్ణగ్రహణోత్తరకాలా హీయమేకా బుద్ధిర్గౌరితి సమస్తవర్ణవిషయా, నార్థాన్తరవిషయా । కథమేతదవగమ్యతే ? యతోఽస్యామపి బుద్ధౌ గకారాదయో వర్ణా అనువర్తన్తే, న తు దకారాదయః । యది హ్యస్యా బుద్ధేర్గకారాదిభ్యోఽర్థాన్తరం స్ఫోటో విషయః స్యాత్ , తతో దకారాదయ ఇవ గకారాదయోఽప్యస్యా బుద్ధేర్వ్యావర్తేరన్ । న తు తథాస్తి । తస్మాదియమేకబుద్ధిర్వర్ణవిషయైవ స్మృతిః । నన్వనేకత్వాద్వర్ణానాం నైకబుద్ధివిషయతోపపద్యత ఇత్యుక్తమ్ , తత్ప్రతి బ్రూమః — సమ్భవత్యనేకస్యాప్యేకబుద్ధివిషయత్వమ్ , పఙ్క్తిః వనం సేనా దశ శతం సహస్రమిత్యాదిదర్శనాత్ । యా తు గౌరిత్యేకోఽయం శబ్ద ఇతి బుద్ధిః, సా బహుష్వేవ వర్ణేష్వేకార్థావచ్ఛేదనిబన్ధనా ఔపచారికీ వనసేనాదిబుద్ధివదేవ । అత్రాహ — యది వర్ణా ఎవ సామస్త్యేన ఎకబుద్ధివిషయతామాపద్యమానాః పదం స్యుః, తతో జారా రాజా కపిః పిక ఇత్యాదిషు పదవిశేషప్రతిపత్తిర్న స్యాత్; త ఎవ హి వర్ణా ఇతరత్ర చేతరత్ర చ ప్రత్యవభాసన్త ఇతి । అత్ర వదామః — సత్యపి సమస్తవర్ణప్రత్యవమర్శే యథా క్రమానురోధిన్య ఎవ పిపీలికాః పఙ్క్తిబుద్ధిమారోహన్తి, ఎవం క్రమానురోధిన ఎవ హి వర్ణాః పదబుద్ధిమారోక్ష్యన్తి । తత్ర వర్ణానామవిశేషేఽపి క్రమవిశేషకృతా పదవిశేషప్రతిపత్తిర్న విరుధ్యతే । వృద్ధవ్యవహారే చేమే వర్ణాః క్రమాద్యనుగృహీతా గృహీతార్థవిశేషసమ్బన్ధాః సన్తః స్వవ్యవహారేఽప్యేకైకవర్ణగ్రహణానన్తరం సమస్తప్రత్యవమర్శిన్యాం బుద్ధౌ తాదృశా ఎవ ప్రత్యవభాసమానాస్తం తమర్థమవ్యభిచారేణ ప్రత్యాయయిష్యన్తీతి వర్ణవాదినో లఘీయసీ కల్పనా । స్ఫోటవాదినస్తు దృష్టహానిః, అదృష్టకల్పనా చ । వర్ణాశ్చేమే క్రమేణ గృహ్యమాణాః స్ఫోటం వ్యఞ్జయన్తి స స్ఫోటోఽర్థం వ్యనక్తీతి గరీయసీ కల్పనా స్యాత్ ॥
అథాపి నామ ప్రత్యుచ్చారణమన్యేఽన్యే వర్ణాః స్యుః, తథాపి ప్రత్యభిజ్ఞాలమ్బనభావేన వర్ణసామాన్యానామవశ్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వాత్ , యా వర్ణేష్వర్థప్రతిపాదనప్రక్రియా రచితా సా సామాన్యేషు సఞ్చారయితవ్యా । తతశ్చ నిత్యేభ్యః శబ్దేభ్యో దేవాదివ్యక్తీనాం ప్రభవ ఇత్యవిరుద్ధమ్ ॥ ౨౮ ॥
అత ఎవ చ నిత్యత్వమ్ ॥ ౨౯ ॥
స్వతన్త్రస్య కర్తురస్మరణాదిభిః స్థితే వేదస్య నిత్యత్వే దేవాదివ్యక్తిప్రభవాభ్యుపగమేన తస్య విరోధమాశఙ్క్య ‘అతః ప్రభవాత్’ ఇతి పరిహృత్య ఇదానీం తదేవ వేదనిత్యత్వం స్థితం ద్రఢయతి — అత ఎవ చ నిత్యత్వమితి । అత ఎవ నియతాకృతేర్దేవాదేర్జగతో వేదశబ్దప్రభవత్వాత్ వేదశబ్దనిత్యత్వమపి ప్రత్యేతవ్యమ్ । తథా చ మన్త్రవర్ణః — ‘యజ్ఞేన వాచః పదవీయమాయన్ తామన్వవిన్దన్నృషిషు ప్రవిష్టామ్’ (ఋ. సం. ౧౦ । ౭ । ౩) ఇతి స్థితామేవ వాచమనువిన్నాం దర్శయతి । వేదవ్యాసశ్చైవమేవ స్మరతి — ‘యుగాన్తేఽన్తర్హితాన్వేదాన్సేతిహాసాన్మహర్షయః । లేభిరే తపసా పూర్వమనుజ్ఞాతాః స్వయంభువా’ ఇతి ॥ ౨౯ ॥
సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధో దర్శనాత్స్మృతేశ్చ ॥ ౩౦ ॥
అథాపి స్యాత్ —
యది పశ్వాదివ్యక్తివద్దేవాదివ్యక్తయోఽపి సన్తత్యైవోత్పద్యేరన్ నిరుధ్యేరంశ్చ,
తతోఽభిధానాభిధేయాభిధాతృవ్యవహారావిచ్ఛేదాత్సమ్బన్ధనిత్యత్వేన విరోధః శబ్దే పరిహ్రియేత ।
యదా తు ఖలు సకలం త్రైలోక్యం పరిత్యక్తనామరూపం నిర్లేపం ప్రలీయతే,
ప్రభవతి చాభినవమితి శ్రుతిస్మృతివాదా వదన్తి,
తదా కథమవిరోధ ఇతి ।
తత్రేదమభిధీయతే సమాననామరూపత్వాదితి ।
తదాపి సంసారస్యానాదిత్వం తావదభ్యుపగన్తవ్యమ్ ।
ప్రతిపాదయిష్యతి చాచార్యః సంసారస్యానాదిత్వమ్ —
‘ఉపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౩౬) ఇతి ।
అనాదౌ చ సంసారే యథా స్వాపప్రబోధయోః ప్రలయప్రభవశ్రవణేఽపి పూర్వప్రబోధవదుత్తరప్రబోధేఽపి వ్యవహారాన్న కశ్చిద్విరోధః,
ఎవం కల్పాన్తరప్రభవప్రలయయోరపీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
స్వాపప్రబోధయోశ్చ ప్రలయప్రభవౌ శ్రూయేతే —
‘యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి తదైనం వాక్సర్వైర్నామభిః సహాప్యేతి చక్షుః సర్వై రూపైః సహాప్యేతి శ్రోత్రం సర్వైః శబ్దైః సహాప్యేతి మనః సర్వైర్ధ్యానైః సహాప్యేతి స యదా ప్రతిబుధ్యతే యథాగ్నేర్జ్వలతః సర్వా దిశో విస్ఫులిఙ్గా విప్రతిష్ఠేరన్నేవమేవైతస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణా యథాయతనం విప్రతిష్ఠన్తే ప్రాణేభ్యో దేవా దేవేభ్యో లోకాః’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి ।
స్యాదేతత్ —
స్వాపే పురుషాన్తరవ్యవహారావిచ్ఛేదాత్స్వయం చ సుప్తప్రబుద్ధస్య పూర్వప్రబోధవ్యవహారానుసన్ధానసమ్భవాదవిరుద్ధమ్ ।
మహాప్రలయే తు సర్వవ్యవహారోచ్ఛేదాజ్జన్మాన్తరవ్యవహారవచ్చ కల్పాన్తరవ్యవహారస్యానుసన్ధాతుమశక్యత్వాద్వైషమ్యమితి ।
నైష దోషః,
సత్యపి సర్వవ్యవహారోచ్ఛేదిని మహాప్రలయే పరమేశ్వరానుగ్రహాదీశ్వరాణాం హిరణ్యగర్భాదీనాం కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానోపపత్తేః ।
యద్యపి ప్రాకృతాః ప్రాణినో న జన్మాన్తరవ్యవహారమనుసన్దధానా దృశ్యన్త ఇతి,
తథాపి న ప్రాకృతవదీశ్వరాణాం భవితవ్యమ్ ।
యథా హి ప్రాణిత్వావిశేషేఽపి మనుష్యాదిస్తమ్బపర్యన్తేషు జ్ఞానైశ్వర్యాదిప్రతిబన్ధః పరేణ పరేణ భూయాన్ భవన్ దృశ్యతే ।
తథా మనుష్యాదిష్వేవ హిరణ్యగర్భపర్యన్తేషు జ్ఞానైశ్వర్యాద్యభివ్యక్తిరపి పరేణ పరేణ భూయసీ భవతీత్యేతచ్ఛ్రుతిస్మృతివాదేష్వసకృదనుశ్రూయమాణం న శక్యం నాస్తీతి వదితుమ్ ।
తతశ్చాతీతకల్పానుష్ఠితప్రకృష్టజ్ఞానకర్మణామీశ్వరాణాం హిరణ్యగర్భాదీనాం వర్తమానకల్పాదౌ ప్రాదుర్భవతాం పరమేశ్వరానుగృహీతానాం సుప్తప్రతిబుద్ధవత్కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానోపపత్తిః ।
తథా చ శ్రుతిః —
‘యో బ్రహ్మాణం విదధాతి పూర్వం యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై । తꣳ హ దేవమాత్మబుద్ధిప్రకాశం ముముక్షుర్వై శరణమహం ప్రపద్యే’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౮) ఇతి ।
స్మరన్తి చ శౌనకాదయః —
‘మధుచ్ఛన్దఃప్రభృతిభిఋషిభిర్దాశతయ్యో దృష్టాః’(శౌ॰ఋ॰అను॰ ౪) ఇతి ।
ప్రతివేదం చైవమేవ కాణ్డర్ష్యాదయః స్మర్యన్తే ।
శ్రుతిరపి ఋషిజ్ఞానపూర్వకమేవ మన్త్రేణానుష్ఠానం దర్శయతి — ‘
యో హ వా అవిదితార్షేయచ్ఛన్దోదైవతబ్రాహ్మణేన మన్త్రేణ యాజయతి వాధ్యాపయతి వా స్థాణుం వర్చ్ఛతి గర్తం వా ప్రతిపద్యతే’
ఇత్యుపక్రమ్య ‘తస్మాదేతాని మన్త్రే మన్త్రే విద్యాత్’(సా॰ఆ॰బ్రా॰ ౧-౧-౬) ఇతి ।
ప్రాణినాం చ సుఖప్రాప్తయే ధర్మో విధీయతే ।
దుఃఖపరిహారాయ చాధర్మః ప్రతిషిధ్యతే ।
దృష్టానుశ్రవికసుఖదుఃఖవిషయౌ చ రాగద్వేషౌ భవతః,
న విలక్షణవిషయౌ —
ఇత్యతో ధర్మాధర్మఫలభూతోత్తరా సృష్టిర్నిష్పద్యమానా పూర్వసృష్టిసదృశ్యేవ నిష్పద్యతే ।
స్మృతిశ్చ భవతి — ‘
తేషాం యే యాని కర్మాణి ప్రాక్సృష్ట్యాం ప్రతిపేదిరే ।
తాన్యేవ తే ప్రపద్యన్తే సృజ్యమానాః పునః పునః ॥’,
‘హింస్రాహింస్రే మృదుక్రూరే ధర్మాధర్మావృతానృతే । తద్భావితాః ప్రపద్యన్తే తస్మాత్తత్తస్య రోచతే’(వి॰పు॰ ౧-౫-౬౦,౬౧) ఇతి ।
ప్రలీయమానమపి చేదం జగచ్ఛక్త్యవశేషమేవ ప్రలీయతే ।
శక్తిమూలమేవ చ ప్రభవతి ।
ఇతరథా ఆకస్మికత్వప్రసఙ్గాత్ ।
న చానేకాకారాః శక్తయః శక్యాః కల్పయితుమ్ ।
తతశ్చ విచ్ఛిద్య విచ్ఛిద్యాప్యుద్భవతాం భూరాదిలోకప్రవాహాణామ్ ,
దేవతిర్యఙ్మనుష్యలక్షణానాం చ ప్రాణినికాయప్రవాహాణామ్ ,
వర్ణాశ్రమధర్మఫలవ్యవస్థానాం చానాదౌ సంసారే నియతత్వమిన్ద్రియవిషయసమ్బన్ధనియతత్వవత్ప్రత్యేతవ్యమ్ ।
న హీన్ద్రియవిషయసమ్బన్ధాదేర్వ్యవహారస్య ప్రతిసర్గమన్యథాత్వం షష్ఠేన్ద్రియవిషయకల్పం శక్యముత్ప్రేక్షితుమ్ ।
అతశ్చ సర్వకల్పానాం తుల్యవ్యవహారత్వాత్ కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానక్షమత్వాచ్చేశ్వరాణాం సమాననామరూపా ఎవ ప్రతిసర్గం విశేషాః ప్రాదుర్భవన్తి ।
సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావపి మహాసర్గమహాప్రలయలక్షణాయాం జగతోఽభ్యుపగమ్యమానాయాం న కశ్చిచ్ఛబ్దప్రామాణ్యాదివిరోధః ।
సమాననామరూపతాం చ శ్రుతిస్మృతీ దర్శయతః —
‘సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్ । దివం చ పృథివీం చాన్తరిక్షమథో సువః’ (ఋ. సం. ౧౦ । ౧౯౦ । ౩) ఇతి ।
యథా పూర్వస్మిన్కల్పే సూర్యాచన్ద్రమఃప్రభృతి జగత్ కౢప్తమ్ ,
తథాస్మిన్నపి కల్పే పరమేశ్వరోఽకల్పయదిత్యర్థః ।
తథా —
‘అగ్నిర్వా అకామయత । అన్నాదో దేవానాꣳ స్యామితి । స ఎతమగ్నయే కృత్తికాభ్యః పురోడాశమష్టాకపాలం నిరవపత్’ (తై. బ్రా. ౩ । ౧ । ౪ । ౧) ఇతి నక్షత్రేష్టివిధౌ యోఽగ్నిర్నిరవపత్ యస్మై వాగ్నయే నిరవపత్ ,
తయోః సమాననామరూపతాం దర్శయతి —
ఇత్యేవంజాతీయకా శ్రుతిరిహోదాహర్తవ్యా ।
స్మృతిరపి ‘ఋషీణాం నామధేయాని యాశ్చ వేదేషు దృష్టయః ।’, ‘శర్వర్యన్తే ప్రసూతానాం తాన్యేవైభ్యో దదాత్యజః ॥(లి॰పు॰ ౭౦-౨౫౮,౨౫౯),
‘యథర్తుష్వృతులిఙ్గాని నానారూపాణి పర్యయే । దృశ్యన్తే తాని తాన్యేవ తథా భావా యుగాదిషు ॥’(వి॰పు॰ ౧-౫-౬౬),
‘యథాభిమానినోఽతీతాస్తుల్యాస్తే సామ్ప్రతైరిహ । దేవా దేవైరతీతైర్హి రూపైర్నామభిరేవ చ’(వా॰పు॰ ౫౦-౬౬) ఇత్యేవంజాతీయకా ద్రష్టవ్యా ॥ ౩౦ ॥
మధ్వాదిష్వసమ్భవాదనధికారం జైమినిః ॥ ౩౧ ॥
కుతశ్చ దేవాదీనామనధికారః —
జ్యోతిషి భావాచ్చ ॥ ౩౨ ॥
యదిదం జ్యోతిర్మణ్డలం ద్యుస్థానమహోరాత్రాభ్యాం బమ్భ్రమజ్జగదవభాసయతి, తస్మిన్నాదిత్యాదయో దేవతావచనాః శబ్దాః ప్రయుజ్యన్తే; లోకప్రసిద్ధేర్వాక్యశేషప్రసిద్ధేశ్చ । న చ జ్యోతిర్మణ్డలస్య హృదయాదినా విగ్రహేణ చేతనతయా అర్థిత్వాదినా వా యోగోఽవగన్తుం శక్యతే, మృదాదివదచేతనత్వావగమాత్ । ఎతేనాగ్న్యాదయో వ్యాఖ్యాతాః ॥
స్యాదేతత్ — మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణలోకేభ్యో దేవాదీనాం విగ్రహవత్త్వాద్యవగమాదయమదోష ఇతి చేత్ , నేత్యుచ్యతే । న తావల్లోకో నామ కిఞ్చిత్స్వతన్త్రం ప్రమాణమస్తి । ప్రత్యక్షాదిభ్య ఎవ హ్యవిచారితవిశేషేభ్యః ప్రమాణేభ్యః ప్రసిద్ధన్నర్థో లోకాత్ప్రసిద్ధ ఇత్యుచ్యతే । న చాత్ర ప్రత్యక్షాదీనామన్యతమం ప్రమాణమస్తి; ఇతిహాసపురాణమపి పౌరుషేయత్వాత్ప్రమాణాన్తరమూలమాకాఙ్క్షతి । అర్థవాదా అపి విధినైకవాక్యత్వాత్ స్తుత్యర్థాః సన్తో న పార్థగర్థ్యేన దేవాదీనాం విగ్రహాదిసద్భావే కారణభావం ప్రతిపద్యన్తే । మన్త్రా అపి శ్రుత్యాదివినియుక్తాః ప్రయోగసమవాయినోఽభిధానార్థా న కస్యచిదర్థస్య ప్రమాణమిత్యాచక్షతే । తస్మాదభావో దేవాదీనామధికారస్య ॥ ౩౨ ॥
భావం తు బాదరాయణోఽస్తి హి ॥ ౩౩ ॥
యదప్యుక్తమ్ ‘జ్యోతిషి భావాచ్చ’ ఇతి, అత్ర బ్రూమః — జ్యోతిరాదివిషయా అపి ఆదిత్యాదయో దేవతావచనాః శబ్దాశ్చేతనావన్తమైశ్వర్యాద్యుపేతం తం తం దేవతాత్మానం సమర్పయన్తి, మన్త్రార్థవాదాదిషు తథా వ్యవహారాత్ । అస్తి హ్యైశ్వర్యయోగాద్దేవతానాం జ్యోతిరాద్యాత్మభిశ్చావస్థాతుం యథేష్టం చ తం తం విగ్రహం గ్రహీతుం సామర్థ్యమ్ । తథా హి శ్రూయతే సుబ్రహ్మణ్యార్థవాదే — ‘మేధాతిథేర్మేషేతి — మేధాతిథిం హ కాణ్వాయనమిన్ద్రో మేషో భూత్వా జహార’ (షడ్వింశ. బ్రా. ౧ । ౧) ఇతి । స్మర్యతే చ — ‘ఆదిత్యః పురుషో భూత్వా కున్తీముపజగామ హ’ ఇతి । మృదాదిష్వపి చేతనా అధిష్ఠాతారోఽభ్యుపగమ్యన్తే; ‘మృదబ్రవీత్’ ‘ఆపోఽబ్రువన్’ ఇత్యాదిదర్శనాత్ । జ్యోతిరాదేస్తు భూతధాతోరాదిత్యాదిష్వచేతనత్వమభ్యుపగమ్యతే । చేతనాస్త్వధిష్ఠాతారో దేవతాత్మానో మన్త్రార్థవాదాదిషు వ్యవహారాదిత్యుక్తమ్ ॥
