ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ
ಉದ್ಘಾಟ್ಯ ಯೋಗಕಲಯಾ ಹೃದಯಾಬ್ಜಕೋಶಂ
ಧನ್ಯೈಶ್ಚಿರಾದಪಿ ಯಥಾರುಚಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಃ ।
ಯಃ ಪ್ರಸ್ಫುರತ್ಯವಿರತಂ ಪರಿಪೂರ್ಣರೂಪಃ
ಶ್ರೇಯಃ ಸ ಮೇ ದಿಶತು ಶಾಶ್ವತಿಕಂ ಮುಕುಂದಃ ॥ ೧॥
ಯಸ್ಯಾಹುರಾಗಮವಿದಃ ಪರಿಪೂರ್ಣಶಕ್ತೇ –
ರಂಶೇ ಕಿಯತ್ಯಪಿ ನಿವಿಷ್ಟಮಮುಂ ಪ್ರಪಂಚಮ್ ।
ತಸ್ಮೈ ತಮಾಲರುಚಿಭಾಸುರಕಂಧರಾಯ
ನಾರಾಯಣೀಸಹಚರಾಯ ನಮಃ ಶಿವಾಯ ॥ ೨ ॥
ಆಸೇತುಬಂಧತಟಮಾ ಚ ತುಷಾರಶೈಲಾ –
ದಾಚಾರ್ಯದೀಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಪ್ರಥಿತಾಭಿಧಾನಮ್ ।
ಅದ್ವೈತಚಿತ್ಸುಖಮಹಾಂಬುಧಿಮಗ್ನಭಾವ –
ಮಸ್ಮತ್ಪಿತಾಮಹಮಶೇಷಗುರುಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ॥ ೩ ॥
ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಶ್ಚಿತಧಿಯಃ ಪ್ರವದಂತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್
ತದ್ದರ್ಶನಾದಖಿಲದರ್ಶನಪಾರಭಾಜಃ ।
ತಂ ಸರ್ವವೇದಸಮಶೇಷಬುಧಾಧಿರಾಜಂ
ಶ್ರೀರಂಗರಾಜಮಖಿನಂ ಗುರುಮಾನತೋಽಸ್ಮಿ ॥ ೪ ॥
ವೇದವಿಭಾಗವಿಧಾತ್ರೇ ವಿಮಲಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ನಮೋ ವಿಶ್ವದೃಶೇ ।
ಸಕಲಧೃತಿಹೇತುಸಾಧನಸೂತ್ರಸೃಜೇ ಸತ್ಯವತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮತೇ ॥ ೫ ॥
ಯೋ ನಾನಾಭಾಷ್ಯಶಾಖೋದಿತಫಲವಿತತಿ ಪ್ರೌಢ़ನಾನಾರಸಾಢ್ಯೋ
ಯಸ್ಮಿನ್ ಮೂಲೇ ನಿರೂಢಂ ಫಲಮಧಿಕತರಂ ಸ್ವಾದ್ವನಾರುಹ್ಯಲಭ್ಯಮ್ ।
ಯಸ್ಯ ಪ್ರೇಕ್ಷೈವ ದೇಹದ್ವಯತದನುಗತಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥೌ ವಿವೇಕ್ತ್ರೀ
ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಪಾರಿಜಾತಃ ಸಕಲಮಭಿಮತಂ ಮಹ್ಯಮರ್ಥಂ ಸ ದದ್ಯಾತ್ ॥ ೬॥
ನಾನಾಭಾಷ್ಯಾದೃತಾ ಸಾ ಸಗುಣಫಲಗತಿರ್ವೈಧವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷೈಃ
ತತ್ತದ್ದೇಶಾಪ್ತಿರಮ್ಯಾ ಸರಿದಿವ ಸಕಲಾ ಯತ್ರ ಯಾತ್ಯಂಶಭೂಯಮ್ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಾನಂದಸಿಂಧಾವತಿಮಹತಿ ಫಲೇ ಭಾವವಿಶ್ರಾಂತಿಮುದ್ರಾ
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋದ್ಘಾಟಿತಾ ಯೈಃ ಪ್ರಣಮತ ಹೃದಿ ತಾನ್ ನಿತ್ಯಮಾಚಾರ್ಯಪಾದಾನ್ ॥ ೭ ॥
ಅಧಿಗತಭಿದಾ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯಾನುಪೇತ್ಯ ಸಹಸ್ರಧಾ
ಸರಿದಿವ ಮಹೀಭಾಗಾನ್ ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯ ಶೌರಿಪದೋದ್ಗತಾ।
ಜಯತಿ ಭಗವತ್ಪಾದಶ್ರೀಮನ್ಮುಖಾಂಬುಜನಿರ್ಗತಾ
ಜನನಹರಣೀ ಸೂಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವಯೈಕಪರಾಯಣಾ ॥ ೮ ॥
ಏನಾಂ ಪುರಾಣಪದವೀಮನುಸೃತ್ಯ ಸತ್ಯಾಮ್
ಅತ್ಯಾದರೇಣ ಮಹತೀಮನುಪಾಲ್ಯಮಾನಾಮ್ ।
ಶಾರೀರಕಾಭರಣಭಾವಜುಷಾಂ ನಯಾನಾಂ
ರಕ್ಷಾಕರಂ ಮಣಿಮನಾವಿಲಮುಲ್ಲಿಖಾಮಿ ॥ ೯॥
ಅಮುಂ ಶಾರೀರಕನ್ಯಾಯಕಲಾಪಪರಿಕರ್ಮಿತಮ್ ।
ಅದೃಷ್ಟಿದೋಷಹರಣಂ ಕಂಠೇ ಕುರುತ ಸನ್ಮಣಿಮ್ ॥೧೦॥
ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ । ೧।
ಅತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋಪಯೋಗಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಲಕ್ಷಣವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವಿರೋಧಿನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತದುಭಯೋಪಪಾದನದ್ವಾರಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ।
ನನು ಬಂಧೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಿರೋಧೀ, ವಸ್ತುತೋ ಬದ್ಧಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಬಂಧರಹಿತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಂಗೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಕ್ರಾಂತಯೋರ್ಭೇದನಿಯಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟನಿಯಮವಿರೋಧಾತ್ ಶ್ರುತಿರಪಿ ತದಭೇದಂ ಬೋಧಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾರ್ಥಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯಃ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತಯಾ ತತ ಏವ ಉದಾಹೃತಲೋಕದೃಷ್ಟನಿಯಮಸ್ಯಾಪಿ ಆಭಾಸೀಕರಣಸಂಭವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇ ಮಹಾವಾಕ್ಯಸ್ಯೇವ ಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶೋಧಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತದನುಗ್ರಾಹಕನ್ಯಾಯಾನಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಮಾನತಯಾ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನದ್ವಾರೇಣ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಐಕ್ಯಮಿತಿ ವಸ್ತುಗತಿಮನುರುಧ್ಯೈವ ವಾದಕಥಾರೂಪೇಽತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಪರಿಹರಣೀಯಃ । ನ ಹಿ – ಹಿಂಸಾವಿಧಿತನ್ನಿಷೇಧವಿಷಯಭೇದನ್ಯಾಯಾನಭಿಜ್ಞೇನ ವಾದಕಥಾಯಾಂ ‘ಶ್ಯೇನೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿವಾಕ್ಯಮಯುಕ್ತಾರ್ಥಂ ಶ್ಯೇನಪಕ್ಷಿಣಃ ಪುರೋಡಾಶಾದಿವದ್ಯಾಗೀಯದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಅಹಿಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕಿತೇ, ಶ್ಯೇನಾಂಗಪಶುಷ್ವಾವಶ್ಯಕೇನಾಪಿ ವಿಷಯಭೇದನ್ಯಾಯೋಪನ್ಯಾಸೇನ ತತ್ಸಮಾಧಾನಂ ಉಚಿತಮ್ ; ಕಿಂತು ವಸ್ತುಸ್ಥಿತಿಮನುಸರತಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮುದಾಹೃತ್ಯ ಕರ್ಮನಾಮಧೇಯತ್ವೋಪನ್ಯಾಸೇನೈವ ತತ್ ಸಮಾಧಾತವ್ಯಂ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಮತ್ರ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ।
ಉತ್ತರತ್ರ ಸಾಧಯಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಮಿದಮಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಮ್ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ (ಜೈ. ಸೂ. ೧.೧.೧.) ಇತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಂ ‘ಕರ್ಮ ವಾ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣಮ್’(ಜೈ. ಸೂ.೯.೨.೩.) ಇತಿ ನಾವಮಿಕಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತತ್ವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ವಾ ತತ್ರ — ‘ಯಜ್ಞಕರ್ಮ ಪ್ರಧಾನಂ ತದ್ಧಿ ಚೋದನಾಭೂತಮ್’(ಜೈ.ಸೂ. ೯.೧.೧.) ಇತಿ ನವಮಾಧ್ಯಾಯಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಂ ಊಹವಿಚಾರಾರಂಭೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಸಪ್ತಮಾದ್ಯವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಣಾಮಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾವಾ ತತ್ರೈವ ‘ಸಾಮಾನಿ ಮಂತ್ರಮೇಕೇ ಸ್ಮೃತ್ಯುಪದೇಶಾಭ್ಯಾಮ್’(ಜೈ. ಸೂ. ೯. ೨. ೧.) ಇತಿ ನವಮದ್ವಿತೀಯಪಾದಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಂ ಸಾಮೋಹವಿಚಾರಾರಂಭೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಸಪ್ತಮದ್ವಿತೀಯಪಾದೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಸ್ಯ ರಥಂತರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಗೀತಿವಿಶೇಷಮಾತ್ರವಾಚಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಮ್ । ಏವಂ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥೇಽಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ ವರ್ಣಕೇ ಶ್ರೋತೄಣಾಂ ಸುಖಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಉಪೋದ್ಧಾತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕೃತ್ ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವ್ಯುದಪೀಪದದಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ ।
ಯದ್ವಾ ಉದಾಹೃತಾಧಿಕರಣಾನಾಮಸ್ಯ ಚ ಮುಖಭೇದೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಔದುಂಬರಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪರ್ಣಮಯ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಚ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ – ವಿಯತ್ಪಾದೀಯಾನ್ಯಧಿಕರಣಾನಿ ಜೀವಗತಾಣುತ್ವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತಿಕರ್ತೃತ್ವಜೀವಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸಮಾಧಾನೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೋಪಪಾದನಾರ್ಥಾನಿ , ನ ತು ಕ್ವಚಿದಪಿ ವಿಷಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಸಮಾಧಾನೇನ ।
‘ಆತ್ಮೇತಿ ತೂಪಗಚ್ಛಂತಿ....’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೪. ೧. ೩೨.) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಽಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಕಾಶೇತ, ಅವಿದ್ಯಾಽಽವೃತತ್ವೇ ಜೀವಭಾವೋಽಪಿ ನ ಪ್ರಕಾಶೇತ, ತಸ್ಮಿನ್ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಚ ನಾಂಶಭೇದಕಲ್ಪನಾ ಪ್ರಮಾಣವತೀ, ಇತಿ ಪ್ರಕಾಶಾಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧಸಮಾಧಾನೇನ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ । ತದನನ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಂ ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ ಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ಅದ್ವೈತಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಸಮರ್ಥನೇನ ತದ್ವಿರೋಧಃ ಸಮಾಧಾಸ್ಯತೇ ।
ಅಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯಃ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಅನುದ್ಘಾಟ್ಯೈವ ಜೀವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಿರೋಧಿಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಗೌರೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಭ್ರಮತುಲ್ಯಾಕಾರತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲುಷಿತತಯಾ ನ ಶ್ರುತಿಬಾಧನಕ್ಷಮತ್ವಮಿತಿ ವಿರೋಧಃ ಸಮಾಧೀಯತೇ – ಇತಿ ಸರ್ವಮನಾಕುಲಮ್ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಸ್ಥೂಲೋಽಹಂ ಕೃಶೋಽಹಂ ಅಂಧೋಽಹಂ ಬಧಿರೋಽಹಂ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಇತ್ಯಾಕಾರೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿಷು ಬಹುಷ್ವಂಶೇಷು ದೇಹೇಂದ್ರಿಯತಾದಾತ್ಮ್ಯತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸರೂಪತಯಾ ದೃಷ್ಟವಿಸಂವಾದಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಂಶೇಽಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲುಷಿತತಯಾ ಪ್ರತೀತಕೌಟಸಾಕ್ಷ್ಯಪುರುಷಕಲ್ಪೋ ನ ಶ್ರುತಿಬಾಧನಕ್ಷಮಃ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಮಮ ದೇಹಃ ಮಮ ಚಕ್ಷುಃ ಮಮ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮಮ ಮನಃ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಜೀವಾತ್ ಪರಸ್ಪರಂ ಚ ವಿಭಕ್ತತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಯುಗಪದೇಕಜೀವೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಯೋಗೇನ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಅಹಮೇವ ಚೈತ್ರಃ, ಸಿಂಹೋ ದೇವದತ್ತಃ ಇತ್ಯಾದಿನಿಶ್ಚಿತಭೇದಧರ್ಮಿದ್ವಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವತ್ ಗೌಣತ್ವಾತ್ । ನಚೈವಂ ಅಹಂಕರ್ತೇತ್ಯಾದ್ಯಂಶೇಽಪಿ ಗೌಣತ್ವಂ ಶಂಕಾಽಽಸ್ಪದಮ್ ; ಕದಾಚಿತ್ ಮಮಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರವತ್ ಕದಾಽಪಿ ಮಮಮನಃಕರ್ತೃ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾದರ್ಶನೇನ ತತ್ರ ಗೌಣತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಽನಾಸ್ಪದಪ್ರಬಲಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇನ ಶ್ರುತಯೋಽನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ ಇತಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನರಹಿತಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ॥
ಅತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ – ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಃ ಅಧ್ಯಾಸ ಏವ ನ ಗೌಣಃ, ಗೌಣತ್ವೇ ಕದಾಚಿತ್ ನಾಹಂ ಚೈತ್ರಃ ನ ದೇವದತ್ತಃ ಸಿಂಹಃ ಇತಿವತ್ ಕದಾಚಿತ್ ನಾಹಂ ಸ್ಥೂಲಃ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಮಮ ದೇಹಃ ಮಮ ಚಕ್ಷುಃ ಇತ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ತತೋ ಭೇದಾಲಾಭಾತ್ । ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚ ಅಪವಾದಕಭೇದಪ್ರತ್ಯಯರಹಿತಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಭೇದಾವಿರೋಧೇನೈವ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭೇದವಾದಿನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಜಗತ್ ತದಭಿನ್ನಮ್ , ಸೌವರ್ಣಂ ಕುಂಡಲಮ್ , ಇತ್ಯಾದೌ, ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಸದಾ ಕಾಲೋಽಸ್ತಿ , ಸರ್ವತ್ರ ದೇಶೋಽಸ್ತಿ , ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ಭೇದೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ।
ಏತೇನ – ‘ಯೋಽಹಂ ಬಾಲ್ಯೇ ಪಿತರಾವನ್ವಭೂವಂ ಸೋಽಹಂ ಸ್ಥಾವಿರೇ ಪ್ರಣಪ್ತೄನ್ ಪಶ್ಯಾಮಿ’, ‘ಯೋಽಹಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವ್ಯಾಘ್ರದೇಹಃ ಸೋಽಹಮಿದಾನೀಂ ಮನುಷ್ಯದೇಹಃ’ ಇತಿ ದೇಹಾತ್ಮಭೇದಾನುಭವೌ ದೃಶ್ಯೇತೇ ಇತಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ ।
ಅನಯೋರಪಿ ದೇಹಾತ್ಮಸಂಬಂಧಾನುಭವವದೇವ ಭೇದಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾತ್ । ತಥಾಽಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತದೇಹಭೇದಕಾತ್ಮಾನುವೃತ್ತಿವಿಷಯಾವಿಮೌ ದೇಹಾತ್ಮಾಭೇದೇ ಸಂಬಂಧಪ್ರತ್ಯಯವನ್ನ ಶಕ್ಯೋಪಪಾದನೌ ಇತಿ ಚೇತ್ – ನ, ಆದ್ಯಸ್ಯ — ‘ಯೋಽಯಂ ಬಾಲ್ಯೇ ಮಮ ದೇಹಃ ತಥಾ ಪುಷ್ಟ ಆಸೀತ್ ಸ ಏವಾದ್ಯ ವಾರ್ಧಕೇ ಕ್ರಶೀಯಾನ್ ಜಾತಃ’ ಇತ್ಯನುಭವವತ್ ವಸ್ತುತೋ ಬಾಲಸ್ಥವಿರದೇಹೈಕ್ಯೇನ ತದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನ ವಾ ಉಪಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಾಕಲ್ಪಿತವ್ಯಾಘ್ರತ್ವಮನುಷ್ಯತ್ವಗೋಚರಸ್ಯ ‘ಯೋಽಯಂ ಸ್ಥಾಣುಃ ಅಯಂ ಪುಮಾನ್’ ಇತಿ ಕಲ್ಪಿತಾಕಲ್ಪಿತಸ್ಥಾಣುತ್ವ ಪುರುಷತ್ವಗೋಚರಾನುಭವಸ್ಯ ಪುರುಷೇ ಇದಮರ್ಥಾಭೇದೇ ಇವ ಮನುಷ್ಯದೇಹಾತ್ಮಾಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಸ್ತು ವಾ ‘ಮಮದೇಹಃ’ ‘ಯೋಽಹಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವ್ಯಾಘ್ರದೇಹಃ’ ಇತ್ಯದೇರ್ದೇಹಾತ್ಮಭೇದಗೋಚರತ್ವಂ ; ತಥಾಽಪಿ ನ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತದನ್ಯೇನ ರೂಪೇಣ ಅಧ್ಯಾಸಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ‘ಸ್ಫಟಿಕೋಽಯಂ ನ ಜಪಾಕುಸುಮಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿಶ್ಚಯವತೋಽಪಿ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೋಹಿತಾತ್ಮನಾ ಜಪಾಕುಸುಮಾಧ್ಯಾಸದರ್ಶನಾತ್ । ದೇವದತ್ತಸಮೀಪಗತಯೋರಧೀಯಾನಾನಧೀಯಾನಯೋಃ ಪುರುಷತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಯೋಶ್ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಃ ದೇವದತ್ತಪಿಂಡಾತ್ ಪರಸ್ಪರಸ್ಮಾಚ್ಚ ಭೇದೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಯೋರಪಿ ದೇವದತ್ತೇ ‘ಮೈತ್ರೋಽಯಮಧೀಯಾನಸ್ತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತಿ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರೋಭಯಾಧ್ಯಾಸದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಏತೇನ – ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಯೋರ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸೋಽನುಪಪನ್ನಃ ಇತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಸ್ಥೂಲೋಽಹಂ ಅಂಧೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಧ್ಯಾಸನಿಬಂಧನಮೇವೇತಿ ಬಹುಷ್ವಂಶೇಷು ದೃಷ್ಟವಿಸಂವಾದತಯಾ ಪೂತಿಕೂಶ್ಮಾಂಡಾಯಮಾನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಂಶೇಽಪಿ ನ ಶ್ರುತಿಬಾಧನಕ್ಷಮಃ ।
ಅತೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣಾತ್ಮಸು ಐಕ್ಯೇನ ಭಾಸಮಾನೇಷು ತದ್ಗತತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಯೋ ದೇಹಧರ್ಮಾಃ ಅಂಧತ್ವಾದಯ ಇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾಃ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದಯೋಽಂತಃಕರಣಧರ್ಮಾಃ ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಧರ್ಮಾಃ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ವೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಾ । ಸಾ ಚ ಮಮ ದೇಹಃಸ್ಥೂಲಃ ಮಮ ಚಕ್ಷುರಂಧಂ ಮಮ ಮನಃಕಾಮಯತೇ ಮಮ ಮನಸ್ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವೇನಾಪ್ಯನುಮೋದಿತಾ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಪೃಥಿವೀಜಲಾದಿಷು ಸಂಕೀರ್ಣತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಾಂ ಗಂಧಾದೀನಾಂ ‘ಉಪಲಭ್ಯಾಪ್ಸುಚೇದ್ಗಂಧಂ ಕೇಚಿದ್ಬ್ರೂಯುರನೈಪುಣಾಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೇವ ತಂ ವಿದ್ಯಾದಪೋ ವಾಯುಂಚ ಸಂಶ್ರಿತಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಗಮೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನ ಹ್ಯಾಜಾನಸಿದ್ಧಜಲೋಪಷ್ಟಂಭಕಾದಿಗತಂ ಗಂಧಾದಿ ‘ಪೃಥಿವೀಗುಣ ಏವ ಗಂಧೋ ನ ಜಲಗುಣಃ’ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಅಸ್ಮದಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಶಕ್ಯಂ ವಿವೇಚಯಿತುಮ್ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಯಃ ಪರಸ್ಪರಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ಅನ್ಯಗುಣಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರಾವಭಾಸಸ್ಸಂಭವತೀತಿಶಂಕಿತದೋಷಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತತ್ರ ಆಗಮೇನ ಶಿಕ್ಷ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್
ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಾಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಅನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರಾವಭಾಸಸ್ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಿತದೋಷಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶಿಕ್ಷ್ಯತೇ ಇತಿ ತುಲ್ಯಮ್ ।
ನನು ಜಲಾದ್ಯುಪಷ್ಟಂಭಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿವತ್ ಆತ್ಮನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದಿಮದನಾತ್ಮಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್
ನ – ನಿರ್ಮಲೇಷ್ವಪಿ ಜಲಾದಿಷು ಉಪಷ್ಟಂಭಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸದ್ಭಾವೇ ಇವ ಆತ್ಮನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾನಾತ್ಮಾಂಶಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಆಗಮಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇ ಅಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ನಿಮೂಲತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿರ್ಮಲಜಲಾದಿಷು ಉಪಷ್ಟಂಭಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸದ್ಭಾವೇ ಆಗಮಾದನ್ಯತ್ ಶರಣಮಸ್ತಿ । ಗಂಧಾದಿನೈವ ತದನುಮಾನೇ, ಗಂಧಾದಿಗುಣವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧೌ ತದನುಮಾನಂ ತದನುಮಾನೇನ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾ ‘ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೇವ ತಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾಗಮೇನೈವ ಜಲಾದಿಷು ಉಪಷ್ಟಂಭಕಸದ್ಭಾವಃ ಗಂಧಾದೀನಾಂ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವನಿಯಮಶ್ಚ ಅವಗಂತವ್ಯಃ ತಥಾ
‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಸಮಾನಸ್ಸನ್ನುಭೌ ಲೋಕಾವನುಸಂಚರತಿ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’(ಬೃ. ೪. ೪. ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಯ’ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸರಣೇ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಧಾನತ್ವಂ, ‘ಸ ಸಮಾನ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಪತ್ತಿಂ, ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ ಇತಿ ಧ್ಯಾಯಂತ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಚಲಂತ್ಯಾಂ ಚಲತೀವ ನಾಯಂ ಸ್ವತೋ ಧ್ಯಾಯತಿ ಚಲತಿ ವಾ ಇತಿ ತದ್ವಿಶೇಷವಿವರಣಂ ಚ ಕುರ್ವತ್ಯಾ, ಅನ್ಯಾಭಿಶ್ಚ ಏತಾದೃಶೀಭಿಶ್ಶ್ರುತಿಭಿಃ ವಿವರಣಾದಿಪ್ರದರ್ಶಿತಾಹಮರ್ಥಾನಾತ್ಮತ್ವಸಮರ್ಥನೋಪಪತ್ತ್ಯುಪಬೃಂಹಿತಾಭಿಃ ಆತ್ಮನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾನಾತ್ಮಾಂಶಸದ್ಭಾವಃ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದೀನಾಂ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವನಿಯಮಶ್ಚ ಅವಗಂತವ್ಯ ಇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಬಂಧಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಬಾಧ್ಯೈಃ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶೋಧಕವಾಕ್ಯೈಃ ಶುದ್ಧತಯಾಽವಗತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸಂಭವೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ ಇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ವರ್ಣಕಾಂತರಾಣಾಂ ತು ಪ್ರಪಂಚನಂ ಗ್ರಂಥಾಂತರೇಷು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಾದಿಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಾಂತಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ತತ್ಸಂಪತ್ತೇರೇವ ಹೇತೋಃ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮೇತಾವಾನರ್ಥೋಽಸ್ಮಾತ್ ಸೂತ್ರಾತ್ ಲಬ್ಧಃ ಇತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಅಥಶಬ್ದಸ್ತಾವದಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ, ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಾನಂತರ್ಯಮಪಹಾಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಾನಂತರ್ಯಸ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ಫಲವತ್ , ನ ಚ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಾದನ್ಯತ್ ಕರ್ಮಕಾಂಡವಿಚಾರಾದಿ ತತ್ರ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ , ಇತಿ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಅಥಶಬ್ದೇನ ಲಬ್ಧಃ ।
ಅತ ಏವ ತತ್ಸಂಪತ್ತೇರೇವ ಹೇತೋರಿತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾಭಿಧಾಯಿನಾ ಅತಶ್ಶಬ್ದೇನ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಆನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ಅಥಶಬ್ದೇನೈವ ಲಬ್ಧಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಅತಶ್ಶಬ್ದೇನ ಹೇತುತ್ವಸ್ಯೈವ ಪುನಃಪರಾಮರ್ಶರೂಪಾದ್ಯತ್ನಾಂತರಾತ್ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದ್ಯಸಂಭವಶಂಕಾನಿರಾಸಸೂಚನೇನ ತದ್ಧೇತುತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯತೇ । ಇಹ ಹಿ ಇತ್ಥಂ ಶಂಕಾಽವತರತಿ – ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿತ್ಯಂ ತದನ್ಯತ್ ಅನಿತ್ಯಂ ಇತಿ ವಿವೇಕೋ ನ ಸಂಭವತಿ , ‘ಅಕ್ಷಯ್ಯಂ ಹ ವೈ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಯಾಜಿನಃ ಸುಕೃತಂ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯಾಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ ।
‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’(ಛಾ.೮.೧.೬.) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ವದರ್ಶಿತಾನುಮಾನೋಪೋದ್ಬಲಿತಶ್ರುತಿಪ್ರಾಬಲ್ಯೇನ ಚ ತನ್ನಿರಾಸಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣೋಪಪದಾದಿಸಂಕೋಚಕರಾಹಿತ್ಯೇನ ನಿರತಿಶಯಬೃಹತ್ತ್ವವಾಚಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನೈವ ಚ ಲಬ್ಧಮ್ । ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯೇತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ಲಬ್ಧಃ । ಇಷ್ಯಮಾಣತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ‘ವಿವಿದಿಷಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಫಲತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೇ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಇತಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವವಿಶೇಷಣಮಪಿ ತತ್ರ ಅರ್ಥಾಲ್ಲಬ್ಧಮ್ । ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಸ್ಯೇವ ವಿಶ್ವತೋಮುಖತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಪದಾನಾಮಪಿ ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಅಲಂಕಾರತಯಾ ವಿವಕ್ಷಾವಶೇನ ಶ್ಲೇಷೇ ಇವ ವೃತ್ತಿದ್ವಯವಿರೋಧಸ್ಯಾದೂಷಣತ್ವಾತ್ , ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೇನೈವ ಅಂತರ್ನೀತೋ ವಿಚಾರೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ , ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಚ ವೇದಾಂತವಿಚಾರ ಇತಿ ಲಭ್ಯತೇ ತದೇಕಗಮ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ತತ್ರೈವ ವಿಚಾರೇ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾನುವಾದಮಾತ್ರರೂಪತ್ವಪರಿಹಾರಾಯ
‘ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’(ತೈ. ೩. ೧.೧.) ಇತಿ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಸಿದ್ಧಯೇ ಚ ಅಧ್ಯಾಹೃತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿಪದಸ್ಯ ಅನ್ವಯಃ ಇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ‘ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ ಇತಿ ಮೂಲಶ್ರುತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಾರಕರ್ಮತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ಭಾಷ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾಲ್ಲಭ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತು ವಿಚಾರೇಣ ವಿಚಾರಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣೇಚ್ಛಾವಿಷಯೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಾಧನೀಯೇ ‘ಸಾಮ್ನಾ ಸ್ತುವೀತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಗೀತಿಕ್ರಿಯಾರೂಪೇಣ ಸಾಮ್ನಾ ಗುಣಾಭಿಧಾನಾತ್ಮಕೇ ಸ್ತೋತ್ರೇ ಸಾಧನೀಯೇ ಋಕ್ಪದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವತ್ ದ್ವಾರತಯಾ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಫಲಕಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಅಧ್ಯಸ್ತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಿರ್ಭಾವರೂಪತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ।
ನನು ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಾದ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರೂಪೋ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥವರ್ಣನಮಯುಕ್ತಮ್ , ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಸ್ಯ ನಿರುಕ್ತವಿಚಾರನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿತ್ಯಂ ಅನ್ಯದ ನಿತ್ಯಂ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯರೂಪಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಿಮತೋ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ ಪ್ರಾರಿಪ್ಸಿತಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರಂ ವಿನಾ ಕೇನಚಿಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾಂತರಶ್ರವಣಾದಿನಾ ಸಂಭವತಿ । ಸಂಭವೇ ವಾ ತತೋ ಲಬ್ಧನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕ ಏವಾಧಿಕಾರೀ ಏತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಇತಿ ಅಸ್ಮಿಂಛಾಸ್ತ್ರೇ
‘ಅಸಂಭವಸ್ತು ಸತೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೯.) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಂ ವೈರಾಗ್ಯಪಾದೇ ಕರ್ಮಫಲಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಂ ವಿಯದಧಿಕರಣಾದಿಷು ವಿಯದಾದ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಂ ಚ ನಾಕರಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಸಾಂಗಸಶಿರಸ್ಕವೇದಾಧ್ಯಯನಜನ್ಯಾಪಾತಪ್ರತೀತಿರೂಪೋ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕ ಇಹ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ । ಸ ಯದ್ಯಪಿ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನಿಷ್ಪಾದಯನ್ ತತ್ ದ್ರಢಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತಿ, ಬ್ರಹ್ಮವತ್ ಕರ್ಮಫಲೇಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಮಕ್ಷಯ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ , ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಫಲಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ
‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತಃ’(ಛಾ.೮. ೧.೬.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರದರ್ಶಿತಯುಕ್ತ್ಯುಪೋದ್ಬಲಿತತಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಸೂಚಕೇನ ಏತತ್ಸೂತ್ರಗತಾತಶ್ಶಬ್ದೇನ ನಿರಸ್ತ ಶೈಥಿಲ್ಯಃ ಸ ಶಕ್ನೋತಿ ವೈರಾಗ್ಯಂ ದ್ರಢಯಿತುಮ್ । ನ ಚೈವಮಪಿ
‘ಅಸಂಭವಸ್ತು ಸತಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೯.) ಇತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಸನೀಯಶಂಕೋನ್ಮೇಷೇಣ ತಚ್ಛೈಥಿಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ತಚ್ಛಂಕಾನಿರಾಸಾ ಅಗ್ರೇ ಕರಿಷ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಹಿತೈಷಿವಚನವಿಶ್ವಾಸೇನ ತಯಾ ಶೈಥಿಲ್ಯಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವಿಷಯೇ ಏಕೈಕಸ್ಯಾಮಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಯಾಂ ಆದೌ ನಿರಸ್ತಾಯಾಂ ತದಸಿದ್ಧಿಪರ್ಯವಸಾಯಿಶಂಕಾಂತರನಿರಾಸಾಸ್ತಂತ್ರಮಧ್ಯೇ ಏವ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಅಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಅನಿರ್ಣೀತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನ ತತ್ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರೇಷ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥೋಕ್ತ ಏವ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ॥ ೧.೧.೧.॥
ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್ ॥
ಅಥ ಏವಮುಪಪಾದಿತಾರಂಭೋ ವಿಚಾರಃ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ।
ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲವಿಚಾರೋಽಪ್ಯರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಃ, ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಯುಕ್ತಿಃ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯವಿಚಾರಾಣಾಂ ವಿಶೇಷಣಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಚ್ಚ ತದೇವ ಲಕ್ಷಣಮುಖೇನ ಪ್ರಥಮಂ ಇಹಾಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣೀಯತೇ ।
ನನು ತಸ್ಯಾಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ – ಭೂತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವನಿರ್ವಾಹಕಯೋಶ್ಚಿಕೀರ್ಷಾಕೃತ್ಯೋರ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂಚ ಭೌತಿಕಾನಾಂ ಭೂತಸೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಭಾವಿತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್
ತರ್ಹಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣರಹಿತಸ್ಯ ಚಿಕೀರ್ಷಾಕೃತ್ಯಸಂಭವೇನ ಭೂತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ತಸ್ಯ ಚಿಕೀರ್ಷಾಕೃತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಭೂತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ, ತದಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪಿ ತಥೈವ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ತಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈವ ಚಿಕೀರ್ಷಾಕೃತಿನಿರ್ವಾಹಃ, ತದಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸರ್ಗಾದೌ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಮಂತಃಕರಣಮಸ್ತೀತಿ ಸುತರಾಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಅಪಿ ಚ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ
‘ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಪುರುಷವಿಧಃ’(ಬೃ. ೧. ೪. ೧.) ಇತಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ
‘ತತೋ ಮನುಷ್ಯಾ ಅಜಾಯಂತ’(ಬೃ. ೧. ೪. ೩.) ಇತ್ಯಾದಿನಾ
‘ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಮಿಥುನಂ ಆಪಿಪೀಲಿಕಾಭ್ಯಃ ತತ್ಸರ್ವಮಸೃಜತ’(ಬೃ. ೧. ೪. ೪.) ಇತ್ಯಂತೇನ ತಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾದಿಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದನಂತರಮಗ್ನ್ಯಾದಿಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಪ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’(ಬೃ. ೧. ೪. ೧.) ಇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ।
‘ಸ ಯತ್ ಪೂರ್ವೋಽಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನ ಔಷತ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಪುರುಷಃ’(ಬೃ. ೧. ೪. ೧.) ಇತ್ಯತಃ ಪಾಪ್ಮಸಂಸರ್ಗಪ್ರತೀತ್ಯಾ
‘ಸೋಽಬಿಭೇತ್.... ಸ ವೈ ನೈವ ರೇಮೇ’(ಬೃ. ೧.೪.೨,೩.) ಇತಿ ಭಯಾರತಿಶ್ರವಣೇನ ಚ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ನನು ತಥಾಽಪಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ವಿಯದಾದಿಭೂತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನ ಶ್ರುತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಂ ; ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಸಕಲಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಶ್ರುತಮೇವ । ತದೇವಾತ್ರ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ನ ತು ವಿಯದಾದಿಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ । ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ’ ಇತಿ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಣಿಪರತ್ವಾತ್ । ಜೀವನಹೇತುತ್ವಂ ಭೂತಾನಾಂ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿತಯಾಽವತಿಷ್ಠಮಾನೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ । ಭೂತಲಯಾಧಾರತ್ವಮಪಿ ‘ಏಕಾರ್ಣವೇ ಚ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾ ನಾರಾಯಣಾತ್ಮಕಃ । ಭೋಗಿಶಯ್ಯಾಗತಃ ಶೇತೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಗ್ರಾಸಬೃಂಹಿತಃ । ಜನಸ್ಥೈರ್ಯೋಗಿಭಿರ್ದೇವಶ್ಚಿಂತ್ಯಮಾನೋಽಬ್ಜಸಂಭವಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪುರಾಣೇತಿಹಾಸಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು ಸಕಲಭೂತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿರೂಪಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಹ ನ ಲಕ್ಷಣಂ ಕಿಂತು ತದುಪಾದಾನತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ – ತದುಪಾದಾನತ್ವಂ ಹಿ ತಜ್ಜೀವಾಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ತಾನ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣಾದೀನ್ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮೇವ ವಾಚ್ಯಂ, ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಸ್ವತಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ದೇಹಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ತು ತತ್ತಜ್ಜೀವಾನಾಮೇವ, ತೇಷಾಂ ಜೀವತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಜೀವಾನಾಂ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಅಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟೃ ಉಪಾದಾನಂಚ । ತಥಾಽಪಿ ಮಾಯಾಶಬಲಂ ಸವಿಶೇಷಮೇವ ತಥಾ ವಾಚ್ಯಂ, ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಮಾಯಾಶಾಬಲ್ಯಂ ವಿನಾ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಿಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಚ ಅಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಹ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಂ, ಕಿಂತು ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಶುದ್ಧಮೇವ । ನ ಚ ಮಾಯಾಶಬಲಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಗತಮೇವ ಕಾರಣತ್ವಂ ತಟಸ್ಥತಯಾ ಶುದ್ಧಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಶಾಖಾಗ್ರಮಿವ ಚಂದ್ರಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿವ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಾನಂದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ
‘ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ’(ಬ್ರ.ಸೂ. ೩. ೩. ೬) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪರವಾಕ್ಯೇಷು ಸರ್ವೇಷೂಪಸಂಹರಣೀಯತ್ವೇನ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಅಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇನೈವ ವಿಶಿಷ್ಯಾವಗತ್ಯರ್ಥಮವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೇನ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಅವಗತಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಏತಲ್ಲಕ್ಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಚಂದ್ರಸ್ಯ ತು ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ಉಕ್ತೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇ ತದ್ದಿದೃಕ್ಷಯಾ ಚಂದ್ರಬುಭುತ್ಸೋಃ ಗಗನೇ ಸರ್ವತಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿಕ್ಷೇಪಕ್ಲೇಶ: ಸ್ಯಾತ್ ಸ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ದೇಶವಿಶೇಷೇ ಚಕ್ಷುರ್ನಿಯಮನಾರ್ಥತಯಾ ಉಪಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರಾಪ್ಯಗ್ನಿಸೂರ್ಯೇಂದ್ರಾದಿಮಹಿಮಪ್ರತಿಪಾದಕೇಷು ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಷು ಬ್ರಹ್ಮ ಬುಭುತ್ಸೋಃ ಭ್ರಮಣಕ್ಲೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಜಾತೇ ತದ್ದೃಷ್ಟಿನಿಯಮನಾರ್ಥತಯಾ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮುಪಯುಜ್ಯತೇ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಾರಣತ್ವಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನಾಮಪಿ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾದಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪರವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಿತ್ಸೋಃ ಅದ್ವೈತಪರವಾಕ್ಯೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವವತರಣೀಯತಯಾ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಮಾತ್ರೇ ತದ್ದೃಷ್ಟಿನಿಯಮನಾಯೋಗಾತ್ । ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾಂತರ್ಗತೇನ ಆತ್ಮಶಬ್ದೋಕ್ತೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಪರಾಗ್ರೂಪದೇವತಾಂತರಮಹಿಮವರ್ಣನಪರಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತನಸ್ಯ ಅದ್ವೈತಪರವಾಕ್ಯೇಷ್ವವತರಣಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ಕಿಂಚ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಸತ್ಯಂಚೇತ್ ದ್ವಿತ್ವೇನ ಏಕಮಿವ ತೇನ ಅದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಯಿತುಮಶಕ್ಯಂ ; ವಿರೋಧಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾ ಚೇದಪಿ ಕೃತಕತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಮಿವ ನ ತೇನ ಸತ್ಯಂ ತತ್ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ವಿರೋಧಾದೇವ । ತಸ್ಮಾದಯುಕ್ತಮಿದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ
ರಾದ್ಧಾಂತಃ –
ಭೂತಾನಿ ಭೌತಿಕಂಚಾಂಡಂ ನಿರ್ಮಾಯೇದಮನಂತರಮ್ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ತನ್ಮಧ್ಯೇ ನಿರ್ಮಮೇ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ।
ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಸಕಲಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯೈಕಕಂಠ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಸ ಷೋಡಶಕಲಾಸ್ರಷ್ಟಾ ಪುರುಷಃ ಪರ ಏವ ನಃ ।
ಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಂತಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಸ್ಯ ತದ್ವತ್ತ್ವವೀಕ್ಷಣಮ್ । ಜೀವಸ್ಯ ತದ್ವತಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಲೋಕನಾತ್ ।
ತೇಜೋಽಬನ್ನಪ್ರವೇಶೋ ಹಿ ಜೀವಕರ್ತೃಕ ಏವ ಸನ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮತಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೇನ ಸ್ವೀಯತಯೇರಿತಃ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಯದಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಾನಂತರಂ ತೈರಂಡಂ ನಿರ್ಮಾಯ ತನ್ಮಧ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ನಿರ್ಮಮೇ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಸಕಲಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣೇತಿಹಾಸಾನಾಮೈಕಕಂಠ್ಯಾತ್ ತದನುರೋಧೇನ ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದುಕ್ತಷೋಡಶಕಲಾಸ್ರಷ್ಟಾ ಪುರುಷಃ ಪರ ಏವ ; ಷೋಡಶಕಲಾಮಧ್ಯೇ ವಿಯದಾದೀನಾಮಪ್ಯನುಪ್ರವೇಶಾತ್ , ಷೋಡಶಕಲಪುರುಷೋಪದೇಶಾನಂತರಂ
‘ತಾನ್ ಹೋವಾಚ ಏತಾವದೇವಾಹಮೇತತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ನಾತಃ ಪರಮಸ್ತೀತಿ’(ಪ್ರ. ೬. ೭.) ಇತಿ ಪಿಪ್ಪಲಾದವಚನದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಯತ್ತು ಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾವತ್ತ್ವವೀಕ್ಷಿಣಂ ಜೀವಲಿಂಗಂ, ತತ್ ತಾಭ್ಯಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾವತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮರೂಪತ್ವಾವಲೋಕನಾತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಜೀವಕರ್ತೃಕ ಏವ ಸನ್ ಈಶ್ವರೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮೀಯತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಹಿ
‘ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’(ಛಾ. ೬. ೩. ೨.) ಇತ್ಯತ್ರ ಜೀವಕರ್ತೃಕೋಽನುಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ವಕರ್ತೃಕತಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸಮಾನಕರ್ತೃತ್ವವಾಚಿನಾ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ ; ಏವಮಿದಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತು ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಭೂತಜಾತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ತಥೈವ । ನ ತಾವತಾ ತಸ್ಯ ಸಕಲಭೂತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣೇ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಸ್ವಸ್ಯ ಅತೀತಾನಾಗತಕಲ್ಪಸಂಭವದೇವಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಂಚ ಅನ್ಯಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಕಲ್ಪಾನುಯಾಯಿನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸರ್ವಭೂತಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸೃಷ್ಟೇಷು ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಷು ಕುಲಾಲಾದಿಸೃಷ್ಟೇಷು ಘಟಾದಿಷ್ವಿವ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ , ತದಭಾವೇಽಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸೃಷ್ಟಿದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾನಪಾಯಾಚ್ಚ ।
ಯತ್ತು ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ತತ್ತಜ್ಜೀವಾನಾಮುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತನ್ನ – ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನೇಷು ರಜತಾದಿಷು ಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೇವ ಜೀವತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ಯಮಾನೇಷು ದೇಹಾದಿಷು ಜೀವಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಉಪಾದಾನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಸೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಭಿರಿವ ಸ್ವಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಜೀವೈರಪ್ಯವಚ್ಛೇದಾನಿವಾರಣಾತ್ , ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ।
‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ ಪಾವಕಾದ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಸಹಸ್ರಶಃ ಪ್ರಭವಂತೇ ಸರೂಪಾಃ । ತಥಾಽಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಭಾವಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ ತತ್ರ ಚೈವಾಪಿಯಂತಿ’(ಮು.ಉ. ೨. ೧. ೧.) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತನತ್ವೇನ ಸರೂಪಾನ್ ಜೀವಾನ್ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಶ್ರುತೇಃ ತದುಪಾಧಿದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತ:ಕರಣಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಪರತಯಾ ದೇಹಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಕತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಯಚ್ಚ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ತದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತಂ, ತದಪಿ ನ – ಅತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸಮರ್ಪಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮನುವರ್ತತೇ । ತತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚವಸ್ತುಪರಮ್ , ಪ್ರಕರಣೋಪಪದಾದಿಸಂಕೋಚಕರಾಹಿತ್ಯೇನ ತಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದಪರಿಪಂಥಿನಿರತಿಶಯಬೃಹತ್ತ್ವವಾಚಿತ್ವಾತ್ । ಬೃಹತ್ತ್ವಮಾತ್ರವಾಚಿತ್ವೇಽಪಿ ವೈಪುಲ್ಯಾಪರಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಬಹುತ್ವಸ್ಯ
‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ’(ಛಾ.೭.೨೪. ೧.) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಪರಿಪಂಥಿನೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಹೀದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ವಾ ಘಟತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾಧಾರತ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ಯತಾಪತ್ತ್ಯಾ ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂಚ ಲಕ್ಷ್ಯಪರಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಸ್ಯ ಯದ್ರಜತಮಭಾತ್ ಸಾ ಶುಕ್ತಿರಿತಿವತ್ ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಇತಿ ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಏತೇನ – ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇನ ಸತ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ವಿರೋಧಾತ್ , ಇತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಶುಕ್ತ್ಯಾ ರಜತೋಪಲಕ್ಷಣದರ್ಶನಾತ್ ॥
ಸೂತ್ರೇ ಜನ್ಮಾದೀತಿ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮುಚ್ಯತೇ । ಏಕವಚನಂ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಭಂಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯೋ ಲಕ್ಷಣಂ ನತ್ವೇಕೈಕಂ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕೈಕಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ; ಅನತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ,
‘ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧. ೨. ೯.) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸರ್ವಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಯಾ ಉಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ; ತಥಾಪಿ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಾನಾಮನ್ಯ ತಮಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣತಯಾ ಉಕ್ತೌ ತದಿತರಕಾರಣವಸ್ತ್ವಂತರಸತ್ತ್ವಶಂಕಯಾ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಾತ್ ಲಕ್ಷಣೀಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರತಿಶಯಬೃಹತ್ತ್ವಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಅತೋ ನಿರತಿಶಯಬೃಹತ್ತ್ವರೂಪಲಕ್ಷ್ಯಾಕಾರವಿಪರೀತಬೃಹತ್ತ್ವಶಂಕಾವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಸಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ । ಅಸ್ಯೇತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜಗತ ಇದಂತಯಾ ನಿರ್ದೇಶಃ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನವಿವಿಧವೈಚಿತ್ರ್ಯಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ । ಮೂಲಶ್ರುತಾವಪಿ ಭೂತಾನೀತ್ಯನೇನೈವ ಕಾರ್ಯವರ್ಗೇ ಅಭಿಹಿತೇ ತದರ್ಥಜ್ಞಾಪನಾಯೈವ ‘ಇಮಾನಿ’ ಇತಿ ಪದಮ್ । ತದ್ಜ್ಞಾಪನಂತು ಈದೃಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಮಾದಲ್ಪಜ್ಞಾನಾದಲ್ಪಶಕ್ತೇಃ ಸಂಸಾರಿಣ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವಾಗ್ರೇ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಪ್ರಧಾನಾದಿಕಾರಣತ್ವಶಂಕಾವತ್ ಜೀವಕಾರಣತ್ವಶಂಕಾಯಾ ನಿರಾಸೋ ನ ಕರಿಷ್ಯತೇ । ಲೋಕೇ ಕುಲಾಲಕುವಿಂದಾದಿಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವ ಅತಿವೈಪುಲ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದರ್ಶನೇನ ಭೂಭೂಧರಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಜಗತೋಽಸ್ಮದಾದಿಕರ್ತೃಕತ್ವಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಕರ್ತ್ರನಪೇಕ್ಷಪ್ರಧಾನಪರಿಣಾಮತ್ವಾದಿಕಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಯಾ ಏವ ಉನ್ಮಜ್ಜನಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತ್ವತ್ರ ‘ನ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಮೀಶ್ವರಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಧಾನಾದಚೇತನಾದಣುಭ್ಯೋಽಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಿಣೋ ವಾ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯವಚನಂ ತತ್ರ ಸಂಸಾರಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾತ್ರ ನಿರಸನೀಯತ್ವೇಽಪಿ ಉಪರಿನಿರಸನೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾದೇರ್ಗ್ರಹಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಮ್ । ಶ್ರುತೌ ಇಮಾನೀತಿ ಬಹುವಚನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಅಸ್ಯೇತ್ಯೇಕವಚನಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಏಕಕಾರ್ಯವದನಾಯಾಸೇನ ಏಕೇನ ಕರ್ತ್ರಾ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣ ನಿರ್ಮಿತತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ । ತದ್ಜ್ಞಾಪನಸ್ಯಾಪಿ ಅಲ್ಪಶಕ್ತಿಸಂಸಾರಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸೂಚನಮೇವ ಫಲಮ್ । ಯತ ಇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಃ
‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ । ತಸ್ಮಾದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮನಾಮರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ’(ಮು.್ಡ. ೧. ೧. ೯.) ಇತಿ
‘ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ’(ಛಾ. ೬. ೨. ೩.) ಇತಿ
‘ಸನ್ಮೂಲಾಸ್ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಸ್ಸದಾಯತನಾಸ್ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ’(ಛಾ. ೬. ೮. ೪.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪನ್ನಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭಾವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಪರಮೇಶ್ವರರೂಪಮಾಯಾಶಬಲಿ ತಬ್ರಹ್ಮಪರಃ । ಶ್ರುತಾವಪಿ ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪುರೋವಾದಪ್ರಾಪ್ತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವೈಶಿಷ್ಟಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಸಂಭಾವನಾರ್ಥಮ್ । ಯತ ಇತಿ ಹೇತುಪಂಚಮೀ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಸಾಧಾರಣೀ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಭಯವಿಧಕಾರಣತ್ವಮನುವದತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಉಪಾದಾನತ್ವಮಾತ್ರಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಮನತಿಪ್ರಸಕ್ತಂ, ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಅಗ್ರಿಮಾಧಿಕರಣೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಯಾ ಉಪನ್ಯಾಸದರ್ಶನಾತ್ , ತಥಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಮನ್ಯದಿತಿ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಉಭಯವಿಧಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಹೇತುಪಂಚಮ್ಯುಪಾತ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣೀಕರಣಮ್ । ನಚೇಯಮುಪಾದಾನಪಂಚಮೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ‘ಯೇನ’ ‘ಯತ್’ ಇತಿ ಮೂಲಶ್ರುತಿಗತತೃತೀಯಾದ್ವಿತೀಯಾವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಯೋರಪಿ ಅನಯಾ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತ್ಸಂಗ್ರಾಹಕಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ಉಪಾದಾನಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ‘ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಕೇಚಿತ್ ಆದ್ಯಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯಂತಿ । ಸೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಸೂತ್ರಮೂಲಭೂತಂ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪರಂ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಇತಿ ನೋಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ ॥ ೧.೧.೨.॥
ಇತಿ ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್ । ೨।
ಇಹ ಲಕ್ಷಣೀಕೃತಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ವೇದಕಾರಣತ್ವೇನ ದೃಢೀಕುರ್ವತಾ ಭಗವತಾ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಮನುಪಪನ್ನಂ ಇತಿ ಶಂಕಾಽಪಿ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ ।
ನನು ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೇ ಸತಿ ತಾಟಸ್ಥ್ಯೇನ ತದುಪಲಕ್ಷಕಸ್ಯ ಮಾಯಾಶಬಲಿತಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಮರ್ಥನಂ ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತೇ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ — ‘ಅಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪದೇನ ಸೂಚಿತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಜೀವವ್ಯಾವರ್ತನಸ್ಯ ಸ್ಥಿರೀಕರಣೇ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಈಶ್ವರಾದ್ವೇದಗ್ರಹಣಾಧೀನಂ ನ ತು ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧಂ ಇತಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ನನು ಜಗತ್ಕರಣತ್ವಾಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಕೇನಚಿದ್ಧೇತುನಾ ದೃಢೀಕರಣೇಽಪಿ ಜೀವವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಸ್ಥಿರೀಭವತಿ, ಕಿಂ ವೇದಕಾರಣತ್ವಹೇತುನಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವದೃಢೀಕರಣೇ ಪಕ್ಷಪಾತನಿಮಿತ್ತಮ್ ।
ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಮೂಲಕಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಾಶಂಕಾನಿರಾಸಸ್ಯಾನುಷಂಗತೋ ಲಾಭಃ । ಅತ ಏವ – ವೇದಾನಿತ್ಯತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ವಿಯತ್ಪಾದೇ ಸಂಗತಂ ನಾತ್ರ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಂ ಇತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಅನುಷಂಗಲಭ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಪೃಥಕ್ ಸಂಗತ್ಯನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ।
‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಶ್ವಸಿತಮೇತತ್ ಯದೃಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಸ್ಸಾಮವೇದಃ’(ಬೃ. ೨. ೪. ೧೦.) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಕಾರಣತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ ನ ವಾ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ – ನ ತಾವದ್ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ತತ್ ಸಾಧಯತಿ, ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಪಾತಾತ್ , ನಾಪಿ ವೇದೋಪಾದಾನತ್ವೇನ, ಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನಯೋರೇಕಶಕ್ತಿಕತ್ವನಿಯಮಸ್ಯ ಮೃತ್ಪಿಂಡಘಟಾದಿಷು ತತ್ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಷು ಚ ಬಹುಶೋ ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನೇನ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತಯಾ ವೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಮತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದಸಿದ್ಧೇಃ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ವಾ ವೇದಃ ಸ್ವಯಮಜ್ಞ ಏವ ಜೀವಾನಾಂ ತತ್ತದರ್ಥಗೋಚರಪ್ರಕಾಶಜನಕ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಪತ್ತೇಶ್ಚ ; ಏವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಾವಿಷಯನದೀವಾಲುಕಾದಿಸಂಖ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಲಾಭಾಚ್ಚ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ ॥
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ತತ್ ಸಾಧಯತ್ಯೇವ । ಕರ್ತೃತ್ವಮಿಹ ನ ಅರ್ಥಮುಪಲಭ್ಯ ರಚಯಿತೃತ್ವಂ, ಯೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಾಪದ್ಯೇತ । ನಾಪ್ಯುಚ್ಚಾರಯಿತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ, ಅಧ್ಯಾಪಕಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ತಾವತಾಪಿ ವೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಸರ್ವವೇದೋಚ್ಚಾರಣೇನ ಮಹೋಪಾಧ್ಯಾಯತಾಮಾತ್ರಂ ಹಿ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕ್ರಮಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ವತಂತ್ರಕ್ರಮೇಣ ಉಚ್ಚಾರಯಿತೃತ್ವಂ ; ಕ್ರಮಾನ್ಯತ್ವೇ ವಾಗ್ವಜ್ರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದುರಿತಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವತಂತ್ರಮಪಿ ಅಧ್ಯೇತೄಣಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯೇ ನಿಯತಕ್ರಮಸ್ವರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮಾಣಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಲ್ಪೇಷು ಸ್ವಕೃತೇನೈವ ನಿಯತೇನ ಕ್ರಮಾದಿನಾ ವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ ವರ್ಣಾನ್ ಕರೋತಿ । ‘ಸರ್ಗಾದೌ ಭಗವಾನ್ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಏತದೇವ ಚ ಅಧ್ಯಾಪಕವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯತ್ ಅನ್ಯದೀಯಕ್ರಮಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷಣೇನ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಸ್ವಕೃತೇನೈವ ನಿಯತೇನ ಕ್ರಮಾದಿನಾ ವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ವೈದಿಕವರ್ಣೇಷು ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ತಥಾಚಾತೀತಾನಂತಕಲ್ಪಸ್ಥವೈದಿಕಕ್ರಮಸ್ವರಾದಿಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂ ಅನಂತವೈದಿಕವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಯ ಸಕಲಸ್ಯ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಮಾನಾಂತರಾತ್ , ತಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಾದಿಸಂಬಾಂಧಾಭಾವೇನ ಮಾನಾಂತರಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಕಿಂ ತು ಅನಾವೃತಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಬಲಾತ್ ಇತಿ ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾತ್ ಯಾವತ್ಸ್ವಸಂಸೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವತ್ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಆನುಮಾನಿಕೇಶ್ವರವಾದಿನಾಮಪಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿರೇವಮೇವ, ಸರ್ವಸ್ಯಾ ಪಕ್ಷತ್ವೇನ ಹೇತುತಯಾ ಸರ್ವಗೋಚರಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ವೇದೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ವಾ ತಸ್ಯ ತತ್ ಸಾಧಯತಿ ; ದೀಪಗತಾಯಾಃ ಪ್ರಕಾಶಶಕ್ತೇಃ ತದುಪಾದಾನೇ ವಹ್ನಾವಪಿ ದೃಶ್ಯಮಾನತಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರೇಕಶಕ್ತಿಕತ್ವಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವೇನ ವೇದಗತಾಯಾಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತೇಃ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ತದುಪಾದಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಘಟಗತೋದಕಾಹರಣಶಕ್ತೇರ್ಮೃತ್ಪಿಂಡೇ ಇವ, ಅಂಧಕಾರಗತಾವರಣಶಕ್ತೇಃ ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀವ, ವೇದಗತಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತೇಸ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಉಪಾದಾನೇ ‘ನೀಹಾರೇಣ ಪ್ರಾವೃತಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರಾವರಣತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧೇ ಅಜ್ಞಾನೇ ಇವ ಚ ವೇದಗತಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಾಧೋಽಸ್ತಿ ।
ಯದ್ವಾ ವೇದಗತಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿ: ತದುಪಾದಾನಗತಾ ಕಾರ್ಯಗತಪ್ರಕಾಶಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ ದೀಪಗತಪ್ರಕಾಶಶಕ್ತಿವತ್ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಅನುಮೀಯತೇ । ಅತ: ಉದಕಾಹರಣಾದಿಶಕ್ತೌ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಪ್ರಕಾಶಶಕ್ತಿಶ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾವರಣನಿವೃತ್ತ್ಯನುಕೂಲಾ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಸಾ ಚ ಪರಂಪರಯಾ ತದನುಕೂಲೇ ವೇದೇ ದೀಪೇ ಚಾಸ್ತೀತಿ ನಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ನ ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೂತಾಯಾಂ ತದನುಕೂಲಾ ಶಕ್ತಿಃ ಅಸ್ತೀತಿ ನ ತಸ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಗತತ್ವಾಭಾವೇನ ಬಾಧಃ ।
ಯದ್ವಾ ತದುಪಾದಾನಗತತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ , ನ ತು ಯಾವತ್ತದುಪಾದಾನಗತತ್ವಮ್ ; ತಚ್ಚ ಅಬಾಧಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮಾದಾಯ ಸಿಧ್ಯತಿ ಇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ । ನ ಚ ವೇದವದ್ದೀಪಾದಿವಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಜೀವವಿಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವೇನೈವ ಸಾಧ್ಯಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇದಿತಿ ನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಆವರಣನಿವೃತ್ತ್ಯನುಕೂಲಾಯಾಃ ಶಕ್ತೇಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತದನುಕೂಲತ್ವೇನೈವ ಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ಕುಲಾಲಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಇಚ್ಛಾದಿದ್ವಾರೈವ ಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಷು ಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲತಯಾ ಅನುಮೀಯಮಾನಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಇಚ್ಛಾದಿದ್ವಾರೈವ ತದನುಕೂಲಂ ಅನುಮಾನವಾದಿಭಿರನುಮೀಯತೇ । ಏವಮಪಿ ವೇದಾವಿಷಯಾರ್ಥಗೋಚರಜ್ಞಾನಾಲಾಭೇನ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕಾ ತು ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯೇನೈವ ಪರಿಹರಣೀಯಾ ।
ಅತ ಏವ ವೇದಬಾಹ್ಯಾಗಮಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಕತಯಾ ತದರ್ಥಜ್ಞತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಭ್ರಾಂತತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಪಿ ಚೋದ್ಯಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ತದರ್ಥಸ್ಯ ಅಸತ್ತ್ವೇನ ಸ್ವಸಂಸರ್ಗಿಯಾವದರ್ಥಪ್ರಕಾಶರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಸಂಸರ್ಗಿಯಾವದರ್ಥಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಅತೀತಾನಾಗತವಸ್ತುಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇಃ ಕಥಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ಉತ್ತರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಮಾನನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಿದ್ಧಿಃ ತಜ್ಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರವತ್ತಯಾ ಚ ಸ್ಮರಣೋಪಪತ್ತೇರತೀತಸಕಲವಸ್ತ್ವವಭಾಸಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾರೂಪಸಂಸ್ಕಾರೋ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇ ನ ಭವೇದಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣ ಕಾರ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಮಾಯಾಯಾಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನನಿಖಿಲಪದಾರ್ಥಸ್ಫುರಣರೂಪೇಣ ಜೀವಾದೃಷ್ಟಾನುರೋಧೇನ ವಿವರ್ತ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ತದುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತತ್ಸಾಧಕತ್ವಂ ಇತ್ಯನಾಗತವಸ್ತುವಿಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯವೃತ್ತಿವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಕೇಚಿದಾಹುಃ ।
ಅನ್ಯೇ ತು ವದಂತಿ – ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಸಂಸೃಷ್ಟಸರ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಅತೀತಾನಾಗತಯೋರವಿದ್ಯಾಚಿತ್ರಭಿತ್ತೌ ವಿಮೃಷ್ಟಾನುನ್ಮೀಲಿತಚಿತ್ರವತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ತು ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನೈಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ ,
‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ (ಶ್ವೇತಾ. ೬. ೧೪) ಸಾವಧಾರಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್
‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’(ಛಾ. ೬. ೨. ೧.) ಇತ್ಯವಧಾರಣಾನುರೋಧೇನ ಮಹಾಭೂತಾನಾಮಿವ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಲಯಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಥಮಿಕಮಾಯಾವಿವರ್ತರೂಪೇ ಈಕ್ಷಣೇ ತತ್ಪೂರ್ವಕೇ ಮಹಾಭೂತಾದೌ ಚ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ಇತಿ ॥
ಯತ್ತ್ವತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ವರ್ಣಕಾಂತರಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ ತದಿತ್ಥಮ್ – ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಜೀವೇಷು ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಸ್ಯಾಸಂಭಾವನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಸಂಭಾವನಾ ಚ ‘ಅಸ್ಯ’ ‘ಯತಃ’ ಇತಿ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶಿತಾ । ತತೋ ನೈಯ್ಯಾಯಿಕಾದ್ಯಭಿಮತಂ ಈಶ್ವರಾನುಮಾನಮೇವ ಉಪನ್ಯಸ್ತಂ ಇತಿ ಸ್ಯಾದ್ಭ್ರಮಃ । ತನ್ಮೂಲಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಿದಂ ವರ್ಣಕಮ್ ।
ನ ಶಕ್ನೋತಿ, ನೈಯ್ಯಾಯಿಕೋಕ್ತಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕಾ ಅಪಿ ಬಹವೋ ಗುಣಾಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯಂತೇ ತೇ ಲಿಂಗೈರ್ನ ಸಿದ್ಧ್ಯಂತಿ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಾವತಾ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸಗುಣೇಶ್ವರಸ್ಯ ಔಪನಿಷದತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದಸಿದ್ಧೇಃ । ಪ್ರತೀಚಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ಸಕಲವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನತಸ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಯ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದರೂಪತಾಯಾಶ್ಚ ‘ಅಹಮಸ್ಮಿ’ ‘ಅಹಮುಪಲಭೇ’ ಇತ್ಯನುಭವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವೇನ ಚ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ತದೈಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವೇಷು ಕರ್ಣಪುಟೇಷು ಶ್ರೋತ್ರೈಕ್ಯಸ್ಯೇವ ಲಾಘವಾತ್ ಸಿದ್ಧೇಃ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಉದಾಹೃತಶ್ರುತಿಃ ಉಪನಿಷದೇಕಗಮ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯ ಲಾಘವತರ್ಕಸ್ಯ ಚ ತೇನ ತೇನ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನೇನ ಪ್ರತಿತರ್ಕೇಣ ಚ ಪರಾಹತತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯನನುಗೃಹೀತಾನ್ಮಾನಾಂತರಾತ್ ನಿರ್ವಿಶೇಷನಿರ್ದ್ವಂದ್ವವಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ, ನಿರತಿಶಯಾನಂದೇ ಕಥಂಚಿದಪಿ ಮಾನಾಂತರಾನವತಾರಾಚ್ಚ ಇತಿ ।