యదప్యుక్తమ్ —
మన్త్రార్థవాదయోరన్యార్థత్వాన్న దేవతావిగ్రహాదిప్రకాశనసామర్థ్యమితి,
అత్ర బ్రూమః —
ప్రత్యయాప్రత్యయౌ హి సద్భావాసద్భావయోః కారణమ్;
నాన్యార్థత్వమనన్యార్థత్వం వా ।
తథా హ్యన్యార్థమపి ప్రస్థితః పథి పతితం తృణపర్ణాద్యస్తీత్యేవ ప్రతిపద్యతే ।
అత్రాహ —
విషమ ఉపన్యాసః ।
తత్ర హి తృణపర్ణాదివిషయం ప్రత్యక్షం ప్రవృత్తమస్తి,
యేన తదస్తిత్వం ప్రతిపద్యతే ।
అత్ర పునర్విధ్యుద్దేశైకవాక్యభావేన స్తుత్యర్థేఽర్థవాదే న పార్థగర్థ్యేన వృత్తాన్తవిషయా ప్రవృత్తిః శక్యాధ్యవసాతుమ్ ।
న హి మహావాక్యేఽర్థప్రత్యాయకేఽవాన్తరవాక్యస్య పృథక్ప్రత్యాయకత్వమస్తి ।
యథా ‘
న సురాం పిబేత్’
ఇతి నఞ్వతి వాక్యే పదత్రయసమ్బన్ధాత్సురాపానప్రతిషేధ ఎవైకోఽర్థోఽవగమ్యతే ।
న పునః సురాం పిబేదితి పదద్వయసమ్బన్ధాత్సురాపానవిధిరపీతి ।
అత్రోచ్యతే —
విషమ ఉపన్యాసః ।
యుక్తం యత్సురాపానప్రతిషేధే పదాన్వయస్యైకత్వాదవాన్తరవాక్యార్థస్యాగ్రహణమ్ ।
విధ్యుద్దేశార్థవాదయోస్త్వర్థవాదస్థాని పదాని పృథగన్వయం వృత్తాన్తవిషయం ప్రతిపద్య,
అనన్తరం కైమర్థ్యవశేన కామం విధేః స్తావకత్వం ప్రతిపద్యన్తే ।
యథా హి ‘
వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత భూతికామః’
ఇత్యత్ర విధ్యుద్దేశవర్తినాం వాయవ్యాదిపదానాం విధినా సమ్బన్ధః,
నైవమ్ ‘
వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా దేవతా వాయుమేవ స్వేన భాగధేయేనోపధావతి స ఎవైనం భూతిం గమయతి’
ఇత్యేషామర్థవాదగతానాం పదానామ్ ।
న హి భవతి, ‘
వాయుర్వా ఆలభేత’
ఇతి ‘
క్షేపిష్ఠా దేవతా వా ఆలభేత’
ఇత్యాది ।
వాయుస్వభావసఙ్కీర్తనేన తు అవాన్తరమన్వయం ప్రతిపద్య,
ఎవం విశిష్టదైవత్యమిదం కర్మేతి విధిం స్తువన్తి ।
తద్యత్ర సోఽవాన్తరవాక్యార్థః ప్రమాణాన్తరగోచరో భవతి,
తత్ర తదనువాదేనార్థవాదః ప్రవర్తతే ।
యత్ర ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధః,
తత్ర గుణవాదేన ।
యత్ర తు తదుభయం నాస్తి,
తత్ర కిం ప్రమాణాన్తరాభావాద్గుణవాదః స్యాత్ ,
ఆహోస్త్విత్ప్రమాణాన్తరావిరోధాద్విద్యమానవాద ఇతి —
ప్రతీతిశరణైర్విద్యమానవాద ఆశ్రయణీయః,
న గుణవాదః ।
ఎతేన మన్త్రో వ్యాఖ్యాతః ।
అపి చ విధిభిరేవేన్ద్రాదిదైవత్యాని హవీంషి చోదయద్భిరపేక్షితమిన్ద్రాదీనాం స్వరూపమ్ ।
న హి స్వరూపరహితా ఇన్ద్రాదయశ్చేతస్యారోపయితుం శక్యన్తే ।
న చ చేతస్యనారూఢాయై తస్యై తస్యై దేవతాయై హవిః ప్రదాతుం శక్యతే ।
శ్రావయతి చ —
‘యస్యై దేవతాయై హవిర్గృహీతం స్యాత్తాం ధ్యాయేద్వషట్కరిష్యన్’ (ఐ. బ్రా. ౩ । ౮ । ౧) ఇతి;
న చ శబ్దమాత్రమర్థస్వరూపం సమ్భవతి,
శబ్దార్థయోర్భేదాత్ ।
తత్ర యాదృశం మన్త్రార్థవాదయోరిన్ద్రాదీనాం స్వరూపమవగతం న తత్తాదృశం శబ్దప్రమాణకేన ప్రత్యాఖ్యాతుం యుక్తమ్ ।
ఇతిహాసపురాణమపి వ్యాఖ్యాతేన మార్గేణ సమ్భవన్మన్త్రార్థవాదమూలకత్వాత్ ప్రభవతి దేవతావిగ్రహాది సాధయితుమ్ ।
ప్రత్యక్షాదిమూలమపి సమ్భవతి ।
భవతి హ్యస్మాకమప్రత్యక్షమపి చిరంతనానాం ప్రత్యక్షమ్ ।
తథా చ వ్యాసాదయో దేవాదిభిః ప్రత్యక్షం వ్యవహరన్తీతి స్మర్యతే ।
యస్తు బ్రూయాత్ —
ఇదానీంతనానామివ పూర్వేషామపి నాస్తి దేవాదిభిర్వ్యవహర్తుం సామర్థ్యమితి,
స జగద్వైచిత్ర్యం ప్రతిషేధేత్ ।
ఇదానీమివ చ నాన్యదాపి సార్వభౌమః క్షత్రియోఽస్తీతి బ్రూయాత్ ।
తతశ్చ రాజసూయాదిచోదనా ఉపరున్ధ్యాత్ ।
ఇదానీమివ చ కాలాన్తరేఽప్యవ్యవస్థితప్రాయాన్వర్ణాశ్రమధర్మాన్ప్రతిజానీత,
తతశ్చ వ్యవస్థావిధాయి శాస్త్రమనర్థకం కుర్యాత్ ।
తస్మాద్ధర్మోత్కర్షవశాచ్చిరంతనా దేవాదిభిః ప్రత్యక్షం వ్యవజహ్రురితి శ్లిష్యతే ।
అపి చ స్మరన్తి —
‘స్వాధ్యాయాదిష్టదేవతాసమ్ప్రయోగః’ (యో. సూ. ౨ । ౪౪) ఇత్యాది ।
యోగోఽప్యణిమాద్యైశ్వర్యప్రాప్తిఫలకః స్మర్యమాణో న శక్యతే సాహసమాత్రేణ ప్రత్యాఖ్యాతుమ్ ।
శ్రుతిశ్చ యోగమాహాత్మ్యం ప్రఖ్యాపయతి —
‘పృథివ్యప్తేజోఽనిలఖే సముత్థితే పఞ్చాత్మకే యోగగుణే ప్రవృత్తే । న తస్య రోగో న జరా న మృత్యుః ప్రాప్తస్య యోగాగ్నిమయం శరీరమ్’ (శ్వే. ఉ. ౨ । ౧౨) ఇతి ।
ఋషీణామపి మన్త్రబ్రాహ్మణదర్శినాం సామర్థ్యం నాస్మదీయేన సామర్థ్యేనోపమాతుం యుక్తమ్ ।
తస్మాత్సమూలమితిహాసపురాణమ్ ।
లోకప్రసిద్ధిరపి న సతి సమ్భవే నిరాలమ్బనాధ్యవసాతుం యుక్తా ।
తస్మాదుపపన్నో మన్త్రాదిభ్యో దేవాదీనాం విగ్రహవత్త్వాద్యవగమః ।
తతశ్చార్థిత్వాదిసమ్భవాదుపపన్నో దేవాదీనామపి బ్రహ్మవిద్యాయామధికారః ।
క్రమముక్తిదర్శనాన్యప్యేవమేవోపపద్యన్తే ॥ ౩౩ ॥
శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి ॥ ౩౪ ॥
యథా మనుష్యాధికారనియమమపోద్య దేవాదీనామపి విద్యాస్వధికార ఉక్తః,
తథైవ ద్విజాత్యధికారనియమాపవాదేన శూద్రస్యాప్యధికారః స్యాదిత్యేతామాశఙ్కాం నివర్తయితుమిదమధికరణమారభ్యతే ।
తత్ర శూద్రస్యాప్యధికారః స్యాదితి తావత్ప్రాప్తమ్;
అర్థిత్వసామర్థ్యయోః సమ్భవాత్ ,
‘తస్మాచ్ఛూద్రో యజ్ఞేఽనవకౢప్తః’ (తై. సం. ౭ । ౧ । ౧ । ౬) ఇతివత్ ‘
శూద్రో విద్యాయామనవకౢప్త’
ఇతి నిషేధాశ్రవణాత్ ।
యచ్చ కర్మస్వనధికారకారణం శూద్రస్యానగ్నిత్వమ్ ,
న తద్విద్యాస్వధికారస్యాపవాదకం లిఙ్గమ్ ।
న హ్యాహవనీయాదిరహితేన విద్యా వేదితుం న శక్యతే ।
భవతి చ శ్రౌతం లిఙ్గం శూద్రాధికారస్యోపోద్బలకమ్ ।
సంవర్గవిద్యాయాం హి జానశ్రుతిం పౌత్రాయణం శుశ్రూషుం శూద్రశబ్దేన పరామృశతి —
‘అహ హారే త్వా శూద్ర తవైవ సహ గోభిరస్తు’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౨ । ౩) ఇతి ।
విదురప్రభృతయశ్చ శూద్రయోనిప్రభవా అపి విశిష్టవిజ్ఞానసమ్పన్నాః స్మర్యన్తే ।
తస్మాదధిక్రియతే శూద్రో విద్యాస్విత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
న శూద్రస్యాధికారః,
వేదాధ్యయనాభావాత్ ।
అధీతవేదో హి విదితవేదార్థో వేదార్థేష్వధిక్రియతే ।
న చ శూద్రస్య వేదాధ్యయనమస్తి ।
ఉపనయనపూర్వకత్వాద్వేదాధ్యయనస్య,
ఉపనయనస్య చ వర్ణత్రయవిషయత్వాత్ ।
యత్తు అర్థిత్వమ్ ,
న తదసతి సామర్థ్యేఽధికారకారణం భవతి ।
సామర్థ్యమపి న లౌకికం కేవలమధికారకారణం భవతి;
శాస్త్రీయేఽర్థే శాస్త్రీయస్య సామర్థ్యస్యాపేక్షితత్వాత్ ।
శాస్త్రీయస్య చ సామర్థ్యస్యాధ్యయననిరాకరణేన నిరాకృతత్వాత్ ।
యచ్చేదమ్ ‘
శూద్రో యజ్ఞేఽనవకౢప్తః’
ఇతి,
తత్ న్యాయపూర్వకత్వాద్విద్యాయామప్యనవకౢప్తత్వం ద్యోతయతి;
న్యాయస్య సాధారణత్వాత్ ।
యత్పునః సంవర్గవిద్యాయాం శూద్రశబ్దశ్రవణం లిఙ్గం మన్యసే,
న తల్లిఙ్గమ్;
న్యాయాభావాత్ ।
న్యాయోక్తే హి లిఙ్గదర్శనం ద్యోతకం భవతి ।
న చాత్ర న్యాయోఽస్తి ।
కామం చాయం శూద్రశబ్దః సంవర్గవిద్యాయామేవైకస్యాం శూద్రమధికుర్యాత్ ,
తద్విషయత్వాత్ ।
న సర్వాసు విద్యాసు ।
అర్థవాదస్థత్వాత్తు న క్వచిదప్యయం శూద్రమధికర్తుముత్సహతే ।
శక్యతే చాయం శూద్రశబ్దోఽధికృతవిషయో యోజయితుమ్ ।
కథమిత్యుచ్యతే —
‘కమ్వర ఎనమేతత్సన్తం సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧ । ౩) ఇత్యస్మాద్ధంసవాక్యాదాత్మనోఽనాదరం శ్రుతవతో జానశ్రుతేః పౌత్రాయణస్య శుక్ ఉత్పేదే ।
తామృషీ రైక్వః శూద్రశబ్దేనానేన సూచయాంబభూవ ఆత్మనః పరోక్షజ్ఞతాఖ్యాపనాయేతి గమ్యతే ।
జాతిశూద్రస్యానధికారాత్ ।
కథం పునః శూద్రశబ్దేన శుగుత్పన్నా సూచ్యత ఇతి,
ఉచ్యతే —
తదాద్రవణాత్;
శుచమభిదుద్రావ,
శుచా వా అభిదుద్రువే,
శుచా వా రైక్వమభిదుద్రావ —
ఇతి శూద్రః;
అవయవార్థసమ్భవాత్ ,
రూఢ్యర్థస్య చాసమ్భవాత్ ।
దృశ్యతే చాయమర్థోఽస్యామాఖ్యాయికాయామ్ ॥ ౩౪ ॥
క్షత్రియత్వగతేశ్చోత్తరత్ర చైత్రరథేన లిఙ్గాత్ ॥ ౩౫ ॥
ఇతశ్చ న జాతిశూద్రో జానశ్రుతిః;
యత్కారణం ప్రకరణనిరూపణేన క్షత్రియత్వమస్యోత్తరత్ర చైత్రరథేనాభిప్రతారిణా క్షత్రియేణ సమభివ్యాహారాల్లిఙ్గాద్గమ్యతే ।
ఉత్తరత్ర హి సంవర్గవిద్యావాక్యశేషే చైత్రరథిరభిప్రతారీ క్షత్రియః సఙ్కీర్త్యతే —
‘అథ హ శౌనకం చ కాపేయమభిప్రతారిణం చ కాక్షసేనిం పరివిష్యమాణౌ బ్రహ్మచారీ బిభిక్షే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౫) ఇతి ।
చైత్రరథిత్వం చాభిప్రతారిణః కాపేయయోగాదవగన్తవ్యమ్ ।
కాపేయయోగో హి చిత్రరథస్యావగతః ‘ఎతేన వై చిత్రరథం కాపేయా అయాజయన్’ (తాణ్డ్య. బ్రా. ౨౦ । ౧౨ । ౫) ఇతి ।
సమానాన్వయయాజినాం చ ప్రాయేణ సమానాన్వయా యాజకా భవన్తి । ‘
తస్మాచ్చైత్రరథిర్నామైకః క్షత్రపతిరజాయత’
ఇతి చ క్షత్రపతిత్వావగమాత్క్షత్రియత్వమస్యావగన్తవ్యమ్ ।
తేన క్షత్రియేణాభిప్రతారిణా సహ సమానాయాం విద్యాయాం సఙ్కీర్తనం జానశ్రుతేరపి క్షత్రియత్వం సూచయతి ।
సమానానామేవ హి ప్రాయేణ సమభివ్యాహారా భవన్తి ।
క్షత్తృప్రేషణాద్యైశ్వర్యయోగాచ్చ జానశ్రుతేః క్షత్రియత్వావగతిః ।
అతో న శూద్రస్యాధికారః ॥ ౩౫ ॥
సంస్కారపరామర్శాత్తదభావాభిలాపాచ్చ ॥ ౩౬ ॥
తదభావనిర్ధారణే చ ప్రవృత్తేః ॥ ౩౭ ॥
శ్రవణాధ్యయనార్థప్రతిషేధాత్స్మృతేశ్చ ॥ ౩౮ ॥
ఇతశ్చ న శూద్రస్యాధికారః; యదస్య స్మృతేః శ్రవణాధ్యయనార్థప్రతిషేధో భవతి । వేదశ్రవణప్రతిషేధః, వేదాధ్యయనప్రతిషేధః, తదర్థజ్ఞానానుష్ఠానయోశ్చ ప్రతిషేధః శూద్రస్య స్మర్యతే । శ్రవణప్రతిషేధస్తావత్ — ‘అథ హాస్య వేదముపశృణ్వతస్త్రపుజతుభ్యాం శ్రోత్రప్రతిపూరణమ్’ ఇతి; ‘పద్యు హ వా ఎతచ్ఛ్మశానం యచ్ఛూద్రస్తస్మాచ్ఛూద్రసమీపే నాధ్యేతవ్యమ్’ ఇతి చ । అత ఎవాధ్యయనప్రతిషేధః । యస్య హి సమీపేఽపి నాధ్యేతవ్యం భవతి, స కథమశ్రుతమధీయీత । భవతి చ ‘వేదోచ్చారణే జిహ్వాచ్ఛేదః, ధారణే శరీరభేద’(గౌ॰ధ॰సూ॰ ౨-౩-౪) ఇతి । అత ఎవ చార్థాదర్థజ్ఞానానుష్ఠానయోః ప్రతిషేధో భవతి — ‘న శూద్రాయ మతిం దద్యాత్’(మ॰స్మృ॰ ౪-౮౦) ఇతి, ‘ద్విజాతీనామధ్యయనమిజ్యా దానమ్’(గౌ॰ధ॰సూ॰ ౨-౧-౧) ఇతి చ । యేషాం పునః పూర్వకృతసంస్కారవశాద్విదురధర్మవ్యాధప్రభృతీనాం జ్ఞానోత్పత్తిః, తేషాం న శక్యతే ఫలప్రాప్తిః ప్రతిషేద్ధుమ్ , జ్ఞానస్యైకాన్తికఫలత్వాత్ । ‘శ్రావయేచ్చతురో వర్ణాన్’(మ॰భా॰ ౧౨-౩౨౭-౪౯) ఇతి చేతిహాసపురాణాధిగమే చాతుర్వర్ణ్యస్యాధికారస్మరణాత్ । వేదపూర్వకస్తు నాస్త్యధికారః శూద్రాణామితి స్థితమ్ ॥ ౩౮ ॥
కమ్పనాత్ ॥ ౩౯ ॥
అవసితః ప్రాసఙ్గికోఽధికారవిచారః ।
ప్రకృతామేవేదానీం వాక్యార్థవిచారణాం ప్రవర్తయిష్యామః ।
‘యదిదం కిఞ్చ జగత్సర్వం ప్రాణ ఎజతి నిఃసృతమ్ । మహద్భయం వజ్రముద్యతం య ఎతద్విదురమృతాస్తే భవన్తి’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౨) ఇతి ఎతద్వాక్యమ్ ‘
ఎజృ కమ్పనే’
ఇతి ధాత్వర్థానుగమాల్లక్షితమ్ ।
అస్మిన్వాక్యే సర్వమిదం జగత్ ప్రాణాశ్రయం స్పన్దతే,
మహచ్చ కిఞ్చిద్భయకారణం వజ్రశబ్దితముద్యతమ్ ,
తద్విజ్ఞానాచ్చామృతత్వప్రాప్తిరితి శ్రూయతే ।
తత్ర,
కోఽసౌ ప్రాణః,
కిం తద్భయానకం వజ్రమ్ ,
ఇత్యప్రతిపత్తేర్విచారే క్రియమాణే,
ప్రాప్తం తావత్ —
ప్రసిద్ధేః పఞ్చవృత్తిర్వాయుః ప్రాణ ఇతి ।
ప్రసిద్ధేరేవ చాశనిర్వజ్రం స్యాత్ ।
వాయోశ్చేదం మాహాత్మ్యం సఙ్కీర్త్యతే ।
కథమ్ ?
సర్వమిదం జగత్ పఞ్చవృత్తౌ వాయౌ ప్రాణశబ్దితే ప్రతిష్ఠాయ ఎజతి ।
వాయునిమిత్తమేవ చ మహద్భయానకం వజ్రముద్యమ్యతే ।
వాయౌ హి పర్జన్యభావేన వివర్తమానే విద్యుత్స్తనయిత్నువృష్ట్యశనయో వివర్తన్త ఇత్యాచక్షతే ।
వాయువిజ్ఞానాదేవ చేదమమృతత్వమ్ ।
తథా హి శ్రుత్యన్తరమ్ — ‘
వాయురేవ వ్యష్టిర్వాయుః సమష్టిరప పునర్మృత్యుం జయతి య ఎవం వేద’
ఇతి ।
తస్మాద్వాయురయమిహ ప్రతిపత్తవ్యః ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
ఆకాశోఽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ ॥ ౪౧ ॥
సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన ॥ ౪౨ ॥
పత్యాదిశబ్దేభ్యః ॥ ౪౩ ॥
ఇతశ్చాసంసారిస్వరూపప్రతిపాదనపరమేవైతద్వాక్యమిత్యవగన్తవ్యమ్; యదస్మిన్వాక్యే పత్యాదయః శబ్దా అసంసారిస్వరూపప్రతిపాదనపరాః సంసారిస్వభావప్రతిషేధనాశ్చ భవన్తి — ‘సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశానః సర్వస్యాధిపతిః’ ఇత్యేవంజాతీయకా అసంసారిస్వభావప్రతిపాదనపరాః । ‘స న సాధునా కర్మణా భూయాన్నో ఎవాసాధునా కనీయాన్’ ఇత్యేవంజాతీయకాః సంసారిస్వభావప్రతిషేధనాః । తస్మాదసంసారీ పరమేశ్వర ఇహోక్త ఇత్యవగమ్యతే ॥ ౪౩ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే ప్రథమాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః ॥
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ బ్రహ్మణో లక్షణముక్తమ్ —
‘జన్మాద్యస్య యతః’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి ।
తల్లక్షణం ప్రధానస్యాపి సమానమిత్యాశఙ్క్య తదశబ్దత్వేన నిరాకృతమ్ —
‘ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) ఇతి ।
గతిసామాన్యం చ వేదాన్తవాక్యానాం బ్రహ్మకారణవాదం ప్రతి విద్యతే,
న ప్రధానకారణవాదం ప్రతీతి ప్రపఞ్చితం గతేన గ్రన్థేన ।
ఇదం త్విదానీమవశిష్టమాశఙ్క్యతే —
యదుక్తం ప్రధానస్యాశబ్దత్వమ్ ,
తదసిద్ధమ్ ,
కాసుచిచ్ఛాఖాసు ప్రధానసమర్పణాభాసానాం శబ్దానాం శ్రూయమాణత్వాత్ ।
అతః ప్రధానస్య కారణత్వం వేదసిద్ధమేవ మహద్భిః పరమర్షిభిః కపిలప్రభృతిభిః పరిగృహీతమితి ప్రసజ్యతే ।
తద్యావత్తేషాం శబ్దానామన్యపరత్వం న ప్రతిపాద్యతే,
తావత్సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ జగతః కారణమితి ప్రతిపాదితమప్యాకులీభవేత్ ।
అతస్తేషామన్యపరత్వం దర్శయితుం పరః సన్దర్భః ప్రవర్తతే ॥
ఆనుమానికమప్యేకేషామితి చేన్న శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ ॥ ౧ ॥
ఆనుమానికమపి అనుమాననిరూపితమపి ప్రధానమ్ ,
ఎకేషాం శాఖినాం శబ్దవదుపలభ్యతే;
కాఠకే హి పఠ్యతే —
‘మహతః పరమవ్యక్తమవ్యక్తాత్పురుషః పరః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇతి;
తత్ర య ఎవ యన్నామానో యత్క్రమాశ్చ మహదవ్యక్తపురుషాః స్మృతిప్రసిద్ధాః,
త ఎవేహ ప్రత్యభిజ్ఞాయన్తే ।
తత్రావ్యక్తమితి స్మృతిప్రసిద్ధేః,
శబ్దాదిహీనత్వాచ్చ న వ్యక్తమవ్యక్తమితి వ్యుత్పత్తిసమ్భవాత్ ,
స్మృతిప్రసిద్ధం ప్రధానమభిధీయతే ।
అతస్తస్య శబ్దవత్త్వాదశబ్దత్వమనుపపన్నమ్ ।
తదేవ చ జగతః కారణం శ్రుతిస్మృతిన్యాయప్రసిద్ధిభ్య ఇతి చేత్ ,
నైతదేవమ్ —
న హ్యేతత్కాఠకవాక్యం స్మృతిప్రసిద్ధయోర్మహదవ్యక్తయోరస్తిత్వపరమ్ ।
న హ్యత్ర యాదృశం స్మృతిప్రసిద్ధం స్వతన్త్రం కారణం త్రిగుణం ప్రధానమ్ ,
తాదృశం ప్రత్యభిజ్ఞాయతే ।
శబ్దమాత్రం హ్యత్రావ్యక్తమితి ప్రత్యభిజ్ఞాయతే ।
స చ శబ్దః —
న వ్యక్తమవ్యక్తమితి —
యౌగికత్వాత్ అన్యస్మిన్నపి సూక్ష్మే సుదుర్లక్ష్యే చ ప్రయుజ్యతే ।
న చాయం కస్మింశ్చిద్రూఢః ।
యా తు ప్రధానవాదినాం రూఢిః,
సా తేషామేవ పారిభాషికీ సతీ న వేదార్థనిరూపణే కారణభావం ప్రతిపద్యతే ।
న చ క్రమమాత్రసామాన్యాత్సమానార్థప్రతిపత్తిర్భవతి,
అసతి తద్రూపప్రత్యభిజ్ఞానే ।
న హ్యశ్వస్థానే గాం పశ్యన్నశ్వోఽయమిత్యమూఢోఽధ్యవస్యతి ।
ప్రకరణనిరూపణాయాం చాత్ర న పరపరికల్పితం ప్రధానం ప్రతీయతే,
శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేః ।
శరీరం హ్యత్ర రథరూపకవిన్యస్తమవ్యక్తశబ్దేన పరిగృహ్యతే ।
కుతః ?
ప్రకరణాత్ పరిశేషాచ్చ ।
తథా హ్యనన్తరాతీతో గ్రన్థ ఆత్మశరీరాదీనాం రథిరథాదిరూపకకౢప్తిం దర్శయతి —
‘ఆత్మానం రథినం విద్ధి శరీరం రథమేవ తు । బుద్ధిం తు సారథిం విద్ధి మనః ప్రగ్రహమేవ చ ॥’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౩)‘ఇన్ద్రియాణి హయానాహుర్విషయాంస్తేషు గోచరాన్ । ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౪) ఇతి ।
తైశ్చేన్ద్రియాదిభిరసంయతైః సంసారమధిగచ్ఛతి,
సంయతైస్త్వధ్వనః పారం తద్విష్ణోః పరమం పదమాప్నోతి ఇతి దర్శయిత్వా,
కిం తదధ్వనః పారం విష్ణోః పరమం పదమిత్యస్యామాకాఙ్క్షాయామ్ ,
తేభ్య ఎవ ప్రకృతేభ్యః ఇన్ద్రియాదిభ్యః పరత్వేన పరమాత్మానమధ్వనః పారం విష్ణోః పరమం పదం దర్శయతి —
‘ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యశ్చ పరం మనః । మనసస్తు పరా బుద్ధిర్బుద్ధేరాత్మా మహాన్పరః ॥’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౦)‘మహతః పరమవ్యక్తమవ్యక్తాత్పురుషః పరః । పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇతి;
తత్ర య ఎవేన్ద్రియాదయః పూర్వస్యాం రథరూపకకల్పనాయామశ్వాదిభావేన ప్రకృతాః,
త ఎవేహ పరిగృహ్యన్తే,
ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాపరిహారాయ ।
తత్ర ఇన్ద్రియమనోబుద్ధయస్తావత్పూర్వత్ర ఇహ చ సమానశబ్దా ఎవ ।
అర్థాస్తు యే శబ్దాదయో విషయా ఇన్ద్రియహయగోచరత్వేన నిర్దిష్టాః,
తేషాం చేన్ద్రియేభ్యః పరత్వమ్ ,
ఇన్ద్రియాణాం గ్రహత్వం విషయాణామతిగ్రహత్వమ్ ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధేః ।
విషయేభ్యశ్చ మనసః పరత్వమ్ ,
మనోమూలత్వాద్విషయేన్ద్రియవ్యవహారస్య ।
మనసస్తు పరా బుద్ధిః —
బుద్ధిం హ్యారుహ్య భోగ్యజాతం భోక్తారముపసర్పతి ।
బుద్ధేరాత్మా మహాన్పరః —
యః,
సః ‘
ఆత్మానం రథినం విద్ధి’
ఇతి రథిత్వేనోపక్షిప్తః ।
కుతః ?