ಆದ್ಯವರ್ಣಕೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯೇ ಅಧ್ಯಾಹೃತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಯೋನಿತ್ವಾತ್ – ಕರ್ತೃತ್ವಾದುಪಾದಾನತ್ವಾಚ್ಚ ಇತಿ ಸೌತ್ರಹೇತೋರನ್ವಯಃ ।
ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇ – ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸಾಧ್ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯೋನಿಃ – ಕಾರಣಂ – ಪ್ರಮಾಣಂ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್ – ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಸೌತ್ರಹತೋರನ್ವಯಃ ।
ನಚ ಆದ್ಯವರ್ಣಕೇ ಶಾಸ್ತ್ರಗ್ರಹಣಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಯೋನಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆನುಷಂಗಿಕವೇದನಿತ್ಯತ್ವಮೂಲಕಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೋಪಯೋಗಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಚ ಶಬ್ದಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಗ್ರಹಣೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ನಚ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇ ಹೇತೋಸ್ಸಾಧ್ಯಾವೈಶಿಷ್ಟಯಮ್ । ತತ್ರ ಹೇತೋರಬ್ಭಕ್ಷಾದಿವದವಧಾರಣಗರ್ಭತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಕಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ೧ । ೧ । ೩ ।
ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ । ೩ ।
ನಿರೂಪಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಂ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧೀಯತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವೇದಾಂತಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಫಲಾಭಾವಾತ್ , ಅತೋ ವೇದಾಂತಾಃ ಕರ್ಮವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತೃಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಾ ವಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ –
ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮೇವ, ತತ್ರ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಉಪಕ್ರಮಾದ್ಯವಗತೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಅನ್ವಯಾತ್ । ನ ಚ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧನೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಃ । ಗ್ರಾಮಪಶ್ವಾದ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ನಿಷ್ಫಲತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಭ್ರಮವಶಾದಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನಾವಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಂಠಗತಚಾಮೀಕರಾದೇರ್ಬೋಧನಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪರ್ಯಂತಮೇವ ಸಫಲಂ ಇತಿ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ತನ್ಯಾಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸಿದ್ಧರೂಪನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಬೋಧನಸ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಸಮರ್ಥನಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ಕೃತಂ, ತಥಾಽಪಿ ಮುಖಾಂತರೇಣ ತದಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ ।
ಯತ್ತು ಕಂಠಗತಚಾಮೀಕರೋಪದೇಶಸ್ಯ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಚಾಮೀಕರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ, ಕಿಂತು ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಜನ್ಯಸುಖಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಪ್ರಾಪ್ತಚಾಮೀಕರಾಪ್ರಾಪ್ತಿಭ್ರಮಜನ್ಯದುಃಖಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಾಗನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ । ನ ಚೇಹ ತಥಾ ಪ್ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸುಖದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರನ್ಯತರತ್ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೋದ್ಘಾಟನಮ್ –
ತತ್ತುಚ್ಛಮ್ । ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮಾತ್ರೇ ಹಿ ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ನ ತು ಬೋಧ್ಯಮಾನಸ್ಯೈವ ಸ್ವತಃಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಗನಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಚಾಮೀಕರಂ ಉಪದೇಶೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಮಪಿ ನ ಸ್ವತಃಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಂತರಪರ್ಯವಸಾನಾನ್ವೇಷಣಮ್ । ಇಹ ತು ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯುಪದೇಶೇನ ‘ರಾಜಸೂನೋಃ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ವ್ಯಾಧಭಾವೋ ನಿವರ್ತತೇ । ಯಥೈವಮಾತ್ಮನೋಽಜ್ಞಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯತಃ’ ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಅಧ್ಯಸ್ತಸರ್ವಾನರ್ಥಮೂಲಹೃದಯಗ್ರಂಥಿನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ತಾವತೈವ ಕೃತಾರ್ಥತೇತಿ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಂತರಪರ್ಯವಸಾನಾನ್ವೇಷಣಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಅಯಂತು ವಿಶೇಷ: - ಪರಂಪರಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿನೋಽಪಿ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿನಃ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಹೇತುತಯಾಽಲಂಕಾರ ಏವ, ನ ಬಾಧಕಃ ॥
ಅತ್ರೈವ ವರ್ಣಕಾಂತರಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ –
ಪೂರ್ವವರ್ಣಕೇ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇಽಪಿ ಪೌರುಷೇಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವೇದಾಂತೇಷು ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಂ ಕಾರ್ಯವಿಷಯತಾಮಂತರೇಣ ನ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾವಗಮಮಾತ್ರಾಯತ್ತಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಾಭಸಮರ್ಥನೇನ ನಿರಸ್ತಃ । ಇದಾನೀಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ಅರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವೋಪದೇಶಮಾತ್ರೇಣ ಮೋಕ್ಷಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಾ ಏವ ವೇದಾಂತಾಃ, ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ತತ್ಫಲತ್ವೇನೈವಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನಿರಸ್ಯತೇ ।
ಸ್ಪಷ್ಟಂ ತಾವಚ್ಛಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಃ ಕಾರ್ಯಪರೇಷ್ವೇವ ಶಬ್ದೇಷು ಉತ್ತಮಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಇತ್ಯತಃ ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇ ಶಬ್ದಾನಾಂ ನಿರ್ಣೀತೇ ತದನಂತರಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ಯಧೀನವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯವಿಷಯ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಪಿತೃಮಾತೃಪ್ರಭೃತಿಭಿಃ ಅಂಬಾ ತಾತಃ ಮಾತುಲಃ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ತತ್ತದರ್ಥಾನಂಗುಲ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ಬಹುಶಃ ಪ್ರಯುಕ್ತೇಷು ಸತ್ಸು ಬಾಲಾನಾಮಂಗುಲಿನಿರ್ದೇಶಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸಾಹಚರ್ಯದರ್ಶನಜನಿತವಾಸನಾಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತತ್ತಚ್ಛ್ರವಣಾನಂತರಂ ತತ್ತದರ್ಥವಿಷಯಬುದ್ಧ್ಯುದಯೇನ ಸಿದ್ಧರೂಪೇಷು ತೇಷು ತೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಃ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥವಿಷಯಾಂಗುಲಿನಿರ್ದೇಶಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸಾಹಚರ್ಯರೂಪಸಂಬಂಧಾಂತರಾಧೀನೇನ ಶಬ್ದತೋಽರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಹೇತುನಾ ತದುಪಪಾದಕತಯಾ ಶಕ್ತಿರೂಪಸಂಬಂಧಾಂತರಕಲ್ಪನಸ್ಯ ವ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಯತ್ರ ಕೇನಚಿತ್ ಪುರುಷೇಣ ಹಸ್ತಚೇಷ್ಟಾದಿನಾ ‘ಪಿತಾ ತೇ ಸುಖಮಾಸ್ತೇ ಇತಿ ದೇವದತ್ತಾಯ ಜ್ಞಾಪಯ’ ಇತಿ ಪ್ರೇಷಿತೋಽನ್ಯಃ ತದ್ಜ್ಞಾಪನಾಯ ದೇವದತ್ತಮುಪಸೃತ್ಯ ‘ಪಿತಾ ತೇ ಸುಖಮಾಸ್ತೇ’ ಇತಿ ಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ, ತತ್ರ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೋಽಪಿ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸುಃ ಚೇಷ್ಟಾದರ್ಶಿತಪಿತೃಸುಖಾವಸ್ಥಾನಜ್ಞಾಪನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಮಮುಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾಽನುಗತಃ ತದ್ಜ್ಞಾಪನಾಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಶಬ್ದಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಶಬ್ದೋಽಯಂ ತದರ್ಥಬುದ್ಧಿಹೇತುರಿತಿ ಬುಧ್ಯತೇ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇಽಪಿ ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಚೇಷ್ಟಾವಿಶೇಷಾಣಾಂ ತತ್ತದರ್ಥಬೋಧಕಶಬ್ದೋನ್ನಾಯಕತ್ವೇನ ತತ್ತದ್ಗಮಕತ್ವೇ ಉದಾಹೃತಸ್ಥಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಸ್ಥಾನತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತೇಷಾಂ ತತ್ತದರ್ಥಲಿಂಗತಯಾ ತತ್ತದ್ಗಮಕತ್ವೇ ಚೇಷ್ಟಾವಿಶೇಷಾಣಾಂ ತತ್ತದರ್ಥವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಸಂಕೇತಯಿತೃಪುರುಷೋಪದೇಶಾಧೀನತ್ವೇನ ತಥಾತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಯದಿ ಚ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೋಪದೇಶಮಾತ್ರಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ಸಕೃಚ್ಛ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ಮೋಕ್ಷೋ ದೃಶ್ಯೇತ । ನ ಚ ತಥಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣಾಮಪಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರದರ್ಶನಾತ್ , ಶ್ರವಣಾನಂತರಮಪಿ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ವಿಧಾನಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ ತತ್ಫಲತಯೈವ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಏಷ್ಟವ್ಯಾ । ಯದಿ ಚ ಅನ್ಯಶೇಷೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತದೇವತಾದಿವತ್ ಮಾನಾಂತರವಿರುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ ,ಮೋಕ್ಷಶ್ಚೋಪಾಸನಾಫಲತ್ವೇ ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯಾಯತ್ತತಾರತಮ್ಯಶಾಲಿತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ನಿತ್ಯನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ಮಾ ಸೈತ್ಸೀತ್ತದುಭಯಮ್ । ನೈತಾವತಾ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹವಿರುದ್ಧಂ ಫಲಾತಿಪ್ರಸಂಗಪರಾಹತಂ ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಫಲಕಸಿದ್ಧವಸ್ತೂಪದೇಶಪರತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಂ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ‘ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹದರ್ಶನಾತ್ , ಕಾರ್ಯಪರವಾಕ್ಯೇಷ್ವೇವ ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹನಿಯಮೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಮಿವ ಕಾರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಮಪ್ಯನಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಇತರಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ತತ್ತದರ್ಥಮಾತ್ರೇ ವಾ ಪದಾನಾಂ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಸಂಭವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಮಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಅಗ್ರೇ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೇನ ಗುರುಮತೇ ಪ್ರಥಮಗೃಹೀತಲೌಕಿಕಕಾರ್ಯಪರತ್ವಸ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತ್ಯಾಗಸಂಭವಾಚ್ಚ ನ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಕ್ರಮಾದ್ಯವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪರತ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ ।
ನಚೈವಂ ಸತಿ ತದುಪದೇಶಮಾತ್ರೇಣ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ ।
ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನನಿವರ್ತ್ಯಾಸಂಭಾವನಾದಿಪ್ರತಿಬದ್ಧಸ್ಯ ಆಪಾತರೂಪಸ್ಯ ಶ್ರವಣಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತನಾಕ್ಷಮತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಾವಿವ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಂ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಿತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನೋದಯೇ ಸತಿ ತಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಇಚ್ಛಾದಿಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಾವಿವ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಂಭವಾತ್ । ನಚ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರತ್ಯಂತವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಸತಿ ಅವಿದ್ಯಾಽನುವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಃ । ವಿಶೇಷದರ್ಶನಭ್ರಮಯೋರತ್ಯಂತವಿರೋಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಉಪಾಧಿನಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಸತ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮೋ ನ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ತದನುವೃತ್ತಿವತ್ ಅವಿದ್ಯಾಽನುವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಣಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನೋದಯೇ ಸತಿ ಅವಸ್ಥಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಮನನವಿಧಾನೇನ ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣಾಂ ಸಂಸಾರಾನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನೇನ ಚ ಫಲಬಲಾತ್ ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತದೃಢತರಭೇದಾದಿವಾಸನಾತತ್ಕಾರ್ಯಾಸಂಭಾವನಾವಿಪರೀತಭಾವನಾನಾಂ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನನಿವರ್ತನೀಯಾನಾಂ ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಸತ್ಯಪ್ಯವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಸ್ಯ ಚ ಕಲ್ಪನಾತ್ ।
ಯದ್ವಾ ಸತ್ತಾಽವಧಾರಣರೂಪಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಂ, ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ, ಸಂಶಯಸ್ಯಾಪಿ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಶ್ರವಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಚ ಸತ್ತಾನವಧಾರಣರೂಪಮಿತಿ ಕಾರಣಾಭಾವಾದೇವಾನಿವೃತ್ತಿರವಿದ್ಯಾಯಾಃ, ನ ತು ಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ । ನ ಚ ನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತವೇದಾಂತಶ್ರವಣೇನ ನಿರ್ಣಯಕಾರಣೇನ ಜಾಯಮಾನಮೇಕಾಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಕಥಂ ಸತ್ತಾನವಧಾರಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಭೂತಕಾರಣಜನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದವಾಸನಾಽಽದಿದೋಷಾತ್ ಸತ್ತಾಽನವಧಾರಣತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಚಕ್ಷುರಾದಿನಿರ್ಣಯಕಾರಣಜನ್ಯಸ್ಯೈಕಾಕಾರಸ್ಯಾಪ್ಯನಭ್ಯಾಸದಶಾಪನ್ನಜಲಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅನಭ್ಯಾಸದಶಾದೋಷಾತ್ ಸತ್ತಾನವಧಾರಣತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ರ ಜಲಾದಿಸಂಶಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯಾತ್ ಸಂಶಯೋ ನ ಸ್ವತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜಲಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯಸ್ಯಾಪಿ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಜಲತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸಂಶಯಪರ್ಯವಸಾಯಿತಯಾ ಜಲನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಜಲತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವಿನಾ ಜಲಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಘಟಕೇ ಪುರೋವೃತ್ತಿವಿಶೇಷ್ಯಕತ್ವೇ ಜಲತ್ವಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇ ವಾ ಸಂಶಯಕೋಟಿತಾಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕೋಟ್ಯಂತರಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನೇನ ವ್ಯವಸಾಯಸ್ಯ ನಷ್ಟತ್ವಾತ್ ನ ತದನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅನುವ್ಯವಸಾಯವಾದೇಽಪಿ ಅನುವ್ಯವಸಾಯಸ್ಯ ವಿಷಯೇ ಪ್ರಕಾರವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂಶೇಽಪಿ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಇಷ್ಟವಸ್ತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸುಖಾದಿಹೇತುತ್ವಂ ನ ಗೃಹ್ಯೇತ । ಇಷ್ಟತಾವಚ್ಛೇದಕವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂಶೇಽನುವ್ಯವಸಾಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾಽನಿಶ್ಚಯರೂಪತ್ವೇ ಇಷ್ಟಜ್ಞಾನತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಾತ್ | ತಸ್ಮಾತ್ ವ್ಯವಸಾಯಸ್ಯಾನುವ್ಯವಸಾಯಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಾಯಃ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿದನಭ್ಯಾಸದಶಾದಿದೋಷಾತ್ ಸತ್ತಾನವಧಾರಣರೂಪತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯ ಉಪಪಾದನೀಯಃ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಪ್ರಥಮಜಂ ಭೇದವಾಸನಾದಿದೋಷಾತ್ ಸತ್ತಾನವಧಾರಣರೂಪಮಿತಿ ನ ಫಲಾತಿಪ್ರಸಕ್ತಿಃ । ತತಶ್ಚ ವೇದಾಂತಾಃ ಸಿದ್ಧರೂಪ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ | ತಜ್ಜನ್ಯಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ ಮೋಕ್ಷಃ । ಅತ ಏವ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯವಗತನಿತ್ಯತ್ವಮಪಿ ನ ಬಾಧಿತಂ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯುಪಾಸನಾಫಲತ್ವೇ ತತ್ ಬಾಧಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ತದಿತಿ ಪಕ್ಷನಿರ್ದೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಪರಃ । ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಽಪ್ಯೇತದೇವ ಪಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಕಮಪೇಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ವೇದಾಂತಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕವತ್ ಸಾಧ್ಯಮಧ್ಯಾಹರಣೀಯಮ್ । ‘ತುಶಬ್ದಃ’ ಪ್ರಸಕ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮನ್ವಯಾತ್ ಉಪಕ್ರಮಾದ್ಯವಗತವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಗೋಚರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ೧. ೧. ೪ ।
ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣಮ್ ॥ ೪ ॥
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇ ಸಮರ್ಥಿತೇ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಪ್ರಭೃತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷಣಮುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪ್ಯ, ತೃತೀಯಸೂತ್ರೇಣ ತಸ್ಯ ಅನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವನಿರಾಸೇನ ತತ್ರ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ, ಚತುರ್ಥಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪರವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವ ಸಫಲತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಜೈಮಿನಿಮತೋಪಜೀವಿಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನ ತತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ ।
ಇಹ ಪುನ: ಜಗತ್ಕಾರಣವಾದಿನೋ ವೇದಾಂತಾ ಆನುಮಾನಿಕಪ್ರಧಾನಾನುವಾದಕಾ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದರ್ಶಿತಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಯೋಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಾ ಕ್ರಿಯತೇ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತು
‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’(ಛಾ. ೬. ೨. ೧.) ಇತ್ಯಾದಿಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಜಾತಂ ‘ವಿಮತಮಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಘಟವತ್’ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನುಮಾನಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮನುವದತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ | ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇಣ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಿತಾಯಾಮಪಿ ಮಾನಾಂತರಗೋಚರ ಏವಾರ್ಥೇ ತತ್ಸಂಭವಾತ್ ತದಗೋಚರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾಸಂಭವಾತ್
‘ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ’। (ಛಾ. ೬. ೮. ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಶುಂಗಶಬ್ದೋಕ್ತಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಸಿದ್ಧಕಾರಣಾನುವಾದಕತ್ವಸ್ಫುಟೀಕರಣಾಚ್ಚ । ನ ಚ ತ್ವನ್ಮತೇ ಅಸ್ತ್ಯನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅನುಮಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವೇ ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತತ್ರ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನತಯಾಽಂಗೀಕೃತಸ್ಯ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ತದಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧ ಪ್ರಕಾಶೇಽಪಿ ಸವಿತರಿ ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತಿ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಸಂಯೋಗೋಪಾಧಿಕಪ್ರಕಾಶಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶವತ್ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದೃಶ್ಯಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋ ಗೌಣೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶೇ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಸಂಯೋಗವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ದೃಶ್ಯಾವಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಆಗಂತುಕತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕದಾಚಿದಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ‘ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್’ ತರ್ಹೀದಂ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಹೇತುಸತ್ತ್ವಗುಣಶಾಲಿತ್ತ್ವಾತ್ । ‘ಐಕ್ಷತ’ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ತತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥವತ್ ಪ್ರಧಾನೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಃ ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತ್ಯಾದಾವಿವ ಕಾರ್ಯೌನ್ಮುಖ್ಯರೂಪೋ ಗೌಣಃ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಈಕ್ಷಣಂ ಗೌಣಂ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಾ ಇತ್ಯತ್ರ ನಾಸ್ತಿ ನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ಚೇತ್
‘ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ’(ಛಾ. ೬. ೨. ೩) ‘ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ’(ಛಾ. ೬.೨.೪) ಇತಿ ಗೌಣೇಕ್ಷಣಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ॥
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಪ್ರಧಾನಂ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಜಾತಬೋಧ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಈಕ್ಷಣಶ್ರವಣೇನ ತಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಪರಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾಸಂಭವೋ ದೋಷಃ। ತೇಷಾಂ ಯೌಗಿಕತ್ವೇನ ಪೃಥಗ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಯೂಪಾಹವನೀಯಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ತದ್ಗ್ರಹೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೇ
‘ಕಾಲಃ ಸ್ವಭಾವೋ ನಿಯತಿರ್ಯದೃಚ್ಛಾ ಭೂತಾನಿ ಯೋನಿಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಚಿಂತ್ಯಮ್ । ಸಂಯೋಗ ಏಷಾಂ ನ ತ್ವಾತ್ಮಭಾವಾದಾತ್ಮಾಽಪ್ಯನೀಶಸ್ಸುಖದುಃಖಹೇತೋಃ’(ಶ್ವೇ. ೧. ೨) ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ಕಾಲಸ್ವಭಾವಕರ್ಮಮಹಾಭೂತಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಾತಿರಿಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನಚೈವಂ ಶ್ರುತೇರ್ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಹಾನಿಃ । ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಾಯ ಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಗ್ರಥಿತನ್ಯಾಯಕಲಾಪಾಪೇಕ್ಷಾವತ್ ಶ್ರುತಿದರ್ಶಿತಸ್ವಾನುಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ನಿರ್ಣೀತೇ ಸಂವಾದಾಯ ತದನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾದ್ಯಂತರ್ಗತೋಪಪತ್ತಿರೂಪತಯಾ ಅನುಮಾನಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಾಯಾಸ್ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸಂಭವಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತ ಏವ ತತ್ರೋಪಪತ್ತಿಃ ನಾನುಮಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್
‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದ್ರಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ (ಬೃ. ೪. ೩. ೨೩) ಇತ್ಯಾದೌ ಅನುಮಾನರೂಪಾಯಾ ಅಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನೇನ ತದಸಂಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ಹೇತುವನ್ನಿಗದಾಧಿಕರಣೇ ‘ಶೂರ್ಪೇಣ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ತೇನ ಹ್ಯನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾನ್ವಯನಿರಾಸಃ ಕೃತಃ । ಹೇತುತ್ವಾನ್ವಯೇ, ಯೇನ ಯೇನ ಅನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತೇನ ಸರ್ವೇಣಾಪಿ ಹೋತವ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇಣ ದರ್ವೀಪಿಠರಾದೀನಾಮಪಿ ಹೋಮಸಾಧನತ್ವಾನುಮಾನಾತ್ ಆನುಮಾನಿಕೈಸ್ತೈಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಸ್ಯ ಶೂರ್ಪಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮ್ , ನ ತು ಹೇತುತ್ವಾನ್ವಯೇ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತನ್ನಿವರ್ತನಾರ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವ ತತ್ರೈವಾಧಿಕರಣೇ ನ್ಯಾಯಸುಧಾಯಾಂ ಆತಿಥ್ಯೇಷ್ಟೌ ಅತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೌಪಭೃತಾಷ್ಟಗೃಹೀತನಿವರ್ತನಪರೇ ‘ಚತುರ್ಗೃಹೀತಾನ್ಯಾಜ್ಯಾನಿ ಭವಂತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ನ ಹ್ಯತ್ರಾನೂಯಾಜಾ ಇಜ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಹೇತುಸಮರ್ಪಕತ್ವಮಭ್ಯುಪಗತಮ್ । ಯತ್ರ ಯತ್ರಾನೂಯಾಜಾನಾಮಭಾವಃ ತತ್ರ ತತ್ರಾಷ್ಟಗೃಹೀತಾಭಾವಃ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾತ್ । ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಹೇತುತ್ವಾನ್ವಯನಿರಾಸಃ ಇತಿ ನಿಬಂಧನಕಾರನಿರ್ಬಂಧಮಾತ್ರಮ್ ॥
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ಕಿಂತು ವಿಷಯೋಪರಾಗೇಣ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಂ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನರೂಪಂ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ‘ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ’, ‘ಚೈತ್ರೋ ಜಾನಾತಿ ಇಚ್ಛತಿ ಯತತೇ ಸ್ವಪಿತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಧಾತ್ವರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತ್ರರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾಭಿಧೇಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ।
ಏವಂಚ ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಲೋಚನರೂಪಮಾಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶರೂಪೇ ಈಕ್ಷಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದವಚ್ಛೇದಕಮಾಯಾವೃತ್ತಿಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯೋಪಚಾರಸಂಭವಾಚ್ಚ ॥
ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮೇವ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ವರಂ ಸಾಪೇಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಪ್ರಕಲ್ಪನಂ ಇತಿ ಸರ್ವಮನಾಕುಲಮ್ ।
ಇದಂತು ಚೋದ್ಯಮವಶಿಷ್ಟಮ್ – ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಹೇತುರ್ಗೌಣೇಕ್ಷಣಪ್ರಾಯಪಾಠೋ ವರ್ತತೇ – ಇತಿ ತತ್ ಉತ್ತರಸೂತ್ರೇಣಾನುಭಾಷ್ಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ ।
ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣವಾಚಿವೇದಾಂತಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಇತಿ ಧರ್ಮಿನಿಷೇಧ್ಯಯೋರಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಪಕ್ಷಸಾಧ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ । ತತ್ರ ಹೇತು: ಅಶಬ್ದಂ – ಸದಾದಿಶಬ್ದಾಬೋಧ್ಯಂ ಹಿ ತದಿತಿ । ‘ನನ್ವಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಸತ್ತಾಽಽದಿಯೋಗೇನ ಸದಾದಿಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥೋ ಹೇತುಃ ಈಕ್ಷತೇಃ ಇತಿ । ನನ್ವೇವಂ ಹೇತುಹೇತುತ್ವೇನಾವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೇಕ್ಷತಿಹೇತೋರೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಾಧ್ಯೇ ಹೇತುತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಂತರ್ಗಡುನಾ ಅಶಬ್ದತ್ವಹೇತುನಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಈಕ್ಷತಿಹೇತೋರಪಿ ಗೌಣತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾಯಾವಶ್ಯಕಸ್ಯ ‘ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್’ ಇತಿ ಉತ್ತರಸೂತ್ರಹೇತೋರೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಾಧ್ಯೇ ಹೇತುತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಈಕ್ಷತಿರಪ್ಯಂತರ್ಗಡುರಿಹ ನೋಪಾದೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನನ್ವೀಕ್ಷತಿಹೇತೂಪಾದಾನಂ ಗೌಣತ್ವಶಂಕೋದ್ಭಾವನದ್ವಾರತಯಾ ಗೌಣೇಕ್ಷಣಪ್ರಾಯಪಾಠರೂಪಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಸೂಚನಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ತರ್ಹಿ ಅಶಬ್ದತ್ವಹೇತುರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸದಾದಿಶಬ್ದಬೋಧ್ಯತ್ವಸಂಭವಜ್ಞಾಪನದ್ವಾರತಯಾ ತದಸಂಭವಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂಚನಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ನನು ಚ ಆನುಮಾನಿಕಕಾರಣತಾವಗಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ತ್ವಯಾ ದರ್ಶಿತಃ, ತತ್ಸೂಚನಾರ್ಥಂ ಅಶಬ್ದಮ್ – ಶಬ್ದೇತರಾನುಮಾನಪ್ರಮಾಣವತ್ ಇತಿ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಾಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇನ
‘ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮ್’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧. ೪. ೧.) ಇತಿ ಸೂತ್ರಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಮಾನಿಕಪದವತ್ ಪ್ರಧಾನಪರಮಪಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸೌತ್ರಪದಾನಾಮಾವೃತ್ತೇರಲಂಕಾರತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಉಪಕ್ರಮಾದಿಲಿಂಗಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯವತಾ ವೇದಾಂತಬೃಂದೇನ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಅನ್ವಯಪರೇಣ ‘ಸಮನ್ವಯಾತ್’ ಇತಿ ಪದೇನೈವ ಉಪಕ್ರಮಾದ್ಯಂತರ್ಗತಾನುಮಾನರೂಪೋಪಪತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಅನುಮಾನವಿಷಯತಾಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಸರ್ವೇಷ್ವೇವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯೇಷ್ವನುಮಾನೇನೈವ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಂ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಮ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಮತವರ್ಣನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವಸಂಭವಪ್ರಪಂಚನಾರ್ಥತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ‘ಪರಿನಿಷ್ಠಿತಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗಮ್ಯಮೇವ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯದರ್ಶಿತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಗಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾಸಂಭವಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಪಾಠನಿಯಮಿತಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಗೌಣತ್ವಸ್ಯ ಚೇತಿ ದ್ವಯೋರೇವಾತ್ರ ವಸ್ತುತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜತ್ವಾತ್ । ೧ । ೧।೫ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತಾವತ್ ಗೌಣೇಕ್ಷಣಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ತತ್ಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್
‘ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ’(ಪ್ರ. ೩. ೬. ೩.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷ್ವಪಿ ತತ್ ಗೌಣಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚ ಸನ್ನಿಧಿರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಯಪಾಠೇನ ಈಕ್ಷಣಶ್ರುತಿಬಾಧೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಚ ಇತ್ಯನೇಕಾನುಗ್ರಹಾಯ ಏಕಸ್ಯಾಃ ಈಕ್ಷಣಶ್ರುತೇಃ ಗೌಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಸಂಭವಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ–
ಗೌಣಶ್ಚೇನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ।೬।
ನ ಈಕ್ಷತಿಃ ಪ್ರಧಾನೇ ಗೌಣ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ;
‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’(ಛಾ. ೬. ೩. ೨) ಇತಿ ಸಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾತ್
‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’(ಛಾ. ೬. ೮. ೭) ಇತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪ್ರತಿ ಸಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾಚ್ಚ ಶಬ್ದಾತ್ । ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾಚ್ಚ । ನ ಹ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ಚೇತನಂ ಚೇತನಸ್ಯ ವಾ ಅಚೇತನಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ವಾ ಚೇತನವಾಚೀ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ಅಚೇತನೇ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚ – ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನ ಇತಿವತ್ ಔಪಚಾರಿಕೋಽಯಮುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಯೋರ್ಜೀವಪ್ರಧಾನಯೋರಭೇದ: ಸ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪಪರಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ನವಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಾಸೇನ ಅಭೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಾತ್ । ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷಚೇತನಪರತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ವರೂಪಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾಚ್ಚ । ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚೇತನವಾಚಿನಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪರತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಬಹುಪ್ರಮಾಣಬಾಧಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಧಾನಂ ನ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ॥
ಸೂತ್ರೇ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮಪದಂ ಸ್ವರೂಪಪರಂ ಧರ್ಮಪ್ರಧಾನಂ, ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಾತ್ ಸ್ವರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ಚ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ಶಬ್ದೋ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ಶಬ್ದಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ । ಅಯಮೇಕೋಽರ್ಥಃ । ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತ್ಯನ್ಯೋಽರ್ಥಃ । ಉಭಯಮಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರಮಾಣಬಾಹುಲ್ಯಸೂಚನಾರ್ಥಮ್ । ೧ । ೧।೬।
ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ ।೭।
ನನು ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ನ ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸದಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಃ, ಕಿಂತು ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತೀನ್ಯಾಯೇನ, ತತಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸದಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಇತಿ ನ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ತದಾ ಮೋಕ್ಷಯಿತವ್ಯಶ್ಶ್ವೇತಕೇತುಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠೋ ಮಾಭೂದಿತಿ ಮುಖ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದಿಕ್ಷುಣಾ ಆರುಣಿನಾ ಸ್ಥೂಲತಾರಾಯಾಮರುಂಧತೀತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯೇವ ಇಹ ಸದಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಹೇಯತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯ ಅವಚನಾತ್ ಸದಾತ್ಮತ್ವ ಏವ ಉಪದೇಶಪರಿಸಮಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಮಸ್ತೋಽಪಿ ಅಪೇಕ್ಷಾವಶಾದಿಹಾನುಷಕ್ತಃ ಷಷ್ಠ್ಯಂತೋ ವಿಪರಿಣಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ – ಸದಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾತ್ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಚಕಾರೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾದಿತಿ ಹೇತುಃ ಅಭ್ಯುಚ್ಚೀಯತೇ ।
‘ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ’(ಛಾ. ೬. ೧. ೧.) ಇತ್ಯಾದೇಃ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಪ್ರಧಾನೇ ವಿರೋಧಾದಪಿ ನ ಸಚ್ಛಬ್ದಾದಿವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಸಾ ಹಿ ಧರ್ಮ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ ಏಕಾಕಾರಾನ್ವಯಾತ್ ವಸ್ತ್ವಂತರಾಣಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದ್ವಾ ನಿರ್ವಹತಿ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವಾದೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಧ್ಯಸ್ತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ವಸ್ತುಸತ್ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ತದ್ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾತತಾನಿರ್ವಾಹವತ್ ಪ್ರಧಾನವಾದೇ ನಿರ್ವಾಹಃ ಸಂಭವತಿ ; ಪ್ರಪಂಚಸತ್ಯತ್ವಾದಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನಾಪಿ ಜ್ಯಾತಿಷ್ಟೋಮವಿಕೃತೀನಾಂ ಗವಾದೀನಾಂ ತತ್ಸಮಾನಾಕಾರತ್ವಾತ್ ತದ್ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾತತೇತಿವನ್ನಿರ್ವಾಹೋ ವಾ, ಏಕಮೃತ್ಪಿಂಡಾರಬ್ಧಾನಾಂ ಘಟಶರಾವಾದೀನಾಂ ತಸ್ಮಾದನತಿರಿಕ್ತದ್ರವ್ಯತಯಾ ಧರ್ಮ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ತದ್ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾತತೇತಿವನ್ನಿರ್ವಾಹೋ ವಾ ಅತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ಪ್ರಧಾನವಿಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ಪರಿಣಾಮಭೋಗ್ಯವರ್ಗವಿಜ್ಞಾನಸಂಭವೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗವಿಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ೧ । ೧ । ೮ ।
ಯತ್ರೈತತ್ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ನಾಮ ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದೇನಂ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತಿ (ಛಾ. ೬.೮.೧) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸತ್ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೋಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯಯಪ್ರತಿಪಾದನಾದಪಿ ನ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಶಬ್ದಃ ಸ್ವೀಯಪರತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ಅಪ್ಯಯಶಬ್ದಿತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಲಯೋ ನ ಸಂಭವತಿ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋ ಲಯೋ ನ ಸಂಭವತಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಔಪಚಾರಿಕಸ್ತು ಲಯಃ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಃ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಅಧ್ಯಸ್ತಾಕಾರನಿವೃತ್ತೌ ತದನುವೃತ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನರೂಪಸ್ಯ ಅಧ್ಯಸ್ತೋಪಾಧಿಕೃತಭೇದನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತದಭೇದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅಪ್ಯಯಶಬ್ದಿತೋ ಲಯಃ, ಅಸ್ತಿ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹದ್ವಯೋಪಾಧಿಕಾಕಾರನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ತದನುವೃತ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನರೂಪಜೀವಸ್ಯ ತತ್ಕೃತಭೇದನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಲಯಸಂಭವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಪ್ಯವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕೃತೋಽತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಾಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಕೃತಶ್ಚ ಆಮುಕ್ತ್ಯನುವೃತ್ತೋ ಜೀವಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಃ । ತಥಾಽಪಿ ಅತ್ಯಂತಭೇದಕಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಾಧಿಸತ್ತ್ವೇ ಯಥಾ ಭೇದೋ ನ ತಥಾ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಾವಿತಿ ಕಥಂಚಿದಭೇದಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಸುಪುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಾಧಿಕೃತವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಲೀನ ಇವ’ ಇತಿ ಇವಕಾರೋ ಮುಕ್ತಾವಿವ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನ ಅಭೇದಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪೋ ವಿಲಯಃ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ । ೧ । ೧ । ೯ ।
ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಚೇತನಕಾರಣತ್ವಾವಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾದಪಿ ನ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ।೧।೧।೧೦।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚೇತನಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಕಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ , ನ ತು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ತದಭಿಧಾನಶ್ರುತಿರಭಿಪ್ರೇತಾ ;
‘ ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತಃ’(ತೈ. ೨. ೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿತದ್ವಿಷಯವಾಕ್ಯಗತಾನಾಮಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಚೇತನಮಾತ್ರವಾಚಿತ್ವಾತ್ , ಇಹ ತು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತ್ವಂ ತದಭಿಧಾನಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಮರ್ಪಿತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಅತ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಂ ‘ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರೋ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ’ ಇತಿ । ಸ್ವಶಬ್ದಶ್ಚಾತ್ರ ‘ಸ ಕಾರಣಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾತ್ ಪ್ರಾಚೀನೇಷು ‘ತಮೀಶಾನಂ ವರದಂ ದೇವಮೀಡ್ಯಂ ನಿಚಾಯ್ಯೇಮಾಂ ಶಾಂತಿಮತ್ಯಂತಮೇತಿ । ಸಂಯುಕ್ತಮೇತತ್ ಕ್ಷರಮಕ್ಷರಂಚ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಂ ಭರತೇ ವಿಶ್ವಮೀಶಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇಷು ಶ್ರುತಃ ಈಶಾನಾದಿಶಬ್ದಃ । ತತ್ಸಮರ್ಪಿತೋ ಹ್ಯರ್ಥಃ ಸಕಾರಣಮಿತಿ ಮಂತ್ರೇ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶನೀಯಃ । ನ ಚ ಈಶಾನಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ತದಭಿಧಾನಶ್ರುತಿತ್ವೇ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ ।
ಅಂಗುಷ್ಠಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧. ೩. ೭) ಈಶಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಶ್ರುತಿತ್ವೇ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನೇನ ತತ್ತುಲ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇಶಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಏವಂ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷದ್ಗತಾನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭಿಧಾನಶ್ರುತೀನಾಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಸೂತ್ರಗೃಹೀತೇಭ್ಯಃ ಪೃಥಕ್ಕೃತ್ಯ ದರ್ಶನಂಚ ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾವರ್ತನೀಭಿರೇವ ತಾಭಿಃ ಜೀವವ್ಯಾವರ್ತನಮಪಿ ಲಂಭಯಿತುಮ್ । ತೇನ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ನ್ಯಾಯತೋ ನಿರಸ್ತಾ ಜೀವಕಾರಣತ್ವಶಂಕಾ ಶ್ರುತಿತೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಾ ಭವತಿ । ಸ್ಫುಟೋ ಹಿ ತತ್ರ ಕ್ಷರಾದಿಶಬ್ದಿತಾತ್ ಪ್ರಧಾನಾದಿವ ಅಕ್ಷರಕರಣಾಧಿಪಾದಿಶಬ್ದಾಜ್ಜೀವಾದಪಿ ತನ್ನಿಯಂತೃತ್ವೇನ ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಕಾರಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದನಿರಾಸೇನೈವ ಜೀವಕಾರಣತ್ವವಾದನಿರಾಸಃ। ।೧ । ೧ । ೧೧ ।
ಇತಿ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ।೫।
ಏವಂ ಜಡಜೀವವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮಾಯಾಶಬಲಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರಸಾಧನೇನ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೇ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ನಿರ್ವ್ಯೂಢೋಽಪಿ ಕೇಷುಚಿದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷ್ವನ್ಯಪರತ್ವಶಂಕಯಾ ಶಿಥಿಲೀಭವತೀತಿ ತೇಷಾಂ ತತ್ತಚ್ಛ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಪ್ರಾಪಿತಾನ್ಯಪರತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನ ತತ್ರ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನೀಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ತತ್ಪ್ರಕರಣದರ್ಶಿತೋಪಾಯಮುಖೇನ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಉಪಾಸನಾವಾಕ್ಯೇಷು ಚ ಕೇಷುಚಿತ್ ಉಪಾಸ್ಯಮಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮ್ । ಯಥಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದ್ಯರ್ಥಮಪ್ಪ್ರಣಯನಾದಿಕಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಪ್ರಕರಣೇ ವಿಹಿತಾನಾಂ ಗೋದೋಹನಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಪಸೂತ್ರೇಽಪಿ ತತ್ತತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಏವ ವಿವೇಚನಮ್ , ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡೇ ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಪದಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಹಿತಾನಾಮುಪಾಸನಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕೇ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ನಿರ್ಣಯಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ತದ್ವದಿಹಾಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಚಿತ್ತವಶೀಕರಣಸಂಪಾದನಾದಿದ್ವಾರಾ ಉಪಾಸನಾನಾಂ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕನ್ಯಾಯಾನಾಮವಿಚಾರಿತಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಚ ತದ್ವಿಚಾರಾಣಾಮಪ್ಯತ್ರ ಸಂಗತೇಃ । ಅತಃ ತದರ್ಥಮಧ್ಯಾಯಶೇಷ ಆರಭ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ತಾವದಾನಂದವಲ್ಯಾ ಜೀವಪರತ್ವನಿರಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ।
ಅತ್ರ ಆನಂದಮಯೋ ಜೀವ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಶರೀರಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾ ಸೂತ್ರಾರ್ಜವಂ ಮನ್ಯಮಾನೇನ ವರ್ಣಿತಮ್ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಮುರರೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಅಧಿಕರಣಶರೀರಂ ವರ್ಣಿತಮ್ । ತತ್ ಪ್ರದರ್ಶಯಾಮಃ।
ಕಿಮಿಹ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿರೂಪಕಲ್ಪಿತಶಿರಃಪಕ್ಷಾದ್ಯವಯವಯುಕ್ತತಯಾ ಉಪಾಸ್ಯ ಆನಂದಮಯೋ ಜೀವಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಪುಚ್ಛರೂಪತದವಯವತಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ಉತ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದೇನ ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾಪ್ಯಾಧಾರತಯಾ ಸ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಅನಂದಮಯಸ್ತು ಅನ್ನಮಯಾದಿವತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಾಮಾತ್ರೇಣ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ಇತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ತತ್ರ ಈಕ್ಷತಿಮುಖ್ಯತ್ವಾನುರೋಧಾಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವವತ್ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಮುಖ್ಯತ್ವಾನುರೋಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಯವತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಕೋಟಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ । ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯಾಧಾರಲಕ್ಷಣಾಽಪಿ ನ ಯುಕ್ತಾ; ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನೈವಾಧಾರತ್ವಲಾಭಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಯಥಾ ‘ಕಾಂತಿಮನ್ಮುಖಂ ಚಂದ್ರಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಕಾಂತಿಮತ್ತ್ವೇ ಲಬ್ಧೇಽಪಿ ಮುಖೇ ಗೌಣಂ ಚಂದ್ರಪದಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಥೇಹ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನ ಆಧಾರತ್ವೇ ಲಬ್ಧೇಽಪಿ ತಲ್ಲಂಭಕಪುಚ್ಛಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಯಾವತೀ ಕಾಂತಿಃ ತಾವತೀ ಮುಖೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾ । ನ ಚ ತಾವತೀ ಕಾಂತಿಮಚ್ಛಬ್ದೇನ ಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಮುಖಗತಾಲ್ಪಕಾಂತಿಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅತಶ್ಚಂದ್ರತುಲ್ಯಕಾಂತಿಮತ್ತ್ವಲಾಭಾಯ ಚಂದ್ರಪದಂ ಉಪಾತ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಸಂಕೋಚಕಮಾನಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುರೋಧಾಚ್ಚ ನಿರತಿಶಯಮಾಧಾರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಮತ್ರ ಪುಚ್ಛಪದೇನ ಕರಿಷ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಪುಚ್ಛತುಲ್ಯಾಧಾರತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಪುಚ್ಛಸ್ಯಾಧಾರತ್ವಂ ಭೂತಲಾಸ್ತೀರ್ಣೇ ತೃಣರಾಶೌ ಸಂಚರತಃ ಪುರುಷಾನ್ ಪ್ರತಿ ತೃಣರಾಶೇರಿವ ಆಧಾರಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಸಾತಿಶಯಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಥಾಭೂತಮಾಧಾರತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯತ್ ಪುಚ್ಛಪದಂ ಅನಿಷ್ಟಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪಕ್ಷಿರೂಪೇಣ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಪಾಸನೀಯಂ ಆನಂದಮಯಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ಪುಚ್ಛತ್ವಂ ಪುಚ್ಛಪದೇನೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನ ಚ ಪುಚ್ಛತ್ವಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತಂ ಸಾರೂಪ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ಪಕ್ಷಿಣೋ ಹಿ ಪುಚ್ಛಭಾಗಮಾಧಾರೀಕೃತ್ಯ ನಿಷೀದಂತಿ ಇತಿ । ಪಕ್ಷಿಣಾಂ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಅತ ಏವ ಐತರೇಯಾರಣ್ಯಕೇ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ವಯಾಂಸಿ ಪುಚ್ಛೇನ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಪುಚ್ಛೇನೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೋತ್ಪತಂತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಹಿ ಪುಚ್ಛಮ್’(ಐತರೇಯಾರಣ್ಯಕಮ್) ಇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೋಽಪಿ
‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’(ಬೃ.ಉ.೪.೩.೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಲೌಕಿಕಾನಂದಶೀಕರಜಾತಸ್ಯ ಸಮುದ್ರಸ್ಥಾನೀಯ ಇತಿ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದ್ಯವಯವಯುಕ್ತಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಅತಃ ಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುಚ್ಛತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತೇತಿ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತಸಾರೂಪ್ಯವರ್ಣನಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ
‘ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರಃ ಏಕಂ ಹಿ ಶಿರಃ ಏಕಮೇತದಕ್ಷರಮ್’(ಬೃ.ಉ.೫.೫.೩) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಭೂರಿತ್ಯಕ್ಷರೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಶಿರಸ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತಮೇಕತ್ವಂ ಸಾರೂಪ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಾಪ್ರಧಾನಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಯೋರ್ವೈಪರೀತ್ಯಕಲ್ಪನಾಽನುಪಪತ್ತಿಃ ।
‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’(ಛಾ.ಉ. ೩.೧೮.೧) ಇತ್ಯಾದೌ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯದಿ ತು ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ದ್ವಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಯೋಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದನ್ಯತರಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸಾನುರೋಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ ಚರಮಶ್ರುತಾನಂದಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುಚ್ಛತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಾದಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವೇನ ಶಿರಃಪಕ್ಷಮಧ್ಯಪುಚ್ಛಾವಯವಯುಕ್ತಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾವಗಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸವಾನ್ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕೋಽಪ್ಯಾನಂದಮಯವಿಷಯಃ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆನಂದಮಯ ಏವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ ‘ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ । ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಂ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ ;
‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ’(ತೈ.೨.೬.೧) ಇತಿ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಸಿದ್ಧೋಽಯಂ ಹೇತುಃ ಆನಂದಮಯ ಏವ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕವಿಷಯೋಽಸ್ತು ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಪ್ಯೇತದೇವೋತ್ತರಮ್ ‘ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ । ಆನಂದಮಯಃ ನ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ; ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸದರ್ಶನಾತ್ । ಅಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಂ ಪ್ರತ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏಕಂ ಪುಚ್ಛಪದಮನುರುಧ್ಯ ಅನೇಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಆನಂದಮಯೇ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತಿಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏಕಬಾಧಾತ್ ಅನೇಕಬಾಧಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವೇನ ಉಪಕ್ರಮಾದಪ್ಯಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಾಧಕತ್ವೇನ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಆನಂದಮಯಪದೇನ ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಂ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಣೀಯಮ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಾಧಕಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿನಿರಾಸಕತ್ವೇನ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಈಕ್ಷತಿಸೂತ್ರಾನ್ನಞಮನುವೃತ್ತ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಸಾಧ್ಯಂ ಪೂರಣೀಯಮ್ । ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತ್ಯಾರ್ಜವೇನ ಸೂತ್ರೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ‘ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಕರಣಸ್ಯ ಏತತ್ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಯತ್ ಈಕ್ಷತಿಸೂತ್ರಾನ್ನಞನುವರ್ತನೇನ ತದ್ವನ್ನಿಷೇಧ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಚ ಆನಂದಮಯೋ ನ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ಇತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾನಿರಾಸಕಹೇತುಸಾಧ್ಯಮಪಿ ಲಭ್ಯತೇ ಇತಿ । ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಂಚ ವ್ಯವಹಿತಾನಂತರಸೂತ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಮುಖ್ಯತಾಽನುರೋಧೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇ, ತಸ್ಯಾಧಾರಲಕ್ಷಣಾಽನುಪಪನ್ನೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ತತಶ್ಚ ‘ಆನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ವಿಪರೀತಂ ಬಲಾಬಲಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಅಭ್ಯಸ್ತಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾದಪಿ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದ ಏವ ಬಲೀಯಾನ್ ಇತ್ಯಾಶಯವತೀಮಾಶಂಕಾಂ ಅನುಭಾಷ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ವಿಕಾರಶಬ್ದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ।೧೩।
ವಿಕಾರಶಬ್ದೇನ ಅವಯವೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತದ್ವಾಚೀ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದೋ ವಿಕಾರಶಬ್ದಃ । ಸ ಏವ ವಿಕಾರಃ – ವಿಗತಕಾರ್ಯಃ ಅನರ್ಥಕಶಬ್ದಃ ।
‘ಅಕರ್ತರಿ ಚ ಕಾರಕೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ. ೩.೩.೧೯ ) ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಘಞಂತಃ ಕಾರಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯವಾಚೀ । ಏವಮರ್ಥಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಗರ್ಭೀಕರಣಾಯ ‘ಅವಯವಶಬ್ದಾತ್’ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ‘ವಿಕಾರಶಬ್ದಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪುಚ್ಛಾವಯವವಾಚಿನಃ ತದರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಲಕ್ಷಣೀಯಾರ್ಥಾಭಾವೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಾದ್ಧೇತೋಃ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಇತಿ ಚೇದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ‘ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾಂಶಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ – ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ – ಅವಯವಪ್ರಾಯೇ ವಚನಾತ್ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ಇದಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಶಿರಆದಿಷು ಪುಚ್ಛಾಂತೇಷ್ವವಯವೇಷೂಕ್ತೇಷು ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದ್ಯವಯವಾಂತರೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುಸಾರೇಣ ಪುಚ್ಛಪದೇ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದರ್ಥೇ ನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯೇ ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯೇ ತದುಭಯಾನುಗ್ರಹಲಾಭಾಯ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ, ನ ಅವಯವವಿವಕ್ಷಯೇತಿ । ನನ್ವಯವವಿವಕ್ಷಾಽಭಾವೇ ಕಥಮವಯವವಾಚಿಪುಚ್ಛಪದಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುಗ್ರಹ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಥಾಪಿ ಪುಚ್ಛಪದಮಾತ್ರಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುಗ್ರಹಲಾಭಾತ್ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ
‘ಅಸೌ ವೈ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯ ಏವ ಸಮಿತ್ ರಶ್ಮಯೋ ಧೂಮಾಃ’(ಬೃ.೬.೨.೯) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪಂಚಸು ಪರ್ಯಾಯೇಷು
‘ಅಥೈನಮಗ್ನಯೇ ಹರಂತಿ ತಸ್ಯಾಗ್ನಿರೇವಾಗ್ನಿರ್ಭವತಿ ಸಮಿತ್ ಧೂಮಃ’(ಬೃ.೬.೨.೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಷಷ್ಠಪರ್ಯಾಯೇ ಚ ಸಾಂಪಾದಿಕಾಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯಾಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಚ ಭೇದೇ ಸತ್ಯಪಿ ಅಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೈಕರೂಪ್ಯವತ್ ಇಹಾಪಿ ಪುಚ್ಛಪದಪ್ರಯೋಗೈಕರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಅವೈಕಲ್ಯಾತ್ । ನನು ತಥಾಪ್ಯಾಧಾರತ್ವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನ ಲಬ್ಧಮ್ , ಪುಚ್ಛವತ್ಸಾಪೇಕ್ಷಾಧಾರತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಿಷ್ಟಮಿತಿ ಪುಚ್ಛಪದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣೀಯಾಭಾವೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮಪರಿಹೃತಮೇವ । ಉಚ್ಯತೇ – ಆಧಾರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮೇವ ಪುಚ್ಛವದ್ಭಾವವಿಶೇಷಿತತಯಾ ತೇನ ಲಕ್ಷಣೀಯಂ ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧ್ಯವತರಣಾಯ । ಪಕ್ಷಿಣಾಂ ಪುಚ್ಛಮಾಧಾರ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಏವಂ ಪಕ್ಷಿತಯಾ ನಿರೂಪಿತಸ್ಯಾಽಽನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛವದಾಧಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಖೇನ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕ್ರಮೇಣ ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧ್ಯವತರಣಾಯ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅನ್ನಮಯಾದಿಕ್ರಮ ಆಶ್ರಿತಃ । ತತ್ರ ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯೇ ಪಕ್ಷಿತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಆಧಾರಸದ್ಭಾವಃ ಪುಚ್ಛಪದಪ್ರಯೋಗಮುಖೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುದ್ಘಾಟ್ಯ ವ್ಯಂಜಿತಃ ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧ್ಯವತರಣಾಯೇತಿ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕಶಬ್ದದರ್ಶಿತಾರ್ಥಮಾತ್ರ ಏವ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಚುರೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಥಾ ‘ಯೋ ಯೋ ಧೂಮವಾನ್ ಸೋಽಗ್ನಿಮಾನ್ ಯಥಾ ಮಹಾನಸಃ’ ಇತಿ । ಯಥಾ ವಾ
‘‘ಏಕೋ ಹಿ ದೋಷೋ ಗುಣಸನ್ನಿಪಾತೇ ನಿಮಜ್ಜತೀಂದೋಃ ಕಿರಣೇಷ್ವಿವಾಂಕಃ’(ಕ.ಮಾರಸಂಭವಃ ೧.೩) ಇತಿ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತದೀಯಧರ್ಮಸದೃಶ ಏವ ಧರ್ಮಸ್ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ನಿಯಮಃ, ಯೇನ ಪುಚ್ಛಪದೇನ ಪುಚ್ಛವದಾಧಾರತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಸಾಪೇಕ್ಷಾಧಾರತ್ವಮನಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತಿ ಶಂಕ್ಯೇತ;
‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’(ಗೌಡ.ಕಾರಿಕಾ.೩.೩) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯೇ ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧ್ಯವತರಣಾಯ ಆಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಾಕಾಶವದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮೇವ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂಚ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ಸೂತ್ರೇ ‘ಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್’ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ವಕ್ತವ್ಯೇ ‘ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ವಚನಂ ಪ್ರಾಗನ್ನಮಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷು ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸದ್ಭಾವೇನ ತತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯರೂಪಂ ಪ್ರಾಯಪಾಠಮ್, ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧ್ಯವತರಣಾಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸಪ್ರಾಚುರ್ಯಮ್, ತದರ್ಥದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಥಲೇಷು ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತದೃಷ್ಟಹೀನಧರ್ಮಾನಾಪತ್ತ್ಯುದಾಹರಣಪ್ರಾಚುರ್ಯಂಚ ಸಂಗ್ರಹೀತುಮಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ ।೧.೧.೧೩।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ನ ಕೇವಲಮೇಕಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮನುರುಧ್ಯ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಸ್ಯಾನಂದಮಯವಿಷಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಯೇನ ತಸ್ಯ ಅಭ್ಯಾಸಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವೇನ ಆಧಾರಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯೇತ, ಕಿಂತು ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಽಽನಂದಮಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮನುರುಧ್ಯ । ಕೃತ್ಸ್ನೇನಾಪಿ ಹ್ಯಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇನ
‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’(ತೈ. ೨.೫.೧) ಇತ್ಯಂತೇನ ಅವಯವ್ಯಾನಂದಮಯಃ ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವನ್ನಮಯಾದಿವತ್ ಶಿರಃಪ್ರಭೃತಿಪುಚ್ಛಾಂತಸಕಲಾವಯವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತಃ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾನೇಕಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಘಟಿತಮಹಾವಾಕ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ಅಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಆನಂದಮಯೇ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತಿಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಅಸಾಧಕಸ್ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುಃ, ತದಸಿದ್ಧಿನಿರಾಸಕಹೇತುಶ್ಚ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ –
‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’(ಬೃ.೧.೨.೫) ಇತಿ ಸಾನಂದಮಯಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವೋಪದೇಶಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ । ನನು ಸೋಽಪ್ಯಸಂಜಾತವಿರೋಧ್ಯಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಕಥಂಚಿದದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಸ್ರಷ್ಟರ್ಯಾನಂದಮಯೇಽಪ್ಯವತಿಷ್ಠತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ ।
‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’(ತೈ.೨.೬) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಕಾಮನಾಪೂರ್ವಕಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ತತ್ರಾನ್ವೇತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ಇದಂಚ ತತ್ರಾನ್ವೇತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸೂತ್ರೇ ‘ವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ ವ್ಯುಪಸರ್ಗೇಣ ಲಭ್ಯತೇ । ವಿಶಿಷ್ಟೋ ಹ್ಯಪದೇಶೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ಸ ಚ ಜೀವೇಽನ್ವೇತುಮಯೋಗ್ಯಃ ಕಾಮನಾಪೂರ್ವಕತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಃ । ಚಕಾರೇಣ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾನ್ವೇತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ನ ಹ್ಯಾನಂದಮಯೇ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿಯುಕ್ತತಯಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಶಂಕಾ ಅನ್ವೇತಿ । ಚಕಾರೇಣ
‘ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನಂದಯಾತಿ’(ತೈ.೨.೭) ‘ಭೀಷಾಽಸ್ಮಾದ್ವಾತಃ ಪವತೇ’(ತೈ.೨.೮) ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಸಂದರ್ಭಗತಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪ್ರಾಣಯಿತೃತ್ವಾನಂದಯಿತೃತ್ವಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವೋಪದೇಶಾ ಅಪಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯಂತೇ । ಏತೇಽಪಿ ಹಿ ಜೀವೇಽನ್ವೇತುಮಯೋಗ್ಯಾಃ । ಅತೋ ಬಹುಬಾಧಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಪುಚ್ಛಪದಮಾತ್ರಲಕ್ಷಣಾಸಾಧ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ವರಂ ಹ್ಯನೇಕವಾಕ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಏಕಪದಮಾತ್ರಲಕ್ಷಣಾಸಾಧ್ಯಮನ್ಯಥಾಕರಣಮ್ । ಅತ ಏವ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಜೈ.ಸೂ.೧.೪) ಸೃಷ್ಟಿಲಿಂಗಕಮಂತ್ರೋಪಧೇಯೇಷ್ಟಕಾವಾಚಿನಃ ಸೃಷ್ಟಿಶಬ್ದಸ್ಯ , ಸೃಷ್ಟ್ಯಸೃಷ್ಟಿಲಿಂಗಕಮಂತ್ರೋಪಧೇಯಾನಾಂ ಸಪ್ತದಶಾನಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ತುತಿಃ ‘ಯತ್ ಸಪ್ತದಶೇಷ್ಟಕಾ ಉಪದಧಾತಿ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ಇತಿ ಬಹುವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣ ತಾಸು ಸರ್ವಾಸ್ವಿಷ್ಟಕಾಸು ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ವೀಕೃತಾ । ನನ್ವಸ್ತು ಸದಸತ್ತ್ವಸಂದೇಹಯೋಗ್ಯತ್ವಕಾಮನಾಪೂರ್ವಕಸಾನಂದಮಯಸಕಲಪ್ರಪಂಚಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪ್ರಾಣಯಿತೃತ್ವಾದಿಲಿಂಗೈಃ ಉತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಸರ್ವೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಃ ; ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಸೃಜ್ಯತ್ವಸ್ವಪ್ರಾಣನೀಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಮಾನಂದಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಮವಯವತ್ವಮಸ್ತು , ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯಮವಯವತ್ವಮಿಹೋಚ್ಯತೇ ; ಜೀವಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಭ್ರಾಂತೋಽಸಿ । ನ ಹಿ ವಯಮಿಹ ವಸ್ತುವಿರೋಧಂ ಬ್ರೂಮಃ ಯೇನೋಪಾಸನಾರ್ಥಾವಯವತ್ವಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಪರತಯಾ ತತ್ಸಮಾಧಾನಂ ಕ್ರಿಯೇತ , ಕಿಂತು ಉತ್ತರಸಂದರ್ಭಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾಽವಗತಂ ಯತ್ ಪ್ರಕರಣಂ ತದೇವ ಅನ್ಯೋಪಸರ್ಜನತಯಾ ತತ್ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬ್ರೂಮಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಆನಂದಮಯಪರಃ । ಆನಂದಮಯಸೂತ್ರೇ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾನಂದಮಯಪದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸನ್ನಿಧಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಗತಶಬ್ದಸನ್ನಿಧಾಪಿತಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿನ ಏವ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ
‘ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ ವಿಭಜೇತ್’(ತೈ.ಸಂ.೨) ಇತ್ಯತ್ರ ದಾರ್ಶಿಕಹವಿರ್ಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಕಸ್ಯ ತಂಡುಲಪದಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಾನಾಂ ತಂಡುಲತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನನ್ವಯಿನಾಮಪಿ ‘ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯೇಷು ಯತ್ಪದೈಃ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾತ್ ।
’ನಾಲೀಕಾಸನಮೀಶ್ವರಶ್ಶಿಖರಿಣಾಂ ತತ್ಕಂಧರೋತ್ಥಾಯಿನೋ
ಗಂಧರ್ವಾಃ ಪುನರೇತದಧ್ವಚರಿತೇ ಚಕ್ರೇ ತದುದ್ಧಾರಕಃ ।
ಪತ್ರೀ ತತ್ಪ್ರಭುವೈರಿಣಾಂ ಪರಿವೃಢೋ ಜೀವಾ ಚ ಯಸ್ಯಾಭವತ್
ಜೀವಾಂತೇವಸತಾಂ ರಿಪುಕ್ಷಯವಿಧೌ ದೇವಾಯ ತಸ್ಮೈ ನಮಃ ॥’
ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನನ್ವಯಿನಾಮಪಿ ತದೇತತ್ಪದೈಃ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ತಥಾನಿಯಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ; ಆನಂದಮಯಸೂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಯೋಜನಾಯಾಮಾನಂದಮಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತ್ವಾತ್ । ಇದಮಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ‘ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಯತ್ ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾತ್ರ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶೇನ ಸೂತ್ರಲಾಘವಲಾಭಃ । ಯದ್ಯಪಿ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಹೇತುತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ, ಕಿಂತು ಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಸಕಲಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತಿ, ನ ಚಾಚೇತನಶರೀರೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಂ ವಿನಾ ಚೇತನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಪಿ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಽಪಿ ಅಚೇತನೋಪಾಧಿಕಮೇವ ಚೇತನಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಽಽನಂದಮಯಪರಾಮರ್ಶಃ ಕೃತಃ । ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಂ ಚ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವಶಂಕಾಂ ಅತ್ಯಂತವಿರೋಧೇನ ನಿರಸಿತುಂ ಇತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ । ೧.೧.೧೪ ।
ಸಏವಮುಪಸಂಹಾರಗತಬಹುಪ್ರಮಾಣಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯಾಪ್ಯಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಕೇಚಿದ್ವಾವದೂಕಾಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಹೇತೋರ್ನ ಜಘನ್ಯಬಹುತ್ವೇನ ಉಪಮರ್ದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ । ಅತ ಏವ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ‘ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಮವಾಯೇ ಭೂಯಸಾಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸಧರ್ಮಕತ್ವಮ್’(ಜೈ.ಸೂ.೧೨.೨.೨೪) ‘ಮುಖ್ಯಂ ವಾ ಪೂರ್ವಚೋದನಾಲ್ಲೋಕವತ್’(ಜೈ.ಸೂ.೧೨.೨.೨೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರತಯಾ ಐಕಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಕೇಚನ ಕಲ್ಪಯಂತಿ । ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ‘ತುಷ್ಯತು ದುರ್ಜನಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಅತ್ರ ಪರಮೋಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ । ೧೫ ।
ಯತ್
‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’(ತೈ.೨.೨.೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತಯಾ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಯಚ್ಚ
‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತಃ’(ತೈ.೨.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಿತದುತ್ತರಸಂದರ್ಭೇ ‘ತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತವಾಚಿನಾ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾನುಕೃಷ್ಯ ಆಕಾಶಾದಿಸಕಲಪ್ರಪಂಚಕಾರಣತ್ವೇನ ಉಪವರ್ಣಿತಮ್ , ತದೇವ ಇಹ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದೇನ ಗೀಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪಕಪ್ರಥಮಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಪದಾನುಸಾರೇಣ ಚರಮಶ್ರುತಸ್ಯಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನೇಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾವಗಮಾತ್ ಆತ್ಮಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಆನಂದಮಯಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಕುತೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮೇವಕಾರಃ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ | ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮನುಸರಣೀಯಮ್ ; ಉಪಕ್ರಮಗತತ್ವಾತ್, ನ ತು ತದನಂತರಶ್ರುತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ‘ಅಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ ಹೇತುನೈವ ಮಂತ್ರಗತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಕ್ರೋಡೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್, ತಥಾಽಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯೇತದನಂತರಂ ಕಿಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಮುಖೇನ ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಮಂತ್ರಸ್ತಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನಃ । ತದೇವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯನಂತರಸಂದರ್ಭೇ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಽನುಕೃಷ್ಟಂ ಸತ್ ಇಹಾಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಇತಿ ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭಪ್ರವೃತ್ತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸ್ಫುಟೀಕರಣಾಯ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸೂತ್ರಮ್ । ೧.೧.೧೫ ।
ನನು ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶಃ ಕಥಂ ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪರ್ಯವಸಾಯೀ।
ಉಚ್ಯತೇ – ಇದಂ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಕರ್ಷಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಉಪಕ್ರಮೇ ತಾವತ್
‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾ ಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ , ನ ತು ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಾ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ
‘ಸ ಯದಾಹ ಅಸತೋ ಮಾ ಸದ್ಗಮಯೇತಿ , ಮೃತ್ಯುರ್ವಾ ಅಸತ್ ಸದಮೃತಂ , ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಾಽಮೃತಂ ಗಮಯ , ಅಮೃತಂ ಮಾ ಕುರ್ವಿತ್ಯೇವೈತದಾಹ’(ಬೃ.೧.೩.೨೮) ಇತಿ ಸಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತಾಮೃತಾವಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಕಶ್ರುತೇಃ ಅಮೃತಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವೇನ ಮುಕ್ತಿಫಲಪ್ರತಿಪಾದಕೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತಿಶ್ರವಣಾನಾಂ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿಪರತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಕಿಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೀದೃಶಂ ತದ್ವೇದನಂ ಕೀದೃಶೀಚ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತೇಃ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪತಾ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ,
‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನಿರ್ದ್ಧಾರ್ಯ ,
‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತಿ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಸ್ವರೂಪೇಣ ಹೃದಯಗುಹಾಯಾಂ ನಿವೇಶಿತಂ ಜೀವಾಭಿನ್ನಂ ಯೋ ವೇದ ಇತಿ ತದ್ವೇದನಂ ಜೀವಾಭೇದವಿಷಯಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ , ತತ್ಫಲಭೂತಾಯಾಸ್ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತೇರ್ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪತ್ವಂ
‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ತತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮಣಾ’ ಇತಿ ಇತ್ಥಂಭೂತಲಕ್ಷಣೇ ತೃತೀಯಾ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ರೂಪೇಣ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸಹ – ಯುಗಪತ್ ಅಶ್ನುತೇ । ಸರ್ವೇಷಾಮೈಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಾಣಾಂ ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಕ್ರಮಿಕೇಣೋಪಭೋಗೇನ ಯಾವತ್ಸುಖಮಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಂ ತತ್ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಸುಖಾಂಬುಧಿಕಣಿಕಾಯಮಾನಮಿತಿ ವಿದ್ಯಯಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸುಖಾಂಬುಧಿಮನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ಸರ್ವಾನ್ವಿಷಯಭೋಗಾನಶ್ನುತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹೇತ್ಯನ್ವಯಸ್ಯ
‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಸಹ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಧ್ಯಯನಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರಾಪ್ತವಾಕ್ಯವಿಚ್ಛೇದಾನನುಗುಣತ್ವಾತ್ । ಸಹಾರ್ಥತೃತೀಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮಸಾಹಿತ್ಯೇ ಕರ್ತೃಸಾಹಿತ್ಯೇ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಭೋಗ್ಯವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭೋಕ್ತೃಜೀವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾ ಅಪ್ರಧಾನ್ಯಪ್ರಸಂಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಹಾನಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನ ಚ ‘ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯಹಾನಿಃ , ನ ಹ್ಯಸ್ಮನ್ಮತೇ ಕಾಮಶಬ್ದಃ ಸ್ರಕ್ಚಂದನಾದಿವಿಷಯವಾಚೀ , ಕಿಂತು ತತ್ಸಂಬಂಧಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಸುಖವಾಚೀ ; ತೇಷಾಮೇವ ನಿರುಪಾಧಿಕಕಾಮನಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚ , ತ್ರೈಕಾಲಿಕಾನಿ ಸರ್ವಜೀವಾನುಭಾವ್ಯಾನಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯಪಿ ಸುಖಾನಿ
‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’(ಬೃ.೪.೩.೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸಿಂಧೋರ್ಬಿಂದುಕಣಿಕಾ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ಸ್ವಾಭಿನ್ನಮಖಂಡಾನಂದಮನುಭವತಾ ಸರ್ವಾಣ್ಯಪಿ ಸುಖಾನ್ಯನುಭೂಯಂತ ಏವ , ಯಥಾ ಸರ್ವೇಷು ಜೀವೇಷು ಭೂಗೋಲಕಾದೇರೇಕೈಕಂ ಭಾಗಂ ಪಶ್ಯತ್ಸು ಸರ್ವದೃಗ್ವಿಷಯಾ ಭಾಗಾಸ್ಸರ್ವಜ್ಞೇನಾನುಭೂಯಂತ ಇತಿ , ನ ಕಾಪಿ ಸ್ವಾರಸ್ಯಹಾನಿಃ । ಪ್ರತ್ಯುತ ‘ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಸಂಕೋಚಲಾಭಾದತ್ರೈವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಯಥೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವೋಪಬೃಹ್ಮಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಗೀತಾಸು –
‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸಕಲಾನ್ ಕಾಮಾನಕ್ರಮೇಣ ಸುರರ್ಷಭಾಃ ।
ವಿದಿತಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೋ ನ ಸಂಶಯಃ’ ಇತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣೇ ಆನಂತ್ಯಾಂತರ್ಗತಂ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಿಗತನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಲಕ್ಷಣಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನೋಪಪಾದಯಿತುಂ
‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ತತ್ರ ಪ್ರಪಂಚಾಧ್ಯಾರೋಪಃ ಕೃತಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಸೃಷ್ಟಿನಿಯಮನಾದಿಷು ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಸದ್ಭಾವೇ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ
‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’(ತೈ.೨.೬.೧) ಇತಿ ಸೃಷ್ಟೌ
‘ಭೀಷಾಽಸ್ಮಾದ್ವಾತಃ ಪವತೇ’(ತೈ.೨.೮.೧) ಇತಿ ನಿಯಮನೇಽಪಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಏವಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ
‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’(ತೈ.೨.೪.೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಅಪವಾದ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ । ಅಸ್ಯ ಹಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ – ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಧ್ಯಸ್ತರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಲ್ಲೇಖಿತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಮನಸಾ ಸಹ ‘ರಜತಮಿದಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಶುಕ್ತಿತ್ವಪರ್ಯಂತಮಪ್ರಾಪ್ಯ ‘ನೇದಂ ರಜತಮ್’ ಇತಿ ಬಾಧೇ ಸತಿ ನಿವರ್ತತೇ , ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತಪ್ರಪಂಚತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಲ್ಲೇಖಿತಯಾ ‘ಸನ್ ಘಟಃ’ , ‘ಸನ್ ಪಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತೇನಾಂತಃಕರಣೇನ ಸಹ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಘಟಪಟಾದಿಶಬ್ದಾ ಅಪ್ಯಖಂಡಾಕಾರಪರ್ಯಂತಮಪ್ರಾಪ್ಯ
‘ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ’(ಬೃ.೨.೩.೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರೌತಬಾಧೇ ಸತಿ ನಿವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ।
ನನ್ವಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಏವಂಭೂತವಾಙ್ಮನಸನಿವೃತ್ತಿರರ್ಥ ಇತಿ ಕುತೋ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಆನಂದೋತ್ಕರ್ಷವರ್ಣನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಂ
‘ಸೈಷಾಽಽನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾ’(ತೈ.೨.೮.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾದಾನಂದೇಯತ್ತಾವಿಷಯವಾಙ್ಮನಸನಿವೃತ್ತಿರರ್ಥಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ಸ್ಯಾತ್ – ಇಹ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋರ್ವಾಙ್ಮನಸಯೋರ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತ್ವೇತಯೋರಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವ । ‘ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿವರ್ತಂತೇ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛೇದವಿಷಯಂ ಲೌಕಿಕಂ ವೈದಿಕಂ ವಾ ವಚಃ ಪ್ರವೃತ್ತಮಸ್ತಿ, ಯಸ್ಯ ಅರ್ದ್ಧಪಥೇ ನಿವೃತ್ತಿರುಚ್ಯೇತ । ಯತ್ತು ಶತಗುಣೋತ್ತರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಚಃ ತತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಮೇವೇತಿ ನ ತಸ್ಯ ಕದಾಽಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಃ । ನ ಚ ‘ಘಟಸ್ಸನ್’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ನ ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಸಮಾನಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಪ್ರವೃತ್ತವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಾಣಾಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಆಸಂಸಾರಮಾವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವಾಹಸ್ಯ ಶ್ರೌತಬಾಧೇ ಸತಿ ನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ‘ವಾಚಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಆನಂದೇಯತ್ತಾವಿಷಯವಾಙ್ಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಅತಿಸಂಕುಚಿತವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ವೈತವಸ್ತುಮುಖೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಯಾವತ್ಯೋ ವಾಚಃ ತಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇನಾಸಂಕೋಚಸಂಭವಾತ್ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯತೋ ವಾಚಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥ ಇತಿ ತದ್ವಿರೋಧಾನ್ನಾನಂದಮಯಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರಃ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮವಿರೋಧಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಭೇದವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮ್ ; ವ್ಯಪದೇಶಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದೃಶಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾತ್ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ‘ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಂ ಚ’(ಜೈ.ಸೂ.೧.೪.೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವ್ಯಪದೇಶಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ತಾದೃಶೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತತ್ರ ಹಿ ತಚ್ಛಬ್ದೋ ವಿಧೇಯತ್ವಾಭಿಮತಗುಣಪರಃ ; ‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಗುಣೋಪದೇಶ’(ಜೈ.ಸೂ.೧.೪.೩) ಇತಿ ಚಿತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ‘ತತ್ಪ್ರಖ್ಯಂ ಚಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಮ್’(ಜೈ.ಸೂ.೧.೪.೪) ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಪರಾಮೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ । ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ವಿಧೇಯತ್ವಾಭಿಮತಗುಣತ್ವವಿರೋಧಿಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಂ ‘ಯಥಾ ವೈ ಶ್ಯೇನೋ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತೇ’(ಶಾಬರಭಾಷ್ಯಮ್ ೧.೪) ಇತ್ಯಾದಿವಿಷಯವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ವ್ಯುಪಸರ್ಗೇಣೈವ ಲಭ್ಯಮ್ । ತಥೈವ ಚ ಸಮರ್ಥಿತಂ ನ್ಯಾಯಸುಧಾದಿಷು । । ೧.೧.೧೭ ।
ನನು ಭೃಗುವಲ್ಯಾಂ ಅನ್ನಪ್ರಾಣಮನೋವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಮೇಣ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯಾಮ್ನಾತಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ಆನಂದವಲ್ಯಾಮಪ್ಯನ್ನಮಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯಾಮ್ನಾತಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಥಾನಸಾಮ್ಯಾದನುಮೀಯತೇ । ನ ಚ
‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತಿ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ
‘ಯತೋ ವಾಚಃ’(ತೈ.೨.೪.೧) ಇತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಚ ವಿರೋಧಃ ; ತಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇಽಪಿ ಮಧ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತಪುಚ್ಛಭಾವಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮೋಪಸರ್ಜನಕಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಸಂಭವಾತ್ । ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ
‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’(ಛಾ.೭.೧.೩) ಇತಿ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ
‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’(ಛಾ.೭.೨೪.೧) ಇತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಮಧ್ಯೇ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಶೇಷಿತನಾಮಾದ್ಯುಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನದರ್ಶನಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ।೧೮।
ಕಾಮ್ಯತ ಇತಿ ಕಾಮಃ ಭೃಗುವಲ್ಯಾಮ್ನಾತ ಆನಂದಃ । ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಮವಲಂಬ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾನುಮಾನೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ನ ಕಾರ್ಯಾ । ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಆನಂದಸ್ಯ ಉಪಕ್ರಾಂತಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಯಾಃ
‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’(ತೈ.೩.೬.೧) ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್,
‘ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’(ತೈ.೩.೬.೧) ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಮುಖೇನ ಚ ಪರ್ಯವಸಾನಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ , ತದನಂತರಮನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾಭಾವಾತ್ । ಇಹ ತು ಆನಂದಮಯಪ್ರತಿಪಾದನಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ತತ್ರೈವ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸಂದರ್ಭಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ
‘ಸ ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’(ಛಾ.೧.೬.೫) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಫುಟತರೋಪಾಸನಾವಿಧಿಸತ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯೇ ಉಪಾಸ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಅತ್ರ ಉಪಾಸನಾವಿಧ್ಯಶ್ರವಣೇನ ಅತ್ರ ತದಭ್ಯುಪಗಮಾಯೋಗಾತ್ । ಸೂತ್ರಗತೇನ ಚಕಾರೇಣ ಅನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಮಯಾದೀನಾಮಿವ ಆನಂದಮಯಾದಾಂತರತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಪದೇಶಮವಲಂಬ್ಯಾಪಿ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾನುಮಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ನ ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಾಮಾದಿಭ್ಯೋ ವಾಗಾದೀನಾಮಿವ ಪ್ರಾಣಾತ್ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವೇನಾನುಪದೇಶೇಽಪಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿವತ್ ಆನಂದಮಯಾದಾಂತರತ್ವೇನ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಪದೇಶೇಽಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತದಾಂತರತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಸ್ಪಷ್ಟಯಿಷ್ಯತೇ ಚೈತದಗ್ರೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಕಾಮಾತ್’ ಇತಿ ಸ್ಥಾನೇ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಂ ‘ಆನಂದಾತ್’ ಇತಿ ವಕ್ತುಮುಚಿತಮ್, ತಥಾಽಪ್ಯನೇನೈವ ಸೂತ್ರೇಣ ಆನಂದಮಯಾಧಾರತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮ ಆನುಮಾನಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ನ ಕಾರ್ಯಾ,
‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’(ತೈ.೨.೬.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಾತ್ ಕಾಮಾತ್ ಆನಂದರೂಪತ್ವಾತ್ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಪಾತ್ತಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಪಂಚನಾರ್ಥಮರ್ಥಾಂತರಮಪಿ ಕ್ರೋಡೀಕರ್ತುಂ ‘ಕಾಮಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ೧.೧.೧೮ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮೋಪಸರ್ಜನಕಾನ್ಯೋಪಾಸನವಿಧಾನೇ ಭೂಮವಿದ್ಯಾನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಭಾವಿತೇ ಸತಿ ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ ವಿಧ್ಯಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯಪೂರ್ವತ್ವಾತ್
‘ಇದಂ ವಾವ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ’(ಛಾ.೩. ೧೩.೭) ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಕಲ್ಪನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ।೧೯।
ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕರಣೇ
‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನಂದೀ ಭವತಿ’(ತೈ.೨.೭.೧) ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’ ಇತಿ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ
‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’(ಬೃ.೪.೩.೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಂ, ಆನಂದಮಯಃ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾನುಭವಜನ್ಯಸುಖವೃತ್ತಿಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಲೇಶಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ನಿರ್ವೃತೋ ಭವತೀತ್ಯಮುಮರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತಿ, ಅತಸ್ತತ್ರಾನಂದಮಯಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶೇಷತ್ವಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಮಿತ್ಯಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತದುಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶೇಷತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಂ ನ ತೂಪಾಸನಾವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ನ ಚ
‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’(ತೈ.೨.೭.೧) ಇತ್ಯಾದೌ ತದಿದಂಪದಯೋಃ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯಪರತ್ವೇ ವಿವಾದಃ ಕಾರ್ಯಃ । ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಪರತ್ವೇ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಜೀವರೂಪತ್ವೇ ಚ ನಿರ್ವಿವಾದೇ ತತ್ರ ವಿವಾದಸ್ಯಾನವಕಾಶಪರಾಹತತ್ವಾತ್ । ಸೂತ್ರೇ ‘ಅಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಯ’ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನೀ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯಪರೇ; ತಯೋರಾನಂದಮಯಸೂತ್ರೇ ಆನಂದಮಯಪದೇನ ಲಕ್ಷಣಾಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಮುಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ‘ತದ್ಯೋಗಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಗತಕಾಮಶಬ್ದೋಕ್ತಾನಂದಪರಾಮರ್ಶೀ । ತತಶ್ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ಯೇವ ಅಸ್ಯ ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾನಂದಯೋಗಂ
‘ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಮ್’(ತೈ.೨.೭.೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಾಸ್ತೀತಿ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ತೇನ ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ
‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’(ತೈ.೨.೭.೧) ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಆನಂದಮಯಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶೇಷತ್ವಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಮಿತ್ಯಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಥೈವ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ಚಕಾರೇಣ ಅನ್ಯತ್ರ ಕ್ಲೃಪ್ತಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ‘ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಪಿ ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ ತದುಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಶೇಷತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಯಮರ್ಥಸ್ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ೧.೧.೧೯।
ನನು ಯಥಾವೃತ್ತಿ ಆನಂದಮಯಬ್ರಹ್ಮವಾದೋ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಕಿಮಿತಿ ನಾಂಗೀಕೃತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಅತ್ರಾಹುಃ – ಆನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅನ್ನಮಯಾದಿಗತವಿಕಾರಾರ್ಥಮಯಟ್ಪ್ರಾಯಪಠಿತೇನ ಮಯಟಾ ತಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವಾವಗಮಾತ್ , ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದ್ಯವಯವಯೋಗಾತ್ , ಪುಚ್ಛತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತೀತೇಃ, ಅನ್ನಮಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷು ಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಪರ್ಯಾಯಗತಶ್ಲೋಕವಿಷಯತ್ವದರ್ಶನೇನ ಸ್ವಪರ್ಯಾಯಗತಶ್ಲೋಕಾವಿಷಯಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ,
‘ತಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯ’(ತೈ.೨.೬.೧) ಇತಿ ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಿವ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಾಂತರಶ್ರವಣಾತ್ ,
‘ಅನ್ನಮಯಪ್ರಾಣಮಯಮನೋಮಯವಿಜ್ಞಾನಮಯಾನಂದಮಯಾ ಮೇ ಶುಧ್ಯಂತಾಮ್’(ತೈ.೪.೮೪.೧೫) ಇತಿ ಶೋಧ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಇತಿ । ಅತ್ರಾಪರೇ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ – ಅತ್ರ ತಾವದ್ವಿಕಾರತ್ವಾವಗಮೋಽಸಿದ್ಧಃ; ವಿಕಾರಾರ್ಥಕಲ್ಪಕತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ನಮಯೇ ವಿಕಾರಾರ್ಥಃ ಉಪಕ್ರಾಂತಃ, ತಥಾಽಪಿ ತಾವತಾ ನಾನಂದಮಯೇಽಪಿ ಸ ಏವಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಯಾತಿ ; ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿಷು ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗಾತ್ । ಪ್ರಾಣನವೃತ್ತಿಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ಹಿ ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ವಾಯುಃ ‘ಪ್ರಾಣಮಯಃ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ, ನ ತು ಪ್ರಾಣಕಾರ್ಯತ್ವೇನ । ಏವಮಂತಃಕರಣಜೀವಾವಪಿ ಮನನವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ‘ಮನೋಮಯಃ’ ಇತಿ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ । ತತಶ್ಚ ಆನಂದಮಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಮೇವ ಮಯಡರ್ಥಃ
। ನ ಚ – ಆನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಸಂಭವತಿ ; ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಿಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾಯಾಃ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರಚುರೋ ಗ್ರಾಮಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಆನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದೀಷದ್ದುಃಖಸಂಭಿನ್ನತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಪ್ರಚುರಪ್ರಕಾಶಸ್ಸವಿತಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವ್ಯಧಿಕರಣಸಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾಯಾ ಅಪಿ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜೀವಗತಾನಂದಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಇಹ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ‘ಸೈಷಾಽಽನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ವ್ಯಧಿಕರಣಜೀವಾನಂದಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ ।
ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದಿರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಮವಯವಿತ್ವಂ ತು ನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿರೋಧಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಯವಿತ್ವವದವಯವತ್ವಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿರೋಧೀ । ಅನ್ನಮಯಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಾದನತಿರಿಕ್ತೈಸ್ಸ್ವಾವಯವೈರೇವ
‘ತಸ್ಯೇದಮೇವ ಶಿರಃ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶಿರಃಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಮತ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅನತಿರಿಕ್ತೈಃ ಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಮತ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯಯೋರಭಿನ್ನಯೋರೇವ ಪುಚ್ಛತದ್ವದ್ಭಾವನಿರ್ದೇಶೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನಸ್ಯೋಚಿತತಯಾ ತತೋ ವ್ಯತಿರೇಕಾಪ್ರತೀತೇಃ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಸ್ವಪರ್ಯಾಯಗತಶ್ಲೋಕಾವಿಷಯತ್ವಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ ; ಅನ್ನಮಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಪುಚ್ಛಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನಾಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವದೇವ ಪುಚ್ಛವದ್ವಿಷಯತ್ವೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಪುಚ್ಛವತಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಆನಂದಮಯಪದಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕೇ ಶ್ರವಣಾಭಾವಾತ್ ಪುಚ್ಛೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಶ್ರವಣಾತ್ ಪುಚ್ಛವಿಷಯ ಏವಾಸೌ ನ ಪುಚ್ಛವದ್ವಿಷಯ ಇತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ ।
‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’(ತೈ.೨.೧.೧) ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯೈವಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನಂದಮಯಶಬ್ದಾನಾಮೈಕಾರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾವಧೃತತಯಾ ತೇಷ್ವನ್ಯತಮನಿರ್ದೇಶಮಾತ್ರೇಣ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯಾನಂದಮಯವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿಮತ್ತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಆನಂದಮಯೇ ಶ್ಲೋಕದರ್ಶಿತಾಸತ್ತ್ವಾಸತ್ವಶಂಕಾ ನಾನ್ವೇತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜೀವಸ್ಯ ತಥಾ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
‘ತಸ್ಯೈಷ ಏವ’ ಇತ್ಯಾದಾವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾತ್ಮಾಂತರಶ್ರವಣಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ ; ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಏಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯ ಏಷ ಆನಂದಮಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತಸ್ಯ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಏಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಯ ಆಕಾಶಾದಿಸ್ರಷ್ಟಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಪರಮಾತ್ಮಭಾವ; ಆನಂದಮಯಃ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಸ ಏವ ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಯಮೇವಾತ್ಮೇತಿ ಪರ್ಯವಸಾನೇನ ‘ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರಮ್’(ತೈ.೪.೨೫.೫) ಇತ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಈಶ್ವರಾಂತರಸ್ಯೇವಾತ್ಮಾಂತರಸ್ಯ ನಿರಾಕೃತೇರೇವ ಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಶೋಧ್ಯತ್ವಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿರೋಧಿ ; ಸರ್ವತ್ರ ಶುದ್ಧಿಸ್ತತ್ತದರ್ಥಾನುಗುಣೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯನಾದಿಭವಸಂಚಿತಾನೇಕಜೀವಾಪರಾಧಕಲುಷಿತೇ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಸಾದ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಶೋಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮವಾದ್ಯುಕ್ತಯುಕ್ತೀನಾಮಸಾಧಕತ್ವಾತ್ ಪುಚ್ಛವದಾನಂದಮಯೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಾದನತಿರಿಕ್ತೈಸ್ಸ್ವಾವಯವೈಃ ಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿರೂಪಣಪರತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪ್ರತೀತೇಃ,
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಯತ್ತಾವದುಕ್ತಮಾನಂದಮಯಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವಾವಗತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ – ತನ್ನ । ವಿಕಾರಾರ್ಥಮಯಟ್ಪ್ರಾಯಪಾಠೇನ ತತ್ರಾಪಿ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ –
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯಃ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತಿ ನ ದೇಹ ಏವೋಚ್ಯತೇ; ತಸ್ಯ ಅನ್ನಪರಿಣಾಮತ್ವವಾಚಿನಾ ಅನ್ನರಸಶಬ್ದೇನ ಅನ್ನವಿಕಾರತ್ವವಾಚಿನಾ ಅನ್ನಮಯಶಬ್ದೇನ ಚೋಕ್ತಿಸಂಭವೇ
‘ಅನ್ನರಸಮಯಃ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಚೇತನವಾಚಿತ್ವಾತ್,
‘ಅನ್ನಾತ್ ಪುರುಷಃ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯವ್ಯವಹಿತಪುರುಷಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ‘ಏಷ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸಿದ್ಧತಯಾ ‘ಸ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಾತ್ಮಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಿಂ ತು , ಸಃ ಪ್ರಾಗಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತಃ ಏಷಃ ಅನುಪದಮನ್ನಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತಶ್ಚ ಪುರುಷಃ ಅನ್ನರಸಮಯಃ ಅನ್ನರಸಂ ದೇಹಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ತದವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ತತ್ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ
‘ಅನ್ನಾತ್ ಪುರುಷಃ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣರೂಪಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನ್ನಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಅನ್ನಕಾರ್ಯದೇಹಾವಚ್ಛೇದಲಬ್ಧಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾರತಯೇತಿ ವಿವೃತಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಣಮಯೋ ಮನೋಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾಮಯಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಮನೋಬುದ್ಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ತದ್ವಿಕಾರಭೂತೋ ಜೀವ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವತಃ ಕಾರ್ಯೇ ಏವ ವಿಕಾರಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ನ ತ್ವೌಪಾಧಿಕಕಾರ್ಯತಾಭಾಜಿ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕಲ್ಪನಾ ಪ್ರಮಾಣವತೀ । ಕಿಂ ಚ , ಮಯಟಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವದತಸ್ತವಾಪಿ ಮತೇ ಜೀವ ಏವ ಆನಂದಮಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ।
ಆನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿದುಃಖಾಲ್ಪತ್ವಗರ್ಭತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ವ್ಯಧಿಕರಣಸಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಸ್ಯ ನಿರೂಪಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಿಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಮೇವ ನಿರೂಪಕಂ ಇತಿ ಹಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಪ್ರಚುರಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಾಮಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಾಂತರಗತಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರಚುರೋ ಗ್ರಾಮಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತದ್ಗ್ರಾಮಗತಶೂದ್ರಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮೇವ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚ ‘ಪ್ರಚುರಪ್ರಕಾಶಸ್ಸವಿತಾ’ ಇತಿವತ್ ‘ಪ್ರಕಾಶಪ್ರಚುರಸ್ಸವಿತಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ನಕ್ಷತ್ರಾದಿಗತಪ್ರಕಾಶಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮೇವ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ, ನ ತು ಸವಿತೃಗತತಮೋಽಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮ್ ; ತತ್ರ ತಮಸೋ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ ಇತಿ – ಶಂಕ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಘನತುಹಿನಸೈಂಹಿಕೇಯಾಚ್ಛಾದನಾರೋಪಿತತಮೋಽಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಘನಾದ್ಯಪಸರಣಸಮಯೇ ತಥಾ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ತದಭಾವೇ ತಥಾ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾತ್ । ನನು ‘ಬಲವತ್ತರಶ್ಚೈತ್ರಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತರಬಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಮೈತ್ರಾದಿಗತಬಲಾದ್ಯಲ್ಪತಾಽಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತತ್ರ
‘ದ್ವಿವಚನವಿಭಾಜ್ಯೋಪಪದೇ ತರಬೀಯಸುನೌ’(ಪಾ.ಸೂ.೫.೩.೫೭) ಇತಿ ದ್ವಿವಚನಾದಿವಿಶೇಷಣವಶಾದಾತಿಶಾಯನಿಕಪ್ರತ್ಯಯೇಷು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಮಯಟಿ ತತ್ಕಲ್ಪಕಾಭಾವೇನ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಲಂಘನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ
‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವಾನಂದಮಯಃ’(ಮಾ.ಉ.೧.೫) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದಮಯಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ಮಯಟ್ಯಪಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ
‘ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನ ಏಕೀಭೂತಃ’(ಮಾ.ಉ.೧.೫) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದಿತಸುಷುಪ್ತಜೀವವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ
‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಸರ್ವಜ್ಞಃ’(ಮಾ.ಉ.೧.೬) ಇತ್ಯಾದಿಪರಮೇಶ್ವರಧರ್ಮಕಥನಸ್ಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿದೈವಿಕತೃತೀಯಪಾದರೂಪಪ್ರಾಜ್ಞೇಶ್ವರೈಕ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಅನ್ಯತ್ರ ವ್ಯಧಿಕರಣಸಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮಯಟಃ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ವದಭಿಮತಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುಸಾರೇಣ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಿಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರಯೋಗೋ ನಿರ್ವಾಹ್ಯಃ । ತಥಾಹಿ – ಪ್ರಾಣಮಯೇ ತಾವತ್ ಪಂಚವೃತ್ತಿವಾಯುಗತಮೇವ ವ್ಯಾನಾದಿವೃತ್ತ್ಯಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣನವೃತ್ತಿಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ನ ತು ತದನ್ಯಗತಪ್ರಾಣನವೃತ್ತ್ಯಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ । ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣನವೃತ್ತೀನಾಮಭಾವಾತ್ । ಏವಂ ಮನೋಮಯೇಽಪಿ ಕರಣಭಾವೇನ ಮನನವೃತ್ತಿಸಂಬಂಧಿನೋಽಪಿ ಮನಸಃ ತತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ತದ್ಗತವೃತ್ತ್ಯಂತರಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ । ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇಽಪಿ ಜೀವೇ ಜ್ಞಾನವೃತ್ತಿಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ತದ್ಗತಜ್ಞಾನಾನಾತ್ಮಕಸಂಸ್ಕಾರಾದಿರೂಪವೃತ್ತ್ಯಂತರಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ, ಏವಂ ತ್ರಿಷು ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಮುಪಗತವತೋಽನ್ನರಸಮಯೇಽಪಿ ದೇಹೇ ಅವಯವಾಂತರಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾನ್ನಪರಿಣಾಮರೂಪಾವಯವಪ್ರಾಚುರ್ಯಮೇವ ಮಯಡರ್ಥ ಇತಿ ವೈರೂಪ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಬಲಾದಾಯಾತಿ । ಏವಂಚ ಆನಂದಮಯೇಽಪಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣದುಃಖಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮಾನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಮಯಡರ್ಥ ಇತ್ಯಾಪತಿತಂ ದುಃಖಮಿಶ್ರತ್ವಂ ಕೇನ ವಾರ್ಯತೇ । ನ ಚ – ತಥಾಽಪಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಿಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯನಿರ್ವಾಹಸಂಭವೇಽಪಿ ಕುತೋ ದುಃಖಮಿಶ್ರತ್ವಾಪಾದನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸುಖಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಿದುಃಖಾಲ್ಪತಾಽಪೇಕ್ಷಾಯಾಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧ್ಯವತರಣೇನ ತದುಲ್ಲಂಘನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸ ಆನಂದಮಯೋ ಜೀವೋಽಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ ತತ್ರ ದುಃಖಾಲ್ಪತ್ವಸ್ಯ ಸುಖಬಾಹುಲ್ಯಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಮುಕ್ತೌ ಭೋಗ್ಯಾತ್ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷಾದುತ್ತರಾವಧಿರಹಿತಾತ್
‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’(ತೈ.೨.೮.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿದರ್ಶಿತಾತ್ ಸುಖಾತ್ ಸರ್ವಮಪಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಂ ದುಃಖಂ ಅಲ್ಪಮಿತಿ ಸಂಭವಾತ್ । ನನ್ವಾನಂದಮಯೇ ಮಯಟ್ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಮಾಭೂತ್ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪ್ರಾಯಪಾಠಪ್ರಾಪ್ತೇಽತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥೇ ಸಂಭವತಿ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಮಯಟಾ ಜೀವತ್ವಾವಗತಿಸ್ತಾವನ್ನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹಾ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಯವಿತ್ವಂ ಅವಯವತ್ವವತ್ ಕಲ್ಪನಯಾ ಸಂಭವತೀತಿ – ತನ್ನ । ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಪುಚ್ಛಪದಸ್ಯಾಧಾರಲಕ್ಷಕತ್ವಸ್ಯ ಉಕ್ತತಯಾಽವಯವತ್ವಕಲ್ಪನಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿರೂಪಶಿರಃಪಕ್ಷಾದ್ಯವಯವಕಲ್ಪನಾಯಾ ವಿರೋಧೇನಾನುಪಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಚ ಅಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಪರತ್ವಂ ಚ ‘ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರವಿವರಣೇ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ವೈತವಸ್ತುಮುಖೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಲೌಕಿಕೀನಾಂ ವೈದಿಕೀನಾಂಚ ಸರ್ವಾಸಾಂ ವಾಚಾಂ ನಿವೃತ್ತಿಂ ವದತಿ ಇತ್ಯಮುಮರ್ಥಮವಲಂಬ್ಯ ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ಸಮರ್ಥನಂ ಕೃತಮ್ , ನ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಏಕಸ್ಯ ‘ವಾಚಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ‘ನಿವರ್ತಂತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮನುರುಧ್ಯ ಬಹೂನಾಂ ಸಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯಾವನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ವಿಜ್ಞಾನಮಯಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ಆನಂದಮಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ ತ್ವಯ್ಯಪಿ ತುಲ್ಯೋಽಯಮಾಕ್ಷೇಪಃ । ತಥಾಹಿ – ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ ಇತ್ಯೇತಾವತೈವ ತಾವತ್ ಪರಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತ್ರ ಮಯಟ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾನಂದಮಯೈಕರೂಪ್ಯಾಯ ತ್ವಯಾ ವ್ಯಧಿಕರಣಸಜಾತೀಯಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತತಯಾ ಜೀವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕುಚಿತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ ಜೀವಗತಜ್ಞಾನಾಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನಪ್ರಾಚುರ್ಯ ಏವ ತತ್ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಮಂತ್ರವರ್ಣೋಪಾತ್ತವಿಪಶ್ಚಿತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ । ತಥಾ
‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ದೇವಾಸ್ಸರ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮುಪಾಸತ’(ತೈ.೨.೫.೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ
‘ತದ್ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಯುರ್ಹೋಪಾಸತೇಽಮೃತಮ್’(ಬೃ.೪.೪.೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧದೇವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇನ
‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇದ್ವೇದ ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇನ್ನ ಪ್ರಮಾದ್ಯತಿ । ಶರೀರೇ ಪಾಪ್ಮನೋ ಹಿತ್ವಾ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ಸಮಶ್ನುತೇ’(ತೈ.೨.೫.೧) ಇತಿ ತದನಂತರಶ್ಲೋಕೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇನ ಚ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ।
‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ’(ತೈ.೨.೫.೧) ಇತಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ; ಯಜ್ಞಾದೇರ್ಹೇತುಕರ್ತರಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರದ್ವಾರಾ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವ್ಯಾಪಾರಕರ್ತೃತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಣಿಜಂತಪ್ರಯೋಗನಿಯಮೇಽಪಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರದ್ವಾರಾ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವ್ಯಾಪಾರಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಅಣಿಜಂತಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಲೇಖನಮಕುರ್ವತಿ ಸಂವಿಧಾನಸಂಪಾದನೇನ ಕರ್ಷಣಪ್ರಯೋಜಕೇ ಸ್ವಾಮಿನ್ಯಪಿ ‘ಷಡ್ಭಿರ್ಹಲೈಃ ಕರ್ಷತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ,‘ಯಜ್ಞಕೃದ್ಯಜ್ಞಭೃದ್ಯಜ್ಞೀ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಏವಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಯದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ತತ್
‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾತ್ ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ’(ತೈ.೨.೫.೧) ಇತಿ ತಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ತದನ್ಯಸ್ಯ ತದಾಂತರಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಾತ್ರಾದೇವ । ಆನಂದಮಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಸ್ಯ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಯಥಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದನ್ಯಸ್ಯ ತದಾಂತರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪಾದನದರ್ಶನಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಪರ್ಯಾಯಗತವಾಕ್ಯಜಾತಂ ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತೀನ್ಯಾಯೇನ ಆರೋಪಿತಪರಮಾತ್ಮಭಾವತದ್ಧರ್ಮವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವಿಷಯಮಿತಿ ತ್ವಯಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಏವಂ ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಗತಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮಪಿ, ತಥಾ
‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’(ತೈ.೨.೪.೧) ಇತ್ಯಪವಾದದರ್ಶನಾತ್ ಆರೋಪಿತಪ್ರಪಂಚವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವಿಷಯಂ ಸಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯಜಾತಮಿತಿ ಕುತೋಽಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ನನು ಯುಕ್ತಂ
‘ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದನ್ಯೋಂತರ ಆತ್ಮಾ’(ತೈ.೨.೫.೧) ಇತ್ಯೇತಾವತಾಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯವಿಷಯವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯಾರೋಪಿತವಿಷಯತ್ವೋಪಪಾದನಂ ,’ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರೋಪಕ್ರಾಂತಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವೇನೋಪಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇ
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯಃ’(ತೈ.೨.೧.೧) ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಾಂತರತ್ವಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವರೂಪತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಉಪಕ್ರಾಂತಾತ್ಮತ್ವೋಪಪಾದಕತಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತ್ವೇನ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಪದಮಾತ್ರೇಣ ಚರಮಪಠಿತೇನ ಪ್ರಥಮಪಠಿತಾನೇಕವಾಕ್ಯಾನ್ಯಥಾಭಾವಾಪಾದನಾಽಯೋಗಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ತರ್ಹಿ ಅಸ್ಮನ್ಮತೇಽಪಿ
‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’(ತೈ.೨.೪.೧) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮೋಪಕ್ರಮಗತಾನಂತತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತ್ವಂ ಸಮಾನಮಿತಿ ಪಶ್ಯ । ‘ಯತೋ ವಾಚ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಗತೇನ
‘ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇ’(ತೈ.೨.೭.೧) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಗತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕೈಶ್ಚ ಉಪಷ್ಟಂಭೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಾತ್ ಸವಿಶೇಷ ಆನಂದಮಯೋ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮ್ – ತಸ್ಯ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶೇನ ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತೀತಿರಸಿದ್ಧಾ ; ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಾದನತಿರಿಕ್ತೈಶ್ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದಿಮತ್ತ್ವನಿರೂಪಣಪರತ್ವಾದಿತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಶಿರಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಅನ್ನಮಯಾದಿಶಬ್ದೋದಿತಚೇತನಾತಿರಿಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ನಮಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಚೇತನಪರ್ಯಂತತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಮನೋಮಯಪಕ್ಷಶಿರಃಪುಚ್ಛಾನಾಂ ಋಕ್ಸಾಮಯಜುರಥರ್ವಾಂಗೀರಸಾಂ ತದತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನ ಅನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಪ್ಯವಯವಾವಯವಿಭಾವಾದಿಕೃತಭೇದಸದ್ಭಾವೇನ ಚ ತಥಾ ಪ್ರಕರಣಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವರಸತಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ ।
ಯತ್ತು – ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ; ಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಪುಚ್ಛವದ್ವಿಷಯತ್ವನಿಯಮದರ್ಶನಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ।
‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’(ತೈ.೨.೪.೧) ಇತಿ ಮನೋಮಯಪರ್ಯಾಯಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛವದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ‘ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ ಪುಚ್ಛವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾನಂದಮಯಪರತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯಾಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ ಪುಚ್ಛವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಪನ್ನಮಿತಿ ಸಂತುಷ್ಯತು ಭವಾನ್ । ಅಯುಕ್ತಂ ಚ ಶ್ಲೋಕೇ ‘ಸ’ ಇತಿ ಪುಂಲ್ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿನಾ ತತ್ಪದೇನ ಅವಶ್ಯಂ ಪರಾಮರ್ಶನೀಯಸ್ಯ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಗತಬ್ರಹ್ಮಶದ್ಬಾಭ್ಯಾಸಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಶಂಕಾಲಿಂಗವಿಷಯತ್ವಮ್ ।
ಯತ್ತು – ‘ತಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮಾಂತರಶ್ರವಣಂ ನಾಸ್ತಿ ಅನನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪರತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಾನಾಮಿವ ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾತ್ಮಾಂತರಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಕ್ರಮವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ ।
ಯಚ್ಚ ಪ್ರಸಾದ್ಯತ್ವರೂಪಂ ಶೋಧ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ತುಚ್ಛಮ್ । ಪ್ರಾಗಶುದ್ಧಿಮತೋ ಹಿ ಶುದ್ಧಿರಾಧೇಯಾ । ನ ಚ ಜೀವಾಪರಾಧಾನುಸಾರೇಣ ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ರಸಾದಃ ಕಥಮಪ್ಯಶುದ್ಧಿಶಬ್ದಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಂಕುಚಿತಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಅಪರಾಧಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಭೃತ್ಯಾದಿಷು ರಾಜಾದೀನಾಮುಚಿತಸ್ಯಾಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಅಶುದ್ಧಿಶಬ್ದೇನ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮವಾದೋಕ್ತಯುಕ್ತೀನಾಂ ನಿರಾಕರಣಮನುಪಪನ್ನಮ್ ।
ಯಸ್ತ್ವಾನಂದಮಯಬ್ರಹ್ಮವಾದೇ ಯುಕ್ತಿಷಟ್ಕೋಪನ್ಯಾಸಃ ತತ್ರ ಅವಯವಾನತಿರೇಕಃ ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಪುಚ್ಛವತ್ಪರತ್ವನಿಯಮಶ್ಚ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಕೃತಃ ।
ಯತ್ತು ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಶೈಲ್ಯಾ ಆನಂದಮಯೇ ಪರಿಸಮಾಪನಾತ್ ಸ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ
‘ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’(ಛಾ.೭.೧.೩) ಇತ್ಯಾತ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಉಪಸೇದುಷೇ ನಾರದಾಯ ನಾಮಾದಿಷೂತ್ತರೋತ್ತರಮರ್ಥಾಂತರೋಪದೇಶೇ
‘ಅಸ್ತಿ ಭಗವೋ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಃ’(ಛಾ.೭.೧.೫) ಇತಿ
‘ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ’(ಛಾ.೭.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಮೇವೇತಿ ಶೈಲ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಸಮಾಪನೇಽಪಿ, ವಿನೈವ ತಾದೃಶೇ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ
‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಸ್ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’(ಛಾ.೭.೧೬.೧) ಇತ್ಯಾದೇಃ ತುಶದ್ಬಶ್ರುತ್ಯಾ
‘ಆತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣಃ’(ಛಾ.೭.೨೩.೧) ಇತಿ ತತಃ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಲಿಂಗೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಾದರ್ಥಾಂತರೋಪದೇಶಪರತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರೈವ ಆತ್ಮೋಪದೇಶಪರ್ಯವಸಾನಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ನ ತು ಪ್ರಾಚೀನೇ ಪ್ರಾಣೇ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಪೂರ್ವೋಪನ್ಯಸ್ತಪ್ರಮಾಣೈಃ ಪ್ರಧಾನತಯಾಽವಗತೇ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಉಪಕ್ರಾಂತೋಪದೇಶಪರ್ಯವಸಾನಸ್ಯ ಅಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೋಪದೇಶೇ ನಾಮಾದಿಷ್ವನುಕ್ತಸ್ಯಾತಿವಾದಿತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪರ್ಯಂತ ಏವಾತ್ಮೋಪದೇಶ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಶಿಷ್ಯೇ ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಮಕುರ್ವತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಆಚಾರ್ಯಃ ತತೋಽರ್ಥಾಂತರಂ ಸತ್ಯಂ ಉಪಚಿಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ಇಹ ತು ಉತ್ತರಾತ್ಮೋಪದೇಶೇ ದೃಷ್ಟಾಯಾಃ ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶೈಲ್ಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ನಾಸ್ತಿ ಕಾರಣಂ ಇತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ । ಅನ್ನಮಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಿವ ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಪದಸ್ಯ ತದಾಧಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ತದೇವ ಉಪಕ್ರಾಂತಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ಮಕಂ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಾಂತರಾನಾರಂಭೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವೇನಾತ್ಮತ್ವವಿವರಣಮುಪಕ್ರಾಂತಂ ಆಂತರತ್ವೇನಾತ್ಮತ್ವೇ ಚೋಪದಿಷ್ಟೇ ಆನಂದಮಯೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತು ತಥಾಽನುಪದಿಷ್ಟೇ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ
‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’(ಛಾ.೭.೧.೩) ಇಯುಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯಾತ್ಮೋಪದೇಶಸ್ಯ
‘ಅಥಾತ ಆತ್ಮಾದೇಶಃ’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪರಿಭಾಗೇ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ ,
‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ’(ಛಾ.೭.೧೬.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಹಂಕಾರೋಪದೇಶಪರ್ಯಂತಂ ಆತ್ಮಪ್ರಸಂಗರಹಿತಂ ಪ್ರಾಣೋಪದೇಶಶೇಷಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ತು ತುಶಬ್ದಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣವಿಚ್ಛೇದಾವಗಮಾತ್ ಸತ್ಯೋಪದೇಶ ಏವೋಪಕ್ರಾಂತ ಆತ್ಮೋಪದೇಶಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತಮ್, ತರ್ಹ್ಯುಕ್ತಪ್ರಮಾಣೈಃ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶ ಏವ ಆನಂದಮಯಾದಪ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾತ್ಮನ ಉಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ
‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ’(ತೈ.೩.೧೦.೪) ಇತಿ ಜೀವಾಂತರತ್ವಸ್ಯ ಅಗ್ರೇ ಸ್ಫುಟತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣಿ ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಪೂರ್ವಚ್ಛಾಯಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ಕಿಂತು ಅಮುಖ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠೇನಾಮುಖ್ಯತ್ವಶಂಕಾವಹತ್ವಾತ್ ಸ ಏವ ದೋಷಃ ।
ಯತ್ತು – ಆನಂದಮಯ ಏವ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಯುಕ್ತಂ ಪುಲ್ಲಿಂಗಾನುರೋಧಾತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅವ್ಯವಹಿತಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುಲ್ಲಿಂಗಾನುಪಪತ್ತಾವಪಿ ವ್ಯವಹಿತಪ್ರಕೃತಾತ್ಮಶಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ತಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಶತಂ ದಕ್ಷಿಣಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಅವ್ಯವಹಿತಪರಾಮರ್ಶಾಸಂಭವೇ ವ್ಯವಹಿತಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್, ‘ತಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಆನಂದಮಯಾದಪಿ ಸನ್ನಿಹಿತಮಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪುಲ್ಲಿಂಗೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಪರ್ಯಾಯಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪರತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ಆನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಗತಕೇವಲಯೌಗಿಕಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಾಪಕತಯಾ ತದ್ವಿಶೇಷ್ಯಪರಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಪರ್ಯಾಯಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಆನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೋಪಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಯತ್ತು ಭೃಗುವಲ್ಯಾಮಾನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಣೀತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ – ತದ್ವ್ಯಧಿಕರಣಮ್ । ತಾವತಾ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ
‘ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ’(ಛಾ.೧.೯.೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವನಿರ್ಣಯಮಾತ್ರೇಣ”ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ ತಸ್ಮಿಂಛೇತೇ’(ಬೃ.೨.೧.೧೮) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಭೃಗುವಲ್ಯಾಮ್ನಾತ ಆನಂದಮಯೋಽಪಿ ‘ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ ಇತಿ ಆನಂದವಲ್ಯಾಮ್ನಾತಾನಂದಮಯಶ್ರುತೋಪಸಂಕ್ರಮಿತವ್ಯತ್ವಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇನ ತದ್ವತ್ ಅಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವ ಅಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚ । ಭೃಗುವಲ್ಯಾಮ್ನಾತಾನಂದಸ್ಥಾನಸಾಮ್ಯಾದಪಿ ಅನ್ನಮಯಾದಿಷು ಪಂಚಸ್ವಪಿ ಮಯಟ್ಪ್ರತ್ಯಯಸಾರೂಪ್ಯೇಣ ಆನಂದಮಯಸ್ಥಾನಸಾಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಬಲತಯಾ ತತೋಽಪಿ ಭೃಗುವಲ್ಯಾಮ್ನಾತಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ಏತೇನ – ಭೃಗುವಲ್ಯಾಮ್ನಾತಾನಂದಮಯೇನ ಸಹ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಶ್ರುತಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಸಾಮ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಾಧನಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯಾಮ್ನಾತಯೋರನ್ನಾನ್ನಮಯಯೋರಿವ ತ್ವಯಾ ವಿಕಾರಿವಿಕಾರಭಾವಸ್ಯೈವ ಅಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಆನಂದಮಯಬ್ರಹ್ಮವಾದೇ ಸೂತ್ರಸ್ವಾರಸ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ತದಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮವಾದ ಏವ ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಸ್ವಾರಸ್ಯಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯೋ ಜೀವ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಪುಚ್ಚಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಯಾ ಅಧಿಕರಣೋಪವರ್ಣನಮ್ ।
ಇತ್ಯಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಮ್ ॥
ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ । ೨೦ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಯಥಾ ತಲವಕಾರಿಣಾಮುಪನಿಷದಿ ಯಕ್ಷರೂಪೇಣ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ದೇವೈರ್ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಯಥಾ ವಾ ಕೌಷೀತಕಿನಾಮುಪನಿಷದಿ ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಗಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಅಮಿತೌಜಸಿ ಪರ್ಯಂಕೇ ಸ್ಥಿತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸ್ವೋಪಾಸಕೈರರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತೈಸ್ಸಹ ಸಲ್ಲಪತೀತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತೇಷಾಂ ಚೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರದಿವ್ಯಗಂಧಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಥಾನವತ್ವಂ ಚ ಬಹುಲಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ಏಕದೇಶೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರವಣಂ ತು ನ ಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯವಿರೋಧಿ ; ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಏಕದೇಶೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ – ಉಚ್ಯತೇ –
ರೂಪಾದಿರಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ರೂಪಿತಂ ಶ್ರುತಿಮೌಲಿಷು ।
ಕಥಂ ರೂಪಾದಿಮದಿತಿ ಶ್ರದ್ಧಧೀಮಹಿ ಕಲ್ಪನಾಮ್ ॥
ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಫಲತ್ವೇನ ರೂಪಾದಿಕಮಧೀಮಹೇ ।
ಕರ್ಮಲೇಶವಿಹೀನಸ್ಯ ಕಥಂ ತದುಪಪದ್ಯತೇ ॥
ಯದಿ ರೂಪಾದಿ ಮಿಥ್ಯೈತದವಿರೋಧಾಯ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ತದ್ಬೋಧಯಂತೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಘಟತೇ ಗಿರಾಮ್ ॥
ಅತೋಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ರೂಪಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಮಸ್ತಿ ಯತ್ ।
ಯೋಜ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಸಂಸಾರಿಪರಮೇವ ತತ್ ॥
ಅಥವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರೇ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನ ಕೇವಲಮ್ ।
ಯೋಜನೀಯಂ ಯಥಾ ಮೋಕ್ಷೇ ಜಕ್ಷಣಾದ್ಯುಪವರ್ಣನಮ್ ॥
ನ ತಾವತ್ ರೂಪಾದಿರಹಿತತಯಾ ವೇದಾಂತೇಷು ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ನಿರೂಪಿತಂ ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ರೂಪಾದಿಮದಿತಿ ವಚಃ ಶ್ರದ್ಧೇಯಮ್ ; ವಿರೋಧಾತ್ । ಸಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ರೂಪಾದಿಮತ್ ನಿರ್ಗುಣಂ ತದ್ರಹಿತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ ಕಿಂ ಸಗುಣಂ ನಿರ್ಗುಣಾದನ್ಯತ್ ತದೇವ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಮ್ । ಕಿಂಚ, ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಇಂದ್ರಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನಂ ಐಶ್ವರ್ಯತಾರತಮ್ಯಂ ಚ ಕರ್ಮಫಲತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ ಕಥಂ ಕರ್ಮಲೇಶೇನಾಪಿ ರಹಿತಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅಥ ಏತದ್ವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಾದಿಕಂ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ನ ಹಿ ತದಾನೀಮಪಿ ನೀರೂಪತ್ವನಿಷ್ಕರ್ಮತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ; ಶುಕ್ತೌ ಮಿಥ್ಯಾರಜತಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತದಭಾವಸ್ಯ ಐಂದ್ರಜಾಲಿಕದರ್ಶಿತವ್ಯಾಘ್ರದೇಹೇ ವ್ಯಾಘ್ರತ್ವಪ್ರಾಪಕಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ – ತರ್ಹಿ ‘ಇದಂ ರಜತಮ್’ ‘ಅಯಂ ವ್ಯಾಘ್ರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಣಾಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ರೂಪಾದಿಬೋಧಕಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿಶ್ರುತಯೋ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಸಂಸಾರಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಾಃ । ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣತ್ವನಿರ್ಣಯೇ ತು ಪರಮಮುಕ್ತಿಪ್ರಕರಣೇಷು
‘ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ ಜಕ್ಷನ್ ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣಃ ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ ಜ್ಞಾತಿಭಿರ್ವಾ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೩) ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ ಪಂಚಧಾ ಸಪ್ತಧಾ ನವಧಾ’(ಛಾ. ೭.೨೬. ೨) ಇತಿ ಚ ಉಪಾಸನಾಫಲಶ್ರವಣವತ್ ಕೇವಲಂ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಾಃ । ಕತಿಪಯೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರವಣಮಾತ್ರಂ ಯದ್ಯಪಿ ತದಧಿಕೈಶ್ವರ್ಯಾವಿರೋಧಿ ; ಸರ್ವಭೂಮಂಡಲಾಧಿಪತಾವಯೋಧ್ಯಾಪತಿರಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಾತ್ , ತಥಾಽಪಿ ‘ಸ ಕಲಿಂಗಾಧಿಪತಿಃ’ ‘ಅಯಮಂಗಾಧಿಪತಿಃ’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರವತ್ ‘ಆದಿತ್ಯಪುರುಷಃ ಕೇಷಾಂಚಿದೀಷ್ಟೇ’, ‘ಅಕ್ಷಿಪುರುಷಃ ಕೇಷಾಂಚಿತ್’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಂ ಪರಸ್ಪರವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯವಿರೋಧ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ ರೂಪಾದಿಮಾನಿಹ ಸಂಸಾರೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥
ಕಥಂ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಮ್ , ‘ತದುಕ್ಥಂ ತದ್ಯಜುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಚ ಘಟತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಮಾಘಟಿಷ್ಟ । ಉಪಕ್ರಮಾದಿಬಹುಪ್ರಮಾಣಬಲಾತ್ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ರೂಪಾದಿತ್ರಿತಯಬಲಾತ್ತಯೋಃ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು – ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏವ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।
ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಾಕ್ ತದಾಚ್ಛಾದಿತೇ ಭವೇತ್ ।
ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಾಪಾಚ್ಛಾದಿತಮಿಷ್ಯತೇ ॥
ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇಣ ಧ್ವಸ್ತಸರ್ವಾಘಪಂಜರೇ ।
ಆದಿತ್ಯ ಏವ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಕಲಯಾಮಹೇ ॥
ಪಾಪಾಪಾದಾನಕಮುದ್ಗಮನಂ ಹಿ ಪ್ರಾಕ್ ತದಾಚ್ಛಾದಿತಸ್ಯ ಘಟತೇ ಮೇಘಮಂಡಲಾಪಾದಾನಕಮುದ್ಗಮನಮಿವ ಪ್ರಾಕ್ ಮೇಘಮಂಡಲಾಚ್ಛಾದಿತಸ್ಯ ಚಂದ್ರಸ್ಯ । ನ ಚ ಕದಾಚಿದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಾಪಾಚ್ಛಾದಿತಮಿಷ್ಯತೇ । ಅತೋ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದೇರಿವ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ಪಾಪಾಚ್ಛಾದನಪಿಹಿತಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿರ್ಧೂತಸಕಲತದಾಚ್ಛಾದನೇ ಭಗವತ್ಯಾದಿತ್ಯ ಏವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಾಮಹೇ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮ್ । ತಥಾಪಿ ತದಿಹ ನಾದರಣೀಯಮ್ । ಕಥಮ್ ?-
ನಾಮೈವ ಕಿಲ ನಾನ್ವೇತಿ ಕೂಟಸ್ಥೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ।
ತತ್ರ ನಾಮನಿರುಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ ॥
ನ ಹಿ ಯಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ವಿಧಿನಾ ಯೇನ ನಾನ್ವಯಃ ।
ಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ತತ್ಸ್ತುತೌ ತಸ್ಯ ಸದಪ್ಯಾದ್ರಿಯತೇ ಬುಧೈಃ ॥
ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಂ ಹಿ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕೀರ್ತಿತಮ್ , ಕಿಂತು ‘ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ’ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟನಾಮಾರ್ಥತಯಾ ನಿರುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ತತ್ರೈವಾನ್ವೇತುಂ ಯೋಗ್ಯಂ ಯತ್ರ ನಾಮಾನ್ವೇತಿ । ನ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಕಿಂಚಿದಪಿ ನಾಮ ಅನ್ವೇತಿ ;
‘ಆಕಾಶೋ ಹ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಛಾ. ೮. ೧೪. ೧) ಇತಿ ತಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಅತೋ ಯಥಾ ‘ಅವಕಾಭಿರಗ್ನಿಂ ವಿಕರ್ಷತಿ’ ಇತಿ ವಿಧಿಶೇಷಸ್ಯ ‘ಆಪೋ ವೈ ಶಾಂತಾಃ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ‘ದಧಿ ಮಧು ಘೃತಮಾಪೋ ಧಾನಾ ಭವಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತೇನಾಪಾಂ ವಿಧಿನಾಽನ್ವಯರಹಿತಸ್ಯ ಅಪಾಮೇವ ಸ್ತುತೌ ಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಸದಪಿ ನಾದ್ರಿಯತೇ, ಕಿಂತು ಕಥಂಚಿತ್ ‘ಅವಕಾಸ್ತುತೌ ಪರ್ಯವಸಾನಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಏವಂ ನಾಮಾನ್ವಯಾಯೋಗ್ಯೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ನಾಮನಿರುಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ವಾರಸ್ಯಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ಆದಿತ್ಯ ಏವ ನಾಮಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯೇ ತಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತಃ ಪಾಪಾಲ್ಪತ್ವಪರಮೇವ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಶ್ರವಣಮ್ , ದೇವತ್ವೇನ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತತ್ವೇನ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಪರಂ ವಾ ।
ಏವಮೃಕ್ಸಾಮಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಶ್ರವಣಮಪಿ ಆದಿತ್ಯ ಏವ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜನೀಯಮ್ । ತಥಾಹಿ –
ಋಕ್ಸಾಮಾದ್ಯಾತ್ಮತಾಽಸ್ಯೋಕ್ತಾ ಸ್ತುತಯೇ ದೃಷ್ಟಯೇಽಪಿ ವಾ ।
ಋಕ್ಸಾಮಯೋರ್ಯಥಾಽತ್ರೈವ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪತಾ ॥
ಅತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣೇ ‘ಇಯಮೇವ ಋಕ್ ಅಗ್ನಿಸ್ಸಾಮ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಧಿದೈವತಮೃಚಃ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷದ್ಯುನಕ್ಷತ್ರಾದಿತ್ಯಗತಶುಕ್ಲಭಾರೂಪತ್ವಂ ಸಾಮ್ನಶ್ಚಾಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಗತಾತಿಕೃಷ್ಣಭಾರೂಪತ್ವಂ ‘ವಾಗೇವ ಋಕ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಸಾಮ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮೃಚೋ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಾಕ್ಷಿಗತಶುಕ್ಲಭಾರೂಪತ್ವಂ ಸಾಮ್ನಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಮನೋಽಕ್ಷಿಗತಾತಿಕೃಷ್ಣಭಾರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ ಕೇವಲಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮುಪಾಸಾರ್ಥಂ ವೇತಿ ಸಂಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಏವಮೇವ ತಥಾಭೂತಋಕ್ಸಾಮಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಕಿಂಚ –
ಋಕ್ಸಾಮಾದ್ಯೈರಭೇದಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯವಿಕಾರಿಣಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಾಭ್ಯುಪಗತಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಸೂರ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಗತಃ ॥
ಸತ್ಯೇ ನಿರ್ವಿಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಋಕ್ಸಾಮಾದಿಪ್ರಪಂಚಾಭೇದೋ ನೇಷ್ಯತ ಏವ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಮಾತ್ರಮ್ , ನ ತು ತದಭೇದ ಇತಿ ಹಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಅತಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕಾಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ‘ಸೈವರ್ಕ್ ತತ್ ಸಾಮ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಸಮರ್ಥನಮಾದಿತ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।
ಏವಮಾದಿತ್ಯಪುರುಷೇ ಉದ್ಗಾತೃಕರ್ತೃಕಗಾನವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಅಕ್ಷಿಪುರುಷೇ ಲೌಕಿಕವೀಣಾಗಾನವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತಿಶ್ಚ ಆದಿತ್ಯ ಏವ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜನೀಯಾ । ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯಂ ತದುಭಯವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸಂಭವತಿ ; ಉದ್ಗಾತೃಗಾನಸ್ಯ ತತ್ತದಿಂದ್ರಾದಿದೇವತಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಲೌಕಿಕಗಾನಸ್ಯ ರಾಜಾದಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವಜೀವಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ತದುಪಪತ್ತಿಃ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದಗ್ಧಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ವಾಮದೇವವತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಾಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ‘ಸೂರ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಜಗತಸ್ತಸ್ಥುಷಶ್ಚ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮುಚ್ಚೈಸ್ಸಂತಂ ಗಾಯಂತಿ’(ಛಾ.೧.೧೧.೭) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಕರ್ತೃಕಗಾನವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆದಿತ್ಯ ಏವಾತ್ರ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸಹಸ್ರಕಿರಣಸ್ಯಾಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಮಯಮಿವೋಜ್ವಲಮ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಪುರಾಣೇಷು ರೂಪಂ ತೈಜಸಮಂಡಲೇ ॥
ಯಥಾ ಭವತಿ ಪಾಥೋಜಂ ಕಪ್ಯಾಸಮಿವ ಕಾಂತಿಮತ್ ।
ತಥೈವ ಕುರುತಶ್ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರಸೃತೇ ಪ್ರಾತರಕ್ಷಿಣೀ ॥
ಪ್ರಾತಃಕಾಲಕೃತಃ ಪದ್ಮವಿಕಾಸಃ ಕಿರಣೈರಿವ ।
ದೃಷ್ಟಿಪಾತೈರ್ಭವನ್ ಭಾನೋರ್ವರ್ಣ್ಯಮಾನೋ ನ ದುಷ್ಯತಿ ॥
ಕಪ್ಯಾಸವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯುಚಿತಕ್ರಿಯಾಽಧ್ಯಾಹಾರಕಲ್ಪನಮ್ ।
ಯಶ್ಚ ನಿಂಬಂ ಪರಶುನೇತ್ಯಾದಿಕೇಷ್ವಿವ ಯುಜ್ಯತೇ ॥
ಋಕ್ಸಾಮಾದ್ಯಾತ್ಮತೋಕ್ತಿಶ್ಚ ರವೇಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇತರಾಮ್ ।
ಪ್ರಾಯಸ್ತ್ರಯೀಮಯತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಸ್ಯ ವರ್ಣ್ಯತೇ ॥ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು –
‘ಸಫಲಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯಾಹತಮ್ ।
ಅತಾದೃಗ್ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿ ನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸಾಧಕಮ್ ॥
ಸಫಲಂ ತಾವತ್ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಲಿಂಗಂ ‘ಉದೇತಿ ಹ ವೈ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇನ ಫಲೇನ । ಫಲಂ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮ್ । ಅತಃ ಏಕಮಪಿ ತಲ್ಲಿಂಗಂ ನಿಶ್ಚಿತತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಅತಾದೃಶಾದನೇಕಸ್ಮಾದಪಿ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾದ್ಬಲವತ್ ; ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಸಾರಿತ್ವಾದಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಂ ಅಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಪಾಪವಿರಹರೂಪಮೇವ ; ಫಲವಚನಾನುಗುಣ್ಯಾತ್ । ಫಲವಚನೇ ಹಿ ನ ಸರ್ವಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಿರ್ಯಗಾದಿಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಅಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಪಾಪವಿರಹವತ್ತ್ವಮ್ ;
‘ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಃ ಪ್ರದೂಯಂತೇ’(ಛಾ. ೫. ೨೪. ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಸರ್ವತ್ವಸ್ಯ ಅಸಂಕೋಚಸಂಭವೇ ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾಚ್ಚ । ತತಶ್ಚಾಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಪಾಪವಿರಹೇ ಫಲವಚನಾರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತೇ ಉಪಾಸ್ಯಗುಣವಚನಾರ್ಥೋಽಪಿ ಸ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಕ್ಷರೈಕರೂಪ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೇನ ಚ ತಯೋರೇಕಾರ್ಥಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾಽಪಿ ನ ಪಾಪವಿರಹಸ್ತದರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಪಾಪಾಪಾದಾನಕಮುದ್ಗಮನಮೇವ, ತತ್ತು ಪ್ರಾಕ್ ಪಾಪಾಚ್ಛಾದಿತೇ ಜೀವೇ ಸಂಭವತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ – ಮೈವಮ್ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತೈವ ವಾಚ್ಯಾ ಹ್ಯುದ್ಗಮನಕ್ರಿಯಾ ।
ಪಾಪಾಪಾದಾನಿಕಾ ತ್ವೇಷಾ ನೈವ ಯುಕ್ತಾ ಕಥಂಚನ ॥
ನ ಹಿ ನೀಡೇ ಸ್ಥಿತೇ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಕುಂತ ಇವ ಸಕ್ರಿಯಃ ।
ಉದ್ಗಚ್ಛತ್ಯಕ್ರಿಯೋ ಜೀವಃ ಪಾಪಪಂಜರತಃ ಸ್ಥಿತಾತ್ ॥
ಅತೋ ಯಥಾ ಕುತಶ್ಚಿದಪಾದಾನಾದುದ್ಗತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತತ್ಸಂಬಂಧರಹಿತೋ ಭವತಿ ಏವಮಯಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪಾಪಸಂಬಂಧರಹಿತಃ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮರಹಿತತ್ವಮೇವ ತದರ್ಥಃ । ತತ್ತು ಆದಿತ್ಯಜೀವೇ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವ್ಯಕ್ತಮೇವ ।
ಏತೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಪಿ ಪಾಪಹೇತುಕರ್ಮಣಿ ಪಾಪಾಶ್ಲೇಷೋ ಗುಣಫಲವಾಕ್ಯಯೋರರ್ಥೋಽಸ್ತು ;
‘ಏವಮೇವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ’(ಛಾ. ೪.೧೪.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
‘ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಪುಣ್ಯಮೇವಾಮುಂ ಗಚ್ಛತಿ’(ಬೃ.೧.೫.೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ತಸ್ಯ ದೇವತ್ವಪ್ರಾಪಕಪುಣ್ಯಫಲತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ದೇವತ್ವದಶಾಯಾಂ ಪ್ರಾಗ್ಭವಸಂಚಿತಪಾಪಾನಾಂ ಫಲಾನಾರಂಭಕತ್ವಂ ‘ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸ ಏವ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯವಾಕ್ಯಯೋರಾಲಂಬನಮಸ್ತು ಇತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾನಿರಸ್ತಾ । ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗ್ಭವಸಂಚಿತಾನಾಂ ಪಾಪಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಚ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಾದಾನಕೋದ್ಗಮನಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಾಲಾಭಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಪಾಪರಾಹಿತ್ಯಮೇವ ತದರ್ಥಃ, ತತ್ತು ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ರೂಪವತ್ತ್ವಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸಂಭವತಿ; ಸತ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ನೀರೂಪಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಮಾಯಾಮಯಸ್ಯ ತದವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ರೂಪಸ್ಯ ‘ಮಾಯಾ ಹ್ಯೇಷಾ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಯನ್ಮಾಂ ಪಶ್ಯಸಿ ನಾರದ’ ಇತಿ ವಚನಾನುಸಾರೇಣ ಮಾಯಾಮಯಸ್ಯೈವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ತದ್ಬೋಧಕವಚನಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ ; ಮಾಯಾವಿದರ್ಶಿತಮಾಯಾದೃಷ್ಟ್ಯನುವಾದವತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಇಹ ಚ ‘ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ ‘ಯನ್ಮಾಂ ಪಶ್ಯಸಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತಥೈವ ದೃಷ್ಟ್ಯನುವಾದದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯಮಾಣೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಶರೀರೇಽಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಶರೀರಂ ಕರ್ಮಜನ್ಯಮೇವೇತಿ ನಿಯಮಃ ; ಇಹ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಲಿಂಗಾವಗಮಿತಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶರೀರಸಿದ್ಧೌ
‘ರಮಣೀಯಚರಣಾ ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್’ ‘ಕಪೂಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್’(ಛಾ. ೫.೧೦. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮನೀಶ್ವರಶರೀರವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯಶ್ರುತೌ ಫಲಮಿವ, ಶರೀರಂ ಕರ್ಮಜನ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತಾವಪಿ ಶರೀರತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವೇ ಲಾಘವಮಿತ್ಯುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮಸ್ತೀತಿ ತದನುರೋಧೇನೈತತ್ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತಿದರ್ಶಿತಫಲಾತ್ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಕಲ್ಪ್ಯೋಪಪತ್ತೇರ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ – ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶರೀರಾಂಗೀಕಾರೇ ದುಃಖಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ;
‘ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ – ಇತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಪುಣ್ಯಪಾಪಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಕರ್ಮಸಂಪಾದಿತಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯ ತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದುಃಖಾವಿನಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಪರಮೇಶ್ವರೇಣೋಪಾಸಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮಿಚ್ಛಾಪರಿಗೃಹೀತೇ ಶರೀರೇ ತದಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ।
ಏವಂ ಚ ಸ್ವತೋ ನಾಮಾಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿರಾಧಾರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೋಪಾಧಿಕಂ ನಾಮವತ್ತ್ವಂ ಆಧಾರವತ್ತ್ವಂ ಚ ಯುಜ್ಯತೇ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚ ತತ್ತದ್ರೂಪವಿಶೇಷೋಪಹಿತಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ತನ್ನಾಮಭಾಕ್ತ್ವಂ ತತ್ರ ತತ್ರಾಸೀನತ್ವಂ ಚ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಽಭಿವದನ್ ಯದಾಸ್ತೇ’(ಉತ್ತರನಾರಾ) ಇತಿ । ಏತೇನ – ನಾಮರಹಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಮನಿರುಕ್ತ್ಯರ್ಥೋ ನಾನ್ವೇತೀತಿ ಶಂಕಾಽಪಿ ನಿರಸ್ತಾ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರವಣಂ ತು ಉಭಯತ್ರಾಽಪಿ ಉಭಯವಿಧೈಶ್ವರ್ಯಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಅಧಿದೈವತಮೇತಾವದೇವೋಪಾಸ್ಯಂ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮೇತಾವದೇವ ಇತ್ಯುಪಾಸನಾಪೇಕ್ಷಂ ನೇತವ್ಯಮ್ । ನನ್ವೈಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಲಿಂಗಮಪಿ ಫಲರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತ್ತ್ವಾತ್ ಬಲವತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ
‘ಸೋಽಮುನೈವ ಸ ಏಷ ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಃ ತಾಂಶ್ಚಾಪ್ನೋತಿ ದೇವಕಾಮಾಂಶ್ಚ ಅಥಾನೇನೈವ ಯೇ ಚೈತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತಾಂಶ್ಚಾಪ್ನೋತಿ ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾಂಶ್ಚ’(ಛಾ. ೧.೭.೭,೮) ಇತ್ಯಾಧಿದೈವಿಕಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪುರುಷಗತಯೋರೈಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಗುಣಯೋಃ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ ತದನುಗುಣಂ ಫಲಂ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತೋ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಬಲವತ್ವಾತ್ । ಅಕ್ಷಿಪುರುಷೇ ಸರ್ವಪಾಪವಿರಹಾಲಿಂಗಸ್ಯಾಶ್ರುತತ್ವೇಽಪಿ ‘ಯನ್ನಾಮ ತನ್ನಾಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಕ್ಕೃತನಿರ್ವಚನಸ್ಯ ನಾಮ್ನೋಽತಿದಿಷ್ಟತ್ವೇನ ನಾಮನಿರುಕ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ಫಲವಚನಸಹಿತಸ್ಯಾತಿದೇಶತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯೇ ಸತ್ಯಪಿ ವಿಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ವಿಭಜ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೋಪಾಸನಾಯಾಂ ನ ಅಸದುಪಾಸನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ; ಸರ್ವಜಗದೀಶ್ವರೇ ತದೇಕದೇಶೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಜೀವೇ ವಿಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಪಾಪರಾಹಿತ್ಯೋಪಾಸನೇ ತು ಅಸದುಪಾಸನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ಇತ್ಯನೇನಾಪಿ ವಿಶೇಷೇಣಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತಯಾ ಸರ್ವಪಾಪರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಯಾಂ ತದನುರೂಪಫಲವಚನಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ಉದ್ಗೀಥೇ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಸ್ಥಪುರುಷಾನುಚಿಂತನಸ್ಯಾಕ್ಷಿಮಂಡಲಸ್ಥಪುರುಷಾನುಚಿಂತನಸ್ಯ ಚ ಏಕವಿದ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ
‘ಸಂಬಂಧಾದೇವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೩. ೩. ೧೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಏಕವಿದ್ಯಾತ್ವೇ ಚ ಸತಿ ತತ್ಪ್ರಕರಣಗತಯಾವದನುವಾದಶ್ರುತಿಫಲಕಾಮಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಂವಲಿತಾಧಿಕಾರಸ್ಯ
ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೩.೩೮) ನ್ಯಾಯೇನ ಕಲ್ಪನೀಯತಯಾ ಪರಾಚೀನಾರ್ವಾಚೀನಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ದೇವಮನುಷ್ಯಕಾಮಪ್ರಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಭೂಯವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಏವಂ ಸಂವಲಿತಾಧಿಕಾರೇಽಪಿ ‘ಯದಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಜಾತೇಷ್ಟ್ಯರ್ಥವಾದೇ ಅಷ್ಟಸಂಖ್ಯಾದ್ಯನುರೋಧಿಫಲೈಕದೇಶಕೀರ್ತನವತ್ ಇಹಾಪಿ ತತ್ತದುಪಾಸ್ಯಗಣಾನುರೋಧಿಫಲೈಕದೇಶಾನುಕೀರ್ತನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚಾತ್ರ ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರವಣಂ ವಿಭಜ್ಯೋಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಯೋಃ ಏಕ ಏವಾದಿತ್ಯಜೀವ ಉಪಾಸ್ಯೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಅಕ್ಷಣ್ಯಪ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ , ದೇವತಾಂತರಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥತ್ವಪ್ರಸಿಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ಏಕಸ್ಯ ಚಾದಿತ್ಯಜೀವಸ್ಯ ಆಧಾರಭೇದೇಽಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರವದೇವ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮೈಶ್ವರ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾಽಪಿ ಆದಿತ್ಯಜೀವಸ್ಯ ಪರಾಚೀನಾರ್ವಾಚೀನಲೋಕದೇವಮನುಷ್ಯಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಉಪಾಸನಾವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತತ್ತದೈಶ್ವರ್ಯವಿಶೇಷೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇವ ಸಮರ್ಥನೀಯಮಿತಿ ನ ವಿಶೇಷಃ । ನಿರವಗ್ರಹಂ ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮೇಶ್ವರತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ, ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತಲ್ಲಿಂಗಾನುಪಪತ್ತಿದೂಷಣಂ ಪರಮಧಿಕಮಾಪತತಿ । ಏತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಮಪಿ ನಿರಂಕುಶಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಗಮಯತಿ’ ಇತಿ । ನಿರಂಕುಶಂ –ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾಸಂಕುಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ‘ನಿರಂಕುಶಂ’ ಇತ್ಯನೇನ ಅನನ್ಯಾಧೀನತ್ವಮಪ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಇಹ ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ
ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧. ೨.೧೮) ನ್ಯಾಯೇನ ಅನನ್ಯಾಧೀನಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಸಂಭವತಿ , ನ ತ್ವಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮ್
‘ಭೀಷಾಸ್ಮಾದ್ವಾತಃ ಪವತೇ ಭೀಷೋದೇತಿ ಸೂರ್ಯಃ’(ತೈ. ೨. ೮.೧ ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಇತ್ಯಪಿ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಆದಿತ್ಯೇಽಕ್ಷಣಿ ಚ ಉಪಾಸನಾಸಿದ್ಧೈರ್ದೃಶ್ಯ ಉದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯಃ ಪುರುಷಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ; ಸಫಲಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಸರ್ವಪಾಪವಿರಹಲಿಂಗಬಲೇನ ಅತಾದೃಶಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾನ್ಯಥಾಕರಣಸಂಭವಾತ್ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
‘ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧. ೨. ೨೧) ಇತಿವತ್ ಸೂತ್ರೇ ‘ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್’ ಇತ್ಯೇತಾವತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ತತ್ಪದಂ ತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಅಬ್ಭಕ್ಷಾದಿವತ್ ಅವಧಾರಣಗರ್ಭತಯಾ ಫಲವಚನಾದ್ಯನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಪಾಪವಿರಹರೂಪತಯಾ ಪರ್ಯವಸಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಪಾಪೋದಿತತ್ವಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಜೀವೇ ಸಂಭವಾಭಾವರೂಪಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಂ ತದ್ವಿಚಾರದ್ವಾರಾ ತತ್ಪ್ರತಿಭಟಸ್ಯ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸಂಭವರೂಪಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತಬೀಜಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಮ್ । ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸಂಭಾವಿತತಯಾ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾದೇಕದೇಶೈಶ್ವರ್ಯಾತ್ ಅಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ ।
‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೨೨) ಇತಿವತ್ ‘ತದ್ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯೇತಾವತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಉಪದೇಶಗ್ರಹಣಂ ತದ್ಧರ್ಮಸ್ಯೈವೋಪದೇಶಾತ್ ಫಲವಚನಾವಗತೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಕತಯಾ ಸಫಲತ್ವರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತ್ತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರತಿಭಟತಯಾ ರೂಪವತ್ತ್ವತದ್ಗತಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಿನಿಷ್ಠತ್ವಯೋರೈಂದ್ರಜಾಲಿಕದರ್ಶಿತಾದ್ಭುತರೂಪವಿಶೇಷತದ್ಗತಗೋಪುರಾರೂಢತ್ವಯೋರಿವ ದರ್ಶನವಿಷಯತಯಾ ಅನುವಾದ್ಯತ್ವೇನ ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಯಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧೇ ಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯೇ ಉಪಾಸ್ಯತಯಾ ಅವಯುತ್ಯಾನುವಾದ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಾಪಾದಿತರೂಪಾದಿವಚನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿಹಾರಂ ಚ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಮ್ । ತೇನ ತದ್ರಹಿತಾತ್ ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಾಧಾರವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಬಲವತ್ತ್ವಮಸ್ಯ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇನ , ಫಲರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತ್ತ್ವೇನ ವಾ ಏಕೇನೈವ ಬಲೇನ ರೂಪಾದಿತ್ರಯಾತ್ ಬಲವತ್ತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ, ಕಿಮುಭಯಜ್ಞಾಪನೇನ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ರೂಪವತ್ತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಭಾವಿತತಯಾಽನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪವತ್ತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತದ್ಧೇತುಕರ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತತ್ಕಾರ್ಯದುಃಖಸ್ಯ ಚ ತತ್ರ ಪ್ರಸಕ್ತೇಃ, ಅತ ಏವ ರೂಪೋಪಾಧಿಕಮಾಧಾರವತ್ತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಭಾವಿತತಯಾಽನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಂ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಗ್ರಸ್ತತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಶ್ಶಂಕಾಯಾಃ ಫಲರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತ್ತಾಬಲಮುಪಜೀವ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿರಸನೀಯತ್ವಾತ್ । ಫಲರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಸ್ಯ ಏಕದೇಶೈಶ್ವರ್ಯಮಪಿ ಫಲವತ್ ಇತಿ ಮಂದಶಂಕಾಗ್ರಸ್ತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಬಲಮುಪಜೀವ್ಯ ನಿರಸನೀಯತ್ವಾತ್ । ತಥೈವ ಪ್ರಾಕ್ ಫಲವಚನಸದ್ಭಾವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ತದ್ಧರ್ಮಯೋಃ ಉಪದೇಶಾತ್ ಇತಿ ದ್ವಿವಚನಾಂತಸಮಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಇತ್ಯಪಿ ಹೇತೋರರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ನ ವಾಸ್ತವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ, ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ತು ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ, ತಥಾಪಿ ‘ಸನ್ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಲಂಬನಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯಮಸ್ತ್ಯೇವ ತತ್ ಸರ್ವೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ನ ತಾದೃಶಮಾದಿತ್ಯಜೀವಸ್ಯ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಅಯಂ ತ್ವಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ ; ರೂಪವತ್ತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಾಕರಂಬಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಫಲವತ್ಸರ್ವಪಾಪವಿರಹಲಿಂಗಬಲೇನ ನಿರಾಕರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ತ್ರಯೀಮಯತ್ವಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಶ್ರವಣಂ ತು ತತ್ರ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಕೃತಂ ತತ್ಪರ್ಯವಸಾಯಿ ಇತ್ಯೇವ ಸಮರ್ಥನೀಯಂ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಾನುಭವವತ್ ।
‘ಯೇನ ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ ತೇಜಸೇದ್ಧಃ’(ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩. ೧೨. ೯) ಇತಿ ಹಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ । ೧. ೧.೨೦ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ತಾವದುಪಾಸ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ । ತತಶ್ಚೋಪಾಸ್ಯೋದ್ದೇಶೇನ ಉಪಾಸನಾವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ವಿಧೀಯಮಾನಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕರ್ಮಕಾರಕಸ್ಯ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವದನ್ಯತಸ್ಸಿದ್ಧಿರೇಷ್ಟವ್ಯಾ । ನ ಚಾಂತರಾದಿತ್ಯೇಽಂತರಕ್ಷಣಿ ಚ ತದಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾರೂಪಾಜ್ಜೀವಾದನ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಅನ್ಯತಸ್ಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ಅತೋಽನ್ಯತಸ್ಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಬಲಾತ್ ಅಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯವರ್ತಿತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸೂರ್ಯ ಏವ ಉಪಾಸ್ಯ ಇಹ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯಕಾಮೇನಾಪಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಂ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನುದನ್ನೇವ ರೂಪವತ್ವಶ್ರವಣಸ್ಯ ಗತ್ಯಂತರಮಪಿ ದರ್ಶಯತಿ –
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾನ್ಯಃ । ೨೧ ।
ಅಸ್ತ್ಯಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾಧಿಷ್ಠಾತೃಜೀವಾದನ್ಯ ಈಶ್ವರಃ ತತ್ರ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಃ ;
‘ಯ ಆದಿತ್ಯೇ ತಿಷ್ಠನ್ನಾದಿತ್ಯಾದಂತರಃ ಯಮಾದಿತ್ಯೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶ್ಶರೀರಂ ಯ ಆದಿತ್ಯಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’(ಬೃ. ೩.೭.೯) ಇತಿ,
‘ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ತಿಷ್ಠಂಶ್ಚಕ್ಷುಷೋಽಂತರಃ ಯಂ ಚಕ್ಷುರ್ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಶ್ಶರೀರಂ ಯಶ್ಚಕ್ಷುರಂತರೋ ಯಮಯತಿ’(ಬೃ.೩.೭.೧೮) ಇತಿ ಚ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ಯಮಾದಿತ್ಯೋ ನ ವೇದ’ ‘ಯಂ ಚಕ್ಷುರ್ನ ವೇದ’ ಇತಿ ವೇದಿತುಸ್ತದುಭಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃಜೀವಾತ್ ಅನ್ಯ ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ । ಸ ಏವ ಆದಿತ್ಯಾದ್ಯಾಂತರತ್ವಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಃ ಇಹ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಚಕಾರಾತ್ ಅಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ಆದಿತ್ಯಜೀವಾಸಂಭಾವಿತಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಪುರುಷಪ್ರತಿಪಾದನಾದಪಿ ಅಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃಜೀವಾನ್ಯತದಂತರ್ವರ್ತಿಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಾಸೂಪಾಸನಾಸು ಯಾವದುಪದಿಷ್ಟಗುಣಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯತಸ್ಸಿದ್ಧಿರ್ಲಭ್ಯತೇ । ತದಿಹಾಪ್ಯಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯೋಪಾಸ್ಯನಿರೂಪಣಾದಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಸ್ಸಂಭವತೀತಿ । ಏವಂಚ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಿವಾಕ್ಯಯೋಃ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ‘ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶ್ಶರೀರಮ್’ ‘ಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಶ್ಶರೀರಮ್’ ಇತಿ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠೇಯದೇವತಾಶರೀರೇಣೈವ ಶರೀರವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಇಹಾಪ್ಯಾದಿತ್ಯಶರೀರೇಣೈವ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶರೀರವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮುಪಪನ್ನಂ ಇತ್ಯಪಿ ತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ । ೧.೧.೨೧ ।
ಇತ್ಯಂತರಧಿಕರಣಮ್ । ೭।
ನನು ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಸರ್ವಲೋಕಗತಿತ್ವಂ ಲಿಂಗಂ ಸದಪಿ ಉಪಕ್ರಮಸ್ಥತ್ವಾತ್ ಆಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಲವತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ।
ನ । ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಗತಿಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಲೋಕಗತಿವಿಷಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತಥಾಹಿ – ಶಾಲಾವತ್ಯದಾಲ್ಭ್ಯಜೈವಲಿಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರಾರಬ್ಧಾಯಾಂ ಕಥಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ಶಾಲಾವತ್ಯದಾಲ್ಭ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಪರಂಪರಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ
‘ಕಾ ಸಾಮ್ನೋ ಗತಿರಿತಿ , ಸ್ವರ ಇತಿ ಹೋವಾಚ , ಸ್ವರಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ , ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ , ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ , ಅನ್ನಮಿತಿ ಹೋವಾಚ , ಅನ್ನಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ , ಆಪ ಇತಿ ಹೋವಾಚ , ಅಪಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ , ಅಸೌ ಲೋಕ ಇತಿ ಹೋವಾಚ , ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ನ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮತಿನಯೇದಿತಿ ಹೋವಾಚ’(ಛಾ. ೧. ೮. ೪) ಇತಿ । ಏವಂ ದಾಲ್ಭ್ಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ ಸಾಮಕಾರಣಪರಂಪರಾವಿಶ್ರಾಂತಿಭೂಮಿತ್ವೇನ ಸ್ಥಾಪಿತೇ ತಸ್ಯ ಪಕ್ಷಃ ಶಾಲಾವತ್ಯೇನ ದೂಷಿತಃ
‘ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೈ ಕಿಲ ತೇ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಸಾಮ’(ಛಾ. ೧. ೮. ೬) ಇತಿ । ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಕೃತಯಜ್ಞಾದ್ಯಧೀನಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಾತ್ ಸಾಮಗತಿಪರಂಪರಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರೂಪೇ ಕಾರಣೇ ನ ಸಮಾಪಿತಾ ಇತಿ ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಸಾಮ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ದೂಷಿತಸ್ವಪಕ್ಷತಯಾ ಶಿಷ್ಯಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ದಾಲ್ಭ್ಯಸ್ಯ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಮುತ್ತರದ್ವಯಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಂ
‘ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ , ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಹೋವಾಚ , ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ , ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಲೋಕಮತಿನಯೇದಿತಿ ಹೋವಾಚ’(ಛಾ. ೧.೯.೧) ಇತಿ । ತತಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಪಕ್ಷೋ ಜೈವಲಿನಾ ದೂಷಿತಃ ‘ಅಂತವದ್ವೈ ಕಿಲ ತೇ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಸಾಮ’ ಇತಿ । ಏವಂ ಸಾಮಕಾರಣಪರಂಪರಾವಿಶ್ರಾಂತಿಸ್ಥಾನತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಿಮತೇ ಪೃಥಿವೀಲೋಕೇ ಅಂತವತ್ತ್ವೇನ ದೂಷಿತೇ , ಪೃಥಿವೀಲೋಕಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣಮನಂತಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತ್ಯವಗತ್ಯ ಖಲ್ವಯಂ ಜೈವಲಿರ್ಮತ್ಪಕ್ಷಮದೂದುಷತ್ ತತ್ ಕಿಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸೋರ್ಜೈವಲಿಶಿಷ್ಯಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯ ತಂ ಪ್ರತಿ ಅಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಪ್ರಸ್ತಾವಾನುಸಾರೇಣ ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅತಿಸ್ಫುಟೇ ಪೃಥಿವೀಲೋಕವಿಷಯತ್ವೇ ಕಃ ಪ್ರಸಂಗಃ ಸರ್ವಲೋಕವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ । ನ ಚ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಕಾರಣಸ್ಯಾಪಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಶ್ನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ‘ಅಸ್ಯ’ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಬಲೀಯಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವೌಚಿತ್ಯಾಚ್ಚ ಅಯಂ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಸರ್ವಲೋಕಗತಿವಿಷಯ ಏವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಪಾಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ‘ಅಪಾಂ ಕಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ದಾಲ್ಭ್ಯಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣವಿಷಯತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅಂತವತ್ತ್ವದೂಷಣಮುಕ್ತವತಸ್ತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಲಕ್ಷಣಮನಂತಂ ಕಾರಣಮಭಿಮತಮ್ , ತತ್ ಕಿಂ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅಸ್ಯೇತಿ ಪದಸ್ಯ ಶ್ರುತಿತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವನಾಮಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ ‘ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ’ ಇತಿವತ್ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರೇ ಸಂಕುಚಿತವೃತ್ತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
‘ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪನಿಷದಾ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತಿ’(ಛಾ. ೧. ೧. ೧೦ ) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಯತ್ಪದರೂಪಸರ್ವನಾಮಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದೇವ ಪ್ರಕೃತೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಬಲಾತ್ ತಸ್ಯ ತಾವನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ । ‘ವಿದ್ಯಯಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತೋ ‘ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ’ ಇತಿ ಯತ್ಪದಾರ್ಥಾನ್ವಯಬಲಾದೇವ ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಪರತ್ವಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಏವಂ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿಶಬ್ದಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರಪರತ್ವಮಾಪಾದಯತ್ ಸರ್ವನಾಮ ಕಥಂ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕೃತಾತಿಲಂಘ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ – ಅಭಿಧತ್ತಾಂ ನಾಮಾಯಂ ‘ಅಸ್ಯ’ ಇತಿ ಶಬ್ದಃ ಪೃಥಿವೀಮೇವ , ತಥಾಪ್ಯಂತವತ್ತ್ವದೋಷಾಪನಿನೀಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಕಾರಣನಿರೂಪಣೇ ತದಸಿದ್ಧೇಃ ಛತ್ರಿಪದವದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಅಸ್ಯೇತಿಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಪರಃ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಪರತ್ವೇ ತನ್ಮಾತ್ರಕಾರಣಂ ಪೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ , ಯೇನ ತನ್ನಿರೂಪಣೇಽಂತವತ್ತ್ವದೋಷೋ ನಾಪನೀತಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು ಪೃಥಿವೀಕಾರಣಂ ಪೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಚಾನಂತೇ ಸರ್ವಕಾರಣೇಽಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣಪ್ರಶ್ನೇಽಪಿ ತನ್ನಿರೂಪಣೇನಾಂತವತ್ತ್ವದೋಷೇಽಪನೇತುಂ ಶಕ್ಯೇ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮ್ , ಯದರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ।
ನನ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣತ್ವೇ ನಿರೂಪಿತೇ ಅಂತವತ್ತ್ವದೋಷೋ ನಾಪನೀತಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಅನಂತತ್ವಲಿಂಗಮೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಿರೋಧ್ಯಾಶಂಕನೀಯಮ್ , ನ ತು ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಸರ್ವಲೋಕಗತಿತ್ವಮ್ । ನ ಚ ತದಪೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ನನು ಮಾಭೂತ್ ಸರ್ವಲೋಕಗತಿತ್ವಮಾಕಾಶಶ್ರುತಿಬಾಧಕಮ್ , ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಂ ತು ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ಧಿ ಲಿಂಗಮಪಿ ಚರಮಪಠಿತಮಪಿ ಸಾವಧಾರಣಂ ಭೂತಾಕಾಶೇ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಸೃಷ್ಟೌ ವಾಯ್ವಾದಿಕಾರಣಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷೇ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಂ ಬಲವತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟೌ ಕಾಲಾದೃಷ್ಟಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸಾಮ್ಯಾತ್ । ಕಥಂಚಿದವಧಾರಣಸಮರ್ಥನಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ।
ನನು ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಂ ನಾಮ ಪರೇಭ್ಯ ಉತ್ಕೃಷ್ಟೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಅತಿಶಯೇನ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷರೂಪಂ ಸಫಲತ್ವಾದಾಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಲವತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ‘ಪರೋವರೀಯಸೋ ಹ ಲೋಕಾಂಜಯತಿ’
‘ಪರೋವರೀಯ ಏವ ಹಾಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಜೀವನಂ ಭವತಿ ತಥಾಽಮುಷ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ’(ಛಾ.೧. ೯. ೨ , ೪) ಇತಿ ಫಲವಚನಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಜೀವನಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ।
ನನು ಅಂತವತ್ತ್ವದೋಷಾಪನಿನೀಷಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿಹ ನಿರಪೇಕ್ಷಮನಂತತ್ವಮ್ ; ಸಾಪೇಕ್ಷಾನಂತತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹುಕಾಲಸ್ಥಾಯಿನ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಪಿ ಸಂಭವೇನ ತತ್ರ ಅಂತವತ್ತ್ವದೋಷೋದ್ಭಾವನಾನೌಚಿತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾಚ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮನಂತತ್ವಲಿಂಗಮಾಕಾಶಶ್ರುತಿಬಾಧಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ ; ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಲಿಂಗವದನಂತತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ। ದಾಲ್ಭ್ಯಾಭಿಮತಸ್ವರ್ಗಲೋಕೋದ್ಭಾವಿತಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವದೋಷಾಪನಿನೀಷಯಾ ಹಿ ಶಾಲಾವತ್ಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಸ್ಯಾಪಿ ಗತಿತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಿಮತೇ ಪೃಥಿವೀಲೋಕೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ತು ಸ್ವರ್ಗೇಽಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ । ತಥಾಽಪಿ ತತ್ರ ಕಯಾಚಿದ್ವಿವಕ್ಷಯಾ ಸ್ವರ್ಗಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಾತಿಶಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಉದ್ಭಾವಿತದೋಷಾಪನಯಸ್ಸಮರ್ಥನೀಯಃ । ಏವಮನಂತತ್ವೇಽಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ಕಿಂಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಸಮರ್ಥನ ಏವ ಕ್ಲೇಶಃ ; ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಸ್ಥಿತೇರ್ಮನುಷ್ಯಕೃತಯಜ್ಞಾದ್ಯಧೀನತ್ವವತ್ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಸ್ಥಿತೇರಪಿ ದೇವಕೃತವೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಧೀನತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ।
‘ಇತಃ ಪ್ರದಾನಂ ದೇವಾ ಉಪಜೀವಂತಿ ಅಮುತಃ ಪ್ರದಾನಂ ಮನುಷ್ಯಾ ಉಪಜೀವಂತಿ’(ತೈ. ಸಂ. ೩.೨. ೯) ಇತ್ಯುಭಯತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತಿತೌಲ್ಯಾತ್ । ಇಹ ತು ಪೃಥಿವ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಬಹುಕಾಲವೃತ್ತಿತ್ವಂ ನಿರ್ವಿವಾದಮ್ । ಯುಜ್ಯತೇ ಚ ಬಹುಕಾಲಾನುವೃತ್ತಿಮತಿ ಅನಂತತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ ; ‘ಕದಾಽಪಿ ನ ಸಮಾಪ್ಯತೇಽಸ್ಯ ಭೋಜನಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನಂತತ್ವಲಿಂಗಮಪಿ ನ ಬಾಧಕಮ್ ।
ನನು ಯಥಾ ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಂ ಸರ್ವಭೂತಲಯಾಧಾರತ್ವಂ ಸರ್ವತೋಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಪರಾಯಣತ್ವಂ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಂ ಅನಂತತ್ವಮಿತ್ಯೇತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸ್ವಾರಸ್ಯವಂತಿ ಲಿಂಗಾನಿ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾನಿ , ಏವಮಾಕಾಶಶ್ರುತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ ।
‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’(ತೈ. ೨. ೭.೧ ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಾಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಬಹುಲಿಂಗಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುಗ್ರಹಾಯ ಏಕಸ್ಯಾಶ್ಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧೋ ಯುಕ್ತಃ ‘ತ್ಯಜೇದೇಕಂ ಕುಲಸ್ಯಾರ್ಥೇ’ ಇತಿ ,
‘ಭೂಯಸಾಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸಧರ್ಮತ್ವಮ್’(ಜೈ. ಸೂ. ೧೨. ೫. ೨೩) ಇತಿ ಚ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ‘ಆತ್ಮಾರ್ಥೇ ಪೃಥಿವೀಂ ತ್ಯಜೇತ್’ , ಇತಿ
‘ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವಿರೋಧೇ ದ್ರವ್ಯಂ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್’(ಜೈ.ಸೂ. ೬.೩.೩೮) ಇತಿ ಚ ತತೋಽಪಿ ಬಲವತಾ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಧಾನವಿರೋಧಿನಾಂ ಬಹೂನಾಮಪಿ ಗುಣಾನಾಮೇವ ಬಾಧಸ್ಯ ಉಚಿತತ್ವಾತ್ । ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಗತಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಾದೀನಾಂ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಉದಾಹೃತಲಿಂಗೇಷ್ವೇಕೈಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಹೇತೂನಾಮಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಗುಣೇಷು ಭೂಯೋಽನುಗ್ರಹನ್ಯಾಯಾನವತಾರಾತ್ ಆಕಾಶಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ।
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಅನಂತತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವವದಾಪೇಕ್ಷಿಕತಯಾ ಯೋಜನಂ ನ ಸಹತೇ । ಉಪಪತ್ತ್ಯುಪಬೃಂಹಿತಂ ಹ್ಯೇತತ್ । ಕಥಮ್ ? ಜೈವಲಿನಾ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಮಂತವತ್ವೇನ ದೂಷಿತವತಾ ಕಿಂ ತರ್ಹ್ಯನಂತಂ ವಸ್ತು ತಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿತಿ ಪೃಷ್ಟೇನ ‘ಆಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯುತ್ತರಿತೇ ಕಥಮೇತಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯರೂಪಮನಂತತ್ವಂ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ
‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ’(ಛಾ. ೩. ೧೪.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತಾಯಾಂ ಹೇತುತ್ವೇನ ಯಾ ದರ್ಶಿತಾ ಸರ್ವಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಾಧಾರತಾ ಸೈವ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಆಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ , ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತಿ , ಆಕಾಶಃ ಪರಾಯಣಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯತ್ರಯೇಣ ವರ್ಣಿತಾ । ತೇನ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಂ ಲಬ್ಧಮ್ । ‘ಆಕಾಶಾದೇವ’ ಇತ್ಯವಧಾರಣೇನ ಉಪಾದಾನಾತಿರಿಕ್ತಕರ್ತೃಸದ್ಭಾವಶಂಕಾಯಾ ಅಪ್ಯನವಕಾಶೀಕರಣಾತ್ । ಅವಧಾರಣಂ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಉಪಾತ್ತಸಜಾತೀಯಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ಅತ ಏವ ಗೃಹಮೇಧೀಯೇ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಪಕ್ಷೇ ‘ಆಜ್ಯಭಾಗೌ ಯಜತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಲಕ್ಷಕಸ್ಯ ಆಜ್ಯಭಾಗಸಜಾತೀಯಯಾಗಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ತತ್ರ ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃದ್ವಿಧಾನಸ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥಲಕ್ಷಕಸ್ಯ ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃತ್ಸಜಾತೀಯಶೇಷಕಾರ್ಯಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂಚ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ
‘ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃತಿ ಭಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಸ್ಯಾತ್’(ಜೈ.ಸೂ. ೧೦.೭. ೩೫) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣೀತಮ್ । ತತಶ್ಚಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಸಕಲಜಗನ್ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಕರ್ತೃತಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತಂ ಮೂಲಕಾರಣಾಂತರಮೇವ ವ್ಯವಚ್ಛಿಂದದವಧಾರಣಂ ಸಫಲಂ ಭವತಿ । ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಸಕಲಜಗನ್ಮೂಲಕಾರಣತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಮಪಿ ಲಬ್ಧಮ್ । ಅನಾದಿಭಾವಸ್ಯಾನಂತತ್ವನಿಯಮಾತ್ ।
‘ಆಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್’(ಛಾ.೧.೯.೧) ಇತಿ ಸಕಲಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಾಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ
‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾಂಶ್ಚ ಪುರುಷಃ’(ಛಾ. ೩.೧೨. ೬.) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವರ್ಣನೇನ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಂ ಲಬ್ಧಮ್ । ‘ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರದರ್ಶಿತಸರ್ವಗತತ್ವನಿತ್ಯತ್ವರೂಪಮುಖ್ಯಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಮೂಲಪ್ರವೃತ್ತಿಕಸ್ಯ ಗೌಣಸ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರಯೋಗೇಣಾಪಿ ದೇಶಕಾಲವ್ಯವಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತಮ್ । ಏವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗರೂಪೋಪಪತ್ತಿಲಂಭಿತಮನಂತತ್ವಂ ನ ತ್ರಿದಶಾಮರತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಯತ್ರೋಪಕ್ರಮೇ ಯಂ ಕಂಚಿತ್ ದೋಷಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯ ತದ್ದೋಷಸಮಾಧಾನೇನೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ತತ್ರ ತನ್ಮಧ್ಯಗತವಾಕ್ಯೇಷು ಯಥಾಽಭ್ಯುಪಗಮೇನ ತತ್ಸಮಾಧಾನಂ ಲಭ್ಯತೇ ತಥಾಽಭ್ಯುಪಗಮೇ ಯತಿತವ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಸ್ಯಾನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಶೇಷತ್ವಾಭಾವೇ । ಅತ ಏವ ‘ಜಾಮಿ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ರಿಯತೇ ಯದನ್ವಂಚೌ ಪುರೋಡಾಶಾವುಪಾಂಶುಯಾಜಮಂತರಾ ಯಜತಿ ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅಗ್ನೀಷೋಮಾವುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಾವಜಾಮಿತ್ವಾಯ’ ಇತ್ಯುಪಾಂಶುಯಾಜವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ಉಪಕ್ರಮೇ ಪುರೋಡಾಶಯಾಗದ್ವಯನೈರಂತರ್ಯಕೃತೇ ಜಾಮಿತಾದೋಷೇ ಉಪಸಂಹಾರೇ ತತ್ಸಮಾಧಾನೇ ಚ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ತತ್ಸಮಾಧಾನಂ ಮಧ್ಯಗತವಾಕ್ಯೇಷು ಅಂತರಾವಾಕ್ಯೇ ಯಾಗವಿಧಾನ ಏವ ಲಭ್ಯತೇ , ನ ತು ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಯಾಗವಿಧಾನ ಇತಿ ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಯಾಗವಿಧಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಅಂತರಾವಾಕ್ಯ ಏವ ಕಲ್ಪ್ಯೋಽಪಿ ಯಾಗವಿಧಿಸ್ಸ್ವೀಕೃತಃ । ಯತ್ರ ತು ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಸ್ಯಾನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಶೇಷತ್ವಂ ನ ತತ್ರಾಯಂ ನಿರ್ಬಂಧಃ । ತದ್ಯಥಾ ‘ಯದ್ ಗ್ರಾಮ್ಯಾಣಾಂ ಪಶೂನಾಂ ಪಯಸಾ ಜುಹುಯಾತ್ ಗ್ರಾಮ್ಯಾನ್ ಪಶೂನ್ ಶುಚಾಽರ್ಪಯೇತ್ ಯದಾರಣ್ಯಾನಾಮಾರಣ್ಯಾನ್ ಜರ್ತಿಲಯವಾಗ್ವಾ ವಾ ಜುಹುಯಾತ್ ಗವೀಧುಕಯವಾಗ್ವಾ ವಾ ನ ಗ್ರಾಮ್ಯಾನ್ ಪಶೂನ್ ಹಿನಸ್ತಿ ನಾರಣ್ಯಾನ್’ ಇತಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರದ್ರವ್ಯರೂಪಪಯೋವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಭಾಗೇ ಆದೌ ಸಂಕೀರ್ತಿತಸ್ಯ ಗ್ರಾಮ್ಯಾರಣ್ಯಪಶುಹಿಂಸಾರೂಪದೋಷಸ್ಯ ಅಂತೇ ಸಮಾಧಾನಕೀರ್ತನಂ ಮಧ್ಯಗತವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಜರ್ತಿಲಗವೀಧುಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾರಣ್ಯತಿಲಗೋಧೂಮಕೃತಯವಾಗ್ವೋರಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ವೈಕಲ್ಪಿಕದ್ರವ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮ ಏವ ಲಭ್ಯತೇ , ನ ತು ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಪಯಸಃ ತದ್ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ; ಪಶುಹಿಂಸಾದೋಷತಾದವಸ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ನ ತು ತಥಾ ಅಭ್ಯುಪಗತಮ್ , ಕಿಂತು ‘ಅಥೋ ಖಲ್ವಾಹುರನಾಹುತಿರ್ವೈ ಜರ್ತಿಲಾಶ್ಚ ಗವೀಧುಕಾಶ್ಚೇತಿ ಪಯಸಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್’ ಇತಿ ತದನಂತರಶ್ರುತವಿಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪಯ ಏವ ತದ್ದ್ರವ್ಯಮ್ , ಜರ್ತಿಲಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತು ಗ್ರಾಮ್ಯಾರಣ್ಯಪಶುಹಿಂಸಾರಾಹಿತ್ಯೇನ ಪ್ರಶಸ್ತಮಪಿ ಜರ್ತಿಲಯವಾಗ್ವಾದಿಕಂ ಯದಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಹೋಮ್ಯಂ ತತ್ ಪಯೋಽತ್ಯಂತಂ ಪ್ರಶಸ್ತಮಿತಿ ಪಯಃಪ್ರತಿಪಾದನಶೇಷೋಽರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗತಮ್ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವ ಸಂಕೀರ್ತನಮಂತವತ್ತ್ವದೋಷೋದ್ಭಾವನೇನ ದೇಶಕಾಲಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಯೋಗ್ಯಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಪಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತದನ್ಯ ಸ್ಯಾನಂತಸ್ಯ ನಿಖಿಲಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನತಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರತಿಷ್ಠಾರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವವರ್ಣನಂ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರೂಪಾನಂತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಶೇಷ ಇತಿ ತದ್ಯಥಾಕಥಂಚಿದುಪಪಾದ್ಯತಾಂ ನಾಮ । ನ ತಥೋಪಪಾದನಮಿದಂ ತಥಾಽನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಶೇಷತ್ವರಹಿತಾನಂತತ್ವವರ್ಣನಂ ಸಹತೇ । ಅನಂತಾಕಾಶಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಮಿದಮಾರಬ್ಧಮ್ ।
‘ತ್ರಯೋ ಹೋದ್ಗೀಥೇ ಕುಶಲಾ ಬಭೂವುಃ । ಸಿಲಕಶ್ಶಾಲಾವತ್ಯಶ್ಚೇಕಿತಾಯನೋ ದಾಲ್ಭ್ಯಃ ಪ್ರವಾಹಣೋ ಜೈವಲಿರಿತಿ । ತೇ ಹೋಚುರುದ್ಗೀಥೇ ವೈ ಕುಶಲಾಸ್ಸ್ಮಃ । ಹಂತೋದ್ಗೀಥೇ ಕಥಾಂ ವದಾಮಃ’(ಛಾ.೧.೮.೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯೋದ್ಗೀಥವಿಚಾರಸ್ಯ
‘ಸ ಏಷ ಪರೋವರೀಯಾನುದ್ಗೀಥಃ ಸ ಏಷೋಽನಂತಃ’(ಛಾ.೧.೯.೨ ) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರದರ್ಶನೇನ ಅನಂತಾಕಾಶ ಉದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ಯವಸ್ತುವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯಾರ್ಥತ್ವಾವಸಾಯಾತ್ । ಯಥಾ ಜರ್ತಿಲಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚಾಗ್ರಿಮವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಗೇಽಪ್ಯುಪಸಂಹಾರಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ನಾಪತತಿ ತಥಾ ಸಮರ್ಥಿತಮಸ್ಮಾಭಿರುಪಕ್ರಮಪರಾಕ್ರಮೇ । ಯದ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯಾತ್ರ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಗ ಇತಿ ನಾನಂತತ್ವಲಿಂಗೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧ್ಯವಕಾಶಃ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ಹ್ಯತ್ರ ನೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ನಿಶ್ಚಲತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮ್ । ತದ್ಧಿ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚಕ್ರಾಂತರ್ಗತತ್ವೇನ ಭ್ರಮತಿ ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ್ವದೋಷೋದ್ಭಾವನಾಪೂರ್ವಕಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತತ್ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ವರ್ಣಿತಮ್ ।
ಆರ್ಯಭಟಾಭಿಮತಸ್ತು ಭೂಭ್ರಮಣವಾದಃ ಪುರಾಣಾದಿಭಿಃ
‘ಆಕಾಶೇ ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ’(ತೈ.೩.೯.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅನೇನ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವವಚನೇನ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಬಾಧ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ಮತ್ಸ್ಯಜಿಘೃಕ್ಷುಪಕ್ಷಿಶುಷ್ಕಾಲಾಬುಫಲದೃಷ್ಟಾಂತಾವಲಂಬನಾಭ್ಯಾಂ ಜೈನಯವನಾಭ್ಯಾಂ ಕಲ್ಪಿತೌ ಭೂಪತನಪ್ಲವನವಾದಾವಪಿ ಹೇಯೌ । ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪಿ ವಿಯತ್ಕ್ಷಿಪ್ತಪಾಷಾಣಖಂಡಾದೀನಾಂ ಪುನಃ ಕ್ಷೇತ್ರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಅನಂತತ್ವಲಿಂಗಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೌ ಸ್ಥಿತಾಯಾಂ ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಾದೀನ್ಯಪ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನ್ಯೇವ ಭವಂತಿ । ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಹಿ ತಾನ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾನಂತ್ಯೋಪಪಾದನಾರ್ಥಾನ್ಯೇವ ಯೋಜನೀಯಾನಿ । ಆಕಾಂಕ್ಷಿತಾರ್ಥೋಪಯೋಗಸಂಭವೇಽನ್ಯಥಾಯೋಜನಾಽಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕಹವೈಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಹೇತುಪರತ್ವ ಏವ ಸಫಲತರತ್ವಾತ್ । ಆನಂತ್ಯೋಪಪಾದನಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ತೇಷಾಮಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಾದಿರೂಪತ್ವ ಏವ ಸಂಗಚ್ಛತೇ , ನ ತು ಭೂತಾಕಾಶನಿಷ್ಠಕತಿಪಯಕಾರಣತ್ವಾದಿರೂಪತ್ವೇ । ಅವಧಾರಣಶ್ರುತಿಶ್ಚಾವಾಂತರಕಾರಣೇ ಭೂತಾಕಾಶೇ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ; ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ಭೂತಾಕಾಶಕಾರ್ಯೇಷು ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮವಾಂತರಕಾರಣಾನಾಮಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಸಜಾತೀಯಕಾರಣಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಸಂಭವಾತ್ । ಏವಂ ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ಶಾಲಾವತ್ಯಪ್ರಶ್ನೋಽಪಿ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಃ; ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಕಾರಣವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಅನಂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಉತ್ತರಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶವಿಷಯತ್ವೇ ತದನನುಗುಣತ್ವಾತ್ ।