ఆత్మశబ్దాత్ ,
భోక్తుశ్చ భోగోపకరణాత్పరత్వోపపత్తేః ।
మహత్త్వం చాస్య స్వామిత్వాదుపపన్నమ్ ।
అథవా — ‘
మనో మహాన్మతిర్బ్రహ్మా పూర్బుద్ధిః ఖ్యాతిరీశ్వరః ।
ప్రజ్ఞా సంవిచ్చితిశ్చైవ స్మృతిశ్చ పరిపఠ్యతే’
ఇతి స్మృతేః,
‘యో బ్రహ్మాణం విదధాతి పూర్వం యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౮) ఇతి చ శ్రుతేః ,
యా ప్రథమజస్య హిరణ్యగర్భస్య బుద్ధిః,
సా సర్వాసాం బుద్ధీనాం పరమా ప్రతిష్ఠా;
సేహ మహానాత్మేత్యుచ్యతే ।
సా చ పూర్వత్ర బుద్ధిగ్రహణేనైవ గృహీతా సతీ హిరుగిహోపదిశ్యతే,
తస్యా అప్యస్మదీయాభ్యో బుద్ధిభ్యః పరత్వోపపత్తేః ।
ఎతస్మింస్తు పక్షే పరమాత్మవిషయేణైవ పరేణ పురుషగ్రహణేన రథిన ఆత్మనో గ్రహణం ద్రష్టవ్యమ్,
పరమార్థతః పరమాత్మవిజ్ఞానాత్మనోర్భేదాభావాత్ ।
తదేవం శరీరమేవైకం పరిశిష్యతే తేషు ।
ఇతరాణీన్ద్రియాదీని ప్రకృతాన్యేవ పరమపదదిదర్శయిషయా సమనుక్రామన్పరిశిష్యమాణేనేహాన్త్యేనావ్యక్తశబ్దేన పరిశిష్యమాణం ప్రకృతం శరీరం దర్శయతీతి గమ్యతే ।
శరీరేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనాసంయుక్తస్య హ్యవిద్యావతో భోక్తుః శరీరాదీనాం రథాదిరూపకకల్పనయా సంసారమోక్షగతినిరూపణేన ప్రత్యగాత్మబ్రహ్మావగతిరిహ వివక్షితా ।
తథా చ ‘ఎష సర్వేషు భూతేషు గూఢోఽత్మా న ప్రకాశతే । దృశ్యతే త్వగ్ర్యయా బుద్ధ్యా సూక్ష్మయా సూక్ష్మదర్శిభిః’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౨) ఇతి వైష్ణవస్య పరమపదస్య దురవగమత్వముక్త్వా తదవగమార్థం యోగం దర్శయతి —
‘యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ ప్రాజ్ఞస్తద్యచ్ఛేజ్జ్ఞాన ఆత్మని । జ్ఞానమాత్మని మహతి నియచ్ఛేత్తద్యచ్ఛేచ్ఛాన్త ఆత్మని’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౩) ఇతి ।
ఎతదుక్తం భవతి —
వాచం మనసి సంయచ్ఛేత్ వాగాదిబాహ్యేన్ద్రియవ్యాపారముత్సృజ్య మనోమాత్రేణావతిష్ఠేత ।
మనోఽపి విషయవికల్పాభిముఖం వికల్పదోషదర్శనేన జ్ఞానశబ్దోదితాయాం బుద్ధావధ్యవసాయస్వభావాయాం ధారయేత్ తామపి బుద్ధిం మహత్యాత్మని భోక్తరి అగ్ర్యాయాం వా బుద్ధౌ సూక్ష్మతాపాదనేన నియచ్ఛేత్ మహాన్తం త్వాత్మానం శాన్త ఆత్మని ప్రకరణవతి పరస్మిన్పురుషే పరస్యాం కాష్ఠాయాం ప్రతిష్ఠాపయేదితి ।
తదేవం పూర్వాపరాలోచనాయాం నాస్త్యత్ర పరపరికల్పితస్య ప్రధానస్యావకాశః ॥ ౧ ॥
సూక్ష్మం తు తదర్హత్వాత్ ॥ ౨ ॥
ఉక్తమేతత్ —
ప్రకరణపరిశేషాభ్యాం శరీరమవ్యక్తశబ్దమ్ ,
న ప్రధానమితి ।
ఇదమిదానీమాశఙ్క్యతే —
కథమవ్యక్తశబ్దార్హత్వం శరీరస్య,
యావతా స్థూలత్వాత్స్పష్టతరమిదం శరీరం వ్యక్తశబ్దార్హమ్ ,
అస్పష్టవచనస్త్వవ్యక్తశబ్ద ఇతి ।
అత ఉత్తరముచ్యతే —
సూక్ష్మం తు ఇహ కారణాత్మనా శరీరం వివక్ష్యతే,
సూక్ష్మస్యావ్యక్తశబ్దార్హత్వాత్ ।
యద్యపి స్థూలమిదం శరీరం న స్వయమవ్యక్తశబ్దమర్హతి,
తథాపి తస్య త్వారమ్భకం భూతసూక్ష్మమవ్యక్తశబ్దమర్హతి ।
ప్రకృతిశబ్దశ్చ వికారే దృష్టః —
యథా ‘గోభిః శ్రీణీత మత్సరమ్’ (ఋ. సం. ౯ । ౪౬ । ౪) ఇతి ।
శ్రుతిశ్చ —
‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇతీదమేవ వ్యాకృతనామరూపవిభిన్నం జగత్ప్రాగవస్థాయాం పరిత్యక్తవ్యాకృతనామరూపం బీజశక్త్యవస్థమవ్యక్తశబ్దయోగ్యం దర్శయతి ॥ ౨ ॥
తదధీనత్వాదర్థవత్ ॥ ౩ ॥
అత్రాహ —
యది జగదిదమనభివ్యక్తనామరూపం బీజాత్మకం ప్రాగవస్థమవ్యక్తశబ్దార్హమభ్యుపగమ్యేత,
తదాత్మనా చ శరీరస్యాప్యవ్యక్తశబ్దార్హత్వం ప్రతిజ్ఞాయేత,
స ఎవ తర్హి ప్రధానకారణవాద ఎవం సత్యాపద్యేత;
అస్యైవ జగతః ప్రాగవస్థాయాః ప్రధానత్వేనాభ్యుపగమాదితి ।
అత్రోచ్యతే —
యది వయం స్వతన్త్రాం కాఞ్చిత్ప్రాగవస్థాం జగతః కారణత్వేనాభ్యుపగచ్ఛేమ,
ప్రసఞ్జయేమ తదా ప్రధానకారణవాదమ్ ।
పరమేశ్వరాధీనా త్వియమస్మాభిః ప్రాగవస్థా జగతోఽభ్యుపగమ్యతే,
న స్వతన్త్రా ।
సా చావశ్యాభ్యుపగన్తవ్యా ।
అర్థవతీ హి సా ।
న హి తయా వినా పరమేశ్వరస్య స్రష్టృత్వం సిధ్యతి ।
శక్తిరహితస్య తస్య ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః ।
ముక్తానాం చ పునరనుత్పత్తిః ।
కుతః ?
విద్యయా తస్యా బీజశక్తేర్దాహాత్ ।
అవిద్యాత్మికా హి బీజశక్తిరవ్యక్తశబ్దనిర్దేశ్యా పరమేశ్వరాశ్రయా మాయామయీ మహాసుషుప్తిః,
యస్యాం స్వరూపప్రతిబోధరహితాః శేరతే సంసారిణో జీవాః ।
తదేతదవ్యక్తం క్వచిదాకాశశబ్దనిర్దిష్టమ్ —
‘ఎతస్మిన్ను ఖల్వక్షరే గార్గ్యాకాశ ఓతశ్చ ప్రోతశ్చ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇతి శ్రుతేః;
క్వచిదక్షరశబ్దోదితమ్ —
‘అక్షరాత్పరతః పరః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి శ్రుతేః;
క్వచిన్మాయేతి సూచితమ్ —
‘మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౦) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ ।
అవ్యక్తా హి సా మాయా,
తత్త్వాన్యత్వనిరూపణస్యాశక్యత్వాత్ ।
తదిదం ‘
మహతః పరమవ్యక్తమ్’
ఇత్యుక్తమ్ —
అవ్యక్తప్రభవత్వాన్మహతః,
యదా హైరణ్యగర్భీ బుద్ధిర్మహాన్ ।
యదా తు జీవో మహాన్ తదాప్యవ్యక్తాధీనత్వాజ్జీవభావస్య మహతః పరమవ్యక్తమిత్యుక్తమ్ ।
అవిద్యా హ్యవ్యక్తమ్;
అవిద్యావత్త్వేనైవ జీవస్య సర్వః సంవ్యవహారః సన్తతో వర్తతే ।
తచ్చ అవ్యక్తగతం మహతః పరత్వమభేదోపచారాత్తద్వికారే శరీరే పరికల్ప్యతే ।
సత్యపి శరీరవదిన్ద్రియాదీనాం తద్వికారత్వావిశేషే శరీరస్యైవాభేదోపచారాదవ్యక్తశబ్దేన గ్రహణమ్ ,
ఇన్ద్రియాదీనాం స్వశబ్దైరేవ గృహీతత్వాత్ ,
పరిశిష్టత్వాచ్చ శరీరస్య ॥
అన్యే తు వర్ణయన్తి —
ద్వివిధం హి శరీరం స్థూలం సూక్ష్మం చ;
స్థూలమ్ ,
యదిదముపలభ్యతే;
సూక్ష్మమ్ ,
యదుత్తరత్ర వక్ష్యతే —
‘తదన్తరప్రతిపత్తౌ రంహతి సమ్పరిష్వక్తః ప్రశ్ననిరూపణాభ్యామ్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి ।
తచ్చోభయమపి శరీరమవిశేషాత్పూర్వత్ర రథత్వేన సఙ్కీర్తితమ్;
ఇహ తు సూక్ష్మమవ్యక్తశబ్దేన పరిగృహ్యతే,
సూక్ష్మస్యావ్యక్తశబ్దార్హత్వాత్;
తదధీనత్వాచ్చ బన్ధమోక్షవ్యవహారస్య జీవాత్తస్య పరత్వమ్ ।
యథార్థాధీనత్వాదిన్ద్రియవ్యాపారస్యేన్ద్రియేభ్యః పరత్వమర్థానామితి ।
తైస్త్వేతద్వక్తవ్యమ్ —
అవిశేషేణ శరీరద్వయస్య పూర్వత్ర రథత్వేన సఙ్కీర్తితత్వాత్ ,
సమానయోః ప్రకృతత్వపరిశిష్టత్వయోః,
కథం సూక్ష్మమేవ శరీరమిహ గృహ్యతే,
న పునః స్థూలమపీతి ।
ఆమ్నాతస్యార్థం ప్రతిపత్తుం ప్రభవామః,
నామ్నాతం పర్యనుయోక్తుమ్ ,
ఆమ్నాతం చావ్యక్తపదం సూక్ష్మమేవ ప్రతిపాదయితుం శక్నోతి,
నేతరత్ ,
వ్యక్తత్వాత్తస్యేతి చేత్ ,
న ।
ఎకవాక్యతాధీనత్వాదర్థప్రతిపత్తేః ।
న హీమే పూర్వోత్తరే ఆమ్నాతే ఎకవాక్యతామనాపద్య కఞ్చిదర్థం ప్రతిపాదయతః;
ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గాత్ ।
న చాకాఙ్క్షామన్తరేణైకవాక్యతాప్రతిపత్తిరస్తి ।
తత్రావిశిష్టాయాం శరీరద్వయస్య గ్రాహ్యత్వాకాఙ్క్షాయాం యథాకాఙ్క్షం సమ్బన్ధేఽనభ్యుపగమ్యమానే ఎకవాక్యతైవ బాధితా భవతి,
కుత ఆమ్నాతస్యార్థస్య ప్రతిపత్తిః ?
న చైవం మన్తవ్యమ్ —
దుఃశోధత్వాత్సూక్ష్మస్యైవ శరీరస్యేహ గ్రహణమ్ ,
స్థూలస్య తు దృష్టబీభత్సతయా సుశోధత్వాదగ్రహణమితి ।
యతో నైవేహ శోధనం కస్యచిద్వివక్ష్యతే ।
న హ్యత్ర శోధనవిధాయి కిఞ్చిదాఖ్యాతమస్తి ।
అనన్తరనిర్దిష్టత్వాత్తు కిం తద్విష్ణోః పరమం పదమితీదమిహ వివక్ష్యతే ।
తథాహీదమస్మాత్పరమిదమస్మాత్పరమిత్యుక్త్వా, ‘
పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్’
ఇత్యాహ ।
సర్వథాపి త్వానుమానికనిరాకరణోపపత్తేః,
తథా నామాస్తు;
న నః కిఞ్చిచ్ఛిద్యతే ॥ ౩ ॥
జ్ఞేయత్వావచనాచ్చ ॥ ౪ ॥
జ్ఞేయత్వేన చ సాఙ్ఖ్యైః ప్రధానం స్మర్యతే, గుణపురుషాన్తరజ్ఞానాత్కైవల్యమితి వదద్భిః — న హి గుణస్వరూపమజ్ఞాత్వా గుణేభ్యః పురుషస్యాన్తరం శక్యం జ్ఞాతుమితి । క్వచిచ్చ విభూతివిశేషప్రాప్తయే ప్రధానం జ్ఞేయమితి స్మరన్తి । న చేదమిహావ్యక్తం జ్ఞేయత్వేనోచ్యతే । పదమాత్రం హ్యవ్యక్తశబ్దః, నేహావ్యక్తం జ్ఞాతవ్యముపాసితవ్యం చేతి వాక్యమస్తి । న చానుపదిష్టం పదార్థజ్ఞానం పురుషార్థమితి శక్యం ప్రతిపత్తుమ్ । తస్మాదపి నావ్యక్తశబ్దేన ప్రధానమభిధీయతే । అస్మాకం తు రథరూపకకౢప్తశరీరాద్యనుసరణేన విష్ణోరేవ పరమం పదం దర్శయితుమయముపన్యాస ఇత్యనవద్యమ్ ॥ ౪ ॥
వదతీతి చేన్న ప్రాజ్ఞో హి ప్రకరణాత్ ॥ ౫ ॥
అత్రాహ సాఙ్ఖ్యః —
జ్ఞేయత్వావచనాత్ ,
ఇత్యసిద్ధమ్ ।
కథమ్ ?
శ్రూయతే హ్యుత్తరత్రావ్యక్తశబ్దోదితస్య ప్రధానస్య జ్ఞేయత్వవచనమ్ —
‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయం తథారసం నిత్యమగన్ధవచ్చ యత్ । అనాద్యనన్తం మహతః పరం ధ్రువం నిచాయ్య తం మృత్యుముఖాత్ప్రముచ్యతే’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇతి ।
అత్ర హి యాదృశం శబ్దాదిహీనం ప్రధానం మహతః పరం స్మృతౌ నిరూపితమ్ ,
తాదృశమేవ నిచాయ్యత్వేన నిర్దిష్టమ్ ।
తస్మాత్ప్రధానమేవేదమ్ ।
తదేవ చావ్యక్తశబ్దనిర్దిష్టమితి ।
అత్ర బ్రూమః —
నేహ ప్రధానం నిచాయ్యత్వేన నిర్దిష్టమ్ ।
ప్రాజ్ఞో హీహ పరమాత్మా నిచాయ్యత్వేన నిర్దిష్ట ఇతి గమ్యతే ।
కుతః ?
ప్రకరణాత్ ।
ప్రాజ్ఞస్య హి ప్రకరణం వితతం వర్తతే — ‘
పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’
ఇత్యాదినిర్దేశాత్ , ‘
ఎష సర్వేషు భూతేషు గూఢోఽఽత్మా న ప్రకాశతే’
ఇతి చ దుర్జ్ఞానత్వవచనేన తస్యైవ జ్ఞేయత్వాకాఙ్క్షణాత్ , ‘
యచ్ఛోద్వాఙ్మనసీ ప్రాజ్ఞః’
ఇతి చ తజ్జ్ఞానాయైవ వాగాదిసంయమస్య విహితత్వాత్ ।
మృత్యుముఖప్రమోక్షణఫలత్వాచ్చ ।
న హి ప్రధానమాత్రం నిచాయ్య మృత్యుముఖాత్ప్రముచ్యత ఇతి సాఙ్ఖ్యైరిష్యతే ।
చేతనాత్మవిజ్ఞానాద్ధి మృత్యుముఖాత్ప్రముచ్యత ఇతి తేషామభ్యుపగమః ।
సర్వేషు వేదాన్తేషు ప్రాజ్ఞస్యైవాత్మనోఽశబ్దాదిధర్మత్వమభిలప్యతే ।
తస్మాన్న ప్రధానస్యాత్ర జ్ఞేయత్వమవ్యక్తశబ్దనిర్దిష్టత్వం వా ॥ ౫ ॥
త్రయాణామేవ చైవముపన్యాసః ప్రశ్నశ్చ ॥ ౬ ॥
అత్రాహ — యోఽయమాత్మవిషయః ప్రశ్నః — ‘యేయం ప్రేతే విచికిత్సా మనుష్యేఽస్తి’ ఇతి, కిం స ఎవాయమ్ ‘అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్’ ఇతి పునరనుకృష్యతే, కిం వా తతోఽన్యోఽయమపూర్వః ప్రశ్న ఉత్థాప్యత ఇతి । కిం చాతః ? స ఎవాయం ప్రశ్నః పునరనుకృష్యత ఇతి యద్యుచ్యేత, తదా ద్వయోరాత్మవిషయయోః ప్రశ్నయోరేకతాపత్తేరగ్నివిషయ ఆత్మవిషయశ్చ ద్వావేవ ప్రశ్నావిత్యతో న వక్తవ్యం త్రయాణాం ప్రశ్నోపన్యాసావితి । అథాన్యోఽయమపూర్వః ప్రశ్న ఉత్థాప్యత ఇత్యుచ్యేత, తతో యథైవ వరప్రదానవ్యతిరేకేణ ప్రశ్నకల్పనాయామదోషః; ఎవం ప్రశ్నవ్యతిరేకేణాపి ప్రధానోపన్యాసకల్పనాయామదోషః స్యాదితి ॥
అత్రోచ్యతే —
నైవ వయమిహ వరప్రదానవ్యతిరేకేణ ప్రశ్నం కఞ్చిత్కల్పయామః,
వాక్యోపక్రమసామర్థ్యాత్ ।
వరప్రదానోపక్రమా హి మృత్యునచికేతఃసంవాదరూపా వాక్యప్రవృత్తిః ఆ సమాప్తేః కఠవల్లీనాం లక్ష్యతే ।
మృత్యుః కిల నచికేతసే పిత్రా ప్రహితాయ త్రీన్వరాన్ప్రదదౌ ।
నచికేతాః కిల తేషాం ప్రథమేన వరేణ పితుః సౌమనస్యం వవ్రే,
ద్వితీయేనాగ్నివిద్యామ్ ,
తృతీయేనాత్మవిద్యామ్ — ‘
యేయం ప్రేతే’
ఇతి ‘వరాణామేష వరస్తృతీయః’ (క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౦) ఇతి లిఙ్గాత్ ।
తత్ర యది ‘
అన్యత్ర ధర్మాత్’
ఇత్యన్యోఽయమపూర్వః ప్రశ్న ఉత్థాప్యేత,
తతో వరప్రదానవ్యతిరేకేణాపి ప్రశ్నకల్పనాద్వాక్యం బాధ్యేత ।
నను ప్రష్టవ్యభేదాదపూర్వోఽయం ప్రశ్నో భవితుమర్హతి ।
పూర్వో హి ప్రశ్నో జీవవిషయః,
యేయం ప్రేతే విచికిత్సా మనుష్యేఽస్తి నాస్తీతి విచికిత్సాభిధానాత్ ।
జీవశ్చ ధర్మాదిగోచరత్వాత్ న ‘
అన్యత్ర ధర్మాత్’
ఇతి ప్రశ్నమర్హతి ।
ప్రాజ్ఞస్తు ధర్మాద్యతీతత్వాత్ ‘
అన్యత్ర ధర్మాత్’
ఇతి ప్రశ్నమర్హతి ।
ప్రశ్నచ్ఛాయా చ న సమానా లక్ష్యతే ।
పూర్వస్యాస్తిత్వనాస్తిత్వవిషయత్వాత్ ,
ఉత్తరస్య ధర్మాద్యతీతవస్తువిషయత్వాత్ ।
తస్మాత్ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ప్రశ్నభేదః;
న పూర్వస్యైవోత్తరత్రానుకర్షణమితి చేత్ ।
న;
జీవప్రాజ్ఞయోరేకత్వాభ్యుపగమాత్ ।
భవేత్ప్రష్టవ్యభేదాత్ప్రశ్నభేదో యద్యన్యో జీవః ప్రాజ్ఞాత్స్యాత్ ।
న త్వన్యత్వమస్తి, ‘
తత్త్వమసి’
ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేభ్యః ।
ఇహ చ ‘
అన్యత్ర ధర్మాత్’
ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనమ్ ‘న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ఇతి జన్మమరణప్రతిషేధేన ప్రతిపాద్యమానం శారీరపరమేశ్వరయోరభేదం దర్శయతి ।
సతి హి ప్రసఙ్గే ప్రతిషేధో భాగీ భవతి ।
ప్రసఙ్గశ్చ జన్మమరణయోః శరీరసంస్పర్శాచ్ఛారీరస్య భవతి,
న పరమేశ్వరస్య ।
తథా —
‘స్వప్నాన్తం జాగరితాన్తం చోభౌ యేనానుపశ్యతి । మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౪) ఇతి స్వప్నజాగరితదృశో జీవస్యైవ మహత్త్వవిభుత్వవిశేషణస్య మననేన శోకవిచ్ఛేదం దర్శయన్న ప్రాజ్ఞాదన్యో జీవ ఇతి దర్శయతి ।
ప్రాజ్ఞవిజ్ఞానాద్ధి శోకవిచ్ఛేద ఇతి వేదాన్తసిద్ధాన్తః ।
తథాగ్రే —
‘యదేవేహ తదముత్ర యదముత్ర తదన్విహ । మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇతి జీవప్రాజ్ఞభేదదృష్టిమపవదతి ।
తథా జీవవిషయస్యాస్తిత్వనాస్తిత్వప్రశ్నస్యానన్తరమ్ ‘
అన్యం వరం నచికేతో వృణీష్వ’
ఇత్యారభ్య మృత్యునా తైస్తైః కామైః ప్రలోభ్యమానోఽపి నచికేతా యదా న చచాల,
తదైనం మృత్యురభ్యుదయనిఃశ్రేయసవిభాగప్రదర్శనేన విద్యావిద్యావిభాగప్రదర్శనేన చ ‘విద్యాభీప్సినం నచికేతసం మన్యే న త్వా కామా బహవోఽలోలుపన్త’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇతి ప్రశస్య ప్రశ్నమపి తదీయం ప్రశంసన్యదువాచ —
‘తం దుర్దర్శం గూఢమనుప్రవిష్టం గుహాహితం గహ్వరేష్ఠం పురాణమ్ । అధ్యాత్మయోగాధిగమేన దేవం మత్వా ధీరో హర్షశోకౌ జహాతి’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౨) ఇతి,
తేనాపి జీవప్రాజ్ఞయోరభేద ఎవేహ వివక్షిత ఇతి గమ్యతే ।
యత్ప్రశ్ననిమిత్తాం చ ప్రశంసాం మహతీం మృత్యోః ప్రత్యపద్యత నచికేతాః,
యది తం విహాయ ప్రశంసానన్తరమన్యమేవ ప్రశ్నముపక్షిపేత్ ,
అస్థాన ఎవ సా సర్వా ప్రశంసా ప్రసారితా స్యాత్ ।
తస్మాత్ ‘
యేయం ప్రేతే’
ఇత్యస్యైవ ప్రశ్నస్యైతదనుకర్షణమ్ ‘
అన్యత్ర ధర్మాత్’
ఇతి ।
యత్తు ప్రశ్నచ్ఛాయావైలక్షణ్యముక్తమ్ ,
తదదూషణమ్ ।
తదీయస్యైవ విశేషస్య పునః పృచ్ఛ్యమానత్వాత్ ।
పూర్వత్ర హి దేహాదివ్యతిరిక్తస్యాత్మనోఽస్తిత్వం పృష్టమ్ ,
ఉత్తరత్ర తు తస్యైవాసంసారిత్వం పృచ్ఛ్యత ఇతి ।
యావద్ధ్యవిద్యా న నివర్తతే,
తావద్ధర్మాదిగోచరత్వం జీవస్య జీవత్వం చ న నివర్తతే ।
తన్నివృత్తౌ తు ప్రాజ్ఞ ఎవ ‘
తత్త్వమసి’
ఇతి శ్రుత్యా ప్రత్యాయ్యతే ।
న చావిద్యావత్త్వే తదపగమే చ వస్తునః కశ్చిద్విశేషోఽస్తి ।
యథా కశ్చిత్సంతమసే పతితాం కాఞ్చిద్రజ్జుమహిం మన్యమానో భీతో వేపమానః పలాయతే,
తం చాపరో బ్రూయాత్ ‘
మా భైషీః నాయమహిః రజ్జురేవ’
ఇతి ।
స చ తదుపశ్రుత్యాహికృతం భయముత్సృజేద్వేపథుం పలాయనం చ ।
న త్వహిబుద్ధికాలే తదపగమకాలే చ వస్తునః కశ్చిద్విశేషః స్యాత్ —
తథైవైతదపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
తతశ్చ ‘
న జాయతే మ్రియతే వా’
ఇత్యేవమాద్యపి భవత్యస్తిత్వనాస్తిత్వప్రశ్నస్య ప్రతివచనమ్ ।
సూత్రం త్వవిద్యాకల్పితజీవప్రాజ్ఞభేదాపేక్షయా యోజయితవ్యమ్ —
ఎకత్వేఽపి హ్యాత్మవిషయస్య ప్రశ్నస్య ప్రాయణావస్థాయాం దేహవ్యతిరిక్తాస్తిత్వమాత్రవిచికిత్సనాత్కర్తృత్వాదిసంసారస్వభావానపోహనాచ్చ పూర్వస్య పర్యాయస్య జీవవిషయత్వముత్ప్రేక్ష్యతే,
ఉత్తరస్య తు ధర్మాద్యత్యయసఙ్కీర్తనాత్ప్రాజ్ఞవిషయత్వమితి ।
తతశ్చ యుక్తా అగ్నిజీవపరమాత్మకల్పనా ।
ప్రధానకల్పనాయాం తు న వరప్రదానం న ప్రశ్నో న ప్రతివచనమితి వైషమ్యమ్ ॥ ౬ ॥
చమసవదవిశేషాత్ ॥ ౮ ॥
పునరపి ప్రధానవాదీ అశబ్దత్వం ప్రధానస్యాసిద్ధమిత్యాహ ।
కస్మాత్ ?
మన్త్రవర్ణాత్ —
‘అజామేకాం లోహితశుక్లకృష్ణాం బహ్వీః ప్రజాః సృజమానాం సరూపాః । అజో హ్యేకో జుషమాణోఽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోఽన్యః’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇతి ।
అత్ర హి మన్త్రే లోహితశుక్లకృష్ణశబ్దైః రజఃసత్త్వతమాంస్యభిధీయన్తే ।
లోహితం రజః,
రఞ్జనాత్మకత్వాత్ ।
శుక్లం సత్త్వమ్ ,
ప్రకాశాత్మకత్వాత్ ।
కృష్ణం తమః,
ఆవరణాత్మకత్వాత్ ।
తేషాం సామ్యావస్థా అవయవధర్మైర్వ్యపదిశ్యతే —
లోహితశుక్లకృష్ణేతి ।
న జాయత ఇతి చ అజా స్యాత్ , ‘
మూలప్రకృతిరవికృతిః’
ఇత్యభ్యుపగమాత్ ।
నన్వజాశబ్దశ్ఛాగాయాం రూఢః ।
బాఢమ్ ।
సా తు రూఢిరిహ నాశ్రయితుం శక్యా,
విద్యాప్రకరణాత్ ।
సా చ బహ్వీః ప్రజాస్త్రైగుణ్యాన్వితా జనయతి ।
తాం ప్రకృతిమజ ఎకః పురుషో జుషమాణః ప్రీయమాణః సేవమానో వా అనుశేతే —
తామేవావిద్యయా ఆత్మత్వేనోపగమ్య సుఖీ దుఃఖీ మూఢోఽహమిత్యవివేకితయా సంసరతి ।
అన్యః పునరజః పురుష ఉత్పన్నవివేకజ్ఞానో విరక్తో జహాత్యేనం ప్రకృతిం భుక్తభోగాం కృతభోగాపవర్గాం పరిత్యజతి —
ముచ్యత ఇత్యర్థః ।
తస్మాచ్ఛ్రుతిమూలైవ ప్రధానాదికల్పనా కాపిలానామిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
నానేన మన్త్రేణ శ్రుతిమత్త్వం సాఙ్ఖ్యవాదస్య శక్యమాశ్రయితుమ్ ।
న హ్యయం మన్త్రః స్వాతన్త్ర్యేణ కఞ్చిదపి వాదం సమర్థయితుముత్సహతే।
సర్వత్రాపి యయా కయాచిత్కల్పనయా అజాత్వాదిసమ్పాదనోపపత్తేః,
సాఙ్ఖ్యవాద ఎవేహాభిప్రేత ఇతి విశేషావధారణకారణాభావాత్ ।
చమసవత్ —
యథా హి ‘అర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్నః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౨ । ౩) ఇత్యస్మిన్మన్త్రే స్వాతన్త్ర్యేణాయం నామాసౌ చమసోఽభిప్రేత ఇతి న శక్యతే నియన్తుమ్ ,
సర్వత్రాపి యథాకథఞ్చిదర్వాగ్బిలత్వాదికల్పనోపపత్తేః,
ఎవమిహాప్యవిశేషః ‘
అజామేకామ్’
ఇత్యస్య మన్త్రస్య ।
నాస్మిన్మన్త్రే ప్రధానమేవాజాభిప్రేతేతి శక్యతే నియన్తుమ్ ॥ ౮ ॥
తత్ర తు ‘ఇదం తచ్ఛిర ఎష హ్యర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్నః’ ఇతి వాక్యశేషాచ్చమసవిశేషప్రతిపత్తిర్భవతి । ఇహ పునః కేయమజా ప్రతిపత్తవ్యేత్యత్ర బ్రూమః —
జ్యోతిరుపక్రమా తు తథా హ్యధీయత ఎకే ॥ ౯ ॥
పరమేశ్వరాదుత్పన్నా జ్యోతిఃప్రముఖా తేజోబన్నలక్షణా చతుర్విధస్య భూతగ్రామస్య ప్రకృతిభూతేయమజా ప్రతిపత్తవ్యా ।
తుశబ్దోఽవధారణార్థః —
భూతత్రయలక్షణైవేయమజా విజ్ఞేయా,
న గుణత్రయలక్షణా ।
కస్మాత్ ?
తథా హ్యేకే శాఖినస్తేజోబన్నానాం పరమేశ్వరాదుత్పత్తిమామ్నాయ తేషామేవ రోహితాదిరూపతామామనన్తి — ‘
యదగ్నే రోహితం రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్లం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్య’
ఇతి ।
తాన్యేవేహ తేజోబన్నాని ప్రత్యభిజ్ఞాయన్తే,
రోహితాదిశబ్దసామాన్యాత్ ,
రోహితాదీనాం చ శబ్దానాం రూపవిశేషేషు ముఖ్యత్వాద్భాక్తత్వాచ్చ గుణవిషయత్వస్య ।
అసన్దిగ్ధేన చ సన్దిగ్ధస్య నిగమనం న్యాయ్యం మన్యన్తే ।
తథేహాపి ‘బ్రహ్మవాదినో వదన్తి । కిఙ్కారణం బ్రహ్మ’ (శ్వే. ఉ. ౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య ‘తే ధ్యానయోగానుగతా అపశ్యన్దేవాత్మశక్తిం స్వగుణైర్నిగూఢామ్’ (శ్వే. ఉ. ౧ । ౩) ఇతి పారమేశ్వర్యాః శక్తేః సమస్తజగద్విధాయిన్యా వాక్యోపక్రమేఽవగమాత్ ।
వాక్యశేషేఽపి ‘
మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్’
ఇతి ‘యో యోనిం యోనిమధితిష్ఠత్యేకః’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౧) ఇతి చ తస్యా ఎవావగమాన్న స్వతన్త్రా కాచిత్ప్రకృతిః ప్రధానం నామాజామన్త్రేణామ్నాయత ఇతి శక్యతే వక్తుమ్ ।
ప్రకరణాత్తు సైవ దైవీ శక్తిరవ్యాకృతనామరూపా నామరూపయోః ప్రాగవస్థా అనేనాపి మన్త్రేణామ్నాయత ఇత్యుచ్యతే ।
తస్యాశ్చ స్వవికారవిషయేణ త్రైరూప్యేణ త్రైరూప్యముక్తమ్ ॥ ౯ ॥
కథం పునస్తేజోబన్నానాం త్రైరూప్యేణ త్రిరూపా అజా ప్రతిపత్తుం శక్యతే, యావతా న తావత్తేజోబన్నేష్వజాకృతిరస్తి, న చ తేజోబన్నానాం జాతిశ్రవణాదజాతినిమిత్తోఽప్యజాశబ్దః సమ్భవతీతి; అత ఉత్తరం పఠతి —
కల్పనోపదేశాచ్చ మధ్వాదివదవిరోధః ॥ ౧౦ ॥
నాయమజాకృతినిమిత్తోఽజాశబ్దః ।
నాపి యౌగికః ।
కిం తర్హి ?