ಆಚಾರ್ಯವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರಾಸ್ತು ಸರ್ವಲೋಕಗತಿವಿಷಯ ಏವಾಯಂ ಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯಾಹುಃ । ತೇಷಾಮಯಮಾಶಯಃ – ಯಥಾ ಶಾಲಾವತ್ಯಪ್ರಶ್ನೈಕರೂಪಸ್ಯ ದಾಲ್ಭ್ಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾನಂತವಸ್ತುಪರತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಂತವತ್ತ್ವದೋಷಮುದ್ಭಾವಿತವಾನ್ ಜೈವಲಿಃ ಅನಂತಂ ವಸ್ತು ಪೃಥಿವೀಕಾರಣಂ ವಿವಕ್ಷತೀತಿ ನಿಶ್ಚಯವತಶ್ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೋಽಯಮನಂತವಸ್ತುಪರ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ತಥಾ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾಭಾವೇ ತದನಂತಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತೋಽನಂತಂ ವಸ್ತೂಪಕ್ಷಿಪತಾ ಜೈವಲಿನಾ ಸರ್ವಕಾರಣಮೇವ ತದುಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯಪಿ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಸಂಭವಾತ್ ತದೀಯಪ್ರಶ್ನೋಽಯಂ ‘ತತ್ ಕಿಂ ಸರ್ವಕಾರಣಂ ಅನಂತಂ ವಸ್ತು’ ಇತಿ ಸರ್ವಲೋಕಗತಿವಿಷಯಃ ಇತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತ ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ಯಥಾ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇನಾನಂತ್ಯಲಿಂಗೇನಾಕಾಶಶ್ರುತಿಬಾಧಃ , ತಥಾ ಪೂರ್ವಾಪರಾನೇಕಲಿಂಗಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಲಬ್ಧೋಪಕ್ರಮಭೂಯೋಽನುಗ್ರಹನ್ಯಾಯದ್ವಯೇನಾಪಿ ತದ್ಬಾಧಃ । ಪ್ರಧಾನಪರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಸಹಿಷ್ಣುತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪನ್ನಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇ ಸರ್ವಕಾರಣಾನಂತವಸ್ತುವಿಷಯಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸಾಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವತ ಏವ ತದ್ಯೋಗ್ಯವಸ್ತ್ವಂತರಲಕ್ಷಣೋನ್ಮುಖತ್ವೇನಾನ್ಯಥೈವೋಪಪನ್ನಸ್ಯ ಅಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಲಿಂಗೇಭ್ಯೋ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ತದ್ಗುಣಾನಾಂಚ ರೂಪರೂಪಿವತ್ ವಸ್ತುತೋ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಉದ್ಗೀಥಪ್ರಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ತದುಪಾಸ್ಯನಿರ್ಣಯಾರ್ಥೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಗುಣಗುಣಿನಾಮುಪಾಸ್ಯಾನಾಂ
‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾನ್’(ಛಾ. ೮.೧.೬) ಇತಿ ಲಿಂಗೇನ ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನಜನಕಾಲೋಕತದ್ಗತೋದ್ಭೂತರೂಪವತ್ ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನಂತತ್ವಲಿಂಗಬಲಾತ್ ಭೂಯೋಽನುಗ್ರಹನ್ಯಾಯಾತ್ ಉಪಕ್ರಾಂತಪ್ರಶ್ನಾನುರೋಧಾಚ್ಚ ಆಕಾಶ: ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸೂತ್ರ ಇವಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ । ಲಿಂಗಾದಿತ್ಯೇಕವಚನಂ ತು ‘ಅನಂತತ್ವಮೇಕಮೇವ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವತೋ ನಿರ್ಣಾಯಕಮ್ , ಅನ್ಯಾನಿ ತಚ್ಛೇಷಭೂತಾನಿ ತದವಲಂಬನಲಭ್ಯಬಲಾನಿ ತದುಪಬೃಹ್ಮಣಮಾತ್ರರೂಪಾಣಿ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ । ನನು ಶ್ರುತ್ಯನ್ಯಥಾಕರಣಭಾರಂ ಕಥಮೇಕಮೇವ ಅನಂತತ್ವಲಿಂಗಂ ವಹತಿ ? ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಹಿಮ್ನಾ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಆಕಾಶಪದಂ ಹಿ ಶ್ರುತಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಪಠಿತತ್ವೇಽಪಿ ಅಭ್ಯಸ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸಹತೇ । ಅನಂತಪದಂ ತೂಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೋಪಪತ್ತಿರೂಪಾನೇಕಲಿಂಗಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮುಖ್ಯಾನಂತ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸತ್ ನ ಭೂತಾಕಾಶಗತಾಪೇಕ್ಷಿಕಾನಂತ್ಯಪರತಾಂ ಸಹತೇ । ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಹಿ ‘ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಥಲೇಷು ಮಂತ್ರಲಿಂಗಬ್ರಾಹ್ಮಣಶ್ರುತ್ಯೋಃ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ಯತರಲಕ್ಷಣಯಾ ಸಂಭವದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಕಯೋರ್ವಿರೋಧ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಲಿಂಗಬಾಧೋಽಂಗೀಕೃತಃ । ತತ್ರಾಪ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಲಿಂಗವಿರೋಧೇ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾಯಾ ಶ್ರುತೇರೇವ ಬಾಧಃ । ಯಥಾ ‘ಹಸ್ತೇನಾವದ್ಯತಿ’ ‘ಸ್ರುವೇಣಾವದ್ಯತಿ’ ‘ಸ್ವಧಿತಿನಾಽವದ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಹಸ್ತಸ್ರುವಸ್ವಧಿತೀನಾಮವದಾನಸಾಮಾನ್ಯಸಾಧನತ್ವಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಹಸ್ತಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ಸಂಕೋಚಸಹಿಷ್ಣೂನಾಮವದ್ಯತಿಶ್ರುತೀನಾಮೇವ ಪುರೋಡಾಶಾದಿಕಠಿನದ್ರವ್ಯಾಜ್ಯಾದಿದ್ರವದ್ರವ್ಯಮಾಂಸಾವದಾನವಿಷಯತಯಾ ಸಂಕೋಚರೂಪೋ ಬಾಧಃ । ಯಥಾ ವಾ ‘ಕೃಷ್ಣಲಂ ಶ್ರಪಯೇತ್’ ಇತಿ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಕೃಷ್ಣಲೇಷು ವಿಕ್ಲೇದನಫಲಕವ್ಯಾಪಾರಾಸಂಭವಾತ್ತತ್ರಾಧಿಶ್ರಯಣಾದಿವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಉಷ್ಣೀಕರಣಮಾತ್ರ ಏವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಲಿಂಗಬಲೇನ ಶ್ರಪಣಶ್ರುತೇರೇವೋಷ್ಣೀಕರಣಲಕ್ಷಣಾಸಹಿಷ್ಣೋರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗರೂಪೋ ಬಾಧಃ । ಇಹ ತು ಅನಂತತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯಾವಧಾರಣಾದ್ಯುಪಬ್ರಹ್ಮಣಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಾದಿಹೋಪಾಸ್ಯ ಆಕಾಶಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ೧. ೧. ೨೨ ।
ಇತ್ಯಾಕಾಶಾಧಿಕರಣಮ್ ।೮।
ಅತಿದೇಶಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣರೀತ್ಯೈವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತೌ । ‘ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತೇ
‘ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ । ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತಿ । ಪ್ರಾಣಮಭ್ಯುಜ್ಜಿಹತೇ । ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’(ಛಾ.ಉ. ೧.೧೧.೪,೫) ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾರೂಪಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ವಾಯುಃ , ನ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಉಪಕ್ರಮಗತಪ್ರಧಾನಪ್ರಾಣಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಚರಮಶ್ರುತತದ್ಗುಣಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಾವಧಾರಣದೇವತಾಶಬ್ದೋದಿತಚೇತನತ್ವಲಿಂಗಾನಾಂ ವರ್ಣನೀಯತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ‘ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತಾ’ ಇತಿ ‘ಸೈಷಾ ದೇವತಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಗತಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಚೇತನತ್ವಲಿಂಗೇನ ಅಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಾವಧಾರಣೋಪಬೃಹ್ಮಿತೇನ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಬಾಧಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ । ಅತಿದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ತು ಯಥಾ ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠಾದಾನಂದಮಯೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಏವಮುದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರದೇವತಾರೂಪಾನ್ನಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ - ‘ಇದಂ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಧಾನಾಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠೇಽಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯಥಾ ಪುಚ್ಛಂ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ , ತಥಾ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ - ಇತಿ ; ತತ್ರ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದತಃ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಬಾಧಾತ್ , ಇಹ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ತದ್ವೈಷಮ್ಯಾತ್ ।
ನಾಪಿ ಶಂಕನೀಯಂ
‘ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ’(ಛಾ.೬.೨.೩ ) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಯಪಾಠಬಾಧವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ತತ್ರೇಕ್ಷಣಶ್ರುತ್ಯಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಪಾದಕಪ್ರಾಯಪಾಠಬಾಧನೇಽಪ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನುಗ್ರಾಹಕಪ್ರಾಯಪಾಠಬಾಧನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ
‘ಕಾ ಸಾಮ್ನೋ ಗತಿಃ’(ಛಾ.೧.೮.೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಪಾತ್ತಸ್ವರಪ್ರಾಣಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠಬಾಧವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದನೀಯಮ್ । ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ
‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ’(ಛಾ. ೭.೧೬.೧) ಇತಿ ತುಶಬ್ದೇನಾಬ್ರಹ್ಮನಾಮಾದಿಪ್ರಾಯಪಾಠವತ್ ತತ್ರಾಂತವತ್ತ್ವದೋಷೋದ್ಭಾವನೇನಾಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರಾದಿಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಅತ್ರ ತದ್ವ್ಯವಚ್ಛೇದಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಧಿಕಶಂಕಾಯಾಃ ‘ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತಮಪಿ ಸನ್ನಿಧಾನಂ ತಾತ್ಪರ್ಯವಲ್ಲಿಂಗಬಾಧ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದನೇನ ನಿವರ್ತನಮಾಶಂಕಾಂತರನಿವರ್ತನಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತಥಾಹಿ ತತ್ರೋಪಾಖ್ಯಾಯತೇ –
ಉಷಸ್ತಿನಾಮಾ ಕಶ್ಚಿದೃಷಿಃ ಧನಲಿಪ್ಸಯಾ ರಾಜ್ಞೋ ಯಜ್ಞಂ ಗತ್ವಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವೈಭವಂ ಪ್ರಕಟಯನ್ ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುವಾಚ - ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಮನುಗತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಮಮ ವಿದುಷಸ್ಸನ್ನಿಧೌ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ದ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ಏವಮೇವೋದ್ಗಾತಾರಂ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾರಂ ಚೋವಾಚ - ಉದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರಭಕ್ತ್ಯನುಗತದೇವತಾವೇದನಂ ವಿನೋದ್ಗಾನೇ ಪ್ರತಿಹರಣೇ ಚ ತಯೋರ್ಮೂರ್ದ್ಧಾ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ತೇ ಭೀತಾ: ಕರ್ಮಭ್ಯೋ ವಿರೇಮುಃ । ತತೋ ಯಜಮಾನೇನಾನುನೀತೋ ‘ಯಾವದೇಭ್ಯೋ ಧನಂ ದದ್ಯಾಸ್ತಾವನ್ಮಮ ದದ್ಯಾಃ’ ಇತಿ ಯಜಮಾನಂ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ತತೋ ಲಬ್ಧತಾವದ್ಧನದಾನಪ್ರತಿಶ್ರವಣಃ ತದನಂತರಂ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾ ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾಂ ಪೃಷ್ಟಃ ‘ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ ತತ್ರ ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಮುಕ್ತ್ವಾ
‘ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’(ಛಾ.೧.೧೧.೪,೫) ಇತ್ಯುಪಸಂಜಹಾರ । ತಥೋದ್ಗಾತ್ರಾ ಉದ್ಗೀಥದೇವತಾಂ ಪೃಷ್ಟಃ ‘ಆದಿತ್ಯಃ’ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ
‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಆದಿತ್ಯಮುಚ್ಚೈಸ್ಸಂತಂ ಗಾಯಂತಿ’(ಛಾ.೧.೧೧.೭) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಸೈಷಾ ದೇವತೋದ್ಗೀಥಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಜಹಾರ । ಏವಂ ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಾ ಪ್ರತಿಹಾರದೇವತಾಂ ಪೃಷ್ಟಃ ‘ಅನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ
‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯನ್ನಮೇವ ಪ್ರತಿಹರಮಾಣಾನಿ ಜೀವಂತಿ’(ಛಾ.೧.೧೧.೯) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಜಹಾರ ।
ತತ್ರ ಯಥಾ ದೇವತಾವಿಷಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋಸ್ಸತೋರಪ್ಯಚೇತನಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಹಾರೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ತಥಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಸ್ತು । ಯದಿ ತತ್ರ
‘ಅಭಿಮಾನಿವ್ಯಪದೇಶಸ್ತು ವಿಶೇಷಾನುಗತಿಭ್ಯಾಮ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೧.೫) ಇತಿ ‘ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾ’ಧಿಕರಣಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯೇನ ಅನ್ನಶಬ್ದಸ್ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಪರಃ, ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾಪರೋಽಸ್ತು । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಪ್ರಾಣವಾಯಾವೇವ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ
‘ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ ಸ ಯದಾ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾದೇವಾಧಿಪುನರ್ಜಾಯಂತೇ’(ಶತ, ಬ್ರಾ. ೧೦.೩.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ , ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೌ ಸ್ಥಿತಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯವೃತ್ತೀನಾಂ ಲೋಪಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧಕಾಲೇ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ದೇಹಿನಾಂ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಪ್ರಾಣವಾಯ್ವಧೀನತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ । ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಯಾಂ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ನ ತಥಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ‘ಪ್ರಾಣವಾಯುಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಏವಾತ್ರ ಕರ್ತುಮುಚಿತೋ ನ ತದ್ದೇವತಾಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ’ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಾಣವಾಯೌ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ತತ್ರ ಚಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಂ ದೇವತಾಲಿಂಗಂ ಬಾಧಕಂ ಸ್ಯಾದೇವ - ಇತಿ । ಏವಂ ಸತಿ ‘ಅನ್ನಮೇವ ಪ್ರತಿಹರಮಾಣಾನಿ ಜೀವಂತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ಅನ್ನಶಬ್ದಸ್ಯಾಚೇತನಪರತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ರಾಚೇತನೇ ದೇವತಾಶಬ್ದವದಿಹಾಪಿ ದೇವತಾಶಬ್ದೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ದೇವತಾತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯಾಬಾಧಕತ್ವತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಚಾಭಿಮಾನ್ಯಭಿಮಾನವಿಷಯಯೋರಭೇದಾಧ್ಯಾಸಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಅನ್ನವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಯಾಂ ಯೋಜ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪಿ ತಥೈವ ಯೋಜ್ಯತಾಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ದೇವತಾತ್ವಂ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರತ್ವಸಾಧಕಮ್ ।
ನನು ತಥಾಪ್ಯಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಾಧಾರತ್ವಂ ತತ್ಸಾಧಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಭೂತಶಬ್ದೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಪರಃ ಪಂಚಮಹಾಭೂತಪರೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಭಯತ್ರ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ವಾ ಪ್ರಾಣವಾಯೌ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ಸ್ತಃ । ಯದಿ ಚ
ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೪.೫) ನ್ಯಾಯೇನ ರೂಢ್ಯೋರನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹೇ ನಿರ್ಣಾಯಕಾಭಾವಾತ್ ತುಲ್ಯಬಲಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಪ್ರತಿಹತೌ ಲಬ್ಧೋನ್ಮೇಷೇಣ ‘ಭವಂತಿ’-’ಜಾಯಂತೇ’ ಇತಿ ಯೋಗೇನ ಸರ್ವಭೂತಶಬ್ದಸ್ಸರ್ವಕಾರ್ಯಪರ ಆಶ್ರೀಯತೇ, ತದಾ ಸುತರಾಂ ಪ್ರಾಣವಾಯೌ ತೇ ನ ಸ್ತ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ । ಆದಿತ್ಯಾನ್ನವಾಕ್ಯಶೇಷವತ್ ಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥ ಏವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಿನಸ್ಸರ್ವಾಣಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ವಾ ಆದಿತ್ಯಮುಚ್ಚೈಸ್ಸಂತಂ ಗಾಯಂತಿ ಅನ್ನಮೇವ ಪ್ರತಿಹರಮಾಣಾನಿ ಜೀವಂತಿ ವಾ । ಕಿಂತು ಚೇತನವಿಶೇಷಾ ಏವ । ಅನ್ನಶಬ್ದೋ ಹ್ಯೋದನವಾಚೀ ‘ಭಿಸ್ಸಾ ಸ್ತ್ರೀ ಭಕ್ತಮಂಧೋಽನ್ನಮ್’ ಇತಿ ನೈಘಂಟುಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
‘ಅನ್ನೇನ ವ್ಯಂಜನಮ್ (ಪಾ.ಸೂ.೨.೧.೩೪) ಇತಿ ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ತಯೋರೇಕತ್ರ ಸರ್ವಭೂತಶಬ್ದ: ಆದಿತ್ಯಗಾನಯೋಗ್ಯಚೇತನವಿಶೇಷಪರಃ ಅನ್ಯತ್ರಾನ್ನೋಪಜೀವನಯೋಗ್ಯಚೇತನವಿಶೇಷಪರಃ, ತಥಾ ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣವಾಯುಸಂವೇಶನಾದಿಯೋಗ್ಯಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಪರಃ - ಪ್ರಾಣಾಧೀನಸ್ಥಿತಿಪ್ರವೃತ್ತಿಕಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪರೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣೇ ಸರ್ವಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾಽನುಸಾರೇಣ ಸಂಕೋಚದರ್ಶನಾತ್ । ಏತೇನಾವಧಾರಣಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ನಿರಸ್ತಾ ; ‘ಅನ್ನಮೇವ’ ಇತಿವದಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಧಿಕಾ ಶಂಕೋನ್ಮಿಷತಿ ।
ಅತ್ರೇದಂ ಸಮಾಧಾನಮ್ - ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಚೇತನತ್ವಲಿಂಗವಿರೋಧಾತ್ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಾಯುರೂಪಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತಿಲಂಘನೇನ ಲಕ್ಷಣೀಯಚೇತನಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ
‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’(ಛಾ.೬.೮.೨) ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’(ಬೃ.೪.೪.೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಪರಮೇಶ್ವರ ಇವ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಾದಿಷು ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾಯಾಮಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೇನ ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಯಾ ತಸ್ಯಾಮಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ವೃತ್ತಿಸ್ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪ್ಯತ್ರ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ; ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ವರಸತೋಽಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನನಿರಪೇಕ್ಷಾಧಾರಪರಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತತ್ರ ಸಂಭವಾತ್ । ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾಯಾಂ ಸಂಕುಚಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಾಯುಗತತದರ್ಥಾರೋಪೇಣ ಸಮರ್ಥನೀಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯನ್ನವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಂ ವಿನಾ ಚೇತನಾಂತರೇ ಕಥಮಪ್ಯನ್ವಯಮಲಭಮಾನಃ ತಸ್ಯಾಮನ್ನಗತತದರ್ಥಾರೋಪೇಣ ಸಮರ್ಥಿತ ಇತಿ ಅತ್ರ ಗತ್ಯಂತರಸಂಭವೇಽಪಿ ಅನ್ಯದೀಯಾರೋಪಸ್ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯಃ, ನ ವಾ ಗತ್ಯಂತರರಹಿತಯೋರನ್ನಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯಶೇಷಯೋಸ್ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಕೋಚಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಅಸಂಕೋಚಸಂಭವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಸಂಕೋಚಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ । ನಾಪ್ಯನ್ನವಾಕ್ಯಶೇಷೇಽವಧಾರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸಿಕಮನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಭಿನ್ನಕ್ರಮತ್ವೇನಾಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮಾಶ್ರಿತಮಿತಿ ಅತ್ರಾಪಿ ತಥಾ ಆಶ್ರಯಣೀಯಮ್ । ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಪ್ರಮಾಣರೂಪಸ್ಯ ಲಿಂಗಬಾಧ್ಯಸ್ಯಾನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾವಧಾರಣೋಪಬೃಂಹಿತಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಚೇತನತ್ವಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಬಾಧಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ೧. ೧. ೨೩ ।
ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣಮ್ । ೯ ।
ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ । ೨೪।
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಇದಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ ಇತಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಏಕಂ ಪಾದಂ ಕೃತ್ವಾ ಪಾದತ್ರಯರೂಪೇಣೋಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಾತ್ ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕೃತಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ವೃತ್ತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ನ ಚ – ಯಚ್ಛಬ್ದ ಏವ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಾಬಾಧಾಯ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದೋಪಸ್ಥಾಪಿತಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಾಕೃತಜ್ಯೋತಿಃಪರಾಮರ್ಶೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ಸಮಾನಾಧಿಕೃತಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಮತಿಲಂಘ್ಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧತಯಾ ಯಚ್ಛಬ್ದಾನುಸಾರೇಣೈವ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ನೇಯತ್ವಾತ್ ।
‘~ಅತ ಏವ ಪ್ರಯುಕ್ತಿಲಕ್ಷಣೇ (ಜೈ. ಸೂ.೪.೧.೯) ‘ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಾಮಿಕ್ಷಾಪದವಾಚ್ಯಂ ಪಯಸೋಽರ್ಥಾಂತರಂ ದಧಿಪಯಸ್ಸಂಸರ್ಗಜನ್ಯದ್ರವ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ; ಪಯಃ ಆಮಿಕ್ಷೇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾದಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಕಠಿನಾಮ್ಲಮಧುರರಸಸ್ಯ ವೈಶ್ವದೇವಯಾಗದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಸಮಾನಾಧಿಕೃತತತ್ಪದಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ ತತ್ಪದಮಾನಯನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತಯಾ ದಧ್ಯಾನಯನಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪಯಃ ಪರಾಮೃಶತೀತಿ ಪಯ ಏವ ಯಾಗದ್ರವ್ಯಮ್ । ತತ್ಪದೇ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಮಾಮಿಕ್ಷಾಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಕೃತಮ್ । ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಂ ತು ನ ಸಂಸೃಷ್ಟದ್ರವ್ಯಾಂತರಾಭಿಧಾಯಕಮ್ , ಕಿಂತು ತತ್ಪದೇನ ಕೇವಲೇ ಪಯಸಿ ಯಾಗದ್ರವ್ಯೇ ವಿಹಿತೇ ತತ್ರ ದಧ್ಯಾನಯನಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿಪ್ರಾಪ್ತದಧಿಸಂಸರ್ಗಾನುವಾದಕಮ್ । ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಮಪ್ಯಸ್ಮಾದೇವ ವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರಾದಮ್ಲದ್ರವ್ಯಘನೀಭೂತಪಯೋಮಾತ್ರವಾಚಕಮ್ , ನ ತು ತಜ್ಜನ್ಯದ್ರವ್ಯಾಂತರವಾಚಕಮ್ । ಅಮ್ಲರಸೋಽಪಿ ನ ಯಾಗದ್ರವ್ಯಗತಃ, ಕಿಂತು ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಕದ್ರವ್ಯಗತ ಇತಿ ಪಯೋರೂಪಾಮಿಕ್ಷಾಪ್ರಯುಕ್ತಮೇವ ದಧ್ಯಾನಯನಂ ನ ವಾಜಿನಪ್ರಯುಕ್ತಮಪೀತಿ ನಿರ್ಣೀತಮ್ ।
‘ದಧಿ ಮಧು ಘೃತಂ ಧಾನಾಃ ಕರಂಭಾ ಉದಕಂ ತಂಡುಲಾಸ್ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಚಿತ್ರಾಯಾಗವಿಧೌ ದಧ್ಯಾದಿಸಪ್ತದ್ರವ್ಯಮೇಲನರೂಪಸಂಸೃಷ್ಟೈಕದ್ರವ್ಯಾತ್ ಏಕೋ ಯಾಗಃ, ತತ್ಪದಂ ಚ ಸಂಸೃಷ್ಟದ್ರವ್ಯಪರಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ – ತತ್ಪದಂ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ ಅಸಂಸೃಷ್ಟದಧ್ಯಾದಿಸಪ್ತದ್ರವ್ಯಪರಂ ನ ತು ಸಂಸೃಷ್ಟೈಕದ್ರವ್ಯಪರಮಿತಿ ದಧ್ಯಾದಿಸಪ್ತದ್ರವ್ಯಕಾಸ್ಸಪ್ತ ಯಾಗಾಃ । ಸಪ್ತಸ್ವಪಿ ದ್ರವ್ಯೇಷು ತದಿತಿ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನನಿರ್ದೇಶಃ ‘ನಪುಂಸಕಮನಪುಂಸಕೇನೈಕವಚ್ಚಾಸ್ಯಾನ್ಯತರಸ್ಯಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೧.೨.೬೯) ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣೋಪಪದ್ಯತೇ । ಸಂಸೃಷ್ಟಪದಂ ತು ಯಾಗಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕದೇವತ್ಯತಯಾ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯವದ್ದಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಹಪ್ರಕ್ಷೇಪೇ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ತದನುವಾದಕಂ ಯೋಜ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ಟುಪ್ಟೀಕಾಯಾಮಷ್ಟಮದ್ವಾದಶಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಸರ್ವನಾಮಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ ಸಮಾನಾಧಿಕೃತಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಮತಿಲಂಧ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶೀತಿ ಯುಕ್ತೌ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪಾದತ್ರಯರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಚ್ಛಬ್ದಯೋಗಾದನುವಾದ್ಯಂ ತು ದ್ಯುಸಂಬಂಧಿ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಯುಕ್ತೌ ಪ್ರಾಕ್ ಮಂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದತ್ರಯರೂಪಸ್ಯ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಿನೋಽಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾದ್ಯಯೋಜನಾಯಾಂ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯಾವಂತೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ ತೇಷಾಮನ್ಯತಮಶ್ಚರಣಶಬ್ದಸ್ಥಾನೇ ನಿವೇಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ತಥಾಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಯೋಜನಾಯಾಂ ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಭಾಗ ಏವಾಶ್ರಯಣೀಯ ಇತಿ ತತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯಾಯ ಚರಣಶಬ್ದೋ ನಿವೇಶಿತಃ । ಉಕ್ತಯುಕ್ತಿದ್ವಯಬಲಾತ್ ‘ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮವಲಂಬ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವೋಪಪಾದನಯುಕ್ತೌ ಚರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ‘ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯಾಭಿಧಾವೃತ್ತಿಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ತೃತೀಯಯೋಜನಾಸಾಧಾರಣ್ಯಾರ್ಥಮೇವ ಸೂತ್ರಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿಪದಂ ವಿಹಾಯ ‘ಅಭಿಧಾನಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ೧.೧.೨೪ ।
ಅಥ ‘ತಾವಾನಸ್ಯ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನುಭಾಷ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಛಂದೋಽಭಿಧಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾ ಚೇತೋಽರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶನಮ್ ॥ ೨೫ ॥
ಪೂರ್ವತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಛಂದ ಏವ ಹ್ಯಭಿಮತಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ರಾಭಿಧಾವೃತ್ತೇರುಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರೇಣಾಪಿ ಛಂದಸ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಸ್ತಿ । ನಚ ವಾಚ್ಯಮಸ್ಮಿನ್ ಮಂತ್ರೇ ಚತುಷ್ಪಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಕಥಮಯಂ ಛಂದಃಪರಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ । ‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮ್’ ಇತಿ ಗಾಯತ್ರೀಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ತದೇತದೃಚಾಽಭ್ಯನೂಕ್ತಮ್’ ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇಽವತಾರಿತಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ – ನಾಯಂ ಮಂತ್ರಶ್ಛಂದೋವಿಷಯಃ ; ಛಂದೋಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಪಾದತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿರಪಿ ನ ಛಂದೋಮಾತ್ರವಿಷಯಃ ; ಛಂದಸಸ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಕಿಂತು ತತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೋ ಗಾಯತ್ರೀರೂಪಸ್ವವಿಕಾರಾನುಗತಬ್ರಹ್ಮಾನುಸಂಧಾನೋಪದೇಶಾತ್ತಲ್ಲಕ್ಷಕಃ । ವಿಕಾರಶ್ಚ ಸ್ವಾನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ನ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾಹ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಕಾರಾನುಗತಬ್ರಹ್ಮಾನುಸಂಧಾನೋಪದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ ‘ಏತಂ ಹ್ಯೇವ ಬಹ್ವೃಚಾ ಮಹತ್ಯುಕ್ಥೇ ಮೀಮಾಂಸಂತೇ’(ಐ. ಆ. ೩.೨. ೩) ಇತ್ಯಾದೌ ।
ಸೂತ್ರೇ ತಥೇತ್ಯಸ್ಯ ತೇನ ವಿಕಾರಾನುಗತತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಯಥಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಷಡಕ್ಷರೈಃ ಪಾದೈಶ್ಚತುಷ್ಪದಾ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಚತುಷ್ಪಾತ್’ ಇತಿ ಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಶ್ರುತಿಗತಂ ಗಾಯತ್ರೀಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೌಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ‘ತಥಾ ತದ್ವತ್ ಗಾಯತ್ರೀಚ್ಛಂದೋವತ್ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚೇತೋರ್ಪಣನಿಗದಾತ್’ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತತ್ ‘ಅಪರ ಆಹ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾದನಭಿಮತಮುನ್ನೀಯತೇ । ಅನಭಿಮತಿಬೀಜಂ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಗಾಯತ್ರೀಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವೇ ಸಾದೃಶ್ಯರೂಪಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧಮೂಲಗೌಣವೃತ್ತಿರಯುಕ್ತಾ । ಚತುಷ್ಪದತ್ವಂ ಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಷ್ಟಾಕ್ಷರೈಃ ತ್ರಿಭಿಃ ಪಾದೈಃ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ತ್ರಿಪದೈವ ಗಾಯತ್ರೀ । ಷಟ್ಸ್ವಕ್ಷರೇಷು ಏಕೈಕಪಾದತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ತೇಷಾಮೃಕ್ ಯತ್ರಾರ್ಥವಶೇನ ಪಾದವ್ಯವಸ್ಥಾ’(ಜೈ. ಸೂ. ೨. ೧. ೩೫) ಇತ್ಯರ್ಥವಶೇನ ನಿಯಮಿತಾಂ ಪಾದವ್ಯವಸ್ಥಾಮಪಹಾಯ ಕೇವಲಮಕ್ಷರಗಣನಯಾ ಪಾದಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ ।
ನ ಚ ‘ಷಷ್ಟಿಸ್ತ್ರಿಷ್ಟುಭೋ ಮಾಧ್ಯಂದಿನೇ ಸವನೇ’ ಇತಿ ಗಾಯತ್ರೀಬೃಹತ್ಯಾದಿನಾನಾಚ್ಛಂದಸ್ಸಂಘಾತೇ ಷಷ್ಟಿತ್ರಿಷ್ಟುಪ್ತ್ವವ್ಯಪ ದೇಶನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ತೇಷು ತ್ರೈಷ್ಟುಭಾನಾಂ ಪಾದಾನಾಮಕ್ಷರಗಣನಯಾ ಕಲ್ಪನಾ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ವಿನೈವ ಪಾದಕಲ್ಪನಾಂ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಸವನಗತನಾನಾಚ್ಛಂದೋಽಕ್ಷರಾಣಾಂ ಷಷ್ಟಿತ್ರಿಷ್ಟುಬಕ್ಷರಾಣಾಂ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ತಥಾವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇ ‘ಗಾಯತ್ರಮೇತದಹರ್ಭವತಿ’ ಇತಿ ವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತೇಷ್ವೇವ ನಾನಾಚ್ಛಂದಸ್ಸ್ವಕ್ಷರಗಣನಯಾ ಅಕ್ಷರಲೋಪೇನ ವಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಸಂಪಾದನಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಕೃತೀನಾಮೃಚಾಂ ಬಾಧಸ್ಸಂಭವತೀತಿ ತತ್ರ ವಚನಬಲಾನ್ನಾನಾಚ್ಛಂದಾಂಸ್ಯಪಹಾಯ ಮುಖ್ಯಗಾಯತ್ರ್ಯೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥೇನ ‘ಗಾಯತ್ರೀಷು ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಮವಚ್ಛೇದಃ’(ಜೈ. ಸೂ. ೮. ೩.೬) ಇತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇನ ವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ ।
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ‘ಇಂದ್ರಶ್ಶಚೀಪತಿರ್ವಲೇನ ಪೀಡಿತಃ । ದುಶ್ಚ್ಯವನೋ ವೃಷಾ ಸಮತ್ಸುಸಾಸಹಿಃ’ ಇತಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಚತುಷ್ಪದಾಽಪಿ ಗಾಯತ್ರೀ ದೃಷ್ಟಾ – ಇತಿ । ತಥಾಽಪಿ ಸರ್ವಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ರೂಪಂ ವಿಹಾಯ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕೇನ ರೂಪೇಣ ಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಗವಾಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿದೌತ್ಪಾತಿಕೀ ದ್ವಿಪಾದುತ್ಪನ್ನಾ ದೃಷ್ಟೇತಿ ‘ವರಾಹಂ ಗಾವೋಽನುಧಾವಂತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಯಸೇ ದ್ವಿಪಾತ್ತ್ವೇನ ಗೋಸಾದೃಶ್ಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ । ೧.೧.೨೫।
ನನು ಉಪಕ್ರಮಗತಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಸ್ಯ ತದನಂತರಪಠಿತಮಂತ್ರಶ್ರುತಸರ್ವಭೂತಪಾದತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಭೂತಾದಿಪಾದವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೈವಮ್ । ೨೬ ।
ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯ ಏವ ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯಾನಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತೇಷಾಂ ಗಾಯತ್ರೀಪಾದತ್ವೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಏವಂ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಪರ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ‘ವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತ್ಯೇತಾವತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ‘ಉಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಅಧಿಕೋಕ್ತಿಃ ತತ್ರ ಕಿಂಚಿದನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯ । ಅನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಏವಮ್ – ‘ಚತುಷ್ಪದೇತ್ಯಯಂ ಹಿ ಭೂತಾದಿಪಾದತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ । ಅಯಂ ತು ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮೃಚ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತೇ ; ‘ಟಾಬೃಚಿ’(ಪಾ. ಸೂ. ೪. ೧. ೯) ಇತಿ ಟಾಬಂತತಾಯಾ ಋಚ್ಯೇವಾನುಶಾಸನಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಪರತ್ವೇ ‘ಚತುಷ್ಪಾತ್’ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸಮಾಧಾನಮ್ – ಉಪಪದ್ಯತ ಏವ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಟಾಬಂತತಾ ; ತದುಪಲಕ್ಷಕಋಕ್ಸಂಸ್ಪರ್ಶಾಪ್ರಹಾಣಾದಿತಿ ।
ಚಕಾರೇಣ ಪುರುಷಸೂಕ್ತಾಮ್ನಾತಸ್ಯ ‘ಏತಾವಾನಸ್ಯ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಸ್ಯಾವಿಚಾಲ್ಯತ್ವಾತ್ ‘ಯದ್ವೈ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ
‘ಇದಂ ವಾವ ತತ್’(ಛಾ. ೩. ೧೨. ೭) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಸನಾಂಗದ್ವಾರಪಾಲೋಪಾಸನಾವಿಧೌ
‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಃ’(ಛಾ. ೩.೧೩. ೬) ಇತಿ ದ್ವಾರಪಾಲೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷತ್ವೋಕ್ತಿಲಿಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಥಮಿಕೈಕಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಉತ್ತರಾನೇಕಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ ಭೂತಾದಿಪಾದತ್ವಪ್ರಭೃತ್ಯನೇಕಪ್ರಮಾಣಾನುರೋಧೇನ ಏಕಸ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರೀಶ್ರುತೇಃ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವಕಲ್ಪನಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ ।
ಏವಮಿತ್ಯಧಿಕೋಕ್ತಿರಸಂದೇಹಾರ್ಥಾ – ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ಹಿ ‘ಭೂಯಸಾಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸ್ವಧರ್ಮತ್ವಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾನ್ ಪ್ರತಿ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸೂತ್ರೇಣ ಹೇತ್ವಂತರಂ ದರ್ಶಿತಮ್ , ಇಹಾಪಿ ತದವಲಂಬ್ಯೋತ್ತರಾನೇಕಪ್ರಮಾಣಬಲವತ್ತ್ವೇ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸೇತೇತಿ । ಏವಂಕಾರೇಣ ತು – ಏವಮೇವಾಯಮರ್ಥಃ ; ಪದಮಾತ್ರಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಬಹುಬಾಧಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ತು ‘ತುಷ್ಯತು ದುರ್ಜನಃ’ ಇತಿ ಸಂಭವದ್ಧೇತ್ವಂತರಮಪ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ – ಇತಿ ಸೂಚ್ಯತೇ । ೧.೧.೨೬।
ನನ್ವಸ್ತು ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಥಾಪಿ ‘ದಿವಿ’ ‘ದಿವಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಭೇದಾನ್ನ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ತದನುವಾದಕ್ಷಮಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಉಪದೇಶಭೇದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ೨೭ ।
ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ನಿರ್ದೇಶೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ಲೋಕೇ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರನಿಲೀನೇ ಶ್ಯೇನೇ ‘ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಶ್ಯೇನಃ’ ‘ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ ಪರತಶ್ಶ್ಯೇನಃ’ ಇತಿ ಉಭಯಥಾವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನೇನ ದಿವಿ ಸ್ಥಿತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ‘ದಿವಿ’ ‘ದಿವಃಪರಃ’ ಇತ್ಯುಭಯಥಾ ವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಕೇನಚಿದುಕ್ತಂ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರನಿಲೀನೇ ಶ್ಯೇನೇ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ ಪರತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ , ತತ್ ಪಂಚಮ್ಯಂತಂ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಮಿತಿ ವಾ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ । ಪ್ರಥಮಾಂತಂ ಹಿ ತತ್ ; ತಸೇಸ್ಸಾರ್ವವಿಭಕ್ತಿಕತ್ವಾತ್ , ‘ದಿವಃ ಪರಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾನುಗುಣ್ಯಾತ್ , ‘ಏವಂ ದಿವ್ಯೇವ ಸತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ದಿವಃ ಪರಮಿತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಪರಭಾಷ್ಯಾನುಗುಣ್ಯಾಚ್ಚ । ನ ಚ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೋಪರಿಭಾಗಸ್ಥಿತೇ ಶ್ಯೇನೇ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ ಪರ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೇಽಪ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತತಶ್ಚ ದಿವ ಉಪರಿಭಾಗಸ್ಥಿತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಪಿ ‘ದಿವಃ ಪರ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ತದ್ವದೇವೋಪಪದ್ಯತೇತರಾಮ್ ।
ನನು ದಿವ ಉಪರಿಭಾಗೇ ಸ್ಥಿತಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಕಥಂ ‘ಅನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು’ ಇತಿ ಅಧಿಕರಣಾಂತರಸ್ಥಿತಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಉಚ್ಯತೇ । ದ್ಯುಶಬ್ದೋಽಯಂ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪರ್ಯಾಯಃ । ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಶ್ಚಾತ್ರ ಭೂರ್ಭುವಸ್ಸ್ವರಿತಿ ಲೋಕತ್ರಯಪಕ್ಷಾನುಸಾರೇಣ ಭೂಮಿಸೂರ್ಯಾಂತರರೂಪಾತ್ ಭುವರ್ಲೋಕಾದುಪರಿತನಸತ್ಯಲೋಕಾಂತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತಸ್ಯೋಪರಿಭಾಗರೂಪಾ ಯೇ ಸತ್ಯಲೋಕಾಂತರ್ಗತಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಭೋಗಭೂಮಿಭೇದಾಃ
‘ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಃ ಪರಾವತೋ ವಸಂತಿ’(ಬೃ. ೬. ೨. ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ತೇಷು ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವಸ್ಮಾದಪಿ ಲೋಕಾದುಪರಿಸ್ಥಿತೇಷು ಸ್ವೇಭ್ಯ ಉತ್ತಮರಹಿತೇಷು ಸ್ವಯಂ ಸರ್ವೋತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಮೂರ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ದಿವಃ ಪರಮ್’ ಇತಿ, ‘ಅನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸ್ಥಿತಮ್’ ಇತಿ ಚ ಯುಕ್ತಮೇವ ; ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಸ್ಯೋಪರಿಪಲ್ಲವಿತಭಾಗಸ್ಥಿತೇ ಶ್ಯೇನೇ ‘ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ ಪರ’ ಇತಿ ‘ಪಲ್ಲವೇಷು ಸ್ಥಿತ’ ಇತಿ ಚ ವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ । ವಿಸ್ತರೇಣ ಚೈತದನುಪದಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಅಪರ ಆಹ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯೋಕ್ತಂ ‘ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇಣಾಸಂಬದ್ಧಃ ಉಪರಿ ಭ್ರಮನ್ನೇವ ಶ್ಯೇನೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ತಥಾ ದಿವಃ ಪರಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ದಿವಿ’ ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ, ತತ್ ಭೂರ್ಭುವಸ್ವರ್ಮಹರ್ಜನಸ್ತಪಸ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸಪ್ತಲೋಕಪಕ್ಷಾನುಸಾರೇಣ ಸೂರ್ಯಾದಿಧ್ರುವಾಂತಮೇವ ದ್ಯುಶಬ್ದಾರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ । ತತ್ರೇದಮನಭಿಮತಿಬೀಜಮ್ – ಯುಕ್ತಂ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಶ್ಯೇನ ಇತಿ ತದಸಂಬದ್ಧೇಽಪಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ; ಔಪಶ್ಲೇಷಿಕಾಧಿಕರಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಾಮೀಪಿಕಾಧಿಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನಪಾಯಾತ್ , ಇಹ ಮಹರಾದಿಲೋಕತ್ರಯಾಂತರಿತಸತ್ಯಲೋಕಭೋಗಭೂಮಿರೂಪೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ಯುಲೋಕಸಾಮೀಪ್ಯಾಭಾವೇನ ದಿವೀತಿ ವ್ಯಪದೇಶೋಽನುಪಪನ್ನಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನುವಾದಮುಖ್ಯತಾಽನುಸಾರೇಣ ಪುರೋವಾದಾನ್ಯಥಾನಯನಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ಪುರೋವಾದಾನುವಾದಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಂಘಟನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಮೃಗಪ್ರಾಪ್ತಾಮಪಿ ಲೋಕಾಂತರಸ್ಥಿತಿಮ್ ।
ನಿರ್ವರ್ಣಯತ್ ಕಥಂ ನಾಮ ಸ್ಯಾತ್ ತದರ್ಥಾನುವಾದಕಮ್ ॥
ಕಥಂಚಿಚ್ಚ ಋಚಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಯದಿ ಸಾಽಪ್ಯುಪಪಾದ್ಯತೇ ।
ಮುಧಾಽನುವಾದಸ್ತತ್ತ್ಯಾಗೇಽಪ್ಯುಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಸಂಭವಾತ್ ॥
ಅಥೇತ್ಯುಕ್ತೋಽಧಿಕಾರಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಾತ್ ಭೇದಕೋಽಸ್ತ್ಯತಃ ।
ಸಂಜ್ಞಾಽಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್ ಪ್ರಕೃತಾಸ್ಪರ್ಶಿತೋಚಿತಾ ॥
‘ಅಥ ಯದತಃ ಪರ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಯದುಪಬಂಧಯುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಕೇವಲಂ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಕೀರ್ತಯತಿ ಯೇನ ತಸ್ಯಾವಿರೋಧೋಪಪಾದನಮಾತ್ರೇಣ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತು ‘ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷು’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಲೋಕವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಮಹಿಮಾನಂ ತೇಷು ಜ್ಯೋತಿಷೋಽವಸ್ಥಾನಂಚ ಕೀರ್ತಯತಿ । ನ ಚ ತದಪಿ ‘ತಾವಾನಸ್ಯ’ ಇತ್ಯೃಚಾ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ಯೇನ ತದರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವಮುಕ್ತಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಥ ಯಥಾ ‘ದಿವಿ’ ‘ದಿವಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪಾದಿತಾ ತಥಾ ಲೋಕಾಂತರಸ್ಥಿತೇರಪಿ ಕಥಂಚಿದೃಚಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪಾದ್ಯೇತ, ತಥಾಽಪಿ ತದನುವಾದೋ ವ್ಯರ್ಥಃ; ತತ್ಪ್ರಹಾಣೇಽಪಿ ‘ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ತ್ರಿಪಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಾನಸಂಭವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಅಥಶಬ್ದೋಽತ್ರಾಧಿಕಾರಾರ್ಥೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ । ಸ ಚ ಪ್ರಕೃತಾತ್ ಭೇದಕಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂಜ್ಞಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ‘ಅಥ ಯದತಃ ಪರ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಕೃತಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ ।
‘ಸಂಜ್ಞಾ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಸಂಯೋಗಾತ್’(ಜೈ. ಸೂ. ೨.೨.೨೨) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಹಿ ‘ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರಥೈಷ ವಿಶ್ವಜ್ಯೋತಿರಥೈಷ ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿರೇತೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಮನೂದ್ಯ ತತ್ರ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾವಿಧಾನಂ ಉತ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿನಾಮಕಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಾನಮಿತಿ ಸಂಶಯೇ ‘ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ , ‘ಏಷ’ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ನಾಮೈಕದೇಶೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಮನೂದ್ಯ ವಿಶ್ವಜ್ಯೋತಿಸ್ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಿತತ್ರಿವೃದಾದಿಸಕಲಸ್ತೋಮವತ್ತ್ವನಿಮಿತ್ತಾಭ್ಯಾಂ ತಮೇವಾನೂದ್ಯ ತತ್ರ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾವಿಧಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದಿಸಂಜ್ಞಾಂತರಾಣಾಂ ಸ್ವತೋಽರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ , ಕಥಂಚಿತ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನೇ ‘ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯೇತಾವತಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಗುಣವಿಧಾನೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ‘ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುವಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಅಥಶಬ್ದೇನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥೇನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾತ್ , ತದ್ವಶಾತ್ ಏಷಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಸ್ತೂಯಮಾನಪರತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ ನಾಮಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದತ್ವಕಲ್ಪನೇ ತತ್ರಾಪ್ರಾಪ್ತಲೋಕಾಂತರಸ್ಥಿತಿಕೀರ್ತನಾಯೋಗಾತ್ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಮರ್ಥನೇನ ತತ್ಕೀರ್ತನೋಪಪಾದನೇಽಪ್ಯನುವಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಅಧಿಕಾರಾರ್ಥಾಥಶಬ್ದಬಲಾತ್ ಯತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತೂಯಮಾನಪರತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ ಲೋಕವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಿತಪ್ರಸಿದ್ಧಜ್ಯೋತಿರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸನಾವಿಧಿರೇವ ಯುಕ್ತಃ, ನ ತು ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದೇನ ತದುಪಾಸನಾವಿಧಿಃ ; ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ ಇತ್ಯುಪದೇಶತೋಽಸ್ಯ ಊರ್ಧ್ವಲೋಕಸ್ಥಿತಿವರ್ಣನೇನ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ಅಧಿಕಾರಾರ್ಥಾಥಶಬ್ದೇನ ತತೋಽಸ್ಯ ಭೇದನಾಚ್ಚ ತದನುವಾದತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಮಪಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ‘ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್’ ಇತಿ ಸೌತ್ರಮೇವೋತ್ತರಮ್ । ದಿವ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಸಮರ್ಥನಪ್ರಕಾರ ಏವ ಚ ತತ್ಸಮರ್ಥನಪ್ರಕಾರಃ । ತಥಾ ಹಿ ‘ದಿವಃ ಪರ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶೋ ‘ದಿವಿ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ವಿಲಕ್ಷಣೋಽಪಿ ‘ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ ಪರತಶ್ಶ್ಯೇನ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶವತ್ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಖಲ್ವಯಂ ಫಲಿತೋಽರ್ಥಃ । ದಿವೋ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸರ್ವಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನ ವಾ ಅಧಿಕರಣತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮುಪಪನ್ನಂ ದಿವೀತಿ ನಿರ್ದೇಶಮುಪರಿಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸ್ಥಿತಿವಿವಕ್ಷಾಯಾಮೇವೋಪಪನ್ನೋ ‘ದಿವಃ ಪರ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಸ್ವಯಂ ತದನುವಾದೋಽಪಿ ‘ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿ’ ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವಾನುಗುಣಾಮುಪರಿಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸ್ಥಿತಿವಿವಕ್ಷಾಮುನ್ನಯನ್ನೈಕಾರ್ಥ್ಯೇನ ತದವಿರೋಧಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ । ಏವಂ ಲೋಕಸ್ಥಿತಿನಿರ್ದೇಶೋ ದಿವೀತಿ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ವಿಲಕ್ಷಣೋಽಪಿ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ಪರಶ್ಚಂಚರೀಕಗಣಸ್ಸರ್ವೋಪರಿಸ್ಥಿತೇಷು ಸುರಭಿತಮೇಷು ಕುಸುಮೇಷು ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶವದವಿರುದ್ಧ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ತೇನ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಫಲತಿ – ದಿವ ಉಪರಿಭಾಗೇಽಪಿ ಸರ್ವೋಪರಿಸ್ಥಿತೇಷು ಸರ್ವೋತ್ತಮೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸ್ಥಿತಿವಿವಕ್ಷಾಂ ‘ದಿವಿ’ ಇತಿ ಪುರೋವಾದಸ್ಯೋಪಹರನ್ನೈಕಾರ್ಥ್ಯೇನ ತದವಿರೋಧಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ – ಇತಿ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ದಿವ ಉಪರಿಭಾಗೇ ತಾದೃಶಲೋಕಾಸ್ಸಂತೀತಿ ಪುರೋವಾದತೋಽಪ್ರಾಪ್ತತಯಾ ತತ್ಸತ್ತಾಯಾ ಇಹೈವ ನಿರೂಪಣೀಯತ್ವಾತ್ ತದನುವಾದತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ – ಇತಿ । ಪುರೋವಾದೇಽಪಿ ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ ಇತಿ ದಿವಮನೂದ್ಯ ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಿವಿಧಾನಪರೇ ದ್ಯುಸ್ವರೂಪಾವಗತ್ಯರ್ಥಂ ಸೂರ್ಯಾದಿಸತ್ಯಲೋಕೋಪರಿಭೂಮ್ಯಂತದ್ಯುಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪರವಚನಾಂತರಮುಖನಿರೀಕ್ಷಣಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸತ್ತ್ವಾತ್ ।
ಏತೇನಾನುವಾದವೈಫಲ್ಯಶಂಕಾಽಪಿ ನಿರಸ್ತಾ । ‘ಪುರೋವಾದೇ ದ್ಯುಶಬ್ದ ಆಕಾಶಪರಃ ಸ್ವರ್ಲೋಕಪರೋ ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಧ್ರುವಲೋಕಾಂತಪರಃ, ಸತ್ಯಲೋಕಾಂತಪರೋ ವಾ । ಸಪ್ತಮೀ ಸರ್ವಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನಾಧಿಕರಣತ್ವಪರಾ ಕಿಂಚಿದ್ಭಾಗಾವಚ್ಛೇದೇನ ವಾ’ ಇತಿ ಸಂಭವದನೇಕತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಪುರೋವಾದಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥವಿಶೇಷಮುಪಸಂಹರತಸ್ತಸ್ಯ ಸಫಲತ್ವಾತ್ । ಏವಮನುವಾದವಶಾತ್ ಪುರೋವಾದಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವೇನಾನುವಾದಸಾಫಲ್ಯಂಚೇತ್ಯೇತತ್ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇಽಪಿ ನವಮಾಧ್ಯಾಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ತದ್ಯಥಾ – ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ‘ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯೇನ ಸ್ತುವೀತ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ನ ಗಿರಾಗಿರೇತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಯತ್ ಗಿರಾಗಿರೇತಿ ಬ್ರೂಯಾದಾತ್ಮಾನಮೇವ ತದುದ್ಗಾತಾ ಗಿರೇತ್ ಐರಂ ಕೃತ್ವೋದ್ಗೇಯಮ್’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಸಾಮ್ನ ಋಚಿ ‘ಗಿರಾಗಿರಾ ಚ ದಕ್ಷಸೇ’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯ ‘ಗಿರಾಗಿರಾ’ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾನುವಾದಃ ಇರಾಪದವಿಧಿಶ್ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ಕಥಂ ? ವಿಧೇಸ್ತಾವತ್ ಇರಾಪದಸಂಬಂಧಿ ಕೃತ್ವಾ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಸಾಮೋದ್ಗಾತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಐರಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಮತೌ ಚ್ಛಸ್ಸೂಕ್ತಸಾಮ್ನೋಃ’(ಪಾ.ಸೂ. ೫.೨.೫೯) ಇತ್ಯಧಿಕೃತ್ಯ ‘ವಿಮುಕ್ತಾದಿಭ್ಯೋಽಣ್’(ಪಾ. ಸೂ. ೫. ೨. ೬೧) ಇತಿ ವಿಹಿತಮತ್ವರ್ಥೀಯಾಣ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ವಾ ‘ತಸ್ಯ ವಿಕಾರಃ’(ಪಾ. ಸೂ. ೪. ೩. ೧೩೪) ಇತ್ಯಣ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಇರಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಕಾರಭೂತಂ ಗಾನಂ ಕೃತ್ವಾ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಸಾಮೋದ್ಗಾತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಭಯಥಾಽಪ್ಯಯಮಿರಾಪದಮಾತ್ರವಿಧಿಃ ; ಪ್ರಕರಣತಸ್ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಸಂಬಂಧಲಾಭಾತ್ , ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಗತಕಿಂಚಿತ್ಪದಕಾರ್ಯಾಪತ್ತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತತ ಏವ ತದೀಯಗಾನಲಾಭಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯ ಚ ಗಿರಾಪದಕಾರ್ಯೇ ವಿಧಿರಿತಿ ಗಿರಾಪದಪ್ರತಿಷೇಧಾನುವಾದಾದವಸೀಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಕೃತಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಗಿರಾಪದನಿವೃತ್ತೌ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾನುವಾದ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚಾನುವಾದಬಲಾದೇವ ಗಿರಾಪದಸ್ಥಾನಾಪತ್ತಿರಿರಾಪದಸ್ಯ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯನುವಾದೋಽಪಿ ಸಫಲ ಇತಿ ತನ್ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದಿದಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದಕಂ ತದರ್ಥವಿಶೇಷವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಮಿತ್ಯೇವಾಂಗೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ ।
ಇದಂ ತು ಚೋದ್ಯಮವಶಿಷ್ಟಮ್ – ಅಧಿಕಾರಾರ್ಥಾಥಶಬ್ದಾನ್ವಯಾನುರೋಧಾತ್ ಯಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಸ್ತೂಯಮಾನಪರಃ – ಇತಿ । ತತ್ಸಮಾಧಾನಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಸ್ಸೂತ್ರೇ ಅಪಿಶಬ್ದಃ । ನಾಯಮಪಿ ದೋಷಃ ಪ್ರಸರತಿ ; ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾವಾಚಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತೇನ ಪೂರ್ವೋಪಾಸನಾನ್ವಿತಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಾಸನಾಯಾಮಪ್ಯನ್ವಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತದ್ವಾಚಿತ್ವಸ್ಯ ಸಫಲತ್ವಾತ್ , ಇದಮಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯನುಕ್ತ್ವಾಽಪ್ಯಾರಂಭಸಂಭವೇನ ಆರಂಭಾಪರಪರ್ಯಾಯಾಧಿಕಾರಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಶ್ರೋತೃಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮಾತ್ರಫಲಸ್ಯ ನಿಷ್ಫಲಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿಹಾಯೈವ ತತ್ರೋಪಾಸನಾಂತರಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸೂತ್ರೇ ಶಂಕಾಸಮಾಧಾನಯೋರ್ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶವಿಷಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನೈವ ‘ದಿವಿ ಲೋಕೇಷು’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರದರ್ಶಿತಪ್ರಾಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ತದನುಕ್ತಿಃ । ಅಥಶಬ್ದಾಶ್ರಿತಶಂಕಾಸಮಾಧಾನಯೋಸ್ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದನುಕ್ತಿಃ ।೧।೧॥೨೭॥
ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣಮ್ । ೧೦ ।
ಅಸ್ತಿ ಕೌಷೀತಕಿನಾಮುಪನಿಷದಿ ಪ್ರತರ್ದನಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ –
‘ಪ್ರತರ್ದನೋ ಹ ವೈ ದೈವೋದಾಸಿರಿಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಂ ಧಾಮೋಪಜಗಾಮ ಯುದ್ಧೇನ ಚ ಪೌರುಷೇಣ ಚ’(ಕೌ.೩.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಽಽಮ್ನಾತಾ । ತಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತರ್ದನಂ ಪ್ರತಿ ಇಂದ್ರವಚನಂ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ವ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ವಾಯುರುತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ತಾವತ್ ಸಂಶಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ
‘ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧.೧.೨೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ತಲ್ಲಿಂಗಾನ್ನಿರ್ಣೀತಮ್ , ಇಹಾಪಿ ತಲ್ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ಆನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತ’ ಇತಿ, ತಥಾಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮೇಕಮೇವಾತ್ರ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ , ಕಿಂ ತು ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಮಾಮುಪಾಸ್ವ ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತೀಂದ್ರವಚನಮಿಂದ್ರಲಿಂಗಮ್ । ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಲಿಂಗಮ್ । ‘ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಜೀವಲಿಂಗಮಿತ್ಯನ್ಯಲಿಂಗಾನ್ಯಪಿ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ಲಿಂಗೇಷು ಪರಸ್ಪರಪರಾಹತ್ಯಾ ಸ್ವಯಮಕಿಂಚಿತ್ಕರೇಷು ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ –
ಸಿದ್ಧಾಂತಃ – ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ; ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಉಪಕ್ರಮಪರಾಮರ್ಶೋಪಸಂಹಾರೈಃ ಅನುಗಮಾತ್ ಸಮನ್ವಿತತ್ವಾತ್ । ಉಪಕ್ರಮೇ ಹಿ ‘ತಮೇವ ವರಂ ವೃಣೀಷ್ವ ಯಂ ತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯಸೇ’ ಇತಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪತ್ವಮುಪಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ । ಮಧ್ಯೇ ಚ ‘ಸ ಯೋ ಮಾಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ ನಾಸ್ಯ ಕೇನಚನ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕೋ ಮೀಯತೇ ನ ಮಾತೃವಧೇನ ನ ಪಿತೃವಧೇನ ನ ಸ್ತೇಯೇನ ನ ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಯಾ’ ಇತಿ ಸಕಲಪಾಪಾಸ್ಪರ್ಶೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚೈತತ್ ಸರ್ವಂ ವಾಯುಪಕ್ಷೇ ಘಟತೇ । ತಸ್ಮಾದವಯವಿನೋ ಮಹಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಅವಗಮ್ಯಮಾನೇ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತ್ಯಾದಿಕಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇಷು ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೇಷು ಅಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜ್ಯಾನಿ ; ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯೇಷ್ವನುಗಮಾತ್ । ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಧರ್ಮೈರಪಿ ಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜನೀಯಾನಿ , ಅನನುಗತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾನುಗತಕಾರಣಧರ್ಮೇಣ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ । ೧.೧.೨೮ ।
ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇಽಪೀಂದ್ರಲಿಂಗಾನಾಂ ಕಿಂಚಿದ್ಬಲಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಚೇದಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮಾ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ । ೨೯ ।
ಇಹ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇಂದ್ರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ಯ ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತಿ ವಚನಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ । ನ ಹೀದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ; ‘ಮಾಮೇವ’ ಇತ್ಯವಧಾರಣೇನ ಸ್ವಾನುಗತಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯವಸಾನವ್ಯಾವರ್ತನಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಅವಧಾರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಹಿತತಮತ್ವಾದಿಕಂ ತು ಇಂದ್ರಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾಹಿ – ಇಂದ್ರೇಣ ತತ್ರ ಸ್ವಸ್ಯ ಪಾಪಾಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಮುಕ್ತಂ
‘‘ತ್ರಿಶೀರ್ಷಾಣಂ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಮಹನಂ ಅರುನ್ಮುಖಾನ್ ಯತೀನ್ ಸಾಲಾವೃಕೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಯಚ್ಛಂ ಬಹ್ವೀಸ್ಸಂಧಾ ಅತಿಕ್ರಮ್ಯ ದಿವಿ ಪ್ರಹ್ಲಾದೀನತೃಣಹಮಂತರಿಕ್ಷೇ ಪೌಲೋಮಾನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಕಾಲಕಕ್ಷ್ಯಾನ್ ತಸ್ಯ ಮೇ ತತ್ರ ನ ಲೋಮ ಚ ಮೀಯತೇ’(ಕ..೩.೧) ಇತಿ । ಏತದನುಸಾರೇಣ ‘ಸ ಯೋ ಮಾಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಪಾಪಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಫಲಮಪಿ ಇಂದ್ರೋಪಾಸನಾಫಲಮಿತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಉಪಾಸ್ಯಗತಗುಣಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚೇಂದ್ರೋಪಾಸನಸ್ಯ ಪಾಪಾಸಂಶ್ಲೇಷಫಲತಯಾ ಹಿತತಮೋಪಕ್ರಮೋಽಪ್ಯುಪಪನ್ನಃ । ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಹಿತತಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಪರತ್ವಮೇವ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನ ತು ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಪರತ್ವಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಹಿತತಮತ್ವಂ ತತ್ರ ನ ವಿಜ್ಞೇಯಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ; ‘ಏತದೇವಾಹಂ ಮನುಷ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯೇ ಯನ್ಮಾಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ ಇತ್ಯನಂತರವಾಕ್ಯಾತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ತತ್ರೋಪಾಸನಾರೂಪಮ್ ; ‘ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮುಪಾಸ್ವ’ ಇತಿ ತದನಂತರಂ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತದುಪಾಸನಾ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಫಲಾ ; ತಸ್ಯ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲತ್ವಾತ್ । ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಂ ಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಚ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಪ್ರಧಾನತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಬಲಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯಾ ಚ ಕಾಚಿತ್ ಬಲಕೃತಿರಿಂದ್ರಕರ್ಮೈವ ತದಿತಿ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಏತೇನ ಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನಾಂ ತತ್ರ ಸಂಗತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ । ಜೀವಲಿಂಗಾನಾಂ ತತ್ರ ಜೀವವಿಶೇಷೇ ಸಂಗತಿಸ್ಫುಟೈವ । ‘ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾಽಽನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಮಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮ್ । ಅಜರೋಽಮೃತ ಇತ್ಯೇತಚ್ಚ ನಿರ್ಜರಾಮರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರುಪಪನ್ನಮ್ । ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರ ಏವ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಖಲು ಪ್ರಕರಣೇ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿನಾಂ ಲಿಂಗಾನಾಂ ಭೂಮಾ – ಬಾಹುಲ್ಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ - ‘ಯಾವದ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಸತಿ ತಾವದಾಯುಃ’ ಇತಿ ಆಯುಃಪ್ರದಾತೃತ್ವಮ್ , ‘ಅಸ್ತಿತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ನಿಶ್ರೇಯಸಮ್’ ಇತಿ ಇಂದ್ರಿಯನಿಶ್ರೇಯಸಹೇತುತ್ವಮ್ , ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ ಶರೀರೋತ್ಥಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯಾದೀನಿ ಬಹೂನಿ ಪರಾಚೀನಾಯಾಮಿಂದ್ರದೇವತಾಯಾಮಸಂಭಾವಿತಾನಿ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಲಿಂಗಾನಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ ।
ನ ಚ ಇಂದ್ರಜೀವೇಽಪಿ ತದಾಯುರವಧಿತ್ವಂ ತದಿಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತಚ್ಛರೀರೋತ್ಥಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ ; ಉಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಗತಸ್ಯ ‘ಯಾವದ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ’ ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ
‘ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ’(ಛಾ.೮.೧.೧) ಇತ್ಯಾದೇರಿವ ಉಪಾಸಕಶರೀರಾದಿಸಾಧಾರಣಶರೀರಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವಸ್ಯ ಉಚಿತತ್ವೇನ ವಕ್ತೃಶರೀರಾದಿಮಾತ್ರಪರತಯಾ ಸಂಕೋಚಾಯೋಗಾತ್ , ‘ಯತ್ರೈತತ್ ಪುರುಷಸ್ಸುಪ್ತಸ್ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನಂತರಾಮ್ನಾತಸ್ಯ ಅಸ್ವಪ್ನ ಇಂದ್ರೇ ಯೋಜಯಿತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಾಯುರಿಂದ್ರಿಯಶರೀರಪದಾನಾಮಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವೌಚಿತ್ಯಾಚ್ಚ । ‘ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಚ ಕಥಮಪಿ ಪರಾಚೀನಾಯಾಮಿಂದ್ರದೇವತಾಯಾಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ’ ‘ಏಷ ಏವಾಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ’ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಂ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ‘ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿರೇಷ ಲೋಕಪಾಲ ಏಷ ಲೋಕೇಶ ಆನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರ ನ ಸಮ್ಯಗುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿನಾಂ ಲಿಂಗಾನಾಮಿಂದ್ರೇಽಸಂಭವಾತ್ , ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವಾಚ್ಚ ‘ಪ್ರಾಣೋಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶ ಏವಾಯಂ ನ ದೇವತಾತ್ಮೋಪದೇಶಃ । ೨.೨.೨೯ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತಿ ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಃ ?
ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್ । ೩೦ ।
ಯತ್ತು ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದಿಭಿರಿಂದ್ರಸ್ಯ ಪಾಪಾಸಂಶ್ಲೇಷಕೀರ್ತನಮ್ , ನ ತತ್ ಉಪಾಸ್ಯಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಮ್ , ನಾಪಿ ತಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ‘ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ಭೂತೋಽಹಂ ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಮುಪಾಸ್ವ’ ಇತಿ, ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ – ಯಸ್ಮಾದೀದೃಶಾನಿ ಕ್ರೂರಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕೃತವತೋಽಪಿ ಮಮ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನತೋ ಲೋಮಾಪಿ ನ ಹಿಂಸ್ಯತೇ , ತಸ್ಮಾದನ್ಯೋಽಪಿ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾನೀಯಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ಕೇನಾಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕೋ ಹಿಂಸ್ಯತೇ – ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪಾಪಾಸಂಶ್ಲೇಷಕೀರ್ತನಾದಪಿ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಲಾಭಃ ।
ಪುನರ್ವಿಧಾಂತರೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್ । ೩೧ ।
ಏತೇನ – ವ್ಯಾವೃತ್ತಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನ್ಯನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾನೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್, ತತ್ರೈವ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಾಯುಃಪ್ರದಾತೃತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಚ ಪರ್ಯವಸಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಸಹಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಶಬ್ದೋಕ್ತಯೋರ್ಭೇದಾವಗಮಾತ್ । ಯಸ್ತು ತಯೋಃ ‘ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಅಭೇದನಿರ್ದೇಶಸ್ಸ ನಿಯತಸಹವಾಸಸಹಸಂಚಾರಾಭ್ಯಾಮೌಪಚಾರಿಕಃ । ಉಪಚಾರನಿಮಿತ್ತಕಥನೇನ ತದೌಪಚಾರಿಕತ್ವೋಪಪಾದನಾಯೈವ ಹಿ ‘ಸಹೈವೈತೌ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾರಂಭಃ । ಏವಂ ಚೋಪಸಂಹಾರೇ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ತ್ರೀಣ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾನಿ ।
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಚತ್ವಾರ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತವ್ಯಮ್ । ಶಕ್ಯಂ ಹಿ ಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾದಿಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ತ್ರಯಾಣಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಚತುರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತುಮ್ ; ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಯಥಾರ್ಹಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾದ್ಯನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದಯೋರ್ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವಪರತ್ವೇಽಪಿ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವವತ್ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಶಕ್ರಪರತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ‘ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮುಪಾಸ್ವ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಶಕ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವೇಽಪಿ ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ಇವ ಮಧ್ಯೇ ‘ತಸ್ಮಾದೇತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತ’ ‘ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವೋಪಾಸನಯೋರ್ವಿಧ್ಯಂತರವಿಧೇಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ , ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವೋಪಾಸನಾವಿಧಿದ್ವಯಸ್ವೀಕಾರೇ ‘ಆಯುರಮೃತಮ್’ ಇತ್ಯೇಕೈಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮುಭಯಮಪಿ ಉಭಯೋರ್ವೇತ್ಯವಿನಿಗಮಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ ।
ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸ್ತುತಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ‘ತದ್ಯಥಾ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ನೇಮಿರರ್ಪಿತಾ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಾನಂದತ್ವಾಜರತ್ವಾಮರತ್ವಸಾಧ್ವಸಾಧುಕರ್ಮಕಾರಯಿತೃತ್ವಸಕಲಲೋಕೇಶ್ವರತ್ವಲಿಂಗೈರುಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾವಸಾಯಾತ್ । ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾಗತಾಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿಲಿಂಗಾನಾಂ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತೋಽನ್ಯತ್ರ ನೇತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಯಮುಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವಸ್ಯ ಮನುಸೂರ್ಯಾದಿಭಾವವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವವಿಷಯ ಏವ । ಉಪಾಸ್ಯೇತಿ ಚ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ ತದುಭಯೋಪಾಸನಾವಿಧಾನಮಿತಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಪ್ರಾಣೇನ ಹ್ಯೇವಾಮುಷ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇಽಮೃತತ್ವಮಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತಿ ಅಮೃತತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಸ್ಯ ತದನುರೂಪಫಲನಿರ್ದೇಶಾನಂತರಂ ಪ್ರಜ್ಞೋಪಾಸನಸ್ಯಾಪಿ ಪೃಥಕ್ ತದನುರೂಪಫಲನಿರ್ದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ ‘ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಮ್’ ಇತಿ । ‘ಏತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಚ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಾಂ ಪ್ರಜ್ಞೋಪಾಸನಾಂಚಾನೂದ್ಯ ಶರೀರೋತ್ಥಾಪಕತ್ವವಕ್ತೃತ್ವಾದಿಗುಣಸಮರ್ಪಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ಏತೇನ – ಅಗ್ರೇ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞೋಪಾಸನಾವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಇಂದ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧಿರಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ ; ತೇಷಾಮುಪಾಸ್ಯಗುಣಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ಯಸ್ತು ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತಿ ಇಂದ್ರೋಪದೇಶಃ, ಸಃ ಹಿತತಮತ್ವಸರ್ವಪಾಪಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಹೇತುತ್ವಲಿಂಗವಾರಸ್ಯಾತ್ ಪ್ರಕರಣಾವಸಾನನಿರೂಪಣೀಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನವಿಧಿರಿತಿ ತತ್ರಾಪಿ ನೇಂದ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶ್ಶಂಕನೀಯಃ । ಅತ ಏವಾತ್ರತ್ಯಸ್ಯ ಮಾಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ‘ಏಷ ಲೋಕಪಾಲ ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿಃ ಏಷ ಲೋಕೇಶಃ’ ಇತ್ಯೇತದಂತಬ್ರಹ್ಮನಿರೂಪಣಾನಂತರಂ ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ। ತಸ್ಮಾತ್ತ್ರೀಣ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾನೀತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತುಮ್ ।
ನನ್ವೇವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ರಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯೇಣ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯೇಣ ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಭಂಗಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ – ಅಸ್ತು । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಜನ್ಯತ್ವೇನ ಉಪಜೀವ್ಯಪ್ರಧಾನಭೂತಪದಾರ್ಥಾವಗಮಾನುರೋಧೇನ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಭಂಗಕಲ್ಪನಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಪುತ್ರೇಷ್ಟಿವಿಧೌ ವೈಶ್ವಾನರಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ ಪುತ್ರೇ ಜಾತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಜಾತ ಏತಾಮಿಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ವಪತಿ ಪೂತ ಏವ ತೇಜಸ್ವ್ಯನ್ನಾದ ಇಂದ್ರಿಯಾವೀ ಪಶುಮಾನ್ ಭವತಿ’(ತೈ.ಸಂ.೨.೨.೫) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾವಗತೈಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯಾಷ್ಟಾಕಪಾಲಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಗುಣಫಲವಿಧಯಸ್ತ್ಯಕ್ತಾಃ । ಏವಮಿಹಾಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಮಧ್ಯಗತೋಪಾಸ್ಯಾಂತರತದುಪಾಸನಾವಿಧಯಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮುಚಿತಾ ಇತಿ ಚೇತ್ ।
ಮೈವಮ್ – ನ ಹಿ ತತ್ರ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಮಾ ಬಾಧೀತಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ಗುಣಫಲವಿಧಯಸ್ತ್ಯಕ್ತಾಃ । ಅಷ್ಟಾಕಪಾಲಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಧ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ ವಿಧಿಯೋಗ್ಯಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ ಯಚ್ಛಬ್ದೋಪಬಂಧೇನಾನುವಾದತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಾತ್ ಅಷ್ಟಾಕಪಾಲಾದಿಭವನಪಾವನಾದಿಕಯೋರೇಕಕಾಲತ್ವನಿರ್ದೇಶೇನ ಫಲಫಲಿಭಾವಾಪ್ರತೀತೇಃ ‘ಯಸ್ಮಿಂಜಾತ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪೂತತ್ವಾದೀನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯಾವಗಮೇನ ತೇಷಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಷ್ಟಾಕಪಾಲಾದಿಫಲತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ , ಕಿಂತೂಕ್ತಹೇತುಭಿರಷ್ಟಾಕಪಾಲಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮವಯುತ್ಯಾನುವಾದತಯಾ ಅರ್ಥವಾದತೈವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ತೇಷು ವಿಧ್ಯಕಲ್ಪನೇನ ಬಾಧಕಾನವತಾರಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ನ ಬಾಧಿತಮ್ । ಇಹ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ ಶ್ರೂಯಮಾಣೈರುಪಾಸನಾವಿಧಿಭಿಃ ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ನ ಬಾಧಿತವ್ಯಮ್ ।
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ – ಉಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತೀತೈಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಮಧ್ಯೇ ‘ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯೋಽಜಾಮಿತ್ವಾಯ’ ಇತ್ಯಾದಯಶ್ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ಅಪಿ ವಿಧಯಸ್ತ್ಯಕ್ತಾ ಇತಿ । ಸತ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತಾಃ , ನ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾನುರೋಧಾತ್ , ಕಿಂತು ಜಾಮಿತಾದೋಷಪರಿಹಾರಾಯಾವಶ್ಯಮಂತರಾವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಾವಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯೇ ತತ್ರೈವ ಶಾಖಾಭೇದೇನಾಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲಮಧ್ಯೇ ಪಠಿತಾನಾಂ ವೈಷ್ಣವಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲಾನಾಂ ಕ್ರಮಪ್ರಮಾಣೇನಾನ್ವಯೇ ಸತಿ ತತ್ತನ್ಮಂತ್ರೋದಿತಾನಾಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾದೀನಾಂ ತತ್ರ ಯಾಗೇ ದೇವತಾತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ , ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಯಜೀನಾಂ ಸನ್ನಿಹಿತತದ್ಯಾಗಾನುವಾದಕತ್ವಸ್ವಾರಸ್ಯಾಚ್ಚ ವಿಧೇಯಾಭಾವೇನ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಮಂತ್ರವರ್ಣಪ್ರಾಪ್ತವಿಷ್ಣ್ವಾದಿದೇವತಾಽನುವಾದಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ತದ್ಯಾಗಸ್ತಾವಕತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ।
ನನು ‘ನ ಗಿರಾಗಿರೇತಿ ಬ್ರೂಯಾದೈರಂ ಕೃತ್ವೋದ್ಗೇಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಲಿಙ್ದ್ವಯಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಲಬ್ಧೈಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯೈವ ಗಿರಾಪದಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾನುವಾದಕತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಗಿರಾಪದಕಾರ್ಯಾಪತ್ತಿರಿರಾಪದಸ್ಯ ನಿರ್ಣೀತಾ । ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ಹಿ ತತ್ರೈಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾನುವಾದಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರಃ , ಕಿಂತ್ವಾಮ್ನಾನಾನುಗ್ರಹಾಯ ವಿಕಲ್ಪಪರಿಹಾರಾಯ ಚ । ನ ಖಲು ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಸ್ಯ ಋಕ್ ಯಾವತ್ಪದಸಹಿತಾಽಮ್ನಾತಾ ತನ್ಮಧ್ಯೇ ಪದಮಾತ್ರವ್ಯಾವರ್ತನೇನ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋಶ್ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಸಂಭವೇ ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಗಿರಾಪದಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ವಿಧಿನಾ ಪದಾಂತರಮಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತನೀಯಮ್ । ನಾಪಿ ಕೇವಲಮಿರಾಪದವಿಧಾನಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಾನವಕಾಶೀಕರಣಸಂಭವೇ ಗಿರಾಪದಪ್ರತಿಷೇಧಮಪಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ಗಿರಾಪದಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಗಿರಾಪದವಿಧಿರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೇನ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮನುಮತ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಧಾ ನಿರಾಸೇ ಪ್ರಾಪಕವಚನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ‘ನ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶತ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೋನ್ನೀತತದ್ವಿಧಿನೇವ ಗಿರಾಪದಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ತದುನ್ನೀತಗಿರಾಪದವಿಧಿನಾ ಸಹಾಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾವಕಾಶೋ ದಾತವ್ಯಃ । ಸಂಭವತಿ ಚ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರ್ದ್ವಯೋರಪಿ ಗಿರಾಪದವ್ಯಾವರ್ತ್ತನಮಾತ್ರೇಣ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪಾನವಕಾಶೀಕರಣಂ ಚ, ಗಿರಾಪದಕಾರ್ಯ ಇರಾಪದವಿಧಿಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತ್ವಿರಾಪದಸ್ಯ ಗಿರಾಪದಕಾರ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾಽರ್ಥಸಿದ್ಧಾಯಾ ಗಿರಾಪದನಿವೃತ್ತೇರನುವಾದ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಯಾ । ನ ಚೈವಮನುವಾದತ್ವಕಲ್ಪನೇ ‘ನ ಗಿರಾ ಗಿರೇತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತಿ ವಿಧಿಶ್ರುತೇರಪೂರ್ವಾರ್ಥವಿಧಾನಸ್ವಾರಸ್ಯಬಾಧೋ ದೋಷಃ, ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾನನುವಾದತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಾಯಾಸ್ತತ್ರತ್ಯವಿಧಿಶ್ರುತೇರನುವಾದತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥಪರತ್ವೇನ ಸಾಫಲ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ಆನುವಾದತ್ವೇನ ವೈಫಲ್ಯಂ ದೋಷಃ ; ಗಿರಾಪದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇ ಇರಾಪದವಿಧಿಃ ನ ಪದಾಂತರಸ್ಯೇತಿ ಜ್ಞಾಪಕತಯಾ ತಲ್ಲಬ್ಧಪ್ರತಿಷೇಧಾನುವಾದಸ್ಯ ಸಫಲತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚಾತ್ರ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿನ್ಯಾಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವಾಂಗೀಕಾರ ಇತ್ಯಪಿ ಸುವಚಮ್ ; ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಫಲ್ಯಾತ್ । ಏತಾದೃಶ ಏವ ಚ ವಿಷಯೇ ‘ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ತು ನೇಷ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರವಾದಃ । ನ ತು ವಾಕ್ಯಾಂತರ್ಗತಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಾಧನೇನ ಯತ್ರೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದನೀಯಂ ತತ್ರಾಪಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಮೈಕ್ಯೇನ ಬಹುವಿಪ್ಲವಾಪತ್ತೇಃ ।
ನನು ‘ತತ್ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಿಯುಜ್ಯತೇ ಸಾ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್’(ಜೈ. ಸೂ. ೯. ೪. ೧೮) ಇತಿ ನಾವಮಿಕಾಧಿಕರಣೇ ‘ನ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಆಶ್ವಮೇಧಿಕಾಶ್ವವಂಕ್ರೀಯತ್ತಾ ಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪಠಿತಾಯಾಃ ‘ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ವಾಜಿನೋ ದೇವಬಂಧೋರ್ವಂಕ್ರೀರಶ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಧಿತಿಸ್ಸಮೇತಿ’(ಐ. ಸಂ. ೨. ೩) ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ಋಚೋ ‘ನ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ‘ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತಿ ತು ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕಮಂತ್ರಪಾಠೇನ ಪ್ರಸಕ್ತನಿವೃತ್ತಿಕಸ್ಯ ಪುನಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ‘ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಸ್ಯ ವಂಕ್ರಯಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಕೃತಮಂತ್ರಸ್ಯ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುವಾದಮಾತ್ರಮ್ , ನ ತು ಪ್ರಾಕೃತಮಂತ್ರಷ್ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಯುಕ್ತ ಏವ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಾಯಕಮ್ । ಅತಸ್ತೂಪರಗೋಮೃಗಯೋರಶ್ವಸ್ಯ ಚ ವಂಕ್ರೀಣಾಂ ಸಮಸ್ಯ ವಚನಂ ಷಡಶೀತಿರೇಷಾಂ ವಂಕ್ರಯ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಂ ನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಮ್ । ತತ್ರ ‘ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಧಿಶ್ರುತೇರ್ಯದ್ವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತಂ ಯಚ್ಚ ನಿಷ್ಫಲಮನುವಾದಕತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಲೋಭಾದೇವ । ನ ಚ – ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಸ್ಯ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ಯಶ್ವವಂಕ್ರಿಷ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ತತ್ರ ವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯದೇವತ್ಯಃ ಪಶುಃ ಆಗ್ನೇಯ್ಯೇವ ಮನೋತಾ ಕಾರ್ಯಾ’ ಇತಿವದ್ವಚನಬಲಾದಯಥಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇತ್ – ತತ್ರಾಪಿ ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಏವಕಾರೇಣ ವಿಧಿಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ತತ್ರ ವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತಮ್ । ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಂ ಹ್ಯೇವಕಾರೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾತ್ ನ ಸ್ವಯಂ ವಿಧಿನಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕಿಂತ್ವನ್ಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾದೇವಕಾರ ಏವ । ತಸ್ಯ ಚ ನಿವೃತ್ತಿರರ್ಥಃ । ತೇನ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಮಂತ್ರಾತ್ ಯದನ್ಯತ್ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಂ ‘ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ವಾಜಿನ’ ಇತಿ ವಚನಂ ತನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಫಲತಿ । ತಥಾಚ ಕಥಮನುವಾದಕತ್ವಂ ವಾರಣೀಯಮ್ । ಯದಿ ತ್ವೇವಕಾರಮನಾದೃತ್ಯ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಯತ್ನೋಽಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾ ‘ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ವಾಜಿನ’ ಇತಿ ವೈಶೇಷಿಕಮಂತ್ರ ಏವ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ಪದಕಾರ್ಯೇ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಮಿರಾಪದವದ್ವಿಧೀಯತೇ ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ಪದಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಗಿರಾಪದಪ್ರತಿಷೇಧವದರ್ಥಸಿದ್ಧಃ ಕಾರ್ಯಾಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಾಯಾನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಮಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಅನುವಾದಸಾಫಲ್ಯಸ್ಯ ಚಾಧಿಕಸ್ಯ ಲಾಭಾತ್ । ತಥಾಽನಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಿಧಿಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧ ಏವ ಶರಣಮಿತಿ ಅತ್ರಾಪಿ ಸ ಏವ ಹೇತು: ।
ನನು ಜರ್ತಿಲಗವೀಧುಕವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯೋರ್ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಕತ್ವಾಭಾವಾದೇವಕಾರಾಭಾವಾಚ್ಚ ವಿಧಿಶಕ್ತ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧೇಽಪಿ ಗ್ರಾಮ್ಯಾರಣ್ಯಪಶುಹಿಂಸಾರಾಹಿತ್ಯಸ್ತುತ್ಯಾ ವಿಧಿಶಕ್ತ್ಯುತ್ತಂಭನೇಽಪಿ ಪಯೋವಿಧಿಸ್ತಾವಕತ್ವೇನಾವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ಯದಂಗೀಕೃತಮ್ , ತತ್ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಾನುರೋಧಾದೇವ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಅಗ್ರೇ ಜರ್ತಿಲಗವೀಧುಕನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಂ ತದ್ವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ ತಯೋರ್ವಿಧಾಯಕತ್ವತ್ಯಾಗ ಇತಿ । ಚರಮಶ್ರುತಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ , ಜರ್ತಿಲಾದಿನಿಂದಾಯಾ ನಹಿನಿಂದಾನ್ಯಾಯೇನ ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮನಿಂದಾವದ್ವಿಧಿಶಕ್ತ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ । ಜರ್ತಿಲಗವೀಧುಕಯೋರಪಿ ವಿಧಿಸ್ವೀಕಾರೇ ತಯೋಃ ಪಯಸಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಅಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟಾತ್ಯಂತಾನನ್ಯಗತಿಕವಿಕಲ್ಪಪರಿಹಾರಾಯೈವ ಗ್ರಾಮ್ಯಾರಣ್ಯಪಶುಹಿಂಸಾರಾಹಿತ್ಯೇನ ಪ್ರಶಸ್ತಯೋರಪಿ ಜರ್ತಿಲಗವೀಧುಕಯೋಃ ಯದಪೇಕ್ಷಯಾಽನಾಹುತಿತ್ವಂ ತತ್ಪಯೋಽತ್ಯಂತಂ ಪ್ರಶಸ್ತಮಿತಿ ತತ್ಸ್ತಾವಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಹಿಶಬ್ದಶ್ರುತೇಃ ‘ನ ಹ್ಯತ್ರಾನೂಯಾಜಾ ಇಜ್ಯಂತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಪರತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ತೇನ ಹ್ಯನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಶೂರ್ಪಸ್ಯ ದರ್ವೀಪಿಠರಾದಿಭಿರ್ವಿಕಲ್ಪಪರಿಹಾರಾಯ ಹೇತುಪರತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಹೇತುವನ್ನಿಗದಾರ್ಥವಾದತ್ವಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತತಯಾ ತಥೈವಾತ್ರಾಪಿ ವಿಕಲ್ಪಪರಿಹಾರಾಯ ಶ್ರುತವಿಧ್ಯೋರ್ವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ವಿಧಿವನ್ನಿಗದಾರ್ಥವಾದತ್ವಸ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತುಮುಚಿತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತೂದಾಹೃತೇಷ್ವಧಿಕರಣೇಷು ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಲಾಭಸ್ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುತಯಾ ತತ್ರ ತತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ತದಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕ್ವಾಪಿ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಾನುಸಾರೇಣ ಶ್ರುತವಿಧಿತ್ಯಾಗಃ ।
ಪ್ರತ್ಯುತೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪ್ರತೀತಸ್ಯಾಪಿ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ತದಂತರ್ಗತವಿಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ತ್ಯಾಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ ‘ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಂ ಪಾತ್ನೀವತಮಾಲಭೇತ’ ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ‘ಪರ್ಯಗ್ನಿಕೃತಂ ಪಾತ್ನೀವತಮುತ್ಸೃಜತಿ ಆಜ್ಯೇನ ಶೇಷಂ ಸಂಸ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತ್ರ ತಾವತ್ಪಾತ್ನೀವತಯಾಗವಿಧಿಃ ತದೀಯಪಶೋಃ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾನಂತರಂ ತ್ಯಾಗವಿಧಿಃ ಪಶೌ ತ್ಯಕ್ತೇ ಸತಿ ಆಜ್ಯೇನ ತತ್ಪ್ರತಿನಿಧಿನಾ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಶೇಷಸಮಾಪನವಿಧಿಶ್ಚೇತಿ ಪಾತ್ನೀವತಯಾಗಪ್ರಯೋಗವಿಷಯತಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತ್ತದ್ವಿಧಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ತು ವಿಧೇಯಕರ್ಮಭೇದೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಉತ್ಸೃಜತೀತ್ಯನೇನ ಯದಿ ಯಾಗೇ ಅವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ಪಶೋಸ್ತ್ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತೇ, ತದಾ ಪಶುನಾ ಯಾಗಸ್ಯಾನನುಷ್ಠಿತತಯಾ ಪಶೋರ್ದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ ‘ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಂ ಪಾತ್ನೀವತಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಕುತೋ ಯಾಗಃ ಯಸ್ಯ ಸಮಾಪನೀಯೇ ಶೇಷೇ ಆಜ್ಯವಿಧಾನಮರ್ಥವತ್ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಯಾಗಶ್ಶ್ರುತೋಽಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ಆಗ್ನೇಯಾದಿವಾಕ್ಯ ಇವ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧೇನ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪರ್ಯಗ್ನಿಕೃತಾನಾರಣ್ಯಾನುತ್ಸೃಜತಿ’ ಇತಿವತ್ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತಾಂಗರೀತಿರನೇನ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಕಾಲೇ ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ಪಶೋಸ್ತ್ಯಾಗಾತ್ ಉತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾವಗತೋ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧೋ ಯಾಗಕಲ್ಪಕಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚ ಮುಖ್ಯೇನೈವ ದ್ರವ್ಯೇಣ ಯಾಗಸ್ಯಾನುಷ್ಠಿತತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಧಿವಿಧಾನಮ್ ; ಅನಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯುದೀಚ್ಯಾಂಗಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಕೃತದ್ರವ್ಯಬಾಧೇನಾಜ್ಯವಿಧಾನಮ್ । ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಕಾರಪ್ರಾಕೃತಾಂಗವಿಧಾನನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ಪಾತ್ನೀವತಪ್ರಯೋಗವಚನಸ್ಯಾತಿದೇಶತಃ ಪ್ರಾಕೃತಾಂಗಗ್ರಾಹಿತ್ವಾಭಾವೇನ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾನಂತರಮನುಷ್ಠೇಯಾನಾಮಂಗಾನಾಮಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅಜ್ಯೇನ ಶೇಷಮ್’ ಇತಿ ಯಾಗಾಂತರವಿಧಿಃ ತಸ್ಯ ಪಾತ್ನೀವತಪದಾನುಷಂಗೇಣ ದೇವತಾಲಾಭಃ । ಏವಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯಾಗಯೋಃ ಪತ್ನೀವದ್ದೇವತಯೋಃ, ಪೂರ್ವಯಾಗೇ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತೇ ಹವಿಃ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಂ ವಿನೈವ ಸಂಸ್ಥಿತೇ ತದನಂತರಮವ್ಯವಧಾನೇನ ಹವಿಃಪ್ರಕ್ಷೇಪಸಹಿತತದ್ದೇವತ್ಯಾಜ್ಯಯಾಗಾನುಷ್ಠಾನಂ ತಚ್ಛೇಷಸಮಾಪನಮಿವ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಾಚ್ಛೇಷಸಂಸ್ಥಾಪಯತಿಶಬ್ದಾವಿತಿ । ಏವಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವವಿಧಿಭೇದಪಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರತೀತಯೋಃ ನವಮಾಂತ್ಯಾಧಿಕರಣೇ ವಿಧಿಭೇದಪ್ರತೀತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವತ್ಯಾಗ ಏವ ಸಿದ್ಧಂತಿತಃ । ಅತೋಽತ್ರಾಪಿ ತಥೈವ ಸ್ವೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏತೇನ – ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮೋ ನ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಕಿಂತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಃ , ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿಫಲಶಾಲಿನಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಮೇವೋದ್ದಿಶ್ಯ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ತದರ್ಥಮೇವ ತೈಃ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿರೋಧಿನೋ ಗುಣಭೂತಾಃ ಪದಾರ್ಥಾ ಏವ ಪ್ರಧಾನಪುತ್ರವಿರೋಧಿಪುತ್ರಜನನಾನಂತರಪ್ರಾಪ್ತತತ್ಪೂತತ್ವಾದಿಫಲಕಪುತ್ರೇಷ್ಟಿವತ್ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ । ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತಿಸಹವಾಸಾದಿಲಿಂಗಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಭೇದಸ್ಯ ವಿಧಿಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ತತ್ತದುಪಾಸನಾವಿಧೀನಾಂ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿರೋಧೇನ ತ್ಯಾಗೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾದಿಬಲಾಬಲವೈಪರೀತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ‘ಸ್ಯೋನಂ ತೇ ಸದನಂ ಕೃಣೋಮಿ ಘೃತಸ್ಯ ಧಾರಯಾ ಸುಶೇವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸೀದಾಮೃತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಮೇಧ ಸುಮನಸ್ಯಮಾನಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸೀದೇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಅವಗಮ್ಯಮಾನೈಕ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಭಾಗವ್ಯವಸ್ಥಿತಸದನಕರಣಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಬಾಧಿತಮ್ । ‘ಯದಿ ಕಾಮಯೇತ ವರ್ಷುಕಃ ಪರ್ಜನ್ಯ: ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೀಚೈಸ್ಸದೋ ಮಿನುಯಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸದೋಮಾನಕರ್ತ್ರಧ್ವರ್ಯುವಚನೇನ ‘ಮಿನುಯಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ‘ಯದಿ ಕಾಮಯೇತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯರೂಪಂ ಗುಣಕಾಮಸ್ಯಾಧ್ವರ್ಯವತ್ವಪ್ರಾಪಕಂ ವಾಕ್ಯಮಧ್ವರ್ಯುವ್ಯಾಪಾರಪಾರಾರ್ಥ್ಯಪರಪರಸ್ಮೈಪದಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ‘ಯದಿ ಕಾಮಯೇತ ಯಜಮಾನ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಬಾಧಿತಮ್ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತೈಕ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೋಭಯವಿರೋಧೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕಥಂ ನ ಬಾಧನೀಯಮ್ ? ನ ಹಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾವಹಾರಾವಗತೈಕ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತೈಕ್ಯೇ ವಾಕ್ಯೇ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಉಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಂ
‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಛಾ.೪. ೧೦.೫) ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಛಾ. ೪. ೧೫. ೧) ಇತಿ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮಧ್ಯೇ ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಿಧೀನಾಂ ಸ್ವೀಕೃತತ್ವಾತ್ , ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ
‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’(ಛಾ. ೭. ೧. ೩) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ. ೭. ೨೫, ೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗತನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಮಧ್ಯೇ ನಾಮಾದ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧೀನಾಂ ಸ್ವೀಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಂಗೀಕಾರ ಏವ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ।
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು –
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯಶಾಲಿನಾ ।
ಅತಾದೃಗನ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ ॥
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷೂತ್ತರಮಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತ್ ಪ್ರಬಲಮ್ । ಪೂರ್ವಮಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗರಹಿತಂ ದುರ್ಬಲಮಿತಿ ಹಿ ಸ್ಥಿತಿಃ । ತದಿಹೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇನಾತಥಾಭೂತಂ ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯಾದಿ ಬಾಧ್ಯತೇ । ನನು ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷು ಯದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರುಭಯೋರಾಮ್ರೇಡಿತಂ ತದೇವ ತದುಭಯಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸತ್ ಅತಥಾಭೂತಾತ್ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಬಲಂ ಭವತಿ । ಯಥಾ ದೇವತಾತ್ವಾನಂತತ್ವಾದಿಲಿಂಗಂ ಪ್ರಾಣಾಕಾಶಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮಿಹೋಭಯತ್ರ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತಂ
‘ಯದ್ವೈ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಛಾ. ೩. ೧೨. ೧೬) ಇತಿ
‘ಇದಂ ವಾವ ತತ್’(ಛಾ. ೩. ೧೩. ೭) ಇತಿ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮ್ । ತಾದೃಶಮಿಹ ಯದ್ಯುಭಯತ್ರಾಪಿ ಶ್ರೂಯೇತ, ತದೈವ ತದುಭಯಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈವಮಿಹಾಸ್ತಿ, ಕಿಂತೂಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯೋಪಕ್ರಮಪ್ರಭೃತ್ಯುಪಸಂಹಾರಪರ್ಯಂತಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವದವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಿಹೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಸ್ವರೂಪಾವಗಮಕಾವೇವ, ನ ತು ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಕಾವಿತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಂ । ಸ್ವರೂಪಾವಗಮಕಯೋಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮನೇ ಕ್ಲಪ್ತಸ್ಯ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾವಗಮಕತ್ವೇನ ವೈಕಲ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕವಿಶ್ರಾಂತತ್ವೇನಾವೃತ್ತಿಮತ್ಯೇವ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಣೇ ತಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತ್ವಗ್ರಾಹಕತ್ವಮ್ , ನ ತೂಭಯಾನುಸ್ಯೂತತ್ವೇನಾವೃತ್ತಿರಹಿತ ಇತ್ಯಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ । ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷು ಯದೇವೋಭಯಸಂಬಂಧಿ ತತ್ರ ತಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತಾಽವಗಮಕತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ‘ಯೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯತೇ ಯೇನ ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಸ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತಯಾ ತಾಭ್ಯಾಮವಗಮಿತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ತಾವದತಥಾಭೂತಾಜ್ಜೀವಾತ್ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಚ್ಚ ಪ್ರಬಲಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರಬಲಪ್ರಮೇಯಾಶ್ರಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಂ ದುರ್ಬಲಪ್ರಮೇಯಾಶ್ರಿತಾತ್ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಿಷಯಶ್ರುತ್ಯಾದಿತಃ ಪ್ರಬಲಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಬಲಾದಪಿ ಪ್ರಮೇಯಾಶ್ರಯಬಲಸ್ಯಾಧಿಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಧಾನಭೂತಾಚಮನಾದಿಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಯಾಯಾಃ ‘ಕ್ಷುತ ಆಚಾಮೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ ‘ವೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ವೇದಿಂ ಕರೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಗುಣಭೂತಕ್ರಮವಿಷಯಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಬಲತ್ವಮುಕ್ತಂ ಶಿಷ್ಟಾಕೋಪಾಧಿಕರಣೇ (ಜೈ. ಸೂ. ೧. ೩. ೪) । ತಸ್ಮಾದಿಹೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯವತಾ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಭಾವಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯೇಣ ಚ ವಾಕ್ಯೇನ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ತ್ರಯಾಣಾಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಬ್ರಹ್ಮಣಾಮುಪಾಸ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನನು ವಾಕ್ಯಭೇದಭಯಾತ್ ಮಾಭೂವನ್ ತ್ರೀಣ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾನಿ । ಬ್ರಹ್ಮೌಕಮೇವ ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತಿ ವಿಧಿಸ್ವಾರಸ್ಯಾದುಪಾಸ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಹಿತತಮತ್ವಲಿಂಗವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ – ಹಿತತಮತ್ವಂ ‘ಯನ್ಮಾಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ ಇತ್ಯುಪಾತ್ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಚ್ಯಮಾನಂ ತಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪತಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ । ಹಿತತಮತ್ವಂ ಹಿ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧಕತಮತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಭಯಥಾಽಪಿ ತದಖಂಡಾನಂದವಿಷಯಕಸ್ಯ ನಿಖಿಲಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಾಖಂಡಾನಂದರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತಿಸಾಧಕತಮಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯೈವ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ‘ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಗ್ರೇ ‘ಉಪಾಸ್ವ’ ಇತಿ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ವಿಜ್ಞಾನಪದಮುಪಾಸನಾಪರಮಿತ್ಯತಸ್ತತ್ರೈವ ಹಿತತಮತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಯೋಜನೀಯಮಿತಿ । ಉಪಕ್ರಮಗತತಯಾ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತಯಾ ಚ ಪ್ರಬಲೇನ ಹಿತತಮತ್ವಲಿಂಗೇನ ವಿಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ‘ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಪ್ರಕೃತವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾಪದಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾವೃತ್ತ್ಯನುವಾದಕತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ‘ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಧಿಶ್ರುತೀನಾಮವಿಧೇಯಫಲರೂಪಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಷಯೇ ಕುಂಠಿತಶಕ್ತಿಕತ್ವೇನಾವಿಧಾಯಕತ್ವಾತ್ ‘ಗೋಸದೃಶಂ ಗವಯಂ ವಿದ್ಧಿ’
‘‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ’(ಕ. ೧. ೩. ೩) ಇತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕವೈದಿಕವಾಕ್ಯರೀತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪುರುಷಾಭಿಮುಖೀ ಕರಣಾರ್ಥತೈವಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ ।
ಏತೇನ ‘ಏತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತ’ ‘ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಪ್ರಾಣಧರ್ಮೈರ್ಜೀವಧರ್ಮೈಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಿಸರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪುರುಷಚೇತಸ್ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತ್ಯಾದಿಕಂ ತು ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪರಮ್ , ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯಯೋಃ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಯೋರ್ನಿರ್ದೇಶಪರಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತದುಪಾಧಿಕೃತವಿಶೇಷಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ತತ್ಸ್ವರೂಪಮೇತತ್ಪ್ರಕರಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ । ಅತ ಏವೋಪಾಧಿದ್ವಯೋಪಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭೇದಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ‘ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಸ್ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವೈ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣ’ ಇತ್ಯಭೇದೋಽಪಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಬಲತರಲಿಂಗವಾಕ್ಯಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿರೋಧಿಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತ್ವಯಮರ್ಥಃ । ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರಪಿ ಲಿಂಗಸತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾತ್ರ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ , ಅತಃ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯುಃಪ್ರದತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾನುಸಾರೇಣ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪರೋ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಥಾ ಸತ್ಯುಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ತ್ರಿವಿಧೋಪಾಸನಾಭ್ಯುಪಗಂತಾರಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗೋ ನಾನಿಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇಃ । ಏಕಸ್ಯೈವ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಆಸಮಂತಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯಕಸ್ಯ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗೇಭ್ಯೋ ಬಲವತ್ವಾತ್ , ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಭಾವಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪ್ರಬಲಪ್ರಮೇಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಪಿ –
‘ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಬಲವಾನಾಶ್ರಯೋ ಯದಾ ।
ತದಾಽಪಿ ವಿಪರೀತತ್ವಂ ಶಿಷ್ಟಾಕೋಪೇ ಯಥೋದಿತಮ್ ॥’
ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ತಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಪರಿಹಾರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತೇರಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ । ಇಹ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಸ್ಯ ಸಮನಂತರವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗನಿಕಾಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ನ ಚ – ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಬಲಾತ್ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಾವಪಿ ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುರೋಧಾತ್ ಉಪಸ್ತಿವಾಕ್ಯ ಇವೋಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿರಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ಇಹೋಪಾಸನಾವಿಧಿಭಂಜಕಹಿತತಮತ್ವಾದಿಲಿಂಗಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿರಪ್ಯಸ್ತಿ, ತಥಾಽಪಿ ತಾಮಾಲಂಬ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ‘ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾಽನುಗಮಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರ ಏವ ನಿರಾಕೃತಃ, ಇಹ ತು ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿವಿಷಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತೈರಾಯುಃಪ್ರದಾತೃತ್ವಾದಿಲಿಂಗೈಃ ತತ್ರತ್ಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಹೇತೂಪಮರ್ದೇನ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತ ಇತಿ ವಿಭಾವಯಿತುಂ ಸೂತ್ರೇ ಶ್ರುತಿಮುಲ್ಲಂಧ್ಯ ಲಿಂಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ತಥಾಽಪಿ ದ್ವಿವಚನಶ್ರುತಿರಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಭೇದಮಾತ್ರೇ ಶ್ರುತಿತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋಃ ಶ್ರುತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।
ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ಉಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಂ ‘ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಉಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ । ತ್ರಿವಿಧಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರಾಣಧರ್ಮೇಣ ಪ್ರಜ್ಞಾಧರ್ಮೇಣ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ಚ’ ಇತಿ ತತ್ ವೃತ್ತಿಕಾರಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮ್ , ನ ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧೋಪಾಸನಾಪರತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಭಿಮತಮ್ ; ಹಿತತಮತ್ವಾದಿವಿರೋಧೇನ ವಿಧಿಶಕ್ತಿಕುಂಠನಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಗುಕ್ತವಾಕ್ಯಭೇದದೋಷಾನತಿವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಹ್ಯತ್ರೋಪಾಸನಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯ ವಿಧ್ಯನರ್ಹತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸನಾತ್ರಯಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಪರಸ್ಪರಾನನ್ವಯಿ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ಕಥಂ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ?
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ – ನೇಹೋಪಾಸನಾತ್ರಯಂ ವಿಧೀಯತೇ । ಕಿಂತ್ವೇಕಮೇವೋಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪತ್ರಯವಿಶೇಷಿತಂ ‘ತಮ್ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮುಪಾಸ್ವ’ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಧೀಯತೇ । ತತ್ರ ಮಾಮಿತಿ ಜೀವವಿಶಿಷ್ಟತೋಕ್ತಾ । ‘ಆಯುಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣವಿಶಿಷ್ಟತಾ । ‘ಅಮೃತಮ್’ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತಮಿತಿ । ತಾವತಾ ಇಂದ್ರಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಲಾಭೇಽಪಿ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ‘ತಂ ಮಾಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತತ್ವಷ್ಟೃಹನನಾದಿಗುಣಕತ್ವಲಾಭೇಽಪಿ ವಕ್ತೃತ್ವಗ್ರಾತೃತ್ವದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಗುಣಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಲಾಭಾತ್ , ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಯುಷ್ಟ್ವಗುಣಕತ್ವಲಾಭೇಽಪಿ ಇಂದ್ರಿಯನಿಶ್ರೇಯಸಹೇತುತ್ವಶರೀರೋತ್ಥಾಪಕತ್ವಾದಿಗುಣಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಲಾಭಾಚ್ಚ । ತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೇಂದ್ರಪ್ರಾಣವಿಶೇಷಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸಿದ್ಧಯೇ ‘ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ‘ಏತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ವಿಧ್ಯಂತರಾಣಾಂ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದದೋಷಾನತಿಲಂಗನಾತ್ । ನ ಚ ಅವಾಕ್ಯಭೇದಾರ್ಥಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸರ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೇಂದ್ರಪ್ರಾಣವಿಶೇಷಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ‘ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮುಪಾಸ್ವ’ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ವಿಧೇಯಂ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತತ್ತದ್ಗುಣಸಮರ್ಪಕಶಬ್ದೇಷ್ವಶ್ರೂಯಮಾಣೇಷು ತತ್ತದ್ಗುಣೋಪಾಸನಾವಿಧಿಷು ಚಾಗ್ರೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇಷು ತಥಾ ಸ್ವೀಕಾರಸ್ಯೈವಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಅವಾಕ್ಯಭೇದಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಗತವಿಧ್ಯಂತರಶ್ರುತದಧ್ಯಾದಿವೈಕಲ್ಪಿಕಸಕಲದ್ರವ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಧಿರಿತಿ ಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇಃ ।
ನ ಚ – ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರವಾಕ್ಯೇನ ದಧ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಿವ ‘ತಂ ಮಾಮಾಯುಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ‘ಏತದೇವೋಕ್ಥಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಗುಣವಿಧಾಯಕತಯಾ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಏಕವಾಕ್ಯತಾನಿರ್ವಾಹೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೋಪಾಸನಾವಿಧೇಃ ‘ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಲಾಭೇನ ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ತದ್ವಿಧೇಸ್ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ‘ಅಮೃತಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ತಲ್ಲಾಭಃ ; ‘ಪ್ರಾಣೋ ವ ಆಯುಃ ಪ್ರಾಣ ಏವಾಮೃತಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ಆಯುಷ್ಟ್ವಸ್ಯೇವಾಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣವಿಶೇಷಣೀಕರಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಽನುರೋಧಾತ್ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇವೇದಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ , ನ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಾವಿಧಿಗರ್ಭಮ್ , ತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಿಶೇಷಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿಗರ್ಭಂ ವಾ । ಯತ್ತು ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯೇಽಪಿ ನಾಮವಾಗಾದ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿಸ್ವೀಕರಣಮ್ ತತ್ ನಾಮವಾಗಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತ್ವನಿರೂಪಣಾವಸರೇ ಶ್ರುತೇಷು ‘ನಾಮೋಪಾಸ್ವ’ ‘ವಾಚಮುಪಾಸ್ವ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರುತಾನಾಂ ನಾಮವಾಗಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಿಹ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನಾಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಾನಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವಸ್ಮಾದೇವ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಇತಿ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣಮ್
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾರದ್ವಾಜಕುಲಜಲಧಿಕೌಸ್ತುಭಶ್ರೀಮದದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯಸರ್ವತಂತ್ರಸ್ವತಂತ್ರಚತುರಧಿಕಶತಪ್ರಬಂಧನಿರ್ವಾಹಕವಿಶ್ವಜಿದ್ಯಾಜಿಶ್ರೀರಂಗರಾಜಾಧ್ವರಿವರ ಸತ್ಸುತಮಹಾವ್ರತಯಾಜಿಶ್ರೀಮದಪ್ಪಯ್ಯದೀಕ್ಷಿತಪಾದಾನಾಂ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾನ್ಯಾಯರಕ್ಷಾಮಣೌ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ
ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿರ್ಣೀತಾನಿ । ಅಥಾಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಪಾದಾಂತರಾರಂಭಃ । ಇದಂಚ ತತ್ರ ತತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯತೇ । ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ನಿರ್ಣೀತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ತದಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇವಮಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ಇಹ ಸಿದ್ಧವದ್ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವೇನೋಪಾದೀಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಪಾದೋಪಜೀವಕತ್ವಾತ್ತದಾನಂತರ್ಯಮ್ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ ।೧।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ । ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ । ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’
‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪಸ್ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಸ್ಸರ್ವಗಂಧಸ್ಸರ್ವರಸಃ’(ಛಾ.ಉ.೩.೧೪.೧.೨) ಇತ್ಯಾದಿ ಅತ್ರ ‘ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ ಇತಿ ವಿಹಿತಾಮುಪಾಸನಾಮನೂದ್ಯ ಶಾಂತಿರೂಪಗುಣಮಾತ್ರವಿಧಿರ್ಲಾಘವಾದಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ ಇತ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸನಾಯಾಂ ಕಿಂ ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಲಿಂಗಸಮರ್ಪಿತೋ ಜೀವ ಉಪಾಸ್ಯಃ , ಉತ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಸಮರ್ಪಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಯಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹಃ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ – ಮನೋಮಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಶರೀರತ್ವಂ ಚ ತಾವಜ್ಜೀವಲಿಂಗಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ‘ಮನೋಮಯ’ ಇತಿ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದ್ಯನೇಕಾರ್ಥಧೀಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣೇ ಶರೀರತ್ವರೂಪಣಸ್ಯ ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ ಸಂಬಂಧೇನ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಾದಿರೂಪಮನಃಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಮನಃಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತದಭಾವವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನ ಇವ ತಯೋರ್ಜೀವೇನ ಸಹೋಪಕರಣೋಪಕರಣಿಭಾವಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧ ಏವ ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ , ನತು ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತಯೋರಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಸಂಬಂಧಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧ್ಯವತಾರಾತ್ । ಅತ ಏವ ಖಲು
‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ’(ಮು.ಉ.೨.೧.೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನಃಪ್ರಾಣನಿಷೇಧೋ ಝಟಿತಿ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನೈವ ಬುದ್ಧಿಮಾರೋಹತಿ । ನ ತು ಘಟವತಿ ಭೂತಲೇ ‘ಘಟಾಭಾವವತ್ ಭೂತಲಮ್’ ಇತ್ಯಾಪ್ತವಾಕ್ಯಮನುಪಪನ್ನತಯಾ ಶಂಕಿತಂ ಸತ್ ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧೇನ ಘಟಾಭಾವವತ್ಪರಮಿತ್ಯುಪಪಾದನಮಿವ ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧೇನ ಮನಃಪ್ರಾಣವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಮಪ್ರಾಣತ್ವಮಮನಸ್ಕತ್ವಂಚೇತ್ಯನುಪಪನ್ನಾರ್ಥತಯಾ ಶಂಕಿತಂ ಸತ್ ಭೋಗೋಪಕರಣಭಾವೇನ ಮನಃಪ್ರಾಣಾಭಾವವತ್ಪರಮಿತ್ಯುಪಪಾದನಮಪೇಕ್ಷತೇ ।
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಮನಃಪ್ರಾಣಯೋರ್ಜೀವಸಂಬಂಧಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಮನೋಮಯಪ್ರಾಣಶರೀರಶಬ್ದೌ
‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರನೇತಾ’(ಮು.ಉ.೨.೨.೭) ‘ಸ ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಯಂ ಪುರುಷೋ ಮನೋಮಯಃ’(ತೈ.ಉ.೧.೬.೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ । ತತೋಽರ್ಥಾನುಸಂಧಾನಾತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಯಾ ಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅತ್ರಾಪಿ ಮನೋಮಯಪ್ರಾಣಶರೀರಶಬ್ದಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಸಿದ್ಧೌ ತತ್ರ ಸಂಭವತ್ಸಂಬಂಧಪರತಯಾ ಮಯಟ್ಪ್ರತ್ಯಯಶರೀರತ್ವರೂಪಕೇ ಯೋಜನೀಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ಇತಿ ; ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷ್ವಪ್ಯರ್ಥಾನುಸಾರೇಣ ತಯೋರ್ಜೀವಪರತ್ವಸ್ಯೈವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ , ಪಂಚಕೋಶಾಂತರ್ಗತಮನೋಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ತಯೋರ್ಜೀವಪರತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರಪದಾಂತರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಿರೋಧಃ ;
ಅಂಗುಷ್ಠಾಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೩.೭) ನ್ಯಾಯೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ತದಭಿನ್ನಜೀವದ್ವಾರಾ ವೃತ್ತಿಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಮನಃಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧೇನ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತಯಾಽನ್ವಯಸಂಭವೇನ ತಮತಿಲಂಘ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಾನಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ‘ತ್ರಿಃ ಪ್ರಥಮಾಮನ್ವಾಹ ತ್ರಿರುತ್ತಮಾಮ್’ ಇತಿ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಸಾಮಿಧೇನ್ಯಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತಂ ಸ್ಥಾನಧರ್ಮತ್ವಮತಿಲಂಘ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಪ್ರವೋವಾಜೀಯಾದಿಋಗ್ಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾವದಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರೋಪರಿತನಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರೇಣ ತಥಾ ಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ‘ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಜೀವಲಿಂಗಾನುಸಾರೇಣ ಸತಿ. ಬ್ರಹ್ಮಣಿ , ಅಸಂಕಲ್ಪಃ ಸಂಕಲ್ಪರಹಿತಃ , ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನರಹಿತ ಇತಿ ಜೀವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತತ್ವಾತ್ । ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಜೀವೇ ಪರ್ಯಾಯೇಣೋಪಪತ್ತೇಃ ; ಯುಗಪತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಸಂಭವಾದ್ । ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ‘ಅಂತರ್ಹೃದಯೇಽಣೀಯಾನ್ ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ ಸರ್ಷಪಾದ್ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕಾದ್ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕತಂಡುಲಾದ್ವಾ’ ಇತಿ ತತ್ಪೂರ್ವಶ್ರುತಹೃದಯಾಯತನತ್ವಾಣೀಯಸ್ತ್ವಾವಿರೋಧೇನ ಜೀವ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ‘ಏತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೃಭಾವನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಚ ಔಪಚಾರಿಕತ್ವೇನ ಸಾಧಕಫಲಾವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ಚ ಜೀವೇ ಸಂಗಮಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ‘ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ , ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ ‘ಪರಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸವಿಶೇಷಣವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನೇನ ಜೀವೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಭವೇದೇವಂ ಜೀವ ಉಪಾಸಸ್ಯೋ ಯದಿ ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷ ಉಪಾಸನಾಕರ್ಮಸಮರ್ಪಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವಯಮೇವಮ್ । ತತ್ರ ಮನೋಮಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಾಂತತಯಾ ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೋಪಾಸನಾಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮ ಏವೋಪಾಸನಾಕರ್ಮಸಮರ್ಪಕಃ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಂತತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ । ಮನೋಮಯಾದಿಪದಾನಾಮನಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಸನಾಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕತ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ವಿಭಕ್ತಿವಿಪರಿಣಾಮೇನಾಪೇಕ್ಷಿತತತ್ಕರ್ಮಸಮರ್ಪಕತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯೈವ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಕ್ರತುಶಬ್ದೇನ ದ್ವಿತೀಯಾಂತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯಾನನ್ವಯೇನ ಷಷ್ಠ್ಯಂತತಯಾ ವಿಭಕ್ತಿವಿಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಭಯತ್ರಾಪಿ ವಿಭಕ್ತಿವಿಪರಿಣಾಮೇ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಃ , ಸ್ವವಾಕ್ಯಶೇಷಾದುಪಾಸ್ಯಗ್ರಹಣಸಂಭವೇ ಪರಾರ್ಥವಾದತಸ್ತದ್ಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ । ಶಮವಿಧೌ ಹೇತುವನ್ನಿಗದಾರ್ಥವಾದೋ ಹಿ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲು’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತಜ್ಜತ್ವಾತ್ತಲ್ಲತ್ವಾತ್ತದನತ್ವಾಚ್ಚ , ನ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಾತ್ಮತ್ವೇ ರಾಗಾದಯಸ್ಸಂಭವಂತಿ ; ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತ ಉಪಾಸೀತೇತಿ ತದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ತದ್ಗತಬ್ರಹ್ಮಪದಾನ್ವಯೋ ಮನೋಮಯಾದಿಪದಾನಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ಅಪೇಕ್ಷಿತಃ । ತಥಾ ಚ ತೇಷಾಮುಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಪಕತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ತೇಷಾಂ ಸ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನನ್ಯಾರ್ಥಸಮಾನಲಿಂಗಾತ್ಮಶಬ್ದಸಮರ್ಪಿತವಿಶೇಷ್ಯಾನ್ವಯಸಂಭವೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಥಾನ್ಯಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾನುಕರ್ಷಾಯೋಗಾತ್ , ‘ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸೀತ ಮನೋಮಯಂ ಪ್ರಾಣಶರೀರಂ ಭಾರೂಪಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಗ್ನಿರಹಸ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಾತ್ಮನಏವ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೇ ವಿಹಿತೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಾಮೃಶೇತ್ , ನ ತು ಪ್ರಕರಿಷ್ಯಮಾಣಮಾತ್ಮಾನಮ್ ; ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾತ್ । ನಪುಂಸಕಲಿಂಗನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷ್ಯಭೂತಾತ್ಮಪದಾನುಸಾರಿಲಿಂಗವತಾ ‘ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ‘ತಸ್ಮಿನ್ ಸೀದ’ ಇತಿವದನ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶಸಂಭವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ – ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ ಇತಿ ವಿಹಿತಾಮುಪಾಸನಾಮನೂದ್ಯ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲು’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾರ್ಥವಾದೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಶಮಗುಣೋ ವಿಧೇಯಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಥಮಪಠಿತಮಪಿ ತತ್ ಅರ್ಥಾನುಸಾರಾತ್ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಮೇವೇತಿ ತತಃ ಪ್ರಾಗೇವೋಪಾಸನಾವಿಧೇಸ್ಸವಿಷಯಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಃ ತದುಪಜೀವ್ಯವಿಧಿಪರ್ಯವಸಾನಾಯ ವಿಷಯಸಮರ್ಪಕ ಇತ್ಯೇತನ್ನ ಯುಕ್ತಮ್ – ಇತಿ । ಭಾವ್ಯರ್ಥಾನುಸಂಧಾನೇನಾಪಿ ಸವಿಷಯಕೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರ್ಯವಸಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಾಂಶುಯಾಜವಿಧಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನಂತರಭಾವಿಕ್ರಮಪ್ರಮಾಣಕಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಲಭ್ಯವಿಷ್ಣುದೇವತ್ಯತ್ವಾದ್ಯನುಸಂಧಾನೇನ ‘ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ತುತಿಸಹಿತೋಪಾಂಶುಯಾಜವಿಧಿಪರ್ಯವಸಾನದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂಚ –
’ಸರ್ವನಾಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಾರ್ಥವಿಘಾತಕೃತ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿ ಸತ್ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಪಕರ್ಷತಿ ॥’
ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕ ರಣೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನೈವ ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ನ ಚ ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕೋಽಸ್ತಿ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಃ ; ನಾತ್ರ ಪ್ರಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕೋಽಸ್ತೀತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ‘ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಾಭಾವೇಽಪಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ‘ದಿವಿ’ ‘ದಿವಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಭೇದೇನ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಂ । ಮನೋಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸಂಬಂಧಾನುರೋಧೇನ ಜೀವಪರ್ಯವಸಾಯಿತಯಾ ತದುಪಸ್ಥಾಪಿತಜೀವಸ್ಯೈವ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೇನ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ಪರಾಮರ್ಶಸಂಭವಾತ್ , ತದಸಂಭವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧರೂಪವರ್ತಿಪದಾರ್ಥಪ್ರಸಿಧ್ಯನುರೋಧೇನ ಪ್ರಕ್ರಂಸ್ಯಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಮರ್ಶಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಪ್ರಕ್ರಾಂತಪರತ್ವೇ ವರ್ತಿಪದಾರ್ಥಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಗಾಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಪರತ್ವಾಸಂಭವೇ ಚ ಪ್ರಕ್ರಂಸ್ಯಮಾನಪರತ್ವಂ ‘ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವನ್ನ ದುಷ್ಯತಿ ।
ಏತೇನ – ಮಾ ಭೂಚ್ಛಮವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಾ ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವಿಶೇಷ್ಯಸಮರ್ಪಕತಯಾ ವಾ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕತಯಾ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಸಂಯೋಜಕಃ । ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಮವ್ಯವಹಿತೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯನುವೃತ್ತಂ ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ ; ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತವಾಕ್ಯಶೇಷೋಪಾತ್ತಲಿಂಗಸಮರ್ಪಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾನ್ವಯಸಂಭವೇ ಪ್ರಕರಣಸಮರ್ಪಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಥಾತ್ವೇನಾನ್ವಯಾಯೋಗಾತ್ । ಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ ।
ನನು ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಜೀವಲಿಂಗಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ನ ಹ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥಬೋಧನಾಯ ಮನೋಮಯತ್ವಪ್ರಾಣಶರೀರತ್ವೋಪನ್ಯಾಸಃ ; ಜೀವೇ ತದುಭಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಉಪಾಸನಾವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ತದನುಪಯೋಗಿಜೀವಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯುಪಾಸ್ಯೋ ಜೀವ ಇತಿ ಗಮಯಿತುಂ ತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯ , ಏಕೇನೈವ ತದುಪಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಾವಿತರವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ತದುಭಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ತದುಪಾಸನಾಸಿದ್ಧಯೇ ; ಮನಸ್ಸಂವಲಿತರೂಪತಯಾ ಸದಾ ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನೇ ಜೀವೇ ವಿಧಿಂ ವಿನಾಽಪಿ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತಯೈವೋಪಾಸನಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಏವಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಸಮರ್ಪಿತಜೀವಲಿಂಗಾತ್ ಸರ್ವಾಭಿಲಷಿತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ಬಲವದಿತಿ ತದೇವೋಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಪಕಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ನಿತ್ಯಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತಯೋಪಾಸನಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾತ್ ಮನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದನ್ಯತ್ರೈವ ಮನೋವಿಕಾರತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಾನುವೃತ್ತಮನಃಪ್ರಚುರತ್ವೇ ಮನಃಪ್ರಧಾನತ್ವೇ ವಾ ‘ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರಣಯಂತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚೋದಕಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಣಯನಾಂತರ ಇವ ವೃತ್ತಿಸಂಭವೇನ ಜೀವಲಿಂಗಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯೋಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಲಿಂಗಸಮರ್ಪಿತೋ ಜೀವ ಏವೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ –
ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೋಪದೇಶತಃ ।
ಕ್ರತೌ ತದೇವಾನ್ಯಾರ್ಥಮುಪಾಸ್ಯಂ ಪ್ರಮಿಮೀಮಹೇ ॥
‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮವಾಕ್ಯೇ ತಾವತ್ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಪಂಚೇ ‘ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತೀದಂಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕೃತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಇದಮಿತ್ಯೇತದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣಂ , ನ ತು ಸರ್ವಸ್ಯ ; ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ , ‘ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯೇತಾವತೈವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಕೃತತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರಲಾಭಃ । ಸ ಚ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನೇನಾಧಿಕಾರಃಸ್ವಾನರ್ಥಕ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ಕ್ರತೌ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಲಿಂಗಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಸ್ವಯಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ತದೇವ ಪ್ರಕರಣಸಮರ್ಪಿತಮನನ್ಯಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯಾಮಃ ।
ನನು ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶಮವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ತದನುಮತ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಂ ‘ಯದ್ಯಪಿ ಶಮವಿಧಿವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಕಥಮನನ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ತಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಪಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ಸತ್ಯಮ್ । ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುಕರ್ಷಣಾರ್ಥೇದಂವಿಶೇಷಣಬಲಾದುಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥೇನಾಪಿ ತೇನ ಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ಶಮವಿಧೇಃ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ಅರ್ಥಸಮರ್ಪಣರೂಪ ಉಪಕಾರಃ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದನುಮತಿಃ , ನ ತು ಶಮವಿಧಿಶೇಷತಯಾ , ‘ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಮ್’ ಇತ್ಯೇತಾವತೈವ ಶಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವಸಂಭವೇನ ತದರ್ಥತ್ವೇ ‘ಇದಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ।
ನನು ಶಮವಿಧಿಸ್ತುತೌ ‘ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಮ್’ ಇತಿ ಧೀರಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ಉಪಾಸ್ಯಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃಸ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ತಜ್ಜತ್ವಾದಿಕಂ ಪರಂಪರಯಾ ಹೇತೂಕೃತ್ಯ ತದ್ಧೇತುಕಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಶಾಲಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕಥಂ ತೇನ ಶಮವಿಧೇರುಪಕಾರಸಿದ್ಧಿಃ ? ಸತ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಮಪ್ಯರ್ಥಾಲ್ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ತೇನ ತಸ್ಯೋಪಕಾರಸಿದ್ಧಿಃ ।