కల్పనోపదేశోఽయమ్ —
అజారూపకకౢప్తిస్తేజోబన్నలక్షణాయాశ్చరాచరయోనేరుపదిశ్యతే ।
యథా హి లోకే యదృచ్ఛయా కాచిదజా రోహితశుక్లకృష్ణవర్ణా స్యాద్బహుబర్కరా సరూపబర్కరా చ,
తాం చ కశ్చిదజో జుషమాణోఽనుశయీత,
కశ్చిచ్చైనాం భుక్తభోగాం జహ్యాత్ —
ఎవమియమపి తేజోబన్నలక్షణా భూతప్రకృతిస్త్రివర్ణా బహు సరూపం చరాచరలక్షణం వికారజాతం జనయతి,
అవిదుషా చ క్షేత్రజ్ఞేనోపభుజ్యతే,
విదుషా చ పరిత్యజ్యత ఇతి ।
న చేదమాశఙ్కితవ్యమ్ —
ఎకః క్షేత్రజ్ఞోఽనుశేతే అన్యో జహాతీత్యతః క్షేత్రజ్ఞభేదః పారమార్థికః పరేషామిష్టః ప్రాప్నోతీతి ।
న హీయం క్షేత్రజ్ఞభేదప్రతిపిపాదయిషా ।
కిన్తు బన్ధమోక్షవ్యవస్థాప్రతిపిపాదయిషా త్వేషా ।
ప్రసిద్ధం తు భేదమనూద్య బన్ధమోక్షవ్యవస్థా ప్రతిపాద్యతే ।
భేదస్తూపాధినిమిత్తో మిథ్యాజ్ఞానకల్పితః;
న పారమార్థికః।
‘ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
మధ్వాదివత్ —
యథా ఆదిత్యస్యామధునో మధుత్వమ్,
వాచశ్చాధేనోర్ధేనుత్వమ్ ,
ద్యులోకాదీనాం చానగ్నీనామగ్నిత్వమ్ —
ఇత్యేవంజాతీయకం కల్ప్యతే,
ఎవమిదమనజాయా అజాత్వం కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
తస్మాదవిరోధస్తేజోబన్నేష్వజాశబ్దప్రయోగస్య ॥ ౧౦ ॥
న సంఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ ॥ ౧౧ ॥
ఎవం పరిహృతేఽప్యజామన్త్రే పునరన్యస్మాన్మన్త్రాత్సాఙ్ఖ్యః ప్రత్యవతిష్ఠతే —
‘యస్మిన్పఞ్చ పఞ్చజనా ఆకాశశ్చ ప్రతిష్ఠితః । తమేవ మన్య ఆత్మానం విద్వాన్బ్రహ్మామృతోఽమృతమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౭) ఇతి ।
అస్మిన్మన్త్రే పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి పఞ్చసంఖ్యావిషయా అపరా పఞ్చసంఖ్యా శ్రూయతే,
పఞ్చశబ్దద్వయదర్శనాత్ ।
త ఎతే పఞ్చ పఞ్చకాః పఞ్చవింశతిః సమ్పద్యన్తే ।
తయా చ పఞ్చవింశతిసంఖ్యయా యావన్తః సంఖ్యేయా ఆకాఙ్క్ష్యన్తే తావన్త్యేవ చ తత్త్వాని సాఙ్ఖ్యైః సంఖ్యాయన్తే — ‘
మూలప్రకృతిరవికృతిర్మహదాద్యాః ప్రకృతివికృతయః సప్త ।
షోడశకశ్చ వికారో న ప్రకృతిర్న వికృతిః పురుషః’
ఇతి ।
తయా శ్రుతిప్రసిద్ధయా పఞ్చవింశతిసంఖ్యయా తేషాం స్మృతిప్రసిద్ధానాం పఞ్చవింశతితత్త్వానాముపసఙ్గ్రహాత్ప్రాప్తం పునః శ్రుతిమత్త్వమేవ ప్రధానాదీనామ్ ॥
తతో బ్రూమః — న సంఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి ప్రధానాదీనాం శ్రుతిమత్త్వం ప్రత్యాశా కర్తవ్యా । కస్మాత్ ? నానాభావాత్ । నానా హ్యేతాని పఞ్చవింశతిస్తత్త్వాని । నైషాం పఞ్చశః పఞ్చశః సాధారణో ధర్మోఽస్తి, యేన పఞ్చవింశతేరన్తరాలే పరాః పఞ్చ పఞ్చ సంఖ్యా నివిశేరన్ । న హ్యేకనిబన్ధనమన్తరేణ నానాభూతేషు ద్విత్వాదికాః సంఖ్యా నివిశన్తే । అథోచ్యేత — పఞ్చవింశతిసంఖ్యైవేయమవయవద్వారేణ లక్ష్యతే, యథా ‘పఞ్చ సప్త చ వర్షాణి న వవర్ష శతక్రతుః’ ఇతి ద్వాదశవార్షికీమనావృష్టిం కథయన్తి, తద్వదితి; తదపి నోపపద్యతే । అయమేవాస్మిన్పక్షే దోషః, యల్లక్షణాశ్రయణీయా స్యాత్ । పరశ్చాత్ర పఞ్చశబ్దో జనశబ్దేన సమస్తః పఞ్చజనాః ఇతి, భాషికేణ స్వరేణైకపదత్వనిశ్చయాత్ । ప్రయోగాన్తరే చ ‘పఞ్చానాం త్వా పఞ్చజనానామ్’ (తై. సం. ౧ । ౬ । ౨ । ౨) ఇత్యైకపద్యైకస్వర్యైకవిభక్తికత్వావగమాత్ । సమస్తత్వాచ్చ న వీప్సా ‘పఞ్చ పఞ్చ’ ఇతి । తేన న పఞ్చకద్వయగ్రహణం పఞ్చ పఞ్చేతి । న చ పఞ్చసంఖ్యాయా ఎకస్యాః పఞ్చసంఖ్యయా పరయా విశేషణమ్ ‘పఞ్చ పఞ్చకాః’ ఇతి, ఉపసర్జనస్య విశేషణేనాసంయోగాత్ । నన్వాపన్నపఞ్చసంఖ్యాకా జనా ఎవ పునః పఞ్చసంఖ్యయా విశేష్యమాణాః పఞ్చవింశతిః ప్రత్యేష్యన్తే, యథా పఞ్చ పఞ్చపూల్య ఇతి పఞ్చవింశతిః పూలాః ప్రతీయన్తే, తద్వత్ । నేతి బ్రూమః । యుక్తం యత్పఞ్చపూలీశబ్దస్య సమాహారాభిప్రాయత్వాత్ కతీతి సత్యాం భేదాకాఙ్క్షాయాం పఞ్చ పఞ్చపూల్య ఇతి విశేషణమ్ । ఇహ తు పఞ్చ జనా ఇత్యాదిత ఎవ భేదోపాదానాత్కతీత్యసత్యాం భేదాకాఙ్క్షాయాం న పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి విశేషణం భవేత్ । భవదపీదం విశేషణం పఞ్చసంఖ్యాయా ఎవ భవేత్; తత్ర చోక్తో దోషః । తస్మాత్పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి న పఞ్చవింశతితత్త్వాభిప్రాయమ్ । అతిరేకాచ్చ న పఞ్చవింశతితత్త్వాభిప్రాయమ్ । అతిరేకో హి భవత్యాత్మాకాశాభ్యాం పఞ్చవింశతిసంఖ్యాయాః । ఆత్మా తావదిహ ప్రతిష్ఠాం ప్రత్యాధారత్వేన నిర్దిష్టః, ‘యస్మిన్’ ఇతి సప్తమీసూచితస్య ‘తమేవ మన్య ఆత్మానమ్’ ఇత్యాత్మత్వేనానుకర్షణాత్ । ఆత్మా చ చేతనః పురుషః; స చ పఞ్చవింశతావన్తర్గత ఎవేతి న తస్యైవాధారత్వమాధేయత్వం చ యుజ్యతే । అర్థాన్తరపరిగ్రహే చ తత్త్వసంఖ్యాతిరేకః సిద్ధాన్తవిరుద్ధః ప్రసజ్యేత । తథా ‘ఆకాశశ్చ ప్రతిష్ఠితః’ ఇత్యాకాశస్యాపి పఞ్చవింశతావన్తర్గతస్య న పృథగుపాదానం న్యాయ్యమ్; అర్థాన్తరపరిగ్రహే చోక్తం దూషణమ్ । కథం చ సంఖ్యామాత్రశ్రవణే సత్యశ్రుతానాం పఞ్చవింశతితత్త్వానాముపసఙ్గ్రహః ప్రతీయేత ? జనశబ్దస్య తత్త్వేష్వరూఢత్వాత్ , అర్థాన్తరోపసఙ్గ్రహేఽపి సంఖ్యోపపత్తేః । కథం తర్హి పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి ? ఉచ్యతే — ‘దిక్సంఖ్యే సంజ్ఞాయామ్’ (పా. సూ. ౨ । ౧ । ౫౦) ఇతి విశేషస్మరణాత్సంజ్ఞాయామేవ పఞ్చశబ్దస్య జనశబ్దేన సమాసః । తతశ్చ రూఢత్వాభిప్రాయేణైవ కేచిత్పఞ్చజనా నామ వివక్ష్యన్తే, న సాఙ్ఖ్యతత్త్వాభిప్రాయేణ । తే కతీత్యస్యామాకాఙ్క్షాయాం పునః పఞ్చేతి ప్రయుజ్యతే । పఞ్చజనా నామ యే కేచిత్ , తే చ పఞ్చైవేత్యర్థః, సప్తర్షయః సప్తేతి యథా ॥ ౧౧ ॥
కే పునస్తే పఞ్చజనా నామేతి, తదుచ్యతే —
ప్రాణాదయో వాక్యశేషాత్ ॥ ౧౨ ॥
‘
యస్మిన్పఞ్చ పఞ్చజనాః’
ఇత్యత ఉత్తరస్మిన్మన్త్రే బ్రహ్మస్వరూపనిరూపణాయ ప్రాణాదయః పఞ్చ నిర్దిష్టాః — ‘
ప్రాణస్య ప్రాణముత చక్షుషశ్చక్షురుత శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమన్నస్యాన్నం మనసో యే మనో విదుః’
ఇతి ।
తేఽత్ర వాక్యశేషగతాః సన్నిధానాత్పఞ్చజనా వివక్ష్యన్తే ।
కథం పునః ప్రాణాదిషు జనశబ్దప్రయోగః ?
తత్త్వేషు వా కథం జనశబ్దప్రయోగః ?
సమానే తు ప్రసిద్ధ్యతిక్రమే వాక్యశేషవశాత్ప్రాణాదయ ఎవ గ్రహీతవ్యా భవన్తి ।
జనసమ్బన్ధాచ్చ ప్రాణాదయో జనశబ్దభాజో భవన్తి ।
జనవచనశ్చ పురుషశబ్దః ప్రాణేషు ప్రయుక్తః —
‘తే వా ఎతే పఞ్చ బ్రహ్మపురుషాః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౬) ఇత్యత్ర ।
‘ప్రాణో పితా ప్రాణో హ మాతా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాది చ బ్రాహ్మణమ్ ।
సమాసబలాచ్చ సముదాయస్య రూఢత్వమవిరుద్ధమ్ ।
కథం పునరసతి ప్రథమప్రయోగే రూఢిః శక్యాశ్రయితుమ్ ?
శక్యా ఉద్భిదాదివదిత్యాహ —
ప్రసిద్ధార్థసన్నిధానే హ్యప్రసిద్ధార్థః శబ్దః ప్రయుజ్యమానః సమభివ్యాహారాత్తద్విషయో నియమ్యతే;
యథా ‘
ఉద్భిదా యజేత’ ‘
యూపం ఛినత్తి’ ‘
వేదిం కరోతి’
ఇతి ।
తథా అయమపి పఞ్చజనశబ్దః సమాసాన్వాఖ్యానాదవగతసంజ్ఞాభావః సంజ్ఞ్యాకాఙ్క్షీ వాక్యశేషసమభివ్యాహృతేషు ప్రాణాదిషు వర్తిష్యతే ।
కైశ్చిత్తు దేవాః పితరో గన్ధర్వా అసురా రక్షాంసి చ పఞ్చ పఞ్చజనా వ్యాఖ్యాతాః ।
అన్యైశ్చ చత్వారో వర్ణా నిషాదపఞ్చమాః పరిగృహీతాః ।
క్వచిచ్చ ‘యత్పాఞ్చజన్యయా విశా’ (ఋ. సం. ౮ । ౬౩ । ౭) ఇతి ప్రజాపరః ప్రయోగః పఞ్చజనశబ్దస్య దృశ్యతే ।
తత్పరిగ్రహేఽపీహ న కశ్చిద్విరోధః ।
ఆచార్యస్తు న పఞ్చవింశతేస్తత్త్వానామిహ ప్రతీతిరస్తీత్యేవంపరతయా ‘
ప్రాణాదయో వాక్యశేషాత్’
ఇతి జగాద ॥ ౧౨ ॥
భవేయుస్తావత్ప్రాణాదయః పఞ్చజనా మాధ్యన్దినానామ్ , యేఽన్నం ప్రాణాదిష్వామనన్తి । కాణ్వానాం తు కథం ప్రాణాదయః పఞ్చజనా భవేయుః, యేఽన్నం ప్రాణాదిషు నామనన్తీతి — అత ఉత్తరం పఠతి —
జ్యోతిషైకేషామసత్యన్నే ॥ ౧౩ ॥
అసత్యపి కాణ్వానామన్నే జ్యోతిషా తేషాం పఞ్చసంఖ్యా పూర్యేత । తేఽపి హి ‘యస్మిన్పఞ్చ పఞ్చజనాః’ ఇత్యతః పూర్వస్మిన్మన్త్రే బ్రహ్మస్వరూపనిరూపణాయైవ జ్యోతిరధీయతే ‘తద్దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిః’ ఇతి । కథం పునరుభయేషామపి తుల్యవదిదం జ్యోతిః పఠ్యమానం సమానమన్త్రగతయా పఞ్చసంఖ్యయా కేషాఞ్చిద్గృహ్యతే కేషాఞ్చిన్నేతి — అపేక్షాభేదాదిత్యాహ — మాధ్యన్దినానాం హి సమానమన్త్రపఠితప్రాణాదిపఞ్చజనలాభాన్నాస్మిన్మన్త్రాన్తరపఠితే జ్యోతిష్యపేక్షా భవతి । తదలాభాత్తు కాణ్వానాం భవత్యపేక్షా । అపేక్షాభేదాచ్చ సమానేఽపి మన్త్రే జ్యోతిషో గ్రహణాగ్రహణే । యథా సమానేఽప్యతిరాత్రే వచనభేదాత్షోడశినో గ్రహణాగ్రహణే, తద్వత్ । తదేవం న తావచ్ఛ్రుతిప్రసిద్ధిః కాచిత్ప్రధానవిషయాస్తి । స్మృతిన్యాయప్రసిద్ధీ తు పరిహరిష్యేతే ॥ ౧౩ ॥
కారణత్వేన చాకాశాదిషు యథావ్యపదిష్టోక్తేః ॥ ౧౪ ॥
సమాకర్షాత్ ॥ ౧౫ ॥
‘అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి నాత్రాసన్నిరాత్మకం కారణత్వేన శ్రావ్యతే ।
యతః ‘అసన్నేవ స భవతి । అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్ । అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద । సన్తమేనం తతో విదుః’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యసద్వాదాపవాదేనాస్తిత్వలక్షణం బ్రహ్మాన్నమయాదికోశపరమ్పరయా ప్రత్యగాత్మానం నిర్ధార్య, ‘
సోఽకామయత’
ఇతి తమేవ ప్రకృతం సమాకృష్య,
సప్రపఞ్చాం సృష్టిం తస్మాచ్ఛ్రావయిత్వా, ‘
తత్సత్యమిత్యాచక్షతే’
ఇతి చోపసంహృత్య, ‘
తదప్యేష శ్లోకో భవతి’
ఇతి తస్మిన్నేవ ప్రకృతేఽర్థే శ్లోకమిమముదాహరతి —
‘అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి ।
యది త్వసన్నిరాత్మకమస్మిఞ్శ్లోకేఽభిప్రేయేత,
తతోఽన్యసమాకర్షణేఽన్యస్యోదాహరణాదసమ్బద్ధం వాక్యమాపద్యేత ।
తస్మాన్నామరూపవ్యాకృతవస్తువిషయః ప్రాయేణ సచ్ఛబ్దః ప్రసిద్ధ ఇతి తద్వ్యాకరణాభావాపేక్షయా ప్రాగుత్పత్తేః సదేవ బ్రహ్మాసదివాసీదిత్యుపచర్యతే ।
ఎషైవ ‘అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యత్రాపి యోజనా, ‘
తత్సదాసీత్’
ఇతి సమాకర్షణాత్;
అత్యన్తాభావాభ్యుపగమే హి ‘
తత్సదాసీత్’
ఇతి కిం సమాకృష్యేత ?
‘తద్ధైక ఆహురసదేవేదమగ్ర ఆసీత్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యత్రాపి న శ్రుత్యన్తరాభిప్రాయేణాయమేకీయమతోపన్యాసః,
క్రియాయామివ వస్తుని వికల్పస్యాసమ్భవాత్ ।
తస్మాచ్ఛ్రుతిపరిగృహీతసత్పక్షదార్ఢ్యాయైవాయం మన్దమతిపరికల్పితస్యాసత్పక్షస్యోపన్యస్య నిరాస ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యత్రాపి న నిరధ్యక్షస్య జగతో వ్యాకరణం కథ్యతే, ‘
స ఎష ఇహ ప్రవిష్ట ఆ నఖాగ్రేభ్యః’
ఇత్యధ్యక్షస్య వ్యాకృతకార్యానుప్రవేశిత్వేన సమాకర్షాత్ ।
నిరధ్యక్షే వ్యాకరణాభ్యుపగమే హ్యనన్తరేణ ప్రకృతావలమ్బినా స ఇత్యనేన సర్వనామ్నా కః కార్యానుప్రవేశిత్వేన సమాకృష్యేత ?
చేతనస్య చాయమాత్మనః శరీరేఽనుప్రవేశః శ్రూయతే,
అనుప్రవిష్టస్య చేతనత్వశ్రవణాత్ — ‘
పశ్యꣳశ్చక్షుః శృణ్వఞ్శ్రోత్రం మన్వానో మనః’
ఇతి ।
అపి చ యాదృశమిదమద్యత్వే నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియమాణం జగత్సాధ్యక్షం వ్యాక్రియతే,
ఎవమాదిసర్గేఽపీతి గమ్యతే,
దృష్టవిపరీతకల్పనానుపపత్తేః ।
శ్రుత్యన్తరమపి ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి సాధ్యక్షామేవ జగతో వ్యాక్రియాం దర్శయతి । ‘
వ్యాక్రియత’
ఇత్యపి కర్మకర్తరి లకారః సత్యేవ పరమేశ్వరే వ్యాకర్తరి సౌకర్యమపేక్ష్య ద్రష్టవ్యః —
యథా లూయతే కేదారః స్వయమేవేతి సత్యేవ పూర్ణకే లవితరి ।
యద్వా కర్మణ్యేవైష లకారోఽర్థాక్షిప్తం కర్తారమపేక్ష్య ద్రష్టవ్యః —
యథా గమ్యతే గ్రామ ఇతి ॥ ౧౫ ॥
జగద్వాచిత్వాత్ ॥ ౧౬ ॥
కౌషీతకిబ్రాహ్మణే బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదే శ్రూయతే —
‘యో వై బాలాక ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తా యస్య వైతత్కర్మ స వై వేదితవ్యః’ (కౌ. బ్రా. ౪ । ౧౮) ఇతి ।
తత్ర కిం జీవో వేదితవ్యత్వేనోపదిశ్యతే,
ఉత ముఖ్యః ప్రాణః,
ఉత పరమాత్మేతి విశయః ।
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ?
ప్రాణ ఇతి ।
కుతః ? ‘
యస్య వైతత్కర్మ’
ఇతి శ్రవణాత్ ।
పరిస్పన్దలక్షణస్య చ కర్మణః ప్రాణాశ్రయత్వాత్ ।
వాక్యశేషే చ ‘
అథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’
ఇతి ప్రాణశబ్దదర్శనాత్ ।
ప్రాణశబ్దస్య చ ముఖ్యే ప్రాణే ప్రసిద్ధత్వాత్ ।
యే చైతే పురస్తాద్బాలాకినా ‘
ఆదిత్యే పురుషశ్చన్ద్రమసి పురుషః’
ఇత్యేవమాదయః పురుషా నిర్దిష్టాః,
తేషామపి భవతి ప్రాణః కర్తా,
ప్రాణావస్థావిశేషత్వాదాదిత్యాదిదేవతాత్మనామ్ —
‘కతమ ఎకో దేవ ఇతి ప్రాణ ఇతి స బ్రహ్మ త్యదిత్యాచక్షతే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౯) ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేః ।
జీవో వాయమిహ వేదితవ్యతయోపదిశ్యతే ।
తస్యాపి ధర్మాధర్మలక్షణం కర్మ శక్యతే శ్రావయితుమ్ — ‘
యస్య వైతత్కర్మ’
ఇతి ।
సోఽపి భోక్తృత్వాద్భోగోపకరణభూతానామేతేషాం పురుషాణాం కర్తోపపద్యతే ।
వాక్యశేషే చ జీవలిఙ్గమవగమ్యతే —
యత్కారణం వేదితవ్యతయోపన్యస్తస్య పురుషాణాం కర్తుర్వేదనాయోపేతం బాలాకిం ప్రతి బుబోధయిషురజాతశత్రుః సుప్తం పురుషమామన్త్ర్య ఆమన్త్రణశబ్దాశ్రవణాత్ప్రాణాదీనామభోక్తృత్వం ప్రతిబోధ్య యష్టిఘాతోత్థాపనాత్ప్రాణాదివ్యతిరిక్తం జీవం భోక్తారం ప్రతిబోధయతి ।
తథా పరస్తాదపి జీవలిఙ్గమవగమ్యతే —
‘తద్యథా శ్రేష్ఠీ స్వైర్భుఙ్క్తే యథా వా స్వాః శ్రేష్ఠినం భుఞ్జన్త్యేవమేవైష ప్రజ్ఞాత్మైతైరాత్మభిర్భుఙ్క్తే ఎవమేవైత ఆత్మాన ఎతమాత్మానం భుఞ్జన్తి’ (కౌ. బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇతి ।
ప్రాణభృత్త్వాచ్చ జీవస్యోపపన్నం ప్రాణశబ్దత్వమ్ ।
తస్మాజ్జీవముఖ్యప్రాణయోరన్యతర ఇహ గ్రహణీయః,
న పరమేశ్వరః,
తల్లిఙ్గానవగమాదిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
పరమేశ్వర ఎవాయమేతేషాం పురుషాణాం కర్తా స్యాత్ । కస్మాత్ ? ఉపక్రమసామర్థ్యాత్ । ఇహ హి బాలాకిరజాతశత్రుణా సహ ‘బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ ఇతి సంవదితుముపచక్రమే । స చ కతిచిదాదిత్యాద్యధికరణాన్పురుషానముఖ్యబ్రహ్మదృష్టిభాజ ఉక్త్వా తూష్ణీం బభూవ । తమజాతశత్రుః ‘మృషా వై ఖలు మా సంవదిష్ఠా బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ ఇత్యముఖ్యబ్రహ్మవాదితయాపోద్య, తత్కర్తారమన్యం వేదితవ్యతయోపచిక్షేప । యది సోఽప్యముఖ్యబ్రహ్మదృష్టిభాక్స్యాత్ , ఉపక్రమో బాధ్యేత । తస్మాత్పరమేశ్వర ఎవాయం భవితుమర్హతి । కర్తృత్వం చైతేషాం పురుషాణాం న పరమేశ్వరాదన్యస్య స్వాతన్త్ర్యేణావకల్పతే । ‘యస్య వైతత్కర్మ’ ఇత్యపి నాయం పరిస్పన్దలక్షణస్య ధర్మాధర్మలక్షణస్య వా కర్మణో నిర్దేశః, తయోరన్యతరస్యాప్యప్రకృతత్వాత్ , అసంశబ్దితత్వాచ్చ । నాపి పురుషాణామయం నిర్దేశః, ‘ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తా’ ఇత్యేవ తేషాం నిర్దిష్టత్వాత్ , లిఙ్గవచనవిగానాచ్చ । నాపి పురుషవిషయస్య కరోత్యర్థస్య క్రియాఫలస్య వాయం నిర్దేశః, కర్తృశబ్దేనైవ తయోరుపాత్తత్వాత్ । పారిశేష్యాత్ప్రత్యక్షసన్నిహితం జగత్సర్వనామ్నైతచ్ఛబ్దేన నిర్దిశ్యతే । క్రియత ఇతి చ తదేవ జగత్కర్మ । నను జగదప్యప్రకృతమసంశబ్దితం చ । సత్యమేతత్ । తథాప్యసతి విశేషోపాదానే సాధారణేనార్థేన సన్నిధానేన సన్నిహితవస్తుమాత్రస్యాయం నిర్దేశ ఇతి గమ్యతే, న విశిష్టస్య కస్యచిత్ , విశేషసన్నిధానాభావాత్ । పూర్వత్ర చ జగదేకదేశభూతానాం పురుషాణాం విశేషోపాదానాదవిశేషితం జగదేవేహోపాదీయత ఇతి గమ్యతే । ఎతదుక్తం భవతి — య ఎతేషాం పురుషాణాం జగదేకదేశభూతానాం కర్తా — కిమనేన విశేషేణ ? — యస్య కృత్స్నమేవ జగదవిశేషితం కర్మేతి వాశబ్ద ఎకదేశావచ్ఛిన్నకర్తృత్వవ్యావృత్త్యర్థః । యే బాలాకినా బ్రహ్మత్వాభిమతాః పురుషాః కీర్తితాః, తేషామబ్రహ్మత్వఖ్యాపనాయ విశేషోపాదానమ్ । ఎవం బ్రాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయేన సామాన్యవిశేషాభ్యాం జగతః కర్తా వేదితవ్యతయోపదిశ్యతే । పరమేశ్వరశ్చ సర్వజగతః కర్తా సర్వవేదాన్తేష్వవధారితః ॥ ౧౬ ॥
జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్నేతి చేత్తద్వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౭ ॥
అథ యదుక్తం వాక్యశేషగతాజ్జీవలిఙ్గాన్ముఖ్యప్రాణలిఙ్గాచ్చ తయోరేవాన్యతరస్యేహ గ్రహణం న్యాయ్యం న పరమేశ్వరస్యేతి,
తత్పరిహర్తవ్యమ్ ।
అత్రోచ్యతే —
పరిహృతం చైతత్ ‘నోపాసాత్రైవిధ్యాదాశ్రితత్వాదిహ తద్యోగాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౩౧) ఇత్యత్ర ।
త్రివిధం హ్యత్రోపాసనమేవం సతి ప్రసజ్యేత —
జీవోపాసనం ముఖ్యప్రాణోపాసనం బ్రహ్మోపాసనం చేతి ।
న చైతన్న్యాయ్యమ్ ।
ఉపక్రమోపసంహారాభ్యాం హి బ్రహ్మవిషయత్వమస్య వాక్యస్యావగమ్యతే ।
తత్రోపక్రమస్య తావద్బ్రహ్మవిషయత్వం దర్శితమ్ ।
ఉపసంహారస్యాపి నిరతిశయఫలశ్రవణాద్బ్రహ్మవిషయత్వం దృశ్యతే — ‘
సర్వాన్పాప్మనోఽపహత్య సర్వేషాం చ భూతానాం శ్రైష్ఠ్యం స్వారాజ్యమాధిపత్యం పర్యేతి య ఎవం వేద’
ఇతి ।
నన్వేవం సతి ప్రతర్దనవాక్యనిర్ణయేనైవేదమపి వాక్యం నిర్ణీయేత ।
న నిర్ణీయతే, ‘
యస్య వైతత్కర్మ’
ఇత్యస్య బ్రహ్మవిషయత్వేన తత్ర అనిర్ధారితత్వాత్ ।
తస్మాదత్ర జీవముఖ్యప్రాణశఙ్కా పునరుత్పద్యమానా నివర్త్యతే ।
ప్రాణశబ్దోఽపి బ్రహ్మవిషయో దృష్టః ‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ఇత్యత్ర ।
జీవలిఙ్గమప్యుపక్రమోపసంహారయోర్బ్రహ్మవిషయత్వాదభేదాభిప్రాయేణ యోజయితవ్యమ్ ॥ ౧౭ ॥
అన్యార్థం తు జైమినిః ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యామపి చైవమేకే ॥ ౧౮ ॥
అపి చ నైవాత్ర వివదితవ్యమ్ —
జీవప్రధానం వేదం వాక్యం స్యాత్ బ్రహ్మప్రధానం వేతి ।
యతోఽన్యార్థం జీవపరామర్శం బ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థమస్మిన్వాక్యే జైమినిరాచార్యో మన్యతే ।
కస్మాత్ ?
ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యామ్ ।
ప్రశ్నస్తావత్సుప్తపురుషప్రతిబోధనేన ప్రాణాదివ్యతిరిక్తే జీవే ప్రతిబోధితే పునర్జీవవ్యతిరిక్తవిషయో దృశ్యతే —
‘క్వైష ఎతద్బాలాకే పురుషోఽశయిష్ట క్వ వా ఎతదభూత్కుత ఎతదాగాత్’ (కౌ. బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇతి ।
ప్రతివచనమపి —
‘యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ (కౌ. బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇత్యాది, ‘
ఎతస్మాదాత్మనః ప్రాణా యథాయతనం విప్రతిష్ఠన్తే ప్రాణేభ్యో దేవా దేవేభ్యో లోకాః’
ఇతి చ ।
సుషుప్తికాలే చ పరేణ బ్రహ్మణా జీవ ఎకతాం గచ్ఛతి;
పరస్మాచ్చ బ్రహ్మణః ప్రాణాదికం జగజ్జాయత ఇతి వేదాన్తమర్యాదా ।
తస్మాద్యత్రాస్య జీవస్య నిఃసమ్బోధతాస్వచ్ఛతారూపః స్వాపః —
ఉపాధిజనితవిశేషవిజ్ఞానరహితం స్వరూపమ్ ,
యతస్తద్భ్రంశరూపమాగమనమ్ ,
సోఽత్ర పరమాత్మా వేదితవ్యతయా శ్రావిత ఇతి గమ్యతే ।
అపి చైవమేకే శాఖినో వాజసనేయినోఽస్మిన్నేవ బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదే స్పష్టం విజ్ఞానమయశబ్దేన జీవమామ్నాయ తద్వ్యతిరిక్తం పరమాత్మానమామనన్తి ‘య ఎష విజ్ఞానమయః పురుషః క్వైష తదాభూత్కుత ఎతదాగాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇతి ప్రశ్నే ।
ప్రతివచనేఽపి ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇతి ।
ఆకాశశబ్దశ్చ పరమాత్మని ప్రయుక్తః ‘దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౨) ఇత్యత్ర । ‘
సర్వ ఎత ఆత్మానో వ్యుచ్చరన్తి’
ఇతి చోపాధిమతామాత్మనామన్యతో వ్యుచ్చరణమామనన్తః పరమాత్మానమేవ కారణత్వేనామనన్తీతి గమ్యతే ।
ప్రాణనిరాకరణస్యాపి సుషుప్తపురుషోత్థాపనేన ప్రాణాదివ్యతిరిక్తోపదేశోఽభ్యుచ్చయః ॥ ౧౮ ॥
వాక్యాన్వయాత్ ॥ ౧౯ ॥
పరమాత్మోపదేశ ఎవాయమ్ ।
కస్మాత్ ?
వాక్యాన్వయాత్ ।
వాక్యం హీదం పౌర్వాపర్యేణావేక్ష్యమాణం పరమాత్మానం ప్రత్యన్వితావయవం లక్ష్యతే ।
కథమితి?
తదుపపాద్యతే — ‘
అమృతత్వస్య తు నాశాస్తి విత్తేన’
ఇతి యాజ్ఞవల్క్యాదుపశ్రుత్య ‘
యేనాహం నామృతా స్యాం కిమహం తేన కుర్యాం యదేవ భగవాన్వేద తదేవ మే బ్రూహి’
ఇత్యమృతత్వమాశాసానాయై మైత్రేయ్యై యాజ్ఞవల్క్య ఆత్మవిజ్ఞానమిదముపదిశతి ।
న చాన్యత్ర పరమాత్మవిజ్ఞానాదమృతత్వమస్తీతి శ్రుతిస్మృతివాదా వదన్తి ।
తథా చాత్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానముచ్యమానం నాన్యత్ర పరమకారణవిజ్ఞానాన్ముఖ్యమవకల్పతే ।
న చైతదౌపచారికమాశ్రయితుం శక్యమ్ ,
యత్కారణమాత్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాయానన్తరేణ గ్రన్థేన తదేవోపపాదయతి — ‘
బ్రహ్మ తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనో బ్రహ్మ వేద’
ఇత్యాదినా ।
యో హి బ్రహ్మక్షత్రాదికం జగదాత్మనోఽన్యత్ర స్వాతన్త్ర్యేణ లబ్ధసద్భావం పశ్యతి,
తం మిథ్యాదర్శినం తదేవ మిథ్యాదృష్టం బ్రహ్మక్షత్రాదికం జగత్పరాకరోతీతి భేదదృష్టిమపోద్య, ‘
ఇదꣳ సర్వం యదయమాత్మా’
ఇతి సర్వస్య వస్తుజాతస్యాత్మావ్యతిరేకమవతారయతి ।
‘దున్దుభ్యాదిదృష్టాన్తైశ్చ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౮) తమేవావ్యతిరేకం ద్రఢయతి ।
‘అస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౧) ఇత్యాదినా చ ప్రకృతస్యాత్మనో నామరూపకర్మప్రపఞ్చకారణతాం వ్యాచక్షాణః పరమాత్మానమేనం గమయతి ।
తథైవైకాయనప్రక్రియాయామపి సవిషయస్య సేన్ద్రియస్య సాన్తఃకరణస్య ప్రపఞ్చస్యైకాయనమనన్తరమబాహ్యం కృత్స్నం ప్రజ్ఞానఘనం వ్యాచక్షాణః పరమాత్మానమేనం గమయతి ।
తస్మాత్పరమాత్మన ఎవాయం దర్శనాద్యుపదేశ ఇతి గమ్యతే ॥ ౧౯ ॥
యత్పునరుక్తం ప్రియసంసూచితోపక్రమాద్విజ్ఞానాత్మన ఎవాయం దర్శనాద్యుపదేశ ఇతి, అత్ర బ్రూమః —
ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమాశ్మరథ్యః ॥ ౨౦ ॥
అస్త్యత్ర ప్రతిజ్ఞా — ‘ఆత్మని విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతం భవతి’ ‘ఇదꣳ సర్వం యదయమాత్మా’ ఇతి చ । తస్యాః ప్రతిజ్ఞాయాః సిద్ధిం సూచయత్యేతల్లిఙ్గమ్ , యత్ప్రియసంసూచితస్యాత్మనో ద్రష్టవ్యత్వాదిసఙ్కీర్తనమ్ । యది హి విజ్ఞానాత్మా పరమాత్మనోఽన్యః స్యాత్ , తతః పరమాత్మవిజ్ఞానేఽపి విజ్ఞానాత్మా న విజ్ఞాత ఇత్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం యత్ప్రతిజ్ఞాతమ్ , తద్ధీయేత । తస్మాత్ప్రతిజ్ఞాసిద్ధ్యర్థం విజ్ఞానాత్మపరమాత్మనోరభేదాంశేనోపక్రమణమిత్యాశ్మరథ్య ఆచార్యో మన్యతే ॥ ౨౦ ॥
ఉత్క్రమిష్యత ఎవంభావాదిత్యౌడులోమిః ॥ ౨౧ ॥
అవస్థితేరితి కాశకృత్స్నః ॥ ౨౨ ॥
అస్యైవ పరమాత్మనోఽనేనాపి విజ్ఞానాత్మభావేనావస్థానాదుపపన్నమిదమభేదేనోపక్రమణమితి కాశకృత్స్న ఆచార్యో మన్యతే ।
తథా చ బ్రాహ్మణమ్ —
‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇత్యేవంజాతీయకం పరస్యైవాత్మనో జీవభావేనావస్థానం దర్శయతి ।
మన్త్రవర్ణశ్చ —
‘సర్వాణి రూపాణి విచిత్య ధీరో నామాని కృత్వాభివదన్యదాస్తే’ (తై. ఆ. ౩ । ౧౨ । ౭) ఇత్యేవంజాతీయకః ।
న చ తేజఃప్రభృతీనాం సృష్టౌ జీవస్య పృథక్సృష్టిః శ్రుతా,
యేన పరస్మాదాత్మనోఽన్యస్తద్వికారో జీవః స్యాత్ ।
కాశకృత్స్నస్యాచార్యస్యావికృతః పరమేశ్వరో జీవః,
నాన్య ఇతి మతమ్ ।
ఆశ్మరథ్యస్య తు యద్యపి జీవస్య పరస్మాదనన్యత్వమభిప్రేతమ్ ,
తథాపి ‘
ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేః’
ఇతి సాపేక్షత్వాభిధానాత్కార్యకారణభావః కియానప్యభిప్రేత ఇతి గమ్యతే ।
ఔడులోమిపక్షే పునః స్పష్టమేవావస్థాన్తరాపేక్షౌ భేదాభేదౌ గమ్యేతే ।
తత్ర కాశకృత్స్నీయం మతం శ్రుత్యనుసారీతి గమ్యతే,
ప్రతిపిపాదయిషితార్థానుసారాత్ ‘
తత్త్వమసి’
ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
ఎవం చ సతి తజ్జ్ఞానాదమృతత్వమవకల్పతే ।
వికారాత్మకత్వే హి జీవస్యాభ్యుపగమ్యమానే వికారస్య ప్రకృతిసమ్బన్ధే ప్రలయప్రసఙ్గాన్న తజ్జ్ఞానాదమృతత్వమవకల్పేత ।
అతశ్చ స్వాశ్రయస్య నామరూపస్యాసమ్భవాదుపాధ్యాశ్రయం నామరూపం జీవే ఉపచర్యతే ।
అత ఎవోత్పత్తిరపి జీవస్య క్వచిదగ్నివిస్ఫులిఙ్గోదాహరణేన శ్రావ్యమాణా ఉపాధ్యాశ్రయైవ వేదితవ్యా ॥
యదప్యుక్తం ప్రకృతస్యైవ మహతో భూతస్య ద్రష్టవ్యస్య భూతేభ్యః సముత్థానం విజ్ఞానాత్మభావేన దర్శయన్విజ్ఞానాత్మన ఎవేదం ద్రష్టవ్యత్వం దర్శయతీతి,
తత్రాపీయమేవ త్రిసూత్రీ యోజయితవ్యా । ‘
ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమాశ్మరథ్యః’ —
ఇదమత్ర ప్రతిజ్ఞాతమ్ — ‘
ఆత్మని విదితే సర్వమిదం విదితం భవతి’
‘ఇదꣳ సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ఇతి చ;
ఉపపాదితం చ సర్వస్య నామరూపకర్మప్రపఞ్చస్యైకప్రసవత్వాదేకప్రలయత్వాచ్చ దున్దుభ్యాదిదృష్టాన్తైశ్చ కార్యకారణయోరవ్యతిరేకప్రతిపాదనాత్;
తస్యా ఎవ ప్రతిజ్ఞాయాః సిద్ధిం సూచయత్యేతల్లిఙ్గమ్ ,
యన్మహతో భూతస్య ద్రష్టవ్యస్య భూతేభ్యః సముత్థానం విజ్ఞానాత్మభావేన కథితమ్ ఇత్యాశ్మరథ్య ఆచార్యో మన్యతే —
అభేదే హి సత్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాతమవకల్పత ఇతి । ‘
ఉత్క్రమిష్యత ఎవంభావాదిత్యౌడులోమిః’ —
ఉత్క్రమిష్యతో విజ్ఞానాత్మనో జ్ఞానధ్యానాదిసామర్థ్యాత్సమ్ప్రసన్నస్య పరేణాత్మనైక్యసమ్భవాదిదమభేదాభిధానమిత్యౌడులోమిరాచార్యో మన్యతే । ‘
అవస్థితేరితి కాశకృత్స్నః’ —
అస్యైవ పరమాత్మనోఽనేనాపి విజ్ఞానాత్మభావేనావస్థానాదుపపన్నమిదమభేదాభిధానమితి కాశకృత్స్న ఆచార్యో మన్యతే ।
ననూచ్ఛేదాభిధానమేతత్ —
‘ఎతేభ్యో భూతేభ్యః సముత్థాయ తాన్యేవానువినశ్యతి న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౨) ఇతి ।
కథమేతదభేదాభిధానమ్ ?
నైష దోషః ।
విశేషవిజ్ఞానవినాశాభిప్రాయమేతద్వినాశాభిధానమ్ ,
నాత్మోచ్ఛేదాభిప్రాయమ్ । ‘
అత్రైవ మా భగవానమూముహన్న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తి’
ఇతి పర్యనుయుజ్య,
స్వయమేవ శ్రుత్యా అర్థాన్తరస్య దర్శితత్వాత్ — ‘
న వా అరేఽహం మోహం బ్రవీమ్యవినాశీ వా అరేఽయమాత్మానుచ్ఛిత్తిధర్మా మాత్రాఽసంసర్గస్త్వస్య భవతి’
ఇతి ।
ఎతదుక్తం భవతి —
కూటస్థనిత్య ఎవాయం విజ్ఞానఘన ఆత్మా;
నాస్యోచ్ఛేదప్రసఙ్గోఽస్తి ।
మాత్రాభిస్త్వస్య భూతేన్ద్రియలక్షణాభిరవిద్యాకృతాభిరసంసర్గో విద్యయా భవతి ।
సంసర్గాభావే చ తత్కృతస్య విశేషవిజ్ఞానస్యాభావాత్ ‘
న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తి’
ఇత్యుక్తమితి ।
యదప్యుక్తమ్ — ‘
విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’
ఇతి కర్తృవచనేన శబ్దేనోపసంహారాద్విజ్ఞానాత్మన ఎవేదం ద్రష్టవ్యత్వమితి,
తదపి కాశకృత్స్నీయేనైవ దర్శనేన పరిహరణీయమ్ ।
అపి చ ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౫) ఇత్యారభ్యావిద్యావిషయే తస్యైవ దర్శనాదిలక్షణం విశేషవిజ్ఞానం ప్రపఞ్చ్య, ‘
యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’
ఇత్యాదినా విద్యావిషయే తస్యైవ దర్శనాదిలక్షణస్య విశేషవిజ్ఞానస్యాభావమభిదధాతి ।
పునశ్చ విషయాభావేఽప్యాత్మానం విజానీయాదిత్యాశఙ్క్య, ‘
విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’
ఇత్యాహ ।
తతశ్చ విశేషవిజ్ఞానాభావోపపాదనపరత్వాద్వాక్యస్య విజ్ఞానధాతురేవ కేవలః సన్భూతపూర్వగత్యా కర్తృవచనేన తృచా నిర్దిష్ట ఇతి గమ్యతే ।
దర్శితం తు పురస్తాత్కాశకృత్స్నీయస్య పక్షస్య శ్రుతిమత్త్వమ్ ।
అతశ్చ విజ్ఞానాత్మపరమాత్మనోరవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితనామరూపరచితదేహాద్యుపాధినిమిత్తో భేదః,
న పారమార్థిక ఇత్యేషోఽర్థః సర్వైర్వేదాన్తవాదిభిరభ్యుపగన్తవ్యః —
‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘
బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’
‘ఇదꣳ సర్వం యదయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ‘నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యేవంరూపాభ్యః శ్రుతిభ్యః ।
స్మృతిభ్యశ్చ —
‘వాసుదేవః సర్వమితి’ (భ. గీ. ౭ । ౧౯) ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ‘సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౭) ఇత్యేవంరూపాభ్యః ।
భేదదర్శనాపవాదాచ్చ —
‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశుః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇత్యేవంజాతీయకాత్ ।
‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మాజరోఽమరోఽమృతోఽభయో బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇతి చ ఆత్మని సర్వవిక్రియాప్రతిషేధాత్ ।
అన్యథా చ ముముక్షూణాం నిరపవాదవిజ్ఞానానుపపత్తేః,
సునిశ్చితార్థత్వానుపపత్తేశ్చ ।
నిరపవాదం హి విజ్ఞానం సర్వాకాఙ్క్షానివర్తకమాత్మవిషయమిష్యతే —
‘వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౬) ఇతి చ శ్రుతేః ।
‘తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః’ (ఈ. ఉ. ౭) ఇతి చ ।
స్థితప్రజ్ఞలక్షణస్మృతేశ్చ ।
స్థితే చ క్షేత్రజ్ఞపరమాత్మైకత్వవిషయే సమ్యగ్దర్శనే క్షేత్రజ్ఞః పరమాత్మేతి నామమాత్రభేదాత్క్షేత్రజ్ఞోఽయం పరమాత్మనో భిన్నః పరమాత్మాయం క్షేత్రజ్ఞాద్భిన్న ఇత్యేవంజాతీయక ఆత్మభేదవిషయో నిర్బన్ధో నిరర్థకః —
ఎకో హ్యయమాత్మా నామమాత్రభేదేన బహుధాభిధీయత ఇతి ।
న హి ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ । యో వేద నిహితం గుహాయామ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి కాఞ్చిదేవైకాం గుహామధికృత్యైతదుక్తమ్ ।
న చ బ్రహ్మణోఽన్యో గుహాయాం నిహితోఽస్తి,
‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి స్రష్టురేవ ప్రవేశశ్రవణాత్ ।
యే తు నిర్బన్ధం కుర్వన్తి,
తే వేదాన్తార్థం బాధమానాః శ్రేయోద్వారం సమ్యగ్దర్శనమేవ బాధన్తే ।
కృతకమనిత్యం చ మోక్షం కల్పయన్తి ।
న్యాయేన చ న సఙ్గచ్ఛన్త ఇతి ॥ ౨౨ ॥
ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ ॥ ౨౩ ॥
యథాభ్యుదయహేతుత్వాద్ధర్మో జిజ్ఞాస్యః,
ఎవం నిఃశ్రేయసహేతుత్వాద్బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యమిత్యుక్తమ్ ।
బ్రహ్మ చ ‘జన్మాద్యస్య యతః’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి లక్షితమ్ ।
తచ్చ లక్షణం ఘటరుచకాదీనాం మృత్సువర్ణాదివత్ప్రకృతిత్వే కులాలసువర్ణకారాదివన్నిమిత్తత్వే చ సమానమిత్యతో భవతి విమర్శః —
కిమాత్మకం పునర్బ్రహ్మణః కారణత్వం స్యాదితి ।
తత్ర నిమిత్తకారణమేవ తావత్కేవలం స్యాదితి ప్రతిభాతి ।
కస్మాత్ ?
ఈక్షాపూర్వకకర్తృత్వశ్రవణాత్ —
ఈక్షాపూర్వకం హి బ్రహ్మణః కర్తృత్వమవగమ్యతే —
‘స ఈక్షాఞ్చక్రే’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౩) ‘స ప్రాణమసృజత’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
ఈక్షాపూర్వకం చ కర్తృత్వం నిమిత్తకారణేష్వేవ కులాలాదిషు దృష్టమ్ ।
అనేకకారకపూర్వికా చ క్రియాఫలసిద్ధిర్లోకే దృష్టా ।
స చ న్యాయ ఆదికర్తర్యపి యుక్తః సఙ్క్రమయితుమ్ ।
ఈశ్వరత్వప్రసిద్ధేశ్చ —
ఈశ్వరాణాం హి రాజవైవస్వతాదీనాం నిమిత్తకారణత్వమేవ కేవలం ప్రతీయతే ।
తద్వత్పరమేశ్వరస్యాపి నిమిత్తకారణత్వమేవ యుక్తం ప్రతిపత్తుమ్ ।
కార్యం చేదం జగత్సావయవమచేతనమశుద్ధం చ దృశ్యతే ।
కారణేనాపి తస్య తాదృశేనైవ భవితవ్యమ్ ,
కార్యకారణయోః సారూప్యదర్శనాత్ ।
బ్రహ్మ చ నైవంలక్షణమవగమ్యతే —
‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనమ్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ।
పారిశేష్యాద్బ్రహ్మణోఽన్యదుపాదానకారణమశుద్ధ్యాదిగుణకం స్మృతిప్రసిద్ధమభ్యుపగన్తవ్యమ్ ,
బ్రహ్మకారణత్వశ్రుతేర్నిమిత్తత్వమాత్రే పర్యవసానాదిత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —
కుతశ్చాత్మనః కర్తృత్వప్రకృతిత్వే ? —
అభిధ్యోపదేశాచ్చ ॥ ౨౪ ॥
సాక్షాచ్చోభయామ్నానాత్ ॥ ౨౫ ॥
ఆత్మకృతేః పరిణామాత్ ॥ ౨౬ ॥
ఇతశ్చ ప్రకృతిర్బ్రహ్మ,
యత్కారణం బ్రహ్మప్రక్రియాయామ్ ‘తదాత్మానం స్వయమకురుత’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాత్మనః కర్మత్వం కర్తృత్వం చ దర్శయతి;
ఆత్మానమితి కర్మత్వమ్ ,
స్వయమకురుతేతి కర్తృత్వమ్ ।
కథం పునః పూర్వసిద్ధస్య సతః కర్తృత్వేన వ్యవస్థితస్య క్రియమాణత్వం శక్యం సమ్పాదయితుమ్ ?
పరిణామాదితి బ్రూమః —
పూర్వసిద్ధోఽపి హి సన్నాత్మా విశేషేణ వికారాత్మనా పరిణమయామాసాత్మానమితి ।
వికారాత్మనా చ పరిణామో మృదాద్యాసు ప్రకృతిషూపలబ్ధః ।
స్వయమితి చ విశేషణాన్నిమిత్తాన్తరానపేక్షత్వమపి ప్రతీయతే । ‘
పరిణామాత్’
ఇతి వా పృథక్సూత్రమ్ ।
తస్యైషోఽర్థః —
ఇతశ్చ ప్రకృతిర్బ్రహ్మ,
యత్కారణం బ్రహ్మణ ఎవ వికారాత్మనా పరిణామః సామానాధికరణ్యేనామ్నాయతే ‘సచ్చ త్యచ్చాభవత్ । నిరుక్తం చానిరుక్తం చ’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాదినేతి ॥ ౨౬ ॥
యోనిశ్చ హి గీయతే ॥ ౨౭ ॥
ఇతశ్చ ప్రకృతిర్బ్రహ్మ,
యత్కారణం బ్రహ్మ యోనిరిత్యపి పఠ్యతే వేదాన్తేషు —
‘కర్తారమీశం పురుషం బ్రహ్మయోనిమ్’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇతి ‘యద్భూతయోనిం పరిపశ్యన్తి ధీరాః’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౬) ఇతి చ ।
యోనిశబ్దశ్చ ప్రకృతివచనః సమధిగతో లోకే — ‘
పృథివీ యోనిరోషధివనస్పతీనామ్’
ఇతి ।
స్త్రీయోనేరప్యస్త్యేవావయవద్వారేణ గర్భం ప్రత్యుపాదానకారణత్వమ్ ।
క్వచిత్స్థానవచనోఽపి యోనిశబ్దో దృష్టః ‘యోనిష్ట ఇన్ద్ర నిషదే అకారి’ (ఋ. సం. ౧ । ౧౦౪ । ౧) ఇతి ।
వాక్యశేషాత్త్వత్ర ప్రకృతివచనతా పరిగృహ్యతే —
‘యథోర్ణనాభిః సృజతే గృహ్ణతే చ’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౭) ఇత్యేవంజాతీయకాత్ ।
తదేవం ప్రకృతిత్వం బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధమ్ ।
యత్పునరిదముక్తమ్ ,
ఈక్షాపూర్వకం కర్తృత్వం నిమిత్తకారణేష్వేవ కులాలాదిషు లోకే దృష్టమ్ ,
నోపాదానేష్విత్యాది;
తత్ప్రత్యుచ్యతే —
న లోకవదిహ భవితవ్యమ్ ।
న హ్యయమనుమానగమ్యోఽర్థః ।
శబ్దగమ్యత్వాత్త్వస్యార్థస్య యథాశబ్దమిహ భవితవ్యమ్ ।
శబ్దశ్చేక్షితురీశ్వరస్య ప్రకృతిత్వం ప్రతిపాదయతీత్యవోచామ ।
పునశ్చైతత్సర్వం విస్తరేణ ప్రతివక్ష్యామః ॥ ౨౭ ॥
ఎతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతాః ॥ ౨౮ ॥
‘ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) ఇత్యారభ్య ప్రధానకారణవాదః సూత్రైరేవ పునః పునరాశఙ్క్య నిరాకృతః —
తస్య హి పక్షస్యోపోద్బలకాని కానిచిల్లిఙ్గాభాసాని వేదాన్తేష్వాపాతేన మన్దమతీన్ప్రతి భాన్తీతి ।
స చ కార్యకారణానన్యత్వాభ్యుపగమాత్ప్రత్యాసన్నో వేదాన్తవాదస్య దేవలప్రభృతిభిశ్చ కైశ్చిద్ధర్మసూత్రకారైః స్వగ్రన్థేష్వాశ్రితః ।
తేన తత్ప్రతిషేధే యత్నోఽతీవ కృతః,
నాణ్వాదికారణవాదప్రతిషేధే ।
తేఽపి తు బ్రహ్మకారణవాదపక్షస్య ప్రతిపక్షత్వాత్ప్రతిషేద్ధవ్యాః ।
తేషామప్యుపోద్బలకం వైదికం కిఞ్చిల్లిఙ్గమాపాతేన మన్దమతీన్ప్రతి భాయాదితి ।
అతః ప్రధానమల్లనిబర్హణన్యాయేనాతిదిశతి —
ఎతేన ప్రధానకారణవాదప్రతిషేధన్యాయకలాపేన సర్వేఽణ్వాదికారణవాదా అపి ప్రతిషిద్ధతయా వ్యాఖ్యాతా వేదితవ్యాః ।
తేషామపి ప్రధానవదశబ్దత్వాచ్ఛబ్దవిరోధిత్వాచ్చేతి ।
వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతా ఇతి పదాభ్యాసోఽధ్యాయపరిసమాప్తిం ద్యోతయతి ॥ ౨౮ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శారీరకమీమాంసాసూత్రభాష్యే ప్రథమాధ్యాయస్య చతుర్థః పాదః ॥ ఇతి ప్రథమోఽధ్యాయః ॥