ನನು ‘ಯದ್ಯಪಿ ಶಮವಿಧಿವಿವಕ್ಷಯಾ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಶಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮೇವ ಭಾಷ್ಯಕೃದಭಿಮತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಕಥಂ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೋಪಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ? ತತ್ಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಶ್ರುತಾವಿದಂಶಬ್ದ ಏವ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವಿವ ಸರ್ವವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ – ಅತ್ರೇದಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುಕರ್ಷಣಾರ್ಥತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಸಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಪ್ರಪಂಚಸ್ವರೂಪಾನುವಾದಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಭಾಷ್ಯಕೃತೋಽಭಿಸಂಧಿಃ । ಅತ ಏವ
ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೧೦) ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತೌ ವಿವದಮಾನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪನೇನ ತತ್ರ ತದನುವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ತಸ್ಯಾಮೇವ ಹೇತ್ವಂತರಮುಕ್ತಂ ‘ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಃ ; ಪರಸ್ಯಾಮಪಿ ಹಿ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಮನುವರ್ತಿಷ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ । ಅನೇನ ಹಿ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯೇನ ಪರತ್ರಾಪ್ಯನುವೃತ್ತಿರತ್ರಾನುವೃತ್ತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಾ । ಸಾ ಕಥಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಮನಂಗೀಕುರ್ವಾಣಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ಯದ್ಯತ್ರ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುಕರ್ಷಣೈಕಪ್ರಯೋಜನೇದಂವಿಶೇಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಾಶ್ರೀಯತೇ ? ಭಾಷ್ಯೇ ಶಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತು ಶಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ಪ್ರೌಢಿವಾದಃ । ಪ್ರೌಢಿವಾದತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯ ಏವ ‘ಯದ್ಯಪಿ’ ಇತ್ಯನೇನ ಧ್ವನಿತಮ್ ।
ತತ್ರಾಯಂ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ – ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಮವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದೇ ಪರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತದ್ಗುಣಕತಯೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಂ ಭವತಿ , ನ ಜೀವಃ ; ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಾನಾಂ ಜೀವಪರ್ಯವಸಾನೇ ಹೇಯಗುಣತ್ವಾದ್ಧೇಯಗುಣಾನಾಂ ಚಾತ್ರೈವ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇನ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುದ್ಧತಯಾ ಅನುಪಾಸನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ‘ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿನ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತಃಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನೋಪಾಸಕೋ ಯದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯೋಪಾಸ್ತೇ , ತದ್ಗುಣಕಃ ಸ್ವಯಂ ಪರತ್ರ ಭವತೀತಿ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಕಥಂ ತದ್ಗುಣೋಪಾಸನಾಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವಯಂ ತದ್ಗುಣಕಃಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಯಾಮ್ ‘ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯಃ ಪುರುಷ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನ ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ರತುಶಬ್ದಿತಧ್ಯಾನಪ್ರಧಾನೋ ಜೀವಃ , ನ ತೂಪಾಯಾಂತರಪ್ರಧಾನಃ ಅತೋ ಧ್ಯಾನಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ತದ್ಗುಣಕಃಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯುಪಪತ್ತಿರಪಿ ದರ್ಶಿತಾ । ಏವಂ ಸೋಪಪತ್ತಿಕಮತ್ರೈವ ದರ್ಶಿತಸ್ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೋಽತ್ರಾನುಪಕುರ್ವನ್ ವಿಪರೀತಾರ್ಥತಾಮಾಪದ್ಯತೇ ಚೇತ್ ಕ್ವಾನ್ಯತ್ರೋಪಕುರ್ಯಾತ್ ? ಏವಮಪ್ಯತ್ರ ನಾದರಣೀಯಸ್ಸ್ಯಾದನ್ಯತ್ರೈವೋಪಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ಯದ್ಯತ್ರ ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಜೀವ ಏವಾಹತ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಾ ಹಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವತ್ ಸಾಂಸಾರಿಕಹೇಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಜೀವವಿಷಯಾಽಪ್ಯೇಷಾ ವಚನಬಲಾತ್ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಸಂಪಾದಕಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ಭವೇತ್ , ನ ತು ತತ್ರ ಜೀವಃ ಸ್ವಶಬ್ದೋಪಾತ್ತೋಽಸ್ತೀತಿ ।
ನನು ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಷೂಪದಿಶ್ಯಮಾನೇಷು ಬ್ರಹ್ಮ ಕೇನೋಪಾಯೇನ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಂ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್ ; ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯಥಾ ವಿಶ್ವಜಿದ್ವಿಧಿನಾ ತಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾವಗತಾವಿಷ್ಟವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸರ್ವಾಭಿಲಷಿತಸ್ವರ್ಗಇಷ್ಟವಿಶೇಷತಯಾ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತೋ ಭವತಿ , ತಥೋಪಾಸನಾವಿಧಿನಾ ಸಾಮಾನ್ಯತ ಉಪಾಸ್ಯಸಿದ್ಧೌ ತದ್ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ವರಸವಿಷಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸರ್ವಾಭಿಲಷಿತಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯವಿಶೇಷತಯಾ ಸಮನಂತರಪ್ರದರ್ಶಿತತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯವಿದಾಂ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಂ ಭವತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ವರಸವಿಷಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಪರಿಗ್ರಹೇ ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೋಽನುಸೃತೋ ಭವತಿ , ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯಶ್ಚ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯಾತ್ ಬಲೀಯಾನ್ , ತಥಾಽಪ್ಯತ್ರ ಹೇಯಗುಣಜೀವೋಪಾಸನಾಪರ್ಯವಸಾಯಿತಯಾ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾದ್ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯಾತ್ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಪರ್ಯವಸಾಯಿತಯಾ ಸಪ್ರಯೋಜನೋ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ ಸ ಏವಾತ್ರಾನುಸರಣೀಯಃ । ಯದ್ವಾ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಮನಸ್ಸಂಬಂಧಾದಿಪ್ರಸಿಧ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತೇಽಪಿ ಜೀವೇ ಹೇಯಗುಣೇ ಪರ್ಯವಸಾನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತಯಾ ಶಮವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತತೋಪಪಾದನೀಯಾ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ತತ್ರ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೇನ ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತಾವಗಮಾತ್ ಶಮವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽಪಿ ಜೀವಪರೋಽಸ್ತು – ಇತಿ ; ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಲಂಬನತಯಾ ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಥಮಂ ಬುಧ್ಯವತಾರಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾನ್ವೇತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾನನ್ಯಾರ್ಥತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರಪರಂ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲು’ ಇತ್ಯಾದಿಕಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ , ಸರ್ವತ್ರ. ‘ಸರ್ವಂ ಖಲು’ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ , ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ – ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸರ್ವಂ ಖಲು’ ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಶಮವಿಧಿಶೇಷ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಕೃತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ , ಸರ್ವತ್ರ. ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷೂಪಾಸಕಾಭಿಲಷಿತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನೋಪಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತಯೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮೇ ಪಕ್ಷೇ ಅರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ತು , ಸರ್ವತ್ರ. ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ , ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘ಪ್ರಾಣಶರೀರ’ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೇನ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಪರಾಮೃಶ್ಯೋಪಾಸ್ಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ಜೀವಪರಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇ ತು , ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಲಂಬನತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಾಸ್ಸರ್ವಾ ಅಪಿ ಯೋಜನಾಃ ‘ಯತ್ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಲಂಬನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಗರ್ಭೀಕೃತಾಃ ।೧.೨.೧।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಯಥಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಗುಣಾ ನ ಜೀವೇ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾನುಕೂಲಾ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ । ತಥಾ ಹಿ – ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಮ್ ;
ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೪.೫) ನ್ಯಾಯೇನ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾತ್ । ತತ್ತಾವನ್ನೋಪಾಸಕೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯಮ್ ;
ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರಾಧಿಕರಣ(ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೪.೭) ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾತ್ । ಸರ್ವಕಾಮತ್ವಂ ಸರ್ವಂ ಕಾಮಯತ ಇತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪಪದೇ ಅಣ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತಯಾ
‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’(ತೈ.ಉ.೨.೬.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಸರ್ವವಿಷಯಕಾಮನಾವತ್ತ್ವಮ್ । ತದಪಿ ತಥೈವ । ಕಾಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಕಾಮಾ ಇತಿ ಕಾಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೋಗಪರತಯಾ ಸರ್ವಭೋಗಶಾಲಿತ್ವಂ ತದಿತಿ ಚೇತ್ । ತತ್ ಸರ್ವಭೋಗಾಶ್ರಯಸಕಲಜೀವತಾದಾತ್ಮ್ಯನಿರ್ವಾಹ್ಯಮಿತಿ ತದಪಿ ನೋಪಾಸಕೇನ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಾನುಭವಸಮಯೇಽಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಽವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವಃ ಅವಿದ್ಯಾ ಚ ವ್ಯಾಪಿನೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಗುಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏತೇನ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾಣೀಯಸ್ತ್ವೇ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ।
‘ಅವಾಕೀ’(ಛಾ.ಉ.೩.೧೪.೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯೋಪಲಕ್ಷಿತಸಕಲೇಂದ್ರಿಯರಾಹಿತ್ಯಂ ತು ಸಗುಣಫಲಾನುಭವಸಮಯೇ ಭೋಗಾನ್ ಭುಂಜಾನಸ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ನೋಪೇಕ್ಷಿತಮ್ । ವಿಷಯಸ್ಪೃಹಾರಾಹಿತ್ಯರೂಪಮನಾದರತ್ವಮವಾಪ್ತಸಕಲಕಾಮತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ನ ಸಂಭವತಿ । ನನು ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಕಮುಪಾಸ್ಯಗುಣನಿರ್ದೇಶಪರಂ ಮಾ ಭೂತ್ , ಕೇವಲಮುಪಾಸ್ಯಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಕಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ವಾಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದೀನಾಂ ದ್ವಿಃ ಪಾಠೇನಾಭ್ಯಾಸಾವಗತತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಭಾವಾನಾಮುಪಾಸ್ಯಬಹಿರ್ಭಾವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ವಾಕ್ಯಶೇಷನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಗುಣೇಷೂಪಾಸ್ಯತಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತೇಷು ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಪುನಃ ಪಾಠಸ್ಯ ಗುಣಾಂತರಪರಿಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೌಚಿತ್ಯೇನ ತೇಷಾಮೇವೋಪಾಸ್ಯಗುಣತ್ವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ , ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ಮನಸ್ಸಂಬಂಧಾದಿಪರ್ಯವಸಿತಾನಾಮುಪಾಸಕಸ್ಪೃಹಣೀಯಗುಣತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ವಿವಕ್ಷಿತಗುಣೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ೨।
ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ – ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾ ಯೇ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯಃ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾನುರೋಧಿನಃ ಸ್ಪೃಹಣೀಯಗುಣಾ ಇತ್ಯೇತದುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ಸಗುಣೋಪಾಸನಾಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಭೋಗ್ಯಭೋಗೋಪಕರಣಾನಿ ಯಾನಿ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಾನ್ಯರಣ್ಯಾ (ಅರ್ಣವಾ)ದೀನಿ ಯಾನಿ ಚ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಾಧ್ಯಾನಿ ಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪಾನಾದೀನಿ ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸ್ವಾಪ್ನಪದಾರ್ಥವನ್ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಾಣ್ಯೇವ । ಯಥಾ ಚೈತತ್ತಥಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಭಾಷ್ಯೇ ದಹರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ‘ಯ ಇಮೇಽರ್ಣವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಶ್ಚ ಪಿತ್ರಾದಯೋ ಭೋಗಾಸ್ತೇ ಕಿಂ ಪಾರ್ಥಿವಾ ಆಪ್ಯಾಶ್ಚ ಯಥೇಹ ಲೋಕೇ ಅರ್ಣವವೃಕ್ಷಪೂರ್ಮಂಡಪಾದ್ಯಾಃ , ಆಹೋಸ್ವಿನ್ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಾ ಇತಿ । ಕಿಂಚಾತಃ । ಯದಿ ಪಾರ್ಥಿವಾ ಆಪ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲಾಸ್ಸ್ಯುಃ ಹೃದ್ಯಾಕಾಶೇ ಸಮಾಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪುರಾಣೇ ಚ ಮನೋಮಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಽರ್ಣವಶರೀರಾದೀನೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ತಸ್ಮಾನ್ಮಾನಸಾ ಏವ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾ ಅರಣ್ಯಾದಯಸ್ಸಂಕಲ್ಪಜಾಶ್ಚ ಪಿತ್ರಾದಯಃ ಕಾಮಾ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಭೋಗವದಶುದ್ಧಿರಹಿತತ್ವಾತ್ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸಂಕಲ್ಪಜನ್ಯಾ ಇತಿ ನಿರತಿಶಯಾಸ್ಸತ್ಯಾಶ್ಚೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಭವಂತಿ’ ಇತ್ಯಂತೇನ ಭಗವತ್ಪಾದೈರೇವ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ । ತ ಇಹ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾಃ ಪದಾರ್ಥಾ ಮನೋವಿಕಾರತ್ವಾನ್ಮನೋಮಯಾ ಇತಿ ಸರ್ವವಿಕಾರಾಭಿನ್ನಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽಪಿ ಮನೋಮಯಃ । ಅತ ಏವ ವಿಕಾರಾದಿವಾಚಿಮನೋಮಯಶಬ್ದೋ ಜೀವ ಏವ ಸಮವೇತಾರ್ಥೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥೋ ಭಾಮತೀಗ್ರಂಥಃ ‘ತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತಯಾ ವಿಕಾರಾಣಾಂಚ ಸ್ವಕಾರಣಾದಭೇದಾತ್ತೇಷಾಂಚ ಮನೋಮಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತಿ । ಏವಂಚ ಮನೋಮಯತ್ವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕದಿವ್ಯಭೋಗಸಂಪನ್ನತ್ವರೂಪಮುಪಾಸಕಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಗುಣೋ ಭವತ್ಯೇವ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಃ ಶರೀರಾಣಿ ಶರೀರವನ್ನಿಯಮ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಶರೀರತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಶ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವರೂಪಮ್ । ತದಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ಪೃಹಣೀಯಮೇವ ;
‘ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಂತಕಾಲೇ’(ಮಹಾನಾರಾ.೧೦.೬) ‘ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತೇ ಸರ್ವೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇಣ ಸಹ ಮೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಾಮಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾಪರಾಣಾಮಪೇಕ್ಷಿತೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಚಿತ್ತವಶೀಕರಣಸ್ಯೋಪಾಯತ್ವಾತ್ ।
‘ಏಕವಚನಮುತ್ಸರ್ಗತಃ ಕರಿಷ್ಯೇ’(ಮಹಾಭಾಷ್ಯ) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಕರಣೇ ತಲ್ಲಭ್ಯಂ ವಶ್ಯವಾಯುತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ಪೃಹಣೀಯಮೇವ ; ವಾಯುಜಯಸ್ಯ ಮನೋವಶೀಕರಣೋಪಾಯತ್ವೇನ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಭಾರೂಪತ್ವಂ ನಿರ್ಮಲಚೈತನ್ಯಲಕ್ಷಣದೀಪ್ತಿಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಉಪಾಸಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಪರಿಗೃಹೀತವಿಗ್ರಹೋಪಾಧಿಕದೀಪ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ವಾ । ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಮುಕ್ತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣನಿರ್ವಾಹಕಮಮೋಘಸಂಕಲ್ಪತ್ವಮ್ । ಆಕಾಶಾತ್ಮತ್ವಂ ‘ಆಕಾಶ ಇವ ಪಂಕೇನ ನ ಸ ಪಾಪೇನ ಲಿಪ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧನಿರ್ಲೇಪತ್ವಮ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಂ
‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಸ್ಸಮುತಿಷ್ಠಂತಿ’(ಛಾ.ಉ.೮.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮನೋಮಯಪಿತ್ರಾದಿಸಕಲಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ । ಸರ್ವಗಂಧತ್ವಂ ಸರ್ವರಸತ್ವಂ ಚ ಭೋಗ್ಯತಯಾ ಸಕಲಶುಭಗಂಧರಸವತ್ತ್ವಮ್ , ಯಸ್ಯ ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನುವತಾ ವಿದುಷಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ
‘‘ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಗಂಧಃ ಪ್ರವಿಶತಿ , ತಂ ಬ್ರಹ್ಮರಸಃ ಪ್ರವಿಶತಿ’(ಕೌ.ಉ.೧.೫) ಇತಿ ।
‘ಸರ್ವಮಿದಮಭ್ಯಾತ್ತ’(ಛಾ.ಉ.೩.೧೪.೨) ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಸಕಲಗುಣಾಭಿವ್ಯಾಪ್ತಿಮತ್ತ್ವಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇತದನುಕ್ತಸಿದ್ಧಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಪುನಃ ಪಾಠಸ್ಯ ಪರಿಸಂಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾಸ್ಸರ್ವೇಽಪಿ ಗುಣಾ ಉಪಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮ್ । ತೇನ ಪುನಃ ಪಾಠಃ ಕೇವಲಮಾದರಾರ್ಥೋ ನ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಸರ್ವರಸಾಂತಾಸ್ಸರ್ವೇಽಪಿ ಗುಣಾ ಉಪಾಸ್ಯಾಸ್ತದನಂತರಗುಣಾಸ್ತ್ವವಿರುದ್ಧಾ ಏವೋಪಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ಚ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅತೋ ನ ಕಿಂಚಿದನುಪಪನ್ನಮ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ’ ‘ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಧರ್ಮಪದಮಪ್ರಯುಜ್ಯ ಗುಣಪದಗ್ರಹಣಂ ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತವಿಶೇಷಣಂ ಚ ಮನೋಮಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಯತ್ನೇನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾನುಗುಣಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುತ್ವೇನೋಪಾತ್ತಮ್ । ಯತ ಏವ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯಃ ‘ಸರ್ವಮಿದಮಭ್ಯಾತ್ತ’ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪುನಃಪ್ರತಿಪಾದನಫಲಾದುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ , ಅತಸ್ತೇ ಸಮನಂತರಪ್ರದರ್ಶಿತತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಸಾಫಲ್ಯಾಯ ಪರತ್ರೋಪಾಸಕಲಭ್ಯಗುಣತಯೈವೋಪಪಾದನೀಯಾಃ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಮಾತ್ರತಯೇತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಃ । ‘ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ’ ಇತಿ ಚಕಾರಸ್ಯ ತ್ವಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ – ಮನೋಮಯಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾರ್ಥೇಷು ಸ್ವಾರಸ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಕ್ರತುವಚನಾನುರೋಧಾದ್ಯತ್ನತಸ್ತತ್ಪರತಯೋಪಪಾದನೀಯಾ ಇತ್ಯೇತಾವದೇವ ನ । ಉಪಪದ್ಯಂತೇ ಚ ತೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾರ್ಥೇಷು ಸ್ವರಸತ ಏವ ನ ತು ಯತ್ನಮಪೇಕ್ಷಂತ ಇತಿ । ತಥಾ ಹಿ – ಮನೋಮಯಶಬ್ದಸ್ತಾವನ್ಮನೋವಿಕಾರಾರ್ಥಃ ; ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ತಸ್ಯ ತದರ್ಥತಯಾ ನಿರ್ಣೀತತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ । ಮನೋವಿಕಾರತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಕ್ಷಾದಸಂಭವತ್ ಮನೋವಿಕಾರವಸ್ತ್ವಭೇದೇನೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತಥಾಭೂತಂ ಚ ವಸ್ತು ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ; ವ್ಯಕ್ತಿವಚನಾನಾಂ ಸನ್ನಿಹಿತವಿಶೇಷಪರತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಸನ್ನಿಹಿತಾಶ್ಚೋಪಾಸಕಸಂಕಲ್ಪಸಾಧ್ಯಾಃ ಪಿತ್ರಾದಯೋ ಮನೋಮಯಾಃ ; ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ ಇತಿ ಲಿಙಾ ಉಪಾಸನಾಯಾ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವೇ ಬೋಧಿತೇ ಇಷ್ಟವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮುಪಾಸನಾಫಲತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ತೇಷಾಮಿಷ್ಟವಿಶೇಷತ್ವೇನಾನ್ವಯಾತ್ । ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತೇಷಾಂ ಪಿತೃಮಾತೃಭ್ರಾತೃಸ್ವಸೃಸಖಿಗಂಧಮಾಲ್ಯಗೀತವಾದಿತ್ರಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪಾನಾದಿರೂಪಾಣಾಂ ಸಾಮಸ್ತ್ಯಮೇವೋಚ್ಯತೇ ; ಅನಾದಿಜೀವಾವಿದ್ಯಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಯುಕ್ತತಯಾ ಕಿಂಚಿದವಚ್ಛೇದಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಅಥೈತಸ್ಯ ಹಾರ್ಯೋಜನಸ್ಯ ಸರ್ವ ಏವ ಲಿಪ್ಸಂತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಋತ್ವಿಕ್ಸಾಮಸ್ತ್ಯ ಇವ ಪ್ರಕೃತಮನೋಮಯಕಾರ್ಯಸಾಮಸ್ತ್ಯೇ ವೃತ್ತ್ಯೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸರ್ವಗಂಧಸರ್ವರಸಶಬ್ದಯೋರಪಿ ಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುಸಾರೇಣ ಉಪಾಸಕಪ್ರಾಪ್ಯಬ್ರಹ್ಮಗಂಧರಸಸಾಮಸ್ತ್ಯಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥೧.೨.೨॥
ಯದ್ಯೇವಮುಪಾಸಕಜೀವೇಽಪಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯ ಉಪಾಸನಯಾ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಮಾನಾಸ್ಸಂತೀತಿ ತತ್ರಾಪಿ ತೇಷಾಂ ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ ।೩।
ಯದ್ಯಪಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯೋ ಭಾವ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಜೀವೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದುಪಪದ್ಯಂತೇ , ತಥಾಪಿ ‘ಅವಾಕೀ’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಾ ಅನಿಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಯಃ ಕಥಮಪಿ ನೋಪಪದ್ಯಂತೇ । ತೇ ಹಿ ನೋಪಾಸನಾರ್ಥಮುಪಾತ್ತಾಃ , ಕಿಂತು ಘ್ರಾಣರಸನಭೋಗ್ಯಗಂಧರಸವತ್ತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತಾಮಿಂದ್ರಿಯವತ್ತ್ವಶಂಕಾಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಗಂಧರಸಾದಿಭೋಗಸಂಪತ್ತಯೇ ಸ್ವಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕಿಮಿತಿ ನ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಶಂಕಾಮಣೀಯಸ್ತ್ವೋಕ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಾಪಿತ್ವಾಭಾವಶಂಕಾಂ ಚ ನಿವರ್ತಯಿತುಮುಕ್ತಾಃ । ಅತಸ್ತೇ ನೋಪಾಸಕಪ್ರಾಪ್ಯಗುಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ ಇತಿ ತೇ ಜೀವೇ ನೋಪಪದ್ಯಂತ ಏವ । ಕಿಂಚ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾ ಏವ ಗ್ರಹೀತುಮುಚಿತಾಃ , ನ ತೂಪಾಸಕಗುಣಾ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ಸೂತ್ರೇ ತುಶಬ್ದೇನ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ತೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧಾಃ , ಜೀವೇ ತೂಪಾಸನಾಲಕ್ಷಣಹೇತುಸಾಧ್ಯಾಃ । ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯಧರ್ಮಗ್ರಹಣಸಂದೇಹೇ ಚ ಸಿದ್ಧಧರ್ಮಾ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ , ನ ತು ಸಾಧ್ಯಧರ್ಮಾ
ಇತ್ಯಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೨.೫) ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮೇಕಂ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಗ್ರಹಣೇನಾನನ್ಯಾರ್ಥತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರಾನುಗ್ರಹೇ ಬಹುವ್ರೀಹೇಃ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುಗ್ರಹೇ ಚ ಸಂಭವತಿ ತದ್ಬಾಧನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಪರಂ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಅತಶ್ಶಾರೀರ ಉಪಾಸ್ಯೋ ನ ಭವತಿ । (೧.೨.೩) ।
ಯದ್ಯಪಿ
‘ಏತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾ’(ಛಾ.ಉ.೩.೧೪.೪) ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಸಮಾನವಿಭಕ್ತಿಕಶಬ್ದರೂಪಶಬ್ದವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ , ತಥಾಽಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೃತಾರೂಪಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಾಧಕಫಲಾವಸ್ಥಾಭೇದೇನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಯೈಕಸ್ಯಾಮೇವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ
‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’(ಛಾ.ಉ.೩.೧೪.೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕತಾರೂಪಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಃ । ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನೇ ಚ ‘ಏತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯವಸ್ಥಾಭೇದೇನೋಪಪತ್ತಿಶಂಕಾ ಪರಿಹೃತಾ ಭವತಿ । ನ ತು ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಂ ಶಬ್ದವಿಶೇಷಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಯೋರ್ದ್ವಯೋರಪಿ ಪ್ರಥಮಾಂತೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತಯಾ ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಸೂತ್ರಮ್ । ತತ್ರ ವ್ಯಪದೇಶೋ ವಿಶಿಷ್ಟೋಽಪದೇಶಃ ಏಕಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವನಿರ್ದೇಶಃ । ಚಕಾರೋ ‘ನ ಶಾರೀರ’ ಇತಿ ಸಮನಂತರಸೂತ್ರಪ್ರಕೃತಾವಾಂತರಸಾಧ್ಯವಿಷಯತಯಾಽಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ‘ಅನುಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ತದ್ಧೇತುನಾ ಸಹ ಸಮುಚ್ಚಯಸೂಚನಾರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ‘ಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತ್ಯಪಿ ತತ್ರೈವ ಹೇತುಃ , ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ‘ರಾಹೋಶ್ಶಿರಃ’ ‘ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವದುಪಚಾರೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾನಿವರ್ತನಾಯ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದನಂತರಸೂತ್ರಾರ್ಥಸಾಹಿತ್ಯೇನ ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಮಿತಿ ತತ್ರೈವ ಚಕಾರಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ತತ್ಸಾಹಿತ್ಯೇ ಹಿ ಸ್ಮೃತಾವೀಶ್ವರಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ದೇಹಾಖ್ಯಯಂತ್ರಾರೂಢಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಜನಕತ್ವೇನ ಪ್ರಸಾದಾಯ ಶರಣೀಕರಣೀಯತ್ವೇನ ಚ ಜೀವಭಿನ್ನಸ್ಯೈವ ಹೃದಯೇ ಸ್ಥಿತಿಸಿದ್ಧೌ ತಸ್ಯೈವ ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾನ್ನೋಪಚಾರಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತಿ ತಚ್ಛಂಕಾವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಲಭ್ಯತೇ ।೧.೨.೪ , ೫ , ೬ ।
ಅಥ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಅಲ್ಪಾಯತನತ್ವಾಣೀಯಸ್ತ್ವಲಿಂಗವಿರೋಧಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ ॥೭॥
ಇಹೋಪಾಸ್ಯತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಭವತಿ
‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಹೃದಯೇಽಣೀಯಾನ್’(ಛಾ.ಉ.೭.೧೪.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತಾದಲ್ಪಾಯತನತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇ ಶಕ್ನೋತಿ ಮಾತುಮ್ । ನನು ತತ್ರ ಮಾತುಮಶಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ಗತತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ , ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಸರ್ವಗತತ್ವಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚಾನ್ಯಗತತ್ವಾವಿರೋಧೇನ ತದ್ಗತತ್ವಮಾತ್ರವಿಷಯೋಽಯಂ ‘ಅಂತರ್ಹೃದಯ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶೋಽಸ್ತು । ನ ಚ ‘ಅಪವರಕೇ ದೇವದತ್ತಃ’ ಇತ್ಯಾದವನ್ಯಗತತ್ವವಿರೋಧಿನ್ಯೇಕತ್ರ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿತ್ವ ಏವೇತ್ಥಂ ನಿರ್ದೇಶೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ।
‘ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾತ್ ಸ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್’(ಛಾ.ಉ.೭.೨೫.೧) ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ತದ್ವಸ್ತುಗತತ್ವಮಾತ್ರೇಽಪ್ಯೇವಂ ನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ಉಭಯಥೋಪಪನ್ನೋಽಪಿ ‘ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶೋಽಗ್ರಿಮಾಣೀಯಸ್ತ್ವೋಪನ್ಯಾಸೇನ ತತ್ರೈವ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿತ್ವವಿಷಯ ಇತ್ಯೇವಾವಗಮಾತ್ । ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥತಾಯಾಮೇವ ತಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಅಣೀಯಸ್ತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ವಿಧೇಯಸ್ಯ ಹೃದಯಾಯತನೇ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರೇ ಜೀವ ಏವ ಸಂಭವಾತ್ ; ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯವಿಧೇಯಾನುಸಾರೇಣೋದ್ದೇಶ್ಯೋಪಮರ್ದನಸ್ಯ ‘ಅಪ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮೇ ರಾಜನ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹ್ಣೀಯಾದಪ್ಯುಕ್ಥ್ಯೇ ಗ್ರಾಹ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ದೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ । ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಗತವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶೋ ‘ರಾಹೋಶ್ಶಿರ’ ಇತಿವದೌಪಚಾರಿಕೋ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಃ । ಉದಾಹೃತಸ್ಮೃತಿಸ್ತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯಾನ್ಯಗತತ್ವಾವಿರುದ್ಧಸರ್ವಗತತ್ವಮಾತ್ರವಿಷಯಾ ನಾಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾಣೀಯಸ್ತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಜೀವವಿಷಯತ್ವನಿರ್ಣಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಮೌಪಚಾರಿಕತ್ವಂ ನಿರೋದ್ಧುಮೀಷ್ಟೇ । ತಥಾ ಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೃಭಾವನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ಸಾಧಕಫಲಾವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ನೇತವ್ಯಃ । ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವಸ್ತ್ವೇಕಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧಃ ; ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದಿಷು ಸ್ವಾತ್ಮನಸ್ಸ್ವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಮಾನಗುಣತಯಾ ಜೀವ ಏವ ನೇತವ್ಯಮ್ । ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ತು ಶಮವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದತಯಾ ನೇತವ್ಯಃ । ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿರಪಿ ಪ್ರಕ್ರಂಸ್ಯಮಾನಪರಾಮರ್ಶಿತಯಾ ಉಪಪಾದ್ಯಃ । ಉಪಪಾದ್ಯೋಪಪಾದಕಭಾವೇನೋಪನ್ಯಸ್ತಯೋರಲ್ಪಾಯತನತ್ವಾಣೀಯಸ್ತ್ವಯೋರನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತಯಾ ತದನುಸಾರೇಣಾನ್ಯಥಾ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಾನಾಂ ಬಹೂನಾಮಪ್ಯನ್ಯೇಷಾಂ ನಯನಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಮಿಹಾಶಂಕಾ ।
ಅತ್ರಾಯಂ ಪರಿಹಾರಃ – ಭವೇದೇವಂ ಯದಿ ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಹೃದಯೇ’ ಇತ್ಯನೇನಾಂತರ್ಹೃದಯೇ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿತ್ವಮುಚ್ಯೇತ , ‘ಅಣೀಯಾನ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಚ ತದುಪಪಾದನಾಯ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ವರ್ಣ್ಯೇತ । ನ ತ್ವೇವಮ್ , ಕಿಂತು ಸರ್ವಗತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಸ್ಯೇವ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಸ್ಯಾಂತರುಪಾಸ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಂತಸ್ಸ್ಥಸುಷಿರಾವಚ್ಛೇದಕಮೇವ ಚ ತಸ್ಯಾಣೀಯಸ್ತ್ವಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಕುತೋಽಯಂ ನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ಚೇತ್ – ಸಮನಂತರಮೇವ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ । ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾಣೀಯಸ್ತ್ವಯೋರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ನೇತವ್ಯೇ ಹೃದಯೋಪಾಧ್ಯುಪಾದಾನಾತ್ ‘ಸೂಚೀರಂಧ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ವ್ಯೋಮಾಣೀಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರೇವಾಣೀಯಸ್ತ್ವಮನ್ಯೋಪಾಧಿಕಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತು ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಮ್ ।
ಕಿಂಚಾಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಜೀವಗತಮಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕತಯಾ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ , ಉತ ಸಮನಂತರೋಕ್ತಹೃದಯಸುಷಿರಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಗತಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಸಂಶಯೇ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲು’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ , ಸಿದ್ಧರೂಪಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ , ಕರ್ಮಕರ್ತೃಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೃಭಾವಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ ‘ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯೌಪಸಂಹಾರಿಕಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಗತಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಂ ತತ್ಕೃತಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚೋಪಾಸನಾರ್ಥತಯಾ ಗ್ರಹೀತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಮಲ್ಪಾಯತನತ್ವಮ್ । ‘ಅರ್ಭಕಸ್ಥತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯನುಕ್ತ್ವಾ ಓಕಶ್ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ವಾಚಕತ್ವಾಲ್ಲಘುತ್ವಾಚ್ಚಾಲ್ಪಪದಮೇವ ಪ್ರಯೋಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಶಂಕಾಂತರಮಪಿ ಸೂಚಯಿತುಮರ್ಭಕಪದಮ್ । ತೇನ ಹಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಆಯತನಾಲ್ಪತ್ವಮಿವ ಅರ್ಭಕಯತಿ , ಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೇತನಂ ಮೂಢಂ ಕರೋತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೇತನಮೋಹಕತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಅರ್ಭಕಯತೀತ್ಯರ್ಥೇ ‘ತತ್ಕರೋತಿ’ ಇತಿ ಣಿಚಿ ಪಚಾದ್ಯಚಿ ‘ಣೇರನಿಟಿ’(ಪಾ.ಸೂ.೬. ೪. ೫೧) ಇತಿ ಣೇರ್ಲೋಪೇ ಚ ಸತಿ ಅರ್ಭಕಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ । ತತಶ್ಚ ಯದ್ಯೇತದ್ಧೃದಯಾಯತನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವವದ್ದುಃಖಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಜ್ವಲಿತಗೃಹಾಂತರ್ಗತಯೋರ್ದ್ವಯೋರೇಕೋ ದಹ್ಯತೇ ನಾಪರ ಇತಿ ದೂಷಣಮತ್ರಾಭಿಸಂಹಿತಮ್ । ತತ್ರೈತದ್ವೈಷಮ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಜೀವೋ ದೇಹಾದ್ಯವಿವೇಕೋತ್ಥರಾಗದ್ವೇಷಮೂಲಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪರವಶ ಇತಿ ತಸ್ಯ ದುಃಖಾದಿಮತ್ತ್ವಮ್ , ಈಶ್ವರಸ್ತಥಾಭೂತೋ ನ ಭವತೀತಿ ತಸ್ಯ ದುಃಖಾದಿರಹಿತತ್ವಂಚೇತಿ । ನೈತದಪಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅವಿವೇಕಾಪಾದಕಸ್ಯ ಹೃದಯಗುಹಾವಚ್ಛೇದಸ್ಯ ದ್ವಯೋರಪ್ಯವಿಶೇಷೇ ಏಕಸ್ಯಾವಿವೇಕೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನಿಯಂತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾಂತರಮಪಿ ಗರ್ಭೀಕರ್ತುಮರ್ಭಕಪದಮ್ । ತದಿದಂ ಗೂಢಮಭಿಪ್ರಾಯಾಂತರಮುತ್ತರಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತೇ । ‘ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ’ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯಾಪದೇಶಾತ್ , ಹೃದಯೇ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿತ್ವರೂಪತಯಾ ಅಣೀಯಸ್ತ್ವೋಪನ್ಯಾಸೇನ ವಿಶಿಷ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಅರ್ಭಕತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಪದೇಶೋ ವಿಶೇಷೇಣಾತಿಶಯೇನಾಣೀಯಸ್ತ್ವರೂಪತಯೋಪನ್ಯಾಸಃ । ಪರಿಹಾರಾಂಶೇ ಏವಂ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ ಏವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾತ್ ಹೃದಯಾಯತನೇ ಅಣೀಯಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣಕತಯೋಪಾಸನೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಚಾಯೃ ಪೂಜಾನಿಶಾಮನಯೋಃ’ ಇತಿ ಧಾತುಃ । ‘ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ’ ಇತಿ ಚಕಾರೇಣೋಪಕ್ರಮಸ್ವಾರಸ್ಯಾದಿಕಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ೧.೨.೭।
ಅಥಾರ್ಭಕಪದೇನ ಕ್ರೋಡೀಕೃತಮಾಶಂಕಾಂತರಮುದ್ಘಾಟ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಸಂಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ ।೮।
ಜೀವಸ್ಯಾವಿವೇಕಾದಿದೋಷೇ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೋ ಹೃದಯಗುಹಾನುಪ್ರವೇಶೋ ನ ಪ್ರಯೋಜಕಃ , ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯಾರೂಪಃ , ಅಂತಃಕರಣರೂಪೋ ವಾ ಜೀವತ್ವೋಪಾಧಿರೇವ ;
‘ನ ತಂ ವಿದಾಥ ಯ ಇಮಂ ಜಜಾನಾನ್ಯದ್ಯುಷ್ಮಾಕಮಂತರಂ ಭವತಿ’(ತೈ.ಸಂ.೪.೬) ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’(ಬೃ.ಉ.೪.೩.೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತತಶ್ಚ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಹೃದಯಗುಹಾನುಪ್ರವೇಶೇ ಸಮಾನೇಽಪಿ ಜೀವೋಽವಿದ್ಯಾಽಂತಃಕರಣರೂಪೋಪಾಧಿಕೃತಾವಿವೇಕನಿದಾನಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪರವಶಃ , ಈಶ್ವರಸ್ತು ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕ ಇತಿ ವಿಶೇಷಸದ್ಭಾವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ದುಃಖಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರಜ್ವಲಿತಗೃಹಾಂತರ್ಗತಿಸಾಮ್ಯೇನಾನ್ಯವತ್ ಅಗ್ನಿಸ್ತಂಭನಕುಶಲೋ ಯೋಗಸಿದ್ಧೋಽಪಿ ದಹ್ಯತೇ , ಅನ್ಯಥೇಶ್ವರಸ್ಯ ದುಃಖಾದಿಮಜ್ಜೀವಾಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ದುಃಖಾದಿಭೋಗಪ್ರಸಂಗಂ ಕಿಮಿತಿ ನಾಶಂಕೇಥಾಃ ? ತದಾಶಂಕಾಯಾಮಪಿ ‘ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯೇವೋತ್ತರಮ್ । ಈಶ್ವರಸ್ಸ್ವಾಭಿನ್ನೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾದಿಕಲ್ಪಿತಭೇದೇ ಜೀವೇ ದುಃಖಾದಿಕಮುಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಾನವಶಾತ್ ಕಲ್ಪಿತಮವಭಾಸತ ಇತ್ಯೇತಜ್ಜಾನಾತೀತಿ ವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸ್ವಮುಖಾಭಿನ್ನೇಽಪಿ ದರ್ಪಣೋಪಾಧಿವಶಾತ್ ಭಿನ್ನೇ ಪ್ರತಿಮುಖೇ ದರ್ಪಣೋಪಾಧಿಕಂ ಮಾಲಿನ್ಯಂ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ ಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ಜಾನನ್ನನುಶೋಚತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ।
ಇದಮಧಿಕರಣಂ ಸ್ಪಷ್ಟಜೀವಲಿಂಗಮಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಚ । ಮನೋಮಯತ್ವಪ್ರಾಣಶರೀರತ್ವಾಲ್ಪಾಯತನತ್ವಾಣೀಯಸ್ತ್ವಾನಿ ಹಿ ಪ್ರಥಮಪಾಠಾದಿನಾ ಬಲವಂತಿ ಜೀವಲಿಂಗಾನಿ ಸ್ಪಷ್ಟಾನಿ । ನ ಚ – ಮನೋಮಯತ್ವಂ ಮನಸ್ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಂ , ತಚ್ಚ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತಾರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ ; ವಿಕಾರಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಮಯಟಸ್ಸಂಬಂಧಲಕ್ಷಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನೇಽಪ್ಯುಪಕರಣೋಪಕರಣಿಭಾವರೂಪಜೀವಗತಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತೀತೇಃ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ಚಕ್ಷುಷ್ಮಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವೇದ್ಯಘಟಾದಿಧೀಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಉದಾಹೃತಾಜ್ಜೀವಲಿಂಗಾದಪಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತಂ ತಜ್ಜತ್ವಾದಿಹೇತುಕಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಸಹಕೃತಂ ಸ್ಪಷ್ಟತರಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ವಿಷಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ‘ಮನೋಮಯಃ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲು’ ಇತ್ಯಾದಿತೋ ಭಿನ್ನವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಮನೋಮಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತೇರಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹಿ ‘ದಿವಿ’‘ದಿವ’ ಇತಿ ವಿಭಕ್ತಿಭೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿಚ್ಛೇದಕಶಂಕಯಾ ಅಸ್ಪಷ್ಟಗಾಯತ್ರೀಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣಮತ್ರೈವ ಪಾದೇ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಾದೇಽಪಿ ಸಂಗತಿಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ ॥ ೧.೨.೮॥
ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಾಧಿಕರಣಮ್
ನನು ಮಂತ್ರೇ ಮುಖ್ಯ ಓದನೋ ನ ಶ್ರುತಃ ಯೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧೀ ಅತ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋರೋದನತ್ವರೂಪಕಮಾತ್ರಂ ಕೃತಮ್ । ನ ಚೋಪಚರಿತೌದನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿನಾ ತದ್ಭೋಕ್ತ್ರಾ ಭಾವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಓದನಭೋಕ್ತಾರಂ ಪ್ರತ್ಯೇವಾನೋದನಯೋರೋದನತ್ವರೂಪಕಮವಕಲ್ಪತೇ । ತತಶ್ಚ ಯಥಾ ‘ಯಸ್ಯ ಮೃಗಯಾವಿನೋದಿನೋ ಮೃಗಾಃ ಪರನರಪತಯ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಮೃಗೇಷು ಮೃಗತ್ವರೂಪಕೇ ವಸ್ತುತೋ ಮೃಗಹಂತಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವ ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧೀ ಪ್ರತೀಯತೇ , ನ ತು ಶ್ರೋತ್ರಿಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ , ಏವಮತ್ರಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ ; ತಥಾ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ‘ತ್ವತ್ಕೃಪಾಣಭುಜಂಗಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಂ ವಿದ್ವಿಷತಾಂ ಯಶಃ’ ಇತ್ಯತ್ರೋಪಚರಿತಕ್ಷೀರಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿನಿ ಕೃಪಾಣೇ ತತ್ಪಾತೃತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅವಶ್ಯಂ ತಾವದಿಹಾನೋದಾವಿಷಯೇಣೌದನಶಬ್ದೇನ ವಾಚ್ಯಗತಂ ಕಂಚಿತ್ ಗುಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವರ್ತಿತವ್ಯಮ್ । ತದಿಹ ಭೋಗ್ಯತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಗುಣೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಧಿನೋ ‘ಯಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪದೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರತೀತಿರನಿವಾರ್ಯಾ । ‘ತ್ವತ್ಕೃಪಾಣಭುಜಂಗಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣೇಽಪಿ ಕೃಪಾಣೇ ಸಮಾರೋಪಿತತತ್ಪಾತೃತ್ವಪ್ರತೀತಿರಸ್ತ್ಯೇವ । ಅತ ಏವ ತದನ್ವಯಸಿದ್ಧಯೇ ಕೃಪಾಣಸ್ಯ ಭುಜಂಗತ್ವರೂಪಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ಯತ್ರ ತನ್ನ ಕ್ರಿಯತೇ ‘ಕರವಾಲಸ್ಯ ತೇ ವೀರ ಕ್ಷೀರಂ ವಿದ್ವಿಷತಾಂ ಯಶಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ರಾಪಿ ಭುಜಂಗತ್ವಪ್ರತೀತಿರಸ್ತೀತ್ಯೇಕದೇಶವಿವರ್ತರೂಪಕಮಾಲಂಕಾರಿಕೈರಿಷ್ಯತೇ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ಕೃಪಾಣಭುಜಂಗಗತಪಾತೃತ್ವವದುಪಚರಿತೌದನಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿಗತಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಾರೋಪಿತಮೇವ ಸ್ವೀಕರಣೀಯಮಿತಿ ಫಲತಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧೀ ಅಭೋಕ್ತೈವ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಥಾ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ‘ಯಾವನಾಲಭೂನಿವಾಸಿನಾಂ ಶಾಲ್ಯೋದನಶ್ಶರ್ಕರಾಽಪೂಪಃ’ ಇತಿ ರೂಪಕೇ ಉಪಚರಿತಾಪೂಪಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿನೋಽನುಪಚರಿತತದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಉಭಯಥಾ ದರ್ಶನೇ ಸತಿ ಅತ್ರ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನಾನಾರೋಪಿತಸ್ಯೈವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವೀಕರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಏವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವಾಮೃಗೇಷು ಮೃಗತ್ವರೂಪಣೇ ವಸ್ತುತೋ ಮೃಗಹಂತಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪತರೌ ।
ನನ್ವೋದನಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಕತ್ವೇ ಭವತು ನಾಮೈವಮ್ । ತೇನ ವಿನಾಶ್ಯತ್ವಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಮ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯತೃತ್ವಂ ವಿನಾಶಕತ್ವರೂಪಂ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ತು ಪರಸ್ಮಿನ್ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಗೌಣತ್ವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಗುಣಮಪಹಾಯಾಸಾಧಾರಣಗುಣೇನ ನಿರ್ವಾಹ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ‘ಅಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕಃ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದೇನ ಪೈಂಗಲ್ಯಾದೇರಿವ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೇರುಪಸ್ಥಿತಿರಸ್ತಿ । ಅತ ಏವ ‘ಪ್ರೈತು ಹೋತುಶ್ಚಮಸಃ ಪ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರೋದ್ಗಾತೄಣಾಂ ಪ್ರ ಯಜಮಾನಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಧ್ವರ್ಯುಪ್ರೈಷೇ ಉದ್ಗಾತೃಶಬ್ದಸ್ಯ ಬಹುವಚನಾನುರೋಧೇನ ರೂಢಿಪೂರ್ವಕಲಕ್ಷಣಯಾ ಬಹುಷು ವೃತ್ತೌ ವಕ್ತವ್ಯಾಯಾಂ ಷೋಡಶರ್ತ್ವಿಕ್ಸಾಧಾರಣಾಕಾರಂ ವಿಹಾಯ ವಿಶೇಷಾಕಾರೇಣೋದ್ಗಾತೃಗಣಮಾತ್ರಲಕ್ಷಣಾ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ನಿರ್ಣೀತಾ । ತದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋರೋದನತ್ವಸ್ಯಾತ್ಯಂತವಿಶೇಷಾಕಾರಸ್ಯ ಭೋಜ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬಾಧೇಽಪಿ ಭೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಬಾಧಾತ್ತದೇವೌದನಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಜೀವವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಿಯಯೋರ್ಭೋಜ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ತದೇವ ವಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಮಿತಿ ಸರ್ವಧಾ ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯತ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮೇವ ನ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮ್ । ಏವಂಚ ಭೋಕ್ತೃತಯಾ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತಯಾ ಮೃತ್ಯುವಶ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮೃತ್ಯೋರಬಾಧಕತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತದುಪಸೇಚನತ್ವವರ್ಣನಂ ನೇತವ್ಯಮ್ ।
ನನು ಉಪಸೇಚನಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಸಾಧಾರಣಮಬಾಧಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ನ ಲಕ್ಷಣೀಯಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವಯಮದ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಸತಿ ಅನ್ಯಾದನಹೇತುತ್ವಮ್ । ತತ್ತ್ವದನಂ ಸಂಹಾರೇ ಇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷ ಏವ ಘಟತೇ । ತೇನ ಮೃತ್ಯೋರಪಿ ಸಂಹಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಭೂತವರ್ಗಸಂಹಾರೇ ಮೃತ್ಯೋರ್ದ್ವಾರತ್ವೇನಾನ್ಯಸಂಹಾರಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ , ನ ತ್ವದನಂ ಭೋಗ ಇತಿ ಜೀವಪಕ್ಷೇ ; ಮೃತ್ಯೋರಭೋಗ್ಯತ್ವಾದನ್ಯಭೋಗಾಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ । ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೌದನಶಬ್ದೋಪಚಾರನಿಮಿತ್ತಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನೋಪಸೇಚನಶಬ್ದೇ ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರಲಕ್ಷಕತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದತ್ತಾ ಜೀವ ಇತಿ । ಅಗ್ನಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣೋಪನ್ಯಸ್ತಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಅತ್ತಾ ಪರ ಏವ ; ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚರಾಚರಸ್ಯೌದನತಯಾ ಗ್ರಹಣೇನಾತ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಸಂಹರ್ತೃರೂಪತಾವಗಮಾತ್ । ನ ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನಚರಾಚರಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ । ನನು ಮಂತ್ರೇ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂಚರಾಚರವಿಷಯತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ? ಕಥಂಚೌದನಶಬ್ದಲಕ್ಷಣೀಯಭೋಗ್ಯಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯತ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ । ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋರ್ಮೃತ್ಯೋಶ್ಚ ತಾವದೋದನೋಪಸೇಚನಭಾವರೂಪಣಾದ್ದಧ್ಯನ್ನರೀತ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಮೃತ್ಯುಮಿಶ್ರಣಪ್ರತೀತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಚರಾಚರಾತ್ಮಕಂ ವಿನಾಶಿವಸ್ತುಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನತ್ವರೂಪಣಸನ್ನಿಧಾನಾದೇವೌದನಶಬ್ದೇನಾಪಿ ವಿನಾಶ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ಸ್ವಬುಧ್ಯುಪಸ್ಥಾಪನೀಯವಿಶೇಷಾಕಾರರೂಪಗುಣಗ್ರಹಣಾದಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಪದಾಂತರಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಾಪಿತಗುಣಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಲಾಘವೇನ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ತಸ್ಯ ಚ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ಚರಮಶ್ರುತೇನಾಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯಾಂತರ್ಗತಪದಾರ್ಥಾಂತರೇಣಾನುಪಸ್ಥಾಪಿತ ಏವಾಪೇಕ್ಷಿತೇ ತಸ್ಯ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ‘ಅಕ್ತಾಶ್ಶರ್ಕರಾ ಉಪದಧಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಧೇಯಸ್ಯಾಂಜನಸ್ಯ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ತೇಜೋ ವೈ ಘೃತಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ತುತಂ ಘೃತಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ನ ತು ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಕಲ್ಪನೀಯಂ ದ್ರವದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ನಿರ್ಣೀತಮ್ । ಏವಂಚೋಪಸೇಚನತ್ವರೂಪಣೇಽಪಿ ಸ್ವಯಮದ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಸತಿ ಅನ್ಯಾದನಹೇತುತ್ವಗುಣ ಏವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾವಗತೋ ನಿಮಿತ್ತತಯಾ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ।
ನನು ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಸಿದ್ಧಿಃ ? ಓದನಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತಸ್ಯ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪದಾರ್ಥಾಂತರೋಪಸ್ಥಾಪಿತಗುಣಲಕ್ಷಕತ್ವೇಽಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂಚ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಕೀರ್ತನಾತ್ತದುಪಸಿಚ್ಯಮಾನಂ ಸರ್ವಂ ತೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಶೂರ್ಪೇಣ ಜುಹೋತಿ ತೇನ ಹ್ಯನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಶೂರ್ಪಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಅನ್ನಕರಣತ್ವಕೀರ್ತನೇಽಪಿ ಯದ್ಯದನ್ನಕರಣಂ ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾನುಪಗಮಾತ್ । ‘ತತ್ರ ಶೂರ್ಪಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ನಕರಣತ್ವೇನ ಸ್ತುತಿಸ್ಸಂಭವತಿ । ಅನ್ನಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಶೂರ್ಪೇ ದರ್ವೀಪಿಠರಾದಿಷು ಚ ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್’ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಇಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಮೃತ್ಯುಮಿಶ್ರಣಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ವ್ಯರ್ಥಂಚ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣೋಪಪಾದನಮ್ । ಓದನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಹಾರ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಕತೋಪಪಾದನಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯತ್ತಾ ಸಂಹರ್ತೇತಿ ಸಿದ್ಧೌ ಶಬ್ದವೃತ್ತ್ಯಸಂಕೋಚಪ್ರಾಪ್ತಸರ್ವಕಲ್ಪಾನುಯಾಯಿಸಕಲಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಜಾತ್ಯಾಲಿಂಗಿತವ್ಯಕ್ತಿಸಂಹಾರಕತ್ವಲಿಂಗೇನೈವಾತ್ತುಃ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇತ್ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ಅತ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಪ್ಯೋದನಪದವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಪದಯೋರಪಿ ಲಕ್ಷಕತ್ವಮವಶ್ಯಂಭಾವಿ । ನ ಹಿ ಸ್ತ್ರೀಭೃತ್ಯಾದಿರೂಪತಯಾ , ಭಕ್ಷ್ಯತಯಾ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಿಯಯೋರೇವ ಭೋಕ್ತಾ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜೀವೋಽಸ್ತಿ , ನ ವಾ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತದುಭಯಮಾತ್ರಸಂಹರ್ತಾ , ನಚಾಧಿಕಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪ್ಯಧಿಕಸಂಹರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ತಿ । ಯದ್ಯೇತದುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಅಂತರಾದಿತ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಲೋಕಕಾಮವಿಶೇಷೇಶಿತೃತ್ವಶ್ರವಣವತ್ ವಿಶಿಷ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಸಂಹರ್ತೃತ್ವವರ್ಣನಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯೇತಾಪಿ । ನ ತ್ವೇತದುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ
‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’(ಬೃ.ಉ.೪.೪.೧೭) ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಯ ಪಂಚಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಾಧಾರ ಇತಿ ಕೀರ್ತನೇ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣೀಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಯಸ್ತಲ್ಲಕ್ಷಣೀಯಾ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯಂತೇ , ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಗ್ರಹಣಮಿತರೇಷಾಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ನ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಮಿತಿ ಉಪಲಕ್ಷಣೀಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಶ್ಚಾತ್ತನಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಕೀರ್ತನಾತ್ತದುಪಸಿಚ್ಯಮಾನಂ ಸರ್ವಮುಪಲಕ್ಷಣೀಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಕಿಂಚೌದನಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಹಾರ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಕತಾಸ್ಥಿತೌ ಯಚ್ಛಬ್ದಯೋಗೇನಾನುವಾದಕೇಽಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಸಂಹಾರ್ಯಸಮರ್ಪಕಸ್ಯ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ
‘ಸನ್ಮೂಲಾಸ್ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಸ್ಸದಾಯತನಾಸ್ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ’(ಛಾ.ಉ.೬.೮.೪) ಇತ್ಯಾದಿಪುರೋವಾದಾನುಸಾರೇಣ ಚರಾಚರಾತ್ಮಕಾವಿನಾಶಿಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಕತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮ್ । ನ ಚೈತದುಪಪಾದನಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ ; ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಂತರ್ಗತಸಕಲಜಗತ್ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಾಧಿಕರಣಜಗತ್ಕಾರಣಮಾಯಾಶಬಲೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಠವಲ್ಯಾಸ್ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯೋದಾಹರಣಮುಖೇನ ಪ್ರಸಾಧನಮೇವ ಹ್ಯಧ್ಯಾಯಶೇಷಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೋಪಕ್ರಮೇ ವರ್ಣಿತಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ಸಕಲಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಮಿಹ ಗೃಹ್ಯತೇ , ತದಾ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವ್ಯಷ್ಟಿಸಂಹಾರಕಃ ತಮೋಗುಣೋಪಾಧಿಕೋ ರೂಪವಿಶೇಷ ಇಹ ಅತ್ತಾ ; ‘ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸಃ’ ಇತಿ ತು ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರೂಪಸ್ಸಕಲಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಕಾರೀ ಮಾಯಾಶಬಲಿತಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಶಂಕಯಾ ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರದಿದರ್ಶಯಿಷಿತಃ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸೂತ್ರಕೃತಾಽಪಿ ‘ಸರ್ವಗ್ರಹಣಾತ್’ ಇತಿ ಲಘುನಿ ಸೂತ್ರೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋಸ್ಸಾಮಸ್ತ್ಯಮಾತ್ರಂ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಯಾ ಜಗತ್ಕಾರಣೋಪಲಕ್ಷಿತಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರದಿದರ್ಶಯಿಷಿತಃ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಪದಯೋರ್ನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಚರಾಚರೋಪಲಕ್ಷಕತ್ವಸೂಚನೇನ ತಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾಯ ‘ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಕೃತಮ್ । ಅತ ಏವ ಇದಮಧಿಕರಣಮಪ್ಯರ್ಥವತ್ ; ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರೂಪೇ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಹ್ಯತ್ರಾತ್ತುರ್ಜೀವತ್ವೇಽಪಿ ‘ಯತ್ರ ಸ’ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ವರ್ಣ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇದೇವೇತಿ ತಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಾಧನಂ ವ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಮೃತ್ಯುಕಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚರಾಚರಸ್ಯ ಸಂಹಾರ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ತತ್ಸಂಹರ್ತೃರೂಪೋ ‘ಯತ್ರ ಸ’ ಇತಿ ಶುದ್ಧೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ವರ್ಣ್ಯಮಾನೋಽತ್ತಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್ ॥೧.೨.೯॥
ಪ್ರಕರಣಂ ತಾವದಿದಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ
‘‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’(ಕ.ಉ.೧.೨.೧೪) ಇತ್ಯಾದಿತತ್ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರರೂಪತ್ವಾತ್ , ‘ನ ಜಾಯತೇ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಗತವಿಪಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತವಿವಿಧದರ್ಶಿತ್ವರೂಪಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಲಿಂಗಾತ್ , ‘ತಮಕ್ರತುಃ ಪಶ್ಯತಿ ವೀತಶೋಕಃ’ ‘ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ’ ಇತಿ ತದನಂತರಾಮ್ನಾತಶೋಕತರಣಹೇತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಷಯತ್ವಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಲಿಂಗಾಚ್ಚ । ತತ್ರ ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪ್ರಸಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಜನನಮರಣಹಂತೃತ್ವಹಂತವ್ಯತ್ವಾನಾಂ ಜೀವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಸಕ್ತಾನಾಂ ನಿಷೇಧಃ , ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಿಪಶ್ಚಿತ್ವಾದಿಗುಣಕೋಽಯಂ ಜೀವಾತ್ಮನಾಽಪಿ ನ ಜನನಮರಣಹಂತೃತ್ವಹಂತವ್ಯತ್ವಭಾಕ್ ಹಂತೃತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನೀ ಪರಮಿತಿ । ನ ಹಿ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಪೃಗೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ; ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಜೀವವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೈವ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಜೀವಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಪರ್ಯಂತಂ ನಯನಾತ್ । ಇದಂ
ಚಾನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೪.೧)~ ಸ್ಫುಟೀಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನಕ್ರೋಡೀಕೃತಸ್ಯ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಜೀವಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ತದಸಂಸಾರಿರೂಪಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಪ್ರಕರಣ ಏವ ಜೀವಾತ್ಮನಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಗತಜನನಮರಣಾದಿಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಥಮಮುಕ್ತ್ವಾ ತದನಂತರಂ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನಕ್ರೋಡೀಕೃತಮಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ‘ಅಣೋರಣೀಯಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತ ಇತಿ ನ ಕಾಚಿದಸಂಗತಿಃ । ಏವಂಚ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾತ್ , ‘ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ’ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾವಗತದುರ್ವಿಜ್ಞಾನತ್ವಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ‘ಯತ್ರ’ ಇತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ಶುದ್ಧ ಇತಿ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ವರ್ಣ್ಯಮಾನೋಽತ್ತಾ ಜಗತ್ಸಂಹರ್ತಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಬಾಧಕಮಿತಿ ।
ಏವಮಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರೇ ದರ್ಶಿತಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಚಕಾರಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಲಿಂಗಂ ಚ ಬಾಧಕಶಂಕಾನಿರಾಸದ್ವಾರಾ ಅತ್ತುಃ ಪರಮೇಶ್ವರತ್ವಸಾಧಕಂ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತತ್ರ ಸಾಧಕಾಂತರಮ್ ; ತಯೋಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನ್ವಯಿನೋಸ್ತದನನ್ವಯಿತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಮೇವ ಭಾಷ್ಯೇ “ಪ್ರಕರಣಮಿದಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ” ಇತಿ ಜೀವಪರತ್ವಶಂಕಾಸ್ಪದಂ ಮಂತ್ರಮುಪಾದಾಯೈವ ಪ್ರಕರಣಮುದಾಹೃತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತಚ್ಛಂಕಾನಾಸ್ಪದಂ ‘ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಕಮುಪಾದಾಯೈವ ತದುದಾಹರಿಷ್ಯತ । ಸ್ಪಷ್ಟಜೀವಲಿಂಗಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ ; ಭೋಗ್ಯತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌದನಸಂಬಂಧೇನಾತ್ತುಭೋಕ್ತೃತಾಯಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತೀತೇಃ । ಅಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ ; ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತಭೋಗ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಪವಾದೇನ ವಿನಶ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯೋನ್ಮೇಷಣೀಯತ್ವಾತ್ ॥೧.೨.೧೦॥
ಇತಿ ಅತ್ತ್ರಧಿಕರಣಮ್ ॥೨॥
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥೧೧॥
ನನು ಸಂಖ್ಯಾಶ್ರವಣೇ ಸತಿ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ದ್ವಿತೀಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಜಾತಿಮುಪಜೀವ್ಯ ವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹೇ ಬುದ್ಧಿಲಾಘವಾದ್ವಿಜಾತೀಯಪರಿಗ್ರಹೇ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿಬುದ್ಧಿದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಾಗೌರವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಸಜಾತೀಯಪರಿಗ್ರಹೋ ಯುಕ್ತಃ । ಲೋಕೇಽಪಿ ‘ಅಸ್ಯ ಗೋರ್ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ತಥಾ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಋತಪಾನಲಿಂಗಾವಗತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚೇತನತ್ವೇನ ತತ್ಸಜಾತೀಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ನ ಚ ಪರತಂತ್ರತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಂತರೇಣ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರಪಿ ಸಜಾತೀಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಧರ್ಮಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಸ್ಯಾಂತರಂಗತ್ವಾತ್ , ಸುಖಾನುಭವಿತೃಪರಪಿಬಚ್ಛಬ್ದಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಮುಖ್ಯದ್ವಿತ್ವಲಾಭಾರ್ಥಂ ವಿಜಾತೀಯಾಽಪಿ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಭೇದವತೀ ಬುದ್ಧಿರೇವ ದ್ವಿತೀಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕದ್ವಿತ್ವಸ್ಯ ತತ್ಸಮಸತ್ತಾಕೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದೇನೋಪಪಾದನಸಂಭವೇ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಭೇದಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ , ಬುದ್ಧೌ ತತ್ಸಂಭವೇಽಪಿ ಜೀವೇ ತದಸಂಭವೇನ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಜೀವಗತದ್ವಿತ್ವೋಪಪಾದಕತ್ವಶಂಕಾನವಕಾಶಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ । ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಾದ್ಯಗ್ರಿಮಲಿಂಗವಿರೋಧಿನಾ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಮಾತ್ರೇಣ ದ್ವಿತೀಯಪರಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ಅಸ್ತು ನಾಮೈವಂ ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಚ್ಛಾಯಾತಪತ್ವಶ್ರವಣಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಂಚಿದುಪಪಾದನಮ್ । ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಸ್ಯ ತು ತತ್ರೋಪಪಾದನಂ ನ ಸಂಭವತ್ಯೇವ ; ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಗುಹಾವೃತ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರವೇಶಾಸಂಭವಾತ್ । ‘ಅಗ್ರಿಮಮಂತ್ರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರವೇಶಶ್ಶ್ರೂಯತೇ’ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ ।
‘ತತ್ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’(ತೈ.ಉ.೨.೬.೧) ‘ಅಂತಃಪ್ರವಿಷ್ಟಶ್ಶಸ್ತಾ ಜನಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವೇಶಶ್ಶ್ರೂಯತ ಏವ , ಸ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಜೀವಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ನೇತವ್ಯಃ । ಶ್ರುತೋ ಹಿ ತಸ್ಯ ಜೀವಭಾವೇನಾನುಪ್ರವೇಶೋ
‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾಽನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀ’(ಛಾ.ಉ.೬.೩.೨) ಇತಿ । ‘ಇಹಾಪಿ ತಥೈವಾಸ್ತು’ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಇಹ ‘ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ’ ಇತಿ ಜೀವವತ್ ತದ್ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಪಿ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ , ಜೀವಭಾವೇನಾನುಪ್ರವೇಶಮಾತ್ರಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಉಭಯೋಃ ಪ್ರವೇಶವರ್ಣನಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಜೀವಭಾವೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸಂಸಾರಿ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶವತ್ ‘ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಸಂಸರತಃ’ ಇತ್ಯಪಿ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಲಿಂಗವಿರೋಧಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವದ್ವಿತೀಯತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ಕಿಂತ್ವಂತಃಕರಣಮೇವೇತಿ ಜೀವ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇಽಂತಃಕರಣವಿವಿಕ್ತತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇನಾತ್ತೃಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಧಾನತ್ವನಿರ್ಣಯಾತ್ತದನಂತರಪಠಿತಸ್ಯಾಪಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇನ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ಜೀವಪ್ರಧಾನತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯ ಲಿಂಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನುಗೃಹೀತಪ್ರಕರಣಬಲೇನ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಕೇವಲಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಲಿಂಗೇನ ಬಾಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಚನವಿಷಯತ್ವಲಿಂಗಾನುಗ್ರಹಃ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ‘ಪಂಚಾಗ್ನಯೋ ಯೇ ಚ ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಾಃ’ ಇತ್ಯಪಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಪಂಚಾಗ್ನಯೋ ನಾಚಿಕೇತಾದ್ಯಗ್ನಿಚಿತಶ್ಚ ಕರ್ಮಠಾಸ್ಸಂಸಾರಿಜೀವವಿವಿಕ್ತಮಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ವರೂಪಂ ವದಂತಿ ; ತದವಗಮಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ದೇಹಾಂತರಭೋಗ್ಯಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠಾತುಂ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹವಿವಿಕ್ತಂ ಜೀವಸ್ವರೂಪಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದವಗಮ್ಯ ವದಂತಿ । ಅತಸ್ತದನುಸಾರೇಣೈವ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತಿ’ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಬೋಧನಾಯ ದೇಹದ್ವಯವಿವಿಕ್ತಂ ವದಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವೇವ ಮಂತ್ರೇಣ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾವಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ – ಸಂತಿ ತಾವದುಪರಿತನೇಷು ಮಂತ್ರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾನಿ । ನ ಚ ತಾನಿ ಜೀವಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ನೇತವ್ಯಾನಿ ; ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಸ್ಯ ಸ್ವತೋಽಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಜೀವಸ್ಸ್ವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣಾಂತರ್ಗತ ಇತಿ ತದುಪಾಧಿಕಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಸ್ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ – ತರ್ಹಿ ಪರೋಽಪಿ ಸ್ವನಿಯಮ್ಯಂತಃಕರಣಾಂತರ್ಗತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ತದುಪಾಧಿಕಪ್ರವೇಶಸಂಭವಾದ್ವ್ಯರ್ಥಂ ಜೀವದ್ವಾರಾಶ್ರಯಣಮ್ । ತಸ್ಮಾದಗ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೂಯಸಾ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶವರ್ಣನದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿ ತಥೈವೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಬಾಧಕತ್ವಾದೃತಪಾನಲಿಂಗಾವಗತಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸ್ತತ್ಸಜಾತೀಯಃ ಪರ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ‘ಅಸ್ಯ ಗೋರ್ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸಜಾತೀಯಗ್ರಹಣದರ್ಶನಾದಿತಿ ಜೀವಪರಾವೇವ ಮಂತ್ರನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ । ತತ್ರೈವ ಚ ಸರ್ವಾಣಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಸಮಂಜಸಾನಿ ।
ತಥಾ ಹಿ – ‘ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ’ ಇತಿ ತಾವದ್ವಿನೈವ ಲಕ್ಷಣಾಂ ಜೀವಪರಯೋಸ್ಸಂಗಚ್ಛತೇ ; ಋತಪಾನೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತರಿ ಜೀವ ಇವಾಂತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ತತ್ರ ಹೇತುಕರ್ತರಿ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಶತುಃ ಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಕಸ್ಯ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋಸ್ತು ಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಗಚ್ಚತೇ ; ಬುದ್ಧ್ಯಂಶೇ ಋತಪಾನಕರಣೇ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಋತಪಾನೇ ನಿಯಾಮಕತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ನಿಯಮ್ಯನೇದಿಷ್ಠತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿಗುಹಾಪ್ರವೇಶವರ್ಣನಮಪಿ ಸಂಗಚ್ಚತೇ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಿತಿ ಪಕ್ಷ ಏವ ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೇಶವತ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಹ ತದುಪಾಧಿಕಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶವರ್ಣನಂ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ನ ಹ್ಯುಪಷ್ಟಂಭಕೋಪಾಧಿಕಗುರುತ್ವಶಾಲಿನಿ ಸುವರ್ಣೇ ‘ಗುರು ಸುವರ್ಣಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರವತ್ ‘ಉಪಷ್ಟಂಭಕಸುವರ್ಣೇ ಗುರುಣೀ’ ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಛಾಯಾತಪತ್ವನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ಜೀವಪರಯೋರೇವ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ಸಮಾನೇ ಚೇತನತ್ವೇ ಕಥಮೃತಪಾನಾದಿಷು ಜೀವಸ್ಯ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಪರಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚೇತಿ ಶಂಕಾನಿವರ್ತನಾಯ ತಯೋರಜ್ಞಾನತಮೋಽಭಿಭವತದಭಾವರೂಪವಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ’ ಇತಿ ತು ಶ್ಲಿಷ್ಯತ ಏವ । ಏವಂಚ ‘ಪಂಚಾಗ್ನಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ತೇಷಾಮೇವ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯೇ ಪ್ರಾಕ್ ಪಂಚಾಗ್ನಿಶುಶ್ರೂಷಯಾ ಯೇ ವಾ ನಾಚಿಕೇತಾದಿಚಯನೈರಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ತಥಾಭೂತಾ ಏವ ಪಶ್ಚಾಲ್ಲಬ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಃ ಇತ್ಥಂ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಜೀವಪರಾವಿತಿ ಸಾಧ್ಯಮಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ ‘ಆತ್ಮಾನೌ ಹಿ’ ಇತಿ । ಯಸ್ಮಾದೃತಪಾನೇನ ಲಿಂಗೇನ ಏಕಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ತಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ ಚೇತನ ಇತ್ಯೇವಮುಭಾವಪಿ ಚೇತನಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತದ್ದರ್ಶನಾತ್’ ಇತಿ ಹೇತೂಪಪಾದಕೋ ಹೇತುಃ । ‘ಅಸ್ಯ ಗೋಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಗೃಹೀತಸಾಜಾತ್ಯನಿಯಮದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತದ್ದರ್ಶನಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶದರ್ಶನಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಪಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರದರ್ಶಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಬಾಧಕೋದ್ಧಾರಪ್ರಯೋಜನಕಂ ಭಾಷ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಪರಾಮರ್ಶಸಿದ್ಧಯೇ , ಗುಹಾಪ್ರವೇಶ ಏವ ಪರಸ್ಯ ಯತ್ನಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಸೂಚನಾಯ ಚ ಸೂತ್ರೇ ‘ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ’ ಇತಿ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ‘ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ’ ಇತ್ಯೇವ ಸ ಕಾರ್ಯಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈವಮಪಿ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಜಾತ್ಯನಿಯಮದರ್ಶನಾದಿತಿ ಪೂರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಪರಾಮರ್ಶಿನಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಜಾತ್ಯನಿಯಮಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ‘ತ್ಯದಾದೀನಿ ಸರ್ವೈರ್ನಿತ್ಯಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೧.೨.೭೨) ಇತ್ಯೇಕಶೇಷಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಸ್ಯಾಪಿ ನಿಷ್ಠಾರ್ಥೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಽನುಸಂಧಿಃ ವೃತ್ತಿಚ್ಛನ್ನಸ್ಯ’(ವಾ.ಸೂ.೫.೧.೧೧) ಇತಿ ವಾಮನಸೂತ್ರೇ ಕೃತ್ತದ್ಧಿತಾದಿವೃತ್ತಿನ್ಯಗ್ಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ ॥೧.೨.೧೧ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಪರಯೋರ್ಗುಹಾಪ್ರವೇಶವರ್ಣನಮುಪಪದ್ಯತೇ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋರೇವ ತತ್ ಕ್ಲಿಷ್ಟಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ತಯೋರೇವೇಹ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶವರ್ಣನಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾನುರೋಧೇನಾಂಗೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ –
‘‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ ಶರೀರಂ ರಥಮೇವ ತು । ಬುದ್ಧಿಂ ತು ಸಾರಥಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮನಃ ಪ್ರಗ್ರಹಮೇವ ಚ’(ಕ.ಉ.೧.೩.೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪರಿತನಮಂತ್ರವಾಕ್ಯೈರ್ಜೀವಶರೀರಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ರಥಿರಥಸಾರಥ್ಯಾದಿಭಾವಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಅಂತೇ
‘‘ಸೋಽಧ್ವನಃ ಪಾರಮಾಪ್ನೋತಿ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮ್’(ಕ.ಉ.೧.೩.೯) ಇತ್ಯನೇನ ರಥಸಾರಥ್ಯಾದಿಮಜ್ಜೀವಪ್ರಾಪ್ಯಮಧ್ವನಸ್ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪಾರಭೂತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವರ್ಣಿತಮ್ । ತತ್ರ ರಥಿಸಾರಥಿರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಯೋರ್ಜೀವಬುಧ್ಯೋರೇವ ಶರೀರಾಖ್ಯರಥಪ್ರವೇಶೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ , ನ ತು ಪ್ರಾಪ್ತೃಪ್ರಾಪ್ಯಯೋರ್ಜೀವಪರಯೋಃ ; ಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ರಥ ಏವ ಸ್ಥಿತತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ರಥಸಾರಥಿಹಯಪ್ರಗ್ರಹಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರಥಿಸಾರಥ್ಯೋರಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ರಥಸ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ರಥಿಸಾರಥಿರೂಪಯೋರ್ಜೀವಬುದ್ಧ್ಯೋರೇವ ಶರೀರರಥಪ್ರವೇಶವಿಶೇಷರೂಪಗುಹಾಪ್ರವೇಶವರ್ಣನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚ ದೇವದತ್ತಯಜ್ಞದತ್ತಯೋರ್ಭೂಯಸ್ಸಹಭಾವಮನುಭೂತವತಃ ‘ಖಲತಿರನ್ಯಶ್ಚ ಕಶ್ಚಿತ್ ದ್ವೌ ಗೃಹಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಖಲತಿತ್ವೇನ ಲಿಂಗೇನ ತಯೋರೇಕೋ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ದ್ವಿತೀಯಸ್ತದ್ಭೂಯಸ್ಸಹಚರಿತೋ ಯಜ್ಞದತ್ತ ಇತ್ಯೇವ ನಿರ್ಣಯೋ ಜಾಯತೇ । ತಥೇಹಾಪಿ ಪೂರ್ವಾಪರಮಂತ್ರೇಷು ಮಂತೃಮಂತವ್ಯತ್ವೇನ , ಪ್ರಾಪ್ತೃಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಜೀವಪರಯೋರ್ಬಹುಧಾ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ ತೇಷು ತಯೋರ್ಭೂಯಸ್ಸಂಬಂಧಮನುಭೂತವತೋಽಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಋತಪಾನಲಿಂಗಾವಗತಜೀವದ್ವಿತೀಯಃ ಪರ ಇತ್ಯೇವ ನಿರ್ಣಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ ಜೀವಪರಾವೇವ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ವಿಶೇಷಣಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಪರಯೋರ್ಬಹುಶಃ ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಂಠತ ಉಕ್ತಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ‘ಅತ್ರೈವ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥಸ್ತು ‘ಸೋಽಧ್ವನಃ ಪಾರಮಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣೇನೈವೋನ್ನೇತವ್ಯ ಇತಿ ಕಂಠತೋ ನೋಕ್ತಃ । ಚಕಾರಃ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತಿ’ ಇತಿ ವಕ್ತೃವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ॥೧.೨.೧೨॥
ಇತಿ ಗುಹಾಽಧಿಕರಣಮ್ ।೩।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ
‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತದ್ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ಪಿರ್ವೋದಕಂ ವಾ ಸಿಂಚತಿ ವರ್ತ್ಮನೀ ಏವ ಗಚ್ಛತಿ’(ಛಾ.ಉ.೪.೧೫.೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಿಮಯಮಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಶ್ಛಾಯಾಪುರುಷಃ , ಪರಮಾತ್ಮಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ ; ‘ಏಷ’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ‘ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಭಿಧಾನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಯಥಾ ಅಂತರಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯೇ ಅಂತರಕ್ಷಿವಾಕ್ಯೇ ಚ ತದುಭಯಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ , ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ । ಆದಿತ್ಯೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದರ್ಶನೇನಾಂತರಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯೇ ತಥಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ರ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೀವ ನ ಲೌಕಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ನಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ಯುಕ್ತಸ್ತತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಣಯಃ । ಇಹ ಚ ತ್ವಕ್ಷಿವಾಕ್ಯೇ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಇತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಭಾಷ್ಯೇ ತು ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣಾತ್ತ್ರಧಿಕರಣೇ ಅಗ್ನಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷವದಿಹ ಜೀವದೇವತಾಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯೋರುಪನ್ಯಾಸಃ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಂ ತದುಭಯಾಲಂಬನೇನ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಮ್ । ತಥಾಪ್ಯಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಾದಿಪರಮಾತ್ಮಲಿಂಗೈಸ್ತದುಭಯಬಾಧಸ್ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್ ಪ್ರಥಮಾವಗತಾನುಸಾರೇಣ ತೇಷಾಮೇವಾನ್ಯಥಾನೇಯತ್ವಾತ್ ।
ನನ್ವಂತರಾದಿತ್ಯವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಪಾಪೋದಯಲಿಂಗವದಿಹ
‘ಏತಂ ಸಂಯದ್ವಾಮ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಏತಂ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಮಾನ್ಯಭಿಸಂಯಂತಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವೈನಂ ವಾಮಾನ್ಯಭಿಸಂಯಂತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ’(ಛಾ.ಉ.೪.೧೫.೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಿ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಚರಮಶ್ರುತಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಾತ್ ಬಲವಂತಿ । ತಥಾ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯೇ ಭೂತಾದಿಪಾದವ್ಯಪದೇಶಪ್ರಭೃತಿವದಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವವಾಮನೀತ್ವಲಿಂಗಾನಿ ಬಾಹುಲ್ಯಾದಪಿ ಬಲವಂತಿ । ಅತಸ್ತೈರೇವ ಪ್ರಥಮಾವಗತಯೋರಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧದೃಶ್ಯತ್ವಲಿಂಗಯೋರನ್ಯಥಾನಯನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಸತ್ಯಮ್ । ಸ್ಯಾದೇವ ಏವಂ ಯದ್ಯಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದಯಸ್ಸ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠಾಸ್ಸ್ಯುಃ , ನ ಚೇಹ ತಥಾ । ಆತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯೋಸ್ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಗುಣಶ್ರವಣಸ್ಯ ಚೇತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕತ್ವೇನ ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿವದತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಾವಗಮಾತ್ , ತದನುರೋಧೇನಾಮೃತತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಾನಾಮಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಪರತ್ವನಿರ್ಣಯಾತ್ । ನನ್ವೇವಮೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಪರತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದ್ಯನುರೂಪಫಲಶ್ರವಣಾನಿ ನ ತಥಾಽಭ್ಯುಪೇಯಾನಿ । ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನೋಪಾಸನಾಯಾಮಾರ್ಥವಾದಿಕಫಲಾನ್ವಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ತಾನಿ ಕಥಂ ಛಾಯಾತ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾಂ ಸ್ಯುರಿತಿ ಚೇತ್ । ವಚನಬಲಾದ್ವೈವಾಹಿಕವರವಧೂದರ್ಶನೇನಾಭ್ಯುದಯವದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ಏತೇನ – ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶವಾಕ್ಯಾವಗತಫಲಸ್ಯ
‘ಅರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತಿ’(ಛಾ.ಉ.೪.೧೫.೫) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾವಗತಫಲಸ್ಯ ಚಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ನಿರಸ್ತಾ । ನ ಚಾಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿಯಮಃ । ಅಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮೇವ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ‘ತದ್ಯ ಇತ್ಥಂ ವಿದುಃ’ ಇತಿ ವಚನಬಲೇನ ತದಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನನು ತಥಾಽಪ್ಯುಪಕ್ರಮ ಏವ ಚೇತನಾಭಿಧಾಯಿಪುರುಷಶಬ್ದಶ್ರವಣಾಚ್ಛಾಯಾತ್ಮೇತಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೇನ ಹಿ ‘ಯ ಏಷ’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಲಿಂಗೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಾತ್ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ‘ಚತುರೋ ಮುಷ್ಟೀನ್ನಿರ್ವಪತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೇಸಂಖ್ಯಾಽನುರೋಧೇನ ಸಪ್ತದಶಶರಾವೇ ಮುಷ್ಟಿಬಾಧಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ।
ನನು ‘ಯ ಏಷ’ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಾನುಸಾರೇಣ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಗತಯತ್ಪದವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಸ್ಯ ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಾರೂಪ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಸಿದ್ಧೇಃ । ತತ್ಸತ್ವೇಽಪಿ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಗ್ನಿವಾಕ್ಯಮ್ , ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಣಿ’ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತೃಭೇದೇನ
‘ಅಥ ಹೈನಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽನುಶಶಾಸ’(ಛಾ.ಉ.೪.೧೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವ್ಯವಧಾನೇನ ಚ ತದ್ವಿಚ್ಛೇದಾತ್ । ನ ಚ
‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’(ಛಾ.ಉ.೪.೧೪.೧) ಇತಿ ಗತ್ಯಭಿಧಾನಪರಿಶೇಷಶ್ರವಣಾದಗ್ನಿವಕ್ತೃಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ವಕ್ತೃಭೇದೇಽಪಿ ವ್ಯವಧಾನೇಽಪಿ ನ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಾವತಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿಗತ್ಯಭಿಧಾನಸ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ವಯಲಾಭೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನಗುಣಯೋರಾಚಾರ್ಯವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾಪರಿಶೇಷಿತತಯಾ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಣಿ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಗುಣವಿಧಾಯಕತ್ವೇನಾನ್ವಯಾಲಾಭಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಃ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಇತಿ ।
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಇತಿಶಬ್ದಸ್ತತ್ರೈವಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಂ ವಾರಯತಿ ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಉಕ್ತಾರ್ಥಾವಚ್ಛೇದೇನ ವಚನಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರ ಸ ನ ತಾಂ ವಾರಯತಿ । ಯಥಾ ‘ಇತಿ ಹಸ್ಮ ಉಪಾಧ್ಯಾಯಃ ಕಥಯತಿ’ ಇತಿ , ಇಹ ಪುನಃ ‘ಇತಿ ಹೋವಾಚ’ ಇತಿ ವಚನಸಂಬಂಧಸ್ಸ್ಪಷ್ಟಃ । ‘ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಕೃತ ಏವ ವಚನಸಂಬಂಧೋಽನುವರ್ತತೇ । ಅತೋಽರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ಸ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠಬ್ರಹಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಮೃತತ್ವಾದಿಲಿಂಗೈರ್ಬಹುಭಿಸ್ಸಪ್ರಯೋಜನೈಶ್ಚಾತಥಾಭೂತಯೋಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದೃಶ್ಯತ್ವಲಿಂಗಯೋಶ್ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಿರೂಪತಯಾ ನಯನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ । ಕಿಂಚ ‘ಚತುರೋ ಮುಷ್ಟೀನ್ ನಿರ್ವಪತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚತುರ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾಭಿಧಾನೇನ ಪರ್ಯವಸಿತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇಽಪ್ಯತ್ರ ‘ಯ ಏಷ’ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನೋಃ ಪ್ರಕೃತಾಭಾವೇನ ಪುರುಷಪದಾನ್ವಯಾತ್ ಪ್ರಾಗಪರ್ಯವಸಿತಾಭಿಧಾನಯೋಸ್ತತಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಭಾವೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯವಸಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಪುರುಷಪದಸಮರ್ಪಿತಚೇತನತ್ವಲಿಂಗಾದಪ್ಯಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ಅಪಿ ಚ ‘ತದ್ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ಥಾನಿಮಹಿಮ್ನಾ ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ನಿರ್ಲೇಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸ್ಥಾನಿನಶ್ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧನಿರ್ಲೇಪಭಾವಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯತೋಽಪ್ಯಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ।
ಯಸ್ತು ಕಾಚಪಟಲಾದಿಭಿಸ್ಸಲೇಪೇಽಕ್ಷಣಿ ಸ್ಥಾನಿಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾಯತ್ತಸರ್ಪಿರಾದಿಲೇಪರಾಹಿತ್ಯೋಕ್ತಿಸ್ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ನ ತತಸ್ಸ್ಥಾನಿನೋ ನಿರ್ಲೇಪತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸತೇ , ಸ ಇತ್ಥಂ ಪ್ರತಿಬೋಧನೀಯಃ – ತಥಾಽಪಿ ತಥಾಭೂತಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ನಿರ್ಲೇಪತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಸ್ಥಾನಿತಯಾ ಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಯಥಾ ‘ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರಣಯಂತಿ ತಸ್ಮಾದ್ದ್ವಾಭ್ಯಾಮೇತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಣಯನವತೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಪರ್ವಣೋರ್ಮಹಿಮ್ನಾ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಾಖ್ಯೋ ಯಜ್ಞ ಏತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವವರ್ಣನಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ತುತಿನಿರ್ವಾಹಕತಯಾ ‘ಊರೂ ವಾ ಏತೌ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯದ್ವರುಣಪ್ರಘಾಸಾಸ್ಸಾಕಮೇಧಾಶ್ಚ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಾಂತರೇ ಊರುಸಂಸ್ತುತಯೋರ್ವರುಣಪ್ರಘಾಸಸಾಕಮೇಘಪರ್ವಣೋರೇವ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಉಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತ್ಯನೇನಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ , ಪುರುಷಶಬ್ದಸಮರ್ಪಿತಚೇತನತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ , ಸ್ಥಾನಿಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾಯತ್ತಸ್ಥಾನಾನಿರ್ಲೇಪತ್ವೋಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಸಂಗೃಹೀತಾ ॥೧.೨.೧೩॥
ನನು ಸ್ಥಾನಿನಃ ಸ್ಥಾನಂ ಮಹತ್ ದೃಷ್ಟಂ ಯಥಾ ಯದೋಭ್ಯಸ್ಸಮುದ್ರಃ । ತತ್ಕಥಮತ್ಯಲ್ಪಮಕ್ಷಿಪರಮಾತ್ಮನಸ್ಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನಾಸ್ಯಾಕ್ಷ್ಯೇಕಮೇವ ಸ್ಥಾನಮನುಚಿತಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ಕಿಂತರ್ಹಿ ? ಅನಾಮರೂಪಸ್ಯಾಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಮಪಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ದೃಶ್ಯತೇ ‘ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು , ತತಶ್ಚ ತದ್ವದಿದಮಪಿ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಕೀರ್ತನಮುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ‘ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವ’ ಸೂತ್ರೇಣ ಶಂಕೇಯಂ ಸಮಾಹಿತಾ , ತಥಾಽಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಖೇನಾಪಿ ಬುದ್ಧಿಸಾಮಾನ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ॥೧.೨.೧೪ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಕರಣಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಪ್ರಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಚ ॥೧೫॥
ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಕಖಶಬ್ದೋಕ್ತಯೋರನ್ಯೋನ್ಯವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವೈಷಯಿಕಸುಖ ಭೂತಾಕಾಶರೂಪತಾಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸುಖರೂಪತ್ವಸುಖಾತ್ಮಕಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೋಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣದ್ವಯರೂಪತಾಂ ವಿವೇಕ್ತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತಿ ತದನುರೋಧ್ಯೇವ ‘ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ , ನ ತು ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿರೂಪಃ । ತತ್ರ ‘ಕಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯೇವೋಚ್ಯಮಾನೇ ಸುಖಾತ್ಮಕತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಗುಣಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಲಾಭೇಽಪಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯವಿಶೇಷಿತಯೋರುಭಯೋರಪ್ಯುಪಾಸ್ಯಗುಣತ್ವಮಭಿಮತಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ । ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದ್ವಿಧಿತ್ಸಿತಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂಗಭೂತಾಂ ವಿಧಾತುಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಪ್ರಾಣಂಚ ಹಾಸ್ಮೈ’ ಇತಿ ನಿಗಮನವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ , ಸುಖಾಕಾಶಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ತದಾಕಾಶಶಬ್ದ ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನ ಉಕ್ತರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪರಃ ।
ಏವಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಮಪಿ ಗರ್ಭೀಕರ್ತುಂ ‘ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾತ್’ ಇತಿ ಗುರು ಸೂತ್ರಂ ಕೃತಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಣಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಲಾಘವಾರ್ಥಂ ‘ಪ್ರಕೃತಾಭಿಧಾನಾತ್’ ಇತಿ ವಾ ಅತ್ತ್ರಧಿಕರಣದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣಯೋರಿವ ‘ಪ್ರಕರಣಾತ್’ ಇತಿ ವಾ ಸೂತ್ರಯೇತ್ । ದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ – ‘ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ವೈಷಯಿಕಸುಖಮ್ । ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ – ಸುಖೇಷು ಯತ್ ವಿಶಿಷ್ಟಮನವಚ್ಛಿನ್ನಸುಖಂ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ‘ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮಾ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟೋ ಭೂತಾಕಾಶಃ । ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ – ಶೋಭನಂ ಸುಖಾತ್ಮಕಂ ಯತ್ ಖಂ , ತಸ್ಯ ಖಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ‘ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಮ್’ ಇತಿ ವಿವರಣವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಸ್ವಶಬ್ದೋಕ್ತಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವವಿಶೇಷಿತಸುಖಫಲತ್ವಾತ್ । ‘ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಖಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್’ ಇತಿ ವಿವರಣವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಕಶಬ್ದೋಕ್ತಸುಖವಿಶೇಷಿತಾನವಚ್ಛಿನ್ನಖರೂಪತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಕರಣಾಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜನಾಂತರೇ ಸತ್ಯೇವಾವಧಾರಣಚಕಾರಯೋರಪ್ಯರ್ಥವತ್ತಾ ॥೧.೨.೧೫ ॥
ನನ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾಽಪಿ ವಕ್ತೃಭೇದೇನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವ್ಯವಧಾನೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ನ ಪ್ರಕರಣಾದಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ ॥೧೬॥
ಶ್ರುತಾ – ಅಗ್ನೀನಾಮುಪದೇಶೇನ ಲಬ್ಧಾ ಉಪನಿಷತ್ – ರಹಸ್ಯವಿಜ್ಞಾನರೂಪಾ ಸುಖಾಕಾಶಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ಯೇನೋಪಕೋಸಲೇನ ತಸ್ಯ ತದುಪಾಸನಯಾ ಪ್ರಾಪ್ಯಾ ಯಾ ಗತಿರಗ್ನಿಭಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾಽಪ್ಯಗ್ನಿಭಿರೇವ ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೇಣ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾಽವಶೇಷಿತಾ , ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರೋಷಿತಪ್ರತ್ಯಾಗತೇನಾಚಾರ್ಯೇಣಾಭಿಧಾನಾದಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಂ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಿಂಚಿದುಪದೇಶಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ । ಕಿಂ ತ್ವಗ್ನ್ಯುಪದಿಷ್ಟಾವಶೇಷಿತಪೂರಣಾರ್ಥಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯವಸೀಯತೇ । ಅತಸ್ತತ್ಪ್ರಕರಣಾನುವೃತ್ತೌ ನ ವಿವಾದಃ ; ಏವಂವಿಧಸ್ಥಲೇ ವಕ್ತೃಭೇದಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂತರವ್ಯವಧಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕರಣಾವಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತುತೋಽಗ್ನಿವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯವಧಾಯಕತ್ವಾಶಂಕಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾಚ್ಚ ।
ನನ್ವೇತಾವತಾ ಸತ್ಯಕಾಮೋಪದಿಷ್ಟಾ ದೇವಯಾನಗತಿರಗ್ನ್ಯುಪದಿಷ್ಟಾಯಾಂ ಸುಖಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯನ್ವೇತೀತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ , ನ ತ್ವಕ್ಷಿಪುರುಷೋಽಪಿ ಸುಖಾಕಾಶಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ; ಅಗ್ನಿಭಿರ್ಗತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ , ಆಚಾರ್ಯೇಣ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾಽವಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ , ಸುಖಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಗುಣಜಾತಸ್ಯ ಚ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾವಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ , ತಥಾಽಪಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಕ್ಷಿಸ್ಥಪುರುಷಃ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಅತ್ರೈವ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ‘ಯ ಏಷ’ ಇತಿ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾಭಾವದರ್ಶನಾತ್ ।
ನನು ‘ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಅಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾ ಚಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಚ’ ಇತ್ಯಗ್ನಿಭಿಃ ಸ್ವವಿದ್ಯಾನಾಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಭೇದೇನ ಕೀರ್ತಿತತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಮಾಸೀದಿತಿ ಚೇತ್ । ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ಗತಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾವಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯದಿ ಹ್ಯಗ್ನಿಭಿಃ ‘ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವವಿದ್ಯಾಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಂಚ ನಿರಪೇಕ್ಷಮುಪದಿಷ್ಟತಯಾ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯಾಚಾರ್ಯೇಣ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯತಯಾ ಗತಿಮಾತ್ರೇಽವಶೇಷಿತೇಽಪ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಽಗ್ನ್ಯುಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಗುಣಜಾತಂ ಚೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮಾಲೋಚ್ಯೋಪದಿಶೇತ್ , ತದಾ ಅಗ್ನಯೋ ವಿತಥವಾದಿನೋಽನಭಿಜ್ಞಾ ವಾ ಸ್ಯುಃ । ತಸ್ಮಾದಕ್ಷಿಪುರುಷವಿದ್ಯಾಽಪ್ಯಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವತ್ ಸುಖಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತೋ ಭಿನ್ನೈವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪಾತ್ನೀವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್ ।
ಏವಂ ಹಿ ತತ್ – ‘ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಂ ಪಾತ್ನೀವತಮಾಲಭೇತ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ , ‘ಪರ್ಯಾಗ್ನಿಕೃತಂ ಪಾತ್ನೀವತಮುತ್ಸೃಜತಿ ಆಜ್ಯೇನ ಶೇಷಂ ಸಂಸ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಂ ‘ಆಜ್ಯೇನ ಶೇಷಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಪಾತ್ನೀವತಯಾಗ ಏವ ಪಶೋರುತ್ಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರತಿನಿಧಿತ್ವೇನ ಆಜ್ಯಂ ವಿಧೀಯತೇ , ಕರ್ಮಾಂತರಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಪಾತ್ನೀವತಯಾಗಸ್ಯ ಪಶುನೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ಪಶೋಃ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಚನಬಲೇನ ತ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ದ್ರವ್ಯಸಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಆಜ್ಯೇನ ಶೇಷಸಮಾಪನಂ ವಿಧೀಯತೇ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಮ್ । ದೇವತಾಽಭಾವಾತ್ , ಶೇಷಸಂಸ್ಥಾಶಬ್ದಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ।
ಪಾತ್ನೀವತಯಾಗಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೇನ ಪಶುದ್ರವ್ಯೇಣ ನಿರ್ವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಧೇರನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ತಥಾಹಿ – ಯದಿ ಪಶೋಸ್ತ್ಯಾಗಮಾತ್ರಂ ಕ್ರಿಯತೇ , ತದಾ ತಸ್ಯ ದೇವತಾಸಂಬಂಧೋ ನಾನುಷ್ಠಿತಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ‘ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಂ ಪಾತ್ನೀವತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಸ್ತಸ್ಯ ದೇವತಾಸಂಬಂಧವಿಧಿರಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸತಿ ಚ ದೇವತಾಸಂಬಂಧೇ ಯಾಗೋ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ; ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯಾಗಾನುಮಾಪಕಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಜೇಶ್ಚಾಶ್ರವಣಾತ್ । ಅಸತಿ ಯಾಗೇ ಕಸ್ಯ ಶೇಷಸಮಾಪನಂ ವಿಧೀಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪರ್ಯಗ್ನಿಕೃತಂ ಪಾತ್ನೀವತಮುತ್ಸೃಜತಿ’ ಇತಿ ಪಶೋಃ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನ ತ್ಯಾಗವಿಧಿಃ ; ಕಿಂತು ಪರಸ್ವದಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತಾಂಗರೀತಿವಿಧಾನಮಿದಮ್ । ತತಶ್ಚ ತಯೈವ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ಪಾತ್ನೀವತಯಾಗಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ನ ಶೇಷಮಸ್ತಿ ಯಸ್ಯಾಜ್ಯೇನ ಸಂಸ್ಥಾನಮುಚ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಆಜ್ಯೇನ ಶೇಷಮ್’ ಇತ್ಯಾಜ್ಯದ್ರವ್ಯಕಯಾಗಾಂತರವಿಧಿಃ । ತತ್ರ ದೇವತಾ ಪ್ರಕೃತಪಾತ್ನೀವತಪದಾನುಷಂಗೇಣ ಲಂಭನೀಯಾ । ಶೇಷಸಂಸ್ಥಾಶಬ್ದೌ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯೇನೋಪಪಾದನೀಯೌ । ಪಶುಯಾಗೋ ಹಿ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತತಯಾ ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ಮಾನಸಪಶುತ್ಯಾಗವಾನಪಿ ಹವಿಃಪ್ರಕ್ಷೇಪಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ಸಶೇಷ ಇವ । ಆಜ್ಯಯಾಗಸ್ತದ್ದೇವತ್ಯ ಏವ ಹವಿಃಪ್ರಕ್ಷೇಪಾದಿಮಾನ್ ತಸ್ಯ ಶೇಷ ಇವ ಚ ಭವತೀತಿ । ಏವಂ ಶೇಷಸಂಸ್ಥಾಶಬ್ದಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಯಾಗಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಕಥಂಚಿದ್ದೇವತಾಲಾಭೇನ ಯದಿ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿಃ , ತದಾ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿಹ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ।
ನನ್ವಿಹಾಕ್ಷಿಪುರುಷೋಪನ್ಯಾಸಾನಂತರಂ ದೇವಯಾನಗತಿಃ ನ ಸುಖಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ನ ವಾ ತಾಟಸ್ಥ್ಯೇನ ಕೀರ್ತಿತಾ , ಕಿಂತು ‘ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಕ್ಷಿಪುರುಷವಿದಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ ‘ಅಥ ಯದು ಚೈವಾಸ್ಮಿಂಛವ್ಯಂ ಕುರ್ವಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಕೀರ್ತಿತಾ । ತಥಾ ಚ ಸುಖಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಆಚಾರ್ಯೇಣ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತಯಾ ಪ್ರಾಗಗ್ನಿಭಿರ್ವರ್ಣಿತಾಯಾ ಗತೇರಕ್ಷಿಪುರುಷವಿತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಆಚಾರ್ಯೇಣೋಪಪಾದಿತತ್ವಾದಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಸುಖಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಂ । ಆಚಾರ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಂತರಮುಪದೇಕ್ಷ್ಯತಿ , ತದನ್ವಯಿತಯಾ ಚ ದೇವಯಾನಗತಿಮುಪದೇಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯೇತದಗ್ನಯೋ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತತ್ಸರ್ವಮನುದ್ಘಾಟ್ಯ ಯಾಂ ಗತಿಮಾಚಾರ್ಯ ಉಪದೇಕ್ಷ್ಯತಿ ಸಾ ಸುಖಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಪೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ ಇತ್ಯಗ್ನಯೋಽವೋ ಚನ್ನಿತ್ಯುಪಪಾದನೋಪಪತ್ತೌ ತನ್ಮಾತ್ರಮವಲಂಬ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷತಯೋಪಸಂಹೃತಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪುನಸ್ಸ್ಥಾನಗುಣವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ದೇವಯಾನಗತ್ಯಭಿಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತದಭಿಧಾನೇನ ತತ್ಪ್ರಕರಣಾವಿಚ್ಛೇದೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ಚೇತ್ –
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಗತಿಶಬ್ದ: ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ದೇವಯಾನಮಾರ್ಗಪರೋ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಪರಃ । ಪ್ರಥಮಂ ಫಲ ಏವಾಕಾಂಕ್ಷೋದಯಾಲ್ಲೋಕಾಂತರಭೋಗ್ಯಫಲನಿರ್ದೇಶಾನಂತರಮೇವ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಮಾರ್ಗಾಕಾಂಕ್ಷೋದಯೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಕ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಫಲಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ತದಂಗಭೂತಾನಾಮಗ್ನಿವಿದ್ಯಾನಾಮೇವ ಹಿ ಪರಂ ‘ಲೋಕೀಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಫಲಮರ್ಥವಾದೇನ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಅತ ಏವಾಚಾರ್ಯೋ
‘ಲೋಕಾನ್ವಾವ ಕಿಲ ಸೋಮ್ಯ ತೇಽವೋಚನ್ ಅಹಂ ತು ತೇ ತದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ’(ಛಾ. ೪. ೧೪. ೩) ಇತ್ಯಗ್ನಯಃ ಸ್ವಸ್ವವಿದ್ಯಾಫಲಭೂತಾನಗ್ನಿಲೋಕಾದೀನೇವಾವೋಚನ್ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಮಹತ್ ಫಲಮ್ , ತದಹಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತಃಪ್ರಭೃತಿ ಯದ್ಯಾವದಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಂ
‘ಇಮಂ ಮಾನವಮಾವರ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ’(ಛಾ. ೪. ೧೫. ೬) ಇತ್ಯೇತತ್ಪರ್ಯಂತಂ ತತ್ಸರ್ವಮಗ್ನ್ಯವಶೇಷಿತಫಲರೂಪಗತ್ಯಭಿಧಾನಮೇವ ।
ಏವಂ ಸರ್ವಮಿದಮಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಸೋಪಪಾದಕಫಲವರ್ಣನಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯಮುಮರ್ಥಂ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯ ‘ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಸ್ಯ ಉಪಕೋಸಲಸ್ಯಾಚಾರ್ಯವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾಗ್ನಿಭಿರವಶೇಷಿತಾಯಾಃ ಫಲರೂಪಾಯಾ ಗತೇಃ ಕೃತ್ಸ್ನೇನ ಚಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇನಾಭಿಧಾನಾತ್ ತತ್ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಶಂಕಾ ನಾವಕಾಶಮಾಸಾದಯತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಇತ್ಥಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಯೋಜನಾ ಭಾಷ್ಯ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಯ ಏವಾನಾಗತಾವೇಕ್ಷಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ ” ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ ಇತಿ ಚ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಂ ವಾಯರತಿ” ಇತಿ । ಅನೇನ ಹಿ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯೇನಾಕ್ಷಿಪುರುಷವಾಕ್ಯಮಗ್ನಿಭಿರವಶೇಷಿತಾಂ ಗತಿಮೇವಾಚಷ್ಟೇ , ನ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವೋಚ್ಯತೇ । ಭಾಮತ್ಯಾಮಪಿ ಭಾಷ್ಯಮಿದಮುಕ್ತಾರ್ಥಪರತಯೈವಾವತಾರಿತಮ್ "ನನ್ವಗ್ನಿಭಿಃ ಪೂರ್ವಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಣಿ’ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತದೇವಾನುವರ್ತನೀಯಮಿತಿ ತು ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ" ಇತಿ ।
ಯದಿ ತು ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಗತಿಶಬ್ದೋ ದೇವಯಾನಮಾರ್ಗಪರ ಇತಿ ನಿರ್ಬಂಧಃ , ತಥಾಽಪಿ ನ ದೋಷಃ । ತದಾ ಹಿ ಗತಿಶಬ್ದೋಽನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿದಾಚಾರ್ಯೇಣ ವಕ್ತವ್ಯಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ ; ಗತಿಮಾತ್ರಪರತ್ವೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ ಇತ್ಯಗ್ನಿಭಿರನುಕ್ತೇಽಪಿ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಂತರಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಾಽಪಿ ದೇವಯಾನಗತಿಃ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ದಹರವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾದಿಷ್ವಿವ
‘ಅನಿಯಮಸ್ಸರ್ವಾಸಾಮವಿರೋಧಶ್ಶಬ್ದಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ’(ಬ್ರ.ಸೂ. ೩. ೩. ೩೧) ಇತಿ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪಾದದಿಕರಣೇ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯೇನ ಲಭ್ಯತ ಏವ । ಏವಂಚ ಸೂತ್ರಸ್ಥಗತಿಶಬ್ದೋಽಪಿ ಶ್ರುತೌ ಗತಿಶಬ್ದೇನ ಯಾವದುಪಲಕ್ಷಿತಂ ತಾವತ್ಪರಃ । ತಥಾ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನೇನಾಪ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇನಾಗ್ನಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಗತಿಶಬ್ದವಿಷಯಮಾತ್ರಸ್ಯೈವಾಭಿಧಾನಾನ್ನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಶಂಕೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಉದಾಹೃತಭಾಷ್ಯಭಾಮತೀಗ್ರಂಥಯೋರಪ್ಯತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರೋಽಗ್ನಿವಿದ್ಯಾನಾಮಂಗತ್ವಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಗತಿನಿರೂಪಣೈದಂಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾನ್ನ ವಕ್ತೃಭೇದೇನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವ್ಯವಧಾನೇನ ವಾ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಃ । ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾನಾಮಂಗತ್ವಾದಪಿ ನ ತದ್ವ್ಯವಧಾನೇನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂಗತ್ವಂಚ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮತದುಪಸಂಹಾರಮಧ್ಯಪತಿತತ್ವಾತ್ , ‘ಅಥ ಹೈನಮ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾವಾಚಕೇನಾಥಶಬ್ದೇನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಸಂಂಬಂಧಾವಗಮಾತ್ , ‘ಏನಮ್’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣ ಉಪಕೋಸಲಸ್ಯಾನ್ವಾದೇಶವಿಹಿತೇನ ಏನಾದೇಶೇನ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ।
ತಥಾಹಿ – ಆದ್ಯೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ತಾಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಪ್ರಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕದುರಿತನಿವರ್ತಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯೇನ
‘‘ಸ ಏತಂ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮಾಸಾದ್ಯಾಗ್ನಿಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತಿ’(ಕೌ. ೧. ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷ್ವರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರಥಮಪರ್ವತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾಗ್ನಿಲೋಕಪ್ರಾಪಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ; ಅಗ್ನ್ಯುಪಾಸನಾನಾಮಗ್ನಿಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಯೈವಾರ್ಚಿರಾ ದಿಪರ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಲಭ್ಯತೇ , ತದರ್ಥಂ ನೋಪಾಸನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ , ತಥಾಽಪಿ ವಿದುಷೋ ದೇಹಪಾತಾನಂತರಮೇವಾರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ತದಾನೀಮೇವ ತತ್ಪ್ರಾಪಕತ್ವಮನೇನೋಚ್ಯತೇ । ಅತ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಅಥ ಯದು ವೈವಾಸ್ಮಿಂಛವ್ಯಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಯದುಚ ನ , ಅರ್ಚಿಷಮೇವಾಭಿಸಂಭವಂತಿ’ ಇತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷಿಪುರುಷೋಪಾಸಕೇ ಮೃತೇ ಪುತ್ರಾದಯಶ್ಶವ್ಯಂ ಶವಕರ್ಮ ಪೈತೃಮೇಧಿಕಸಂಸ್ಕಾರಾದಿಕಂ ಯದಿ ಕುರ್ವಂತಿ , ಯದಿ ವಾ ನ ಕುರ್ವಂತಿ ಉಭಯಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯಾರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಪ್ರಾಪ್ತಿರವಶ್ಯಂ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಹಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿದ್ಯಾಂತರೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಶವಕರ್ಮಾಕರಣೇಽರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರತಿಬಂಧೋ ಭವತಿ । ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತು ನ ಭವತೀತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯರ್ಥತಶ್ಶಬ್ದತಶ್ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸೋಽಯಮಸ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷೋ ‘ಲೋಕೀಭವಂತಿ’ ಇತಿ ಫಲವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಸಾಹಿತ್ಯಕೃತ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ । ತೃತೀಯವಾಕ್ಯೇನ ಆಪ್ರಾಯಣಮಹರಹರಾವರ್ತನೀಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಫಲಭೂಯಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪುರುಷಾಯುಷಪ್ರಾಪ್ತಿರುಚ್ಯತೇ । ಚತುರ್ಥವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಹಮುಪಾಸನಾಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾನಾಂ ಧನಪ್ರಾಪ್ತಿರೋಗನಿವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಯಚಿಂತಾಕ್ಲೇಶಾನಾಮಪ್ರಸಂಗಾಯ ಜ್ಯೋಕ್ ಉಜ್ವಲಂ ಧನಧಾನ್ಯಾದಿಸಮೃದ್ಧಂ ರೋಗಾನಭಿಭೂತಂಚ ಜೀವನಮುಚ್ಯತೇ । ಪಂಚಮವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಾಭಿವೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಪಾಸಕಸ್ಯ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಂತತ್ಯಾದಿಕ್ಷಯಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದಿಸಂತತಿವೃದ್ಧೇರ್ಹಿ ಅಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರೋಽಮುಷ್ಯ ಪೌತ್ರ ಇತಿ ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಾದಿಕೀರ್ತಿಸ್ಥೈರ್ಯಸಂಪಾದನೇನ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಾದ್ಯುಪಾರ್ಜಿತಪಾರಲೌಕಿಕಫಲಾಭಿವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಮಾಪಸ್ತಂಬೇನ ಸ್ಮರ್ಯತೇ
‘ತೇ ಶಿಷ್ಟೇಷು ಕರ್ಮಸು ವರ್ತಮಾನಾಃ ಪೂರ್ವೇಷಾಂ ಸಾಂಪರಾಯೇಣ ಕೀರ್ತಿಂ ಸ್ವರ್ಗಂಚ ವರ್ಧಯಂತ್ಯೇವಮವರೋಽವರಃ ಪರೇಷಾಮಾಭೂತಸಂಪ್ಲವಾತ್’(ಆ. ಧ , ಸೂ. ೨.೨೪) ಇತಿ । ಷಷ್ಠವಾಕ್ಯೇನ ಉಪಾಸನಾಪ್ರೀತಾನಾಮಗ್ನೀನಾಮೈಹಿಕಪಾರಲೌಕಿಕಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸಾದಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾತೃಪರಿಪಾಲಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಗ್ನಿವಿದ್ಯಾನಾಮಂಗತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯವಧಾಯಕತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ।
ಏತೇನ ‘ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇ’ ಇತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷತಯೋಪಸಂಹೃತಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮವ್ಯವಧಾನಾದಿಸಮರ್ಥನೇಽಪಿ ನ ಸ್ಥಾನಗುಣಾನ್ವಯಸ್ಸಂಭವತೀತ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಗತಿವಾಕ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾಯ ಗತಿಶಬ್ದೇನ ಯಾವತ್ಕ್ರೋಡೀಕೃತಂ ತಾವದತಿರಿಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಿತರಾಹಿತ್ಯೇನೈವ ಉಪಸಂಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ವರ್ಣನೀಯತಯಾ ಪಾತ್ನೀವತಯಾಗವತ್ಸರ್ವಧಾ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಗತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಫಲಪರತ್ವಪಕ್ಷೇ ತದುಪಪಾದಕತಯಾ ಸ್ಥಾನಗುಣಯೋರಪಿ ತೇನ ಕ್ರೋಡೀಕೃತತ್ವಾತ್ ಮಾರ್ಗಪರತ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾಯ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಗುಣೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಏವಂ ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಸೂತ್ರಪ್ರಸಾಧಿತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜನಾದ್ವಯಂ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಯ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ಸೂಚಿತಂ ಪ್ರಪಂಚೇನ ಪ್ರಾದೀದೃಶಮ್ । ಅಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಪ್ರದರ್ಶನಪರತಯಾಽಪಿ ಏತತ್ಸೂತ್ರಂ ತದನಂತರಂ ಭಾಷ್ಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ – ‘ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಸ್ಯ ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಯಾ ದೇವಯಾನಗತಿಸ್ತದಭಿಧಾನಾದಪಿ ಅಕ್ಷಿಪುರುಷಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಪಿ ಪಂಚಾಗ್ನ್ಯುಪಾಸಕಾನಾಂ ದೇವಯಾನಗತಿಃ ಶ್ರುತಾ , ತಥಾಽಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ವಚನಬಲಾತ್ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾತಿಲಂಘನೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ಸಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾಶ್ರಯಮಿದಂ ಲಿಂಗಮ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕೇತ್ಯಲ್ಪಾರ್ಥೇ ಕಪ್ರತ್ಯಯಃ ದೇವಯಾನಗತೇಃ ‘ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕರ್ತುಮನೀಶ್ವರಾಃ । ಯೇ ಮಂದಾಸ್ತೇಽನುಕಂಪ್ಯಂತೇ ಸವಿಶೇಷನಿರೂಪಣೈಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತರೂಪಮಂದಾಧಿಕಾರಿವಿಷಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ । ೧.೨.೧೬ ।
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತವ ಉಕ್ತಾಃ । ಅಥ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೇತರಃ । ೧೭ ।
ಯದುಕ್ತಮಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಶ್ಛಾಯಾತ್ಮೇತಿ ತನ್ನ ಯುಜ್ಯತೇ ; ಛಾಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾಕ್ಷ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾಧಿಷ್ವನವಸ್ಥಿತೇಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ವಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಹಿ ಬಿಂಬಸ್ಯ ತತ್ತದುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮಧ್ಯಸ್ಯತೇ , ನ ತು ಬಿಂಬಸ್ತತ್ತದುಪಾಧೀನನುಪ್ರವಿಶತಿ , ನ ವಾ ಬಿಂಬಾದ್ಭಿನ್ನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ತತ್ತದುಪಾಧಿಷೂದ್ಭವತಿ । ಯಥಾ ಚೈತತ್ತಥಾ ಸಮರ್ಥಿತಂ ವಿವರಣಪ್ರಕಾಶೇ ತಾತಚರಣೈಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಾಕ್ಷಣಿ ಛಾಯಾತ್ಮನಸ್ಸ್ಯಾದವಸ್ಥಿತಿಃ ತಥಾಽಪಿ ಬಿಂಬಸನ್ನಿಧಾನಕಾಲ ಏವ ಸಾ ಭವೇನ್ನ ಸರ್ವದಾ । ನ ಚೋಪಾಸನಾಕಾಲೇ ಬಿಂಬಸನ್ನಿಧಾನನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ ಯೇನ ತದಾನೀಮುಪಾಸ್ಯಸತ್ತಾ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ತದಾಽಪಿ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಕ್ಷಣಿ ತತ್ಸತ್ತಾ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಣಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರುಪಾಸಕಸ್ಯಾಕ್ಷಣೀತ್ಯೇವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ , ‘ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚರಮಶ್ರುತಸ್ಯಾನ್ಯದೃಶ್ಯತ್ವಮಾದಾಯಾಪಿ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತದುಪಾಸನಾಕಾಲೇ ಛಾಯಾಕರಂ ಕಂಚಿತ್ಪುರುಷಮಕ್ಷಿಸಮೀಪೇ ಸನ್ನಿಧಾಪ್ಯ ಉಪಾಸೀತೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾತ್ , ‘ಅಕ್ಷಣಿ ಪುರುಷ’ ಇತಿ ನಿತ್ಯವಚ್ಛ್ರವಣಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಕ್ಷಣಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಃ ಕದಾಽಪ್ಯನವಸ್ಥಿತೇಃ , ಉಪಾಸನಾಕಾಲೇ ಅವಸ್ಥಿತಿನಿಯಮಾಭಾವಾಚ್ಚ ನಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಇತರಃ ಛಾಯಾತ್ಮಾ । ತತ್ರ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಗುಣಾನಾಮಸಂಭವಾಚ್ಚ ।
ನನು ಸ್ಪಷ್ಟ ಏವಾಸಂಭವಃ ಕಿಮರ್ಥಂ ಸೂತ್ರತ ಉಚ್ಯತೇ ? ಸ್ಥಾನಾದಿಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನಾಮರೂಪಾದಿಕಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಮೇವೇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ , ತದ್ವಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮಸಂಭವಸ್ಸೂತ್ರಿತಃ । ವಸ್ತುತೋ ನಾಮರೂಪರಹಿತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೈಸ್ಸ್ವಾಧ್ಯಸ್ತೈರ್ನಾಮರೂಪೈಸ್ತದ್ವದಿತಿ ಸಂಭವತಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಾಲಂಬನತಾ , ನ ತು ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ । ತತ್ರ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಮಾರೋಪಣೀಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಫಲಶ್ರುತ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ತನ್ನಿರಾಸಃ । ತತ್ರ ಆತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದೇರಿತಿಶಿರಸ್ಕತ್ವೇನಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರವರ್ತನಾದಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ । ೧. ೨. ೧೭ ।
ಇತಿ ಅಂತರಾಧಿಕರಣಮ್ । ೪ ।
(೫ ಅಧಿಕರಣಮ್)
ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ೧೮ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಣಿ’ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋಪಪಾದನಾಯ
‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಂತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಃ ಪೃಥಿವೀಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ (ಬೃ. ೫.೭. ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯನೇಕಸ್ಥಾನವ್ಯಪದೇಶೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತಯೋಕ್ತಃ । ಸ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನ ಭವತೀತಿ । ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸನಾಸಿದ್ಧಃ ಕೌಶಿಕಕುಂಭಸಂಭವಾದಿವತ್ ಕಶ್ಚನ ಯೋಗಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾ ; ಶರೀರರಹಿತಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಶರೀರವತಾಮೇವ ತಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವಾಸ್ಯಾದಿನಿಯಂತೃತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಸ್ವಶರೀರನಿಯಮನೇಽಪಿ ತೇನೈವ ಶರೀರೇಣ ನಿಯಂತುಶ್ಶರೀರವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪರಮಾತ್ಮಾಽಪಿ ನಿಯಮ್ಯಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶರೀರೇಣೈವ ಶರೀರವಾನಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ‘ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಮ್ನಾನಾತ್ , ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಭೋಗಾಯತನಸ್ವಶರೀರೇಣೈವ ನಿಯಂತೃತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಸ್ವಭೋಗಾಯತನಶರೀರಸ್ಯೈವ ಚ ಸ್ವಶರೀರತ್ವಾತ್ । ‘ಯ ಇಮಂಚ ಲೋಕಂ ಪರಂಚ ಲೋಕಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಯೋಽಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ ಇತಿ ಪರಮೋಪಕ್ರಮೇಣ ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಣ ಚ ಪ್ರಕರಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ಣೀತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯ ಯಮಯಿತೃತ್ವಸ್ಯೋಪಪಾದನಾಯ ಜೀವವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹೇ ಸ್ಥಿತೇ ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ‘ಅಮೃತ’ ಇತಿ ಚೋಭಯಮೌಪಚಾರಿಕಂ ನೇಯಂ
‘ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾಽನುಗಮಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧.೧. ೧೧) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಿದೇವತಾವಿಶೇಷೋಽಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣ ದರ್ಶಿತೋ ನ ತು ಮುಖ್ಯಃ । ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯೈವಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ; ‘ಯಂ ಪೃಥಿವೀಂ ನ ವೇದ’ ‘ಯಮಾಪೋ ನ ವಿದುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ । ಅನೇನೈವ ಹೇತುದ್ವಯೇನ ತಥಾಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯಿತುಮೇವ ಸೂತ್ರೇ ‘ಅಧಿದೈವಾದಿಷು’ ಇತಿ ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ವಿಶೇಷಿತಃ । ತೇನ ಹ್ಯಧಿದೈವಾದಿಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವೇಕ ಏವಾಂತರ್ಯಾಮೀ ತತ್ತದ್ದೇವತಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಶ್ಚೇತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಯಮಯಿತೃತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಧರ್ಮಿಗ್ರಹಣೇ ಸಾಧನಸಾಧ್ಯೇನ ತೇನ ಧರ್ಮಿಗ್ರಹಣಾದ್ವರಂ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇನ ತದ್ಗ್ರಹಣಮ್ ; ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಾತ್ । ಅತೋಽಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ ಸಾಧಾರಣಮಪಿ ನ್ಯಾಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಮನ್ವೇತೀತಿ ತಸ್ಮಾದೇವ ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾಂತರ್ಯಾಮೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ಏವಂಚ ಶರೀರವತ ಏವ ನಿಯಂತೃತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾಽಪ್ಯನವಕಾಶಾ ; ಸಾಧನಾಧೀನ ಏವ ನಿಯಂತೃತ್ವೇ ಸಾಧನವಿಶೇಷತ್ವೇನ ತದಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನ ಚ ನಿಯಂತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಾಧನಾಧೀನಮಿತಿ ನಿಯಮಃ ; ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮನಿತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿವದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾಕ್ಷಿಪ್ತಸಹಜಸರ್ವಶಕ್ತಿಶಾಲಿನ । ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಸರ್ವನಿಯಮನಶಕ್ತಿಯೋಗಸಂಭವಾಚ್ಚ । ತಥಾಽಪಿ ನಿಯಂತಾ ಶರೀರ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತಾ ಶರೀರ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮವದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ನಿಯಮ್ಯಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶರೀರೇಣೈವ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶರೀರಿತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಶರೀರೇ ಭೋಕ್ತುರೇವ ನಿಯಂತೃತ್ವಮಿತಿ ನಿಯಮಃ ; ಅಭೋಕ್ತುರನಿಯಂತೃತ್ವೇ ಅಚೇತನತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮುಕ್ತಾತ್ಮಸು ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ । ತೇಷಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭೇದೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಯಚ್ಛರೀರಂ ಯಸ್ಯ ಭೋಗಾಯತನಂ ತೇನೈವ ಸ ನಿಯಚ್ಛತೀತಿ ನಿಯಮಃ ; ಸ್ವಕರಗೃಹೀತಪರಾಂಗುಲ್ಯಾದಿನಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಚಿತ್ರಲೇಖನಾದಿಕರ್ಮಣಿ ತದಭಾತ್ , ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಕಿಂಚ ಯೋಗಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ನ ಜೀವೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಂತ್ರಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ ಸ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ; ಯೋಗಸಿದ್ಧ್ಯನಂತರಂ ತಸ್ಯ ಕಥಂಚಿತ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ತತಃ ಪ್ರಾಗಸ್ಮದಾದಿವನ್ನಿಯಂತ್ರಂತರನಿಯಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪರ್ಯಾಯಾಂತರೇಣ ಪರಮೇಶ್ವರಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಪರಿಗ್ರಹಾಪತ್ತೇಃ । ಸೇಯಮನವಸ್ಥಾ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಪ್ರಸಕ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಮುಖೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಏವೇತಿ ಸಮುದ್ಘಾಟಿತಾ – ‘ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ನಿಯಂತೇತ್ಯನವಸ್ಥಾದೋಷಶ್ಚ ನ ಭವತಿ ; ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಭೇದೇ ಹಿ ಸತಿ ಅನವಸ್ಥಾದೋಷಾಪತ್ತಿಃ’ ಇತಿ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽಪ್ಯನ್ಯೋ ನಿಯಂತೇತ್ಯನವಸ್ಥಾ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ; ನಿತ್ಯಸ್ವತಂತ್ರಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಯಂತ್ರಂತರಸ್ಯಾಕಲ್ಪನೀಯತಯಾ ನಿಯಂತೃಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಯಂತ್ರಾಽನ್ಯೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ತದ್ಭೇದೇ ಸತಿ ಅನವಸ್ಥಾಽಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಂಚ ದೂಷಣಂ ‘ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೇತರಃ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸೂತ್ರಾನುವೃತ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋದ್ಘಾಟಿತಮ್ । ಅತ ಏವ ತತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ‘ಅನವಸ್ಥಿತೇಃ’ ಇತಿ ಸೋಪಸರ್ಗಪ್ರಯೋಗೋಽಪಿ ಸಫಲಃ , ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ತದಧಿಕರಣಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಾಘವಾತ್ ಸ್ಥಾನಾದಿಸೂತ್ರೇ ಅವೋಪಸರ್ಗಾಭಾವಾಚ್ಚ ‘ಸ್ಥಿತೇಃ’ ಇತ್ಯೇವಾಸೂತ್ರಯಿಷ್ಯತ್ । ‘ಅಸಂಭವಾತ್’ ಇತ್ಯನುವೃತ್ತಾಂಶೇನ ಯೋಗಿನೋಽಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಭೂತನಿಯಂತೃತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ಅಯಂಚ ಹೇತುಃ ‘ಸಮಸ್ತಂ ವಿಕಾರಜಾತಮಂತಸ್ತಿಷ್ಠನ್ ಯಮಯತೀತಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಯಂ ಧರ್ಮ ಉಪಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಗರ್ಭೀಕೃತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಭೂತನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಯೋಗಿನೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ , ತಥಾಽಪಿ ತತ್ಸಂಭವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ । ಇಂದ ತು ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೋದ್ಧಾಟನಮ್ । ೧.೨.೧೮ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಭೂತಶಬ್ದೋಕ್ತಸಕಲಕಾರ್ಯನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಯೋಗಿನೋ ನ ಸಂಭವತಿ , ತಥಾಽಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಕಲ್ಪಿತೇ ಪ್ರಧಾನೇ ತದ್ವ್ಯಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾಧೀನತ್ವಾತ್ , ‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಕಾರ್ಯೇಷು ಕಾರಣಸ್ಯಾನುಗತತ್ವಾತ್ । ‘ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿ ತಸ್ಯ ‘ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮವಿಜ್ಞೇಯಮ್’ ಇತ್ಯವಿಜ್ಞೇಯತ್ವವರ್ಣನಾತ್ । ‘ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ‘ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಶರೀರಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ವರೂಪವಾಚಕಸ್ಯಾಪಿ ಶರೀರಶಬ್ದಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವನಿರ್ವಾಹಕೇ ಪ್ರಧಾನೇ ‘ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನ’ ಇತಿವದಾತ್ಮತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ ,
‘ಅದೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಅಶ್ರುತಶ್ಶ್ರೋತಾ ಅಮತೋ ಮಂತಾ ಅವಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ’(ಬೃ. ೩. ೭. ೨೩) ಇತ್ಯತ್ರಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿ ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವಾತ್ , ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇನ ತದಭಿನ್ನಾನಾಂಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ದರ್ಶನಾದಿಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ‘ಚಕ್ಷೂ ರೂಪ ಗ್ರಾಹಕಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಕರಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಾದಿತಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯೋಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತು ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ; ತತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶರೀರವತ್ತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ನ ವಾ ಭೋಗಾಯತನಮ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶರೀರೇಣ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗಾಯತನಭಾವಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಕರ್ತೃಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಾದಿಸಂಬಂಧಾಂತರಸತ್ತ್ವಾತ್ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪಿತ್ರಾದೇಃ ಪುತ್ರಾದಿಶರೀರಸ್ಯ ಚ ತಾದೃಕ್ಸಂಬಂಧಾಂತರಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ‘ಪಿತುಶ್ಶರೀರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾದರ್ಶನೇನ ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶೇ ತೇಷಾಂ ಸಂಬಂಧಾನಾಮಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತದಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶಃ ; ಸ್ಥಾವಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತೇ ಶರೀರೇ ‘ಸ್ಥಾಣೋಶ್ಶ್ಶರೀರಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶಃ ; ಸ್ವಾಮಿನಿಯಮ್ಯಭೃತ್ಯಾದಿಶರೀರೇಷು ನಾವಿಕನಿಯಮ್ಯನೌಕಾದಿಷು ತತ್ತಚ್ಛರೀರತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಯಾವದ್ದ್ರವ್ಯಭಾವಿನಾ ನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶಃ ; ಸ್ವಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾಧ್ಯಾದಿಭಿಃ ಕದಾಚಿದನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ಶರೀರತ್ವವ್ಯಪದೇಶೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ‘ತದಾನೀಮಪಿ ಸ್ವಶರೀರಸ್ಯ ನಿಯಮ್ಯತ್ವಯೋಗ್ಯತಾಽಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಚೇತ್ ನ । ತಥಾ ಸತಿ ನೌಕಾದಿಷ್ವಪಿ ಸರ್ವದಾ ನಾವಿಕಾದಿನಿಯಮ್ಯತ್ವಯೋಗ್ಯತಾಽಸ್ತೀತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗತಾದವಸ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಮತದ್ಧರ್ಮಾಭಿಲಾಪಾತ್ । ೧೯ ।
ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದೀನಾಮಭಿಲಾಪಾತ್ ; ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ಔಪಚಾರಿಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ‘ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ತು ನಿಯಂತೃತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಾಶಂಕಾಂ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇ ನಿಯಂತೃತ್ವೇ ನಾಸ್ತಿ ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ ಸೂಚನೇನ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಮಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ನಿಯಮನಾರ್ಥಂ ನಿಯಮ್ಯಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಶರೀರಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾಽನುರೋಧಾತ್ , ನ ತು ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇಸ್ತಚ್ಛರೀರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಪಿ ಅನಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಉಭಯತ್ರ ವಾಕ್ಯವ್ಯಾಪಾರಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ೧. ೨. ೧೯ ।
ನನು ಯದಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಮುಖ್ಯತಾಽನುರೋಧಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಂತರ್ಯಾಮಿ , ತರ್ಹಿ ತತ ಏವ ನ ಪರಮಾತ್ಮಾಽಪಿ , ಕಿಂತು ಶಾರೀರ ಏವ । ಯದಿ ‘ದ್ರಷ್ಟಾ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೈಃ
‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’(ಬೃ. ೨. ೪. ೫) ‘ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣೇನ ಮತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನೇನ’(ಬೃ. ೨. ೪. ೫) ‘ಆತ್ಮನಿ ಖಲ್ವರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ’(ಬೃ. ೪. ೫. ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಾತ್ಮವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನವತ್ವಮುಚ್ಯತೇ , ಯದಿ ವಾ ಚಕ್ಷುಶ್ಶ್ರೋತ್ರಮನೋಬುದ್ಧಿಕರಣಕಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ , ಉಭಯಥಾಽಪಿ ಜೀವ ಏವ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಕಂ ಘಟತೇ ನ ಪರಮಾತ್ಮನಿ । ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಶಬ್ದಾ ರೂಪಾಲೋಕನಾದಿಮತ್ತ್ವವಾಚಕಾಸ್ಸಂತು ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಥಾಽಪಿ ಮಂತೃಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಯಿತೃತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ದರ್ಶನಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ರೂಪಾಲೋಕನಾದಿವಾಚಿತ್ವೇ ‘ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟಂ ಘಟೋ ದೃಷ್ಟ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಯೋಗಾಣಾಂ ‘ಇಂದ್ರ ಇಂದ್ರಾಣೀಪತಿವರುಣೋ ವರುಣಾನೀಪತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವದಸಾಮಂಜಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನ ಚ –ಚಾಕ್ಷುಷಾದಿಜ್ಞಾನವಾಚಿತ್ವಮಪ್ಯಸಮಂಜಸಮ್ । ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ‘ದೃಷ್ಟಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವೇ ಸ್ಫುರಣಾಸಂಭವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣವಿಶೇಷಪ್ರಯೋಜ್ಯಜಾತಿವಿಶೇಷವಾಚಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅಪಿ ಚ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ‘ಅಮೃತಂ’ ಇತಿ ಜೀವಾತ್ ಭೇದೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಹ್ಯಮರಣಧರ್ಮಕತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಮೃತತ್ವೋಕ್ತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮತ್ವಕೀರ್ತನಾದೇವ ಸ್ವತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾಮೃತಪದಸ್ಯ ಜೀವಧರ್ಮಶರೀರೋಪಾಧಿಕಮರಣರಾಹಿತ್ಯಪರತ್ವ ಏವ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಸ್ವರೂಪಕಥನಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ರಾಜಪುರೋಹಿತೌ ಸಾಯುಜ್ಯಕಾಮೌ ಯಜೇಯಾತಾಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ರಾಜ್ಞಃ ಪುರೋ ಹಿತೌ’ ಇತಿ ಷಷ್ಠೀತತ್ಪುರುಷೈಕಶೇಷಪಕ್ಷೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪುರೋಹಿತಾಭಾವಾತ್ ರಾಜಪದಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ‘ರಾಜಾ ಚ ಪುರೋಹಿತಶ್ಚ’ ಇತಿ ದ್ವಂದ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ಪುರೋಹಿತಸ್ಯ ಚ ಕುಲಾಯಯಜ್ಞೇ ಸಹಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ।
‘ಕ್ಷರಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಹ್ಯಮೃತಂ ತು ವಿದ್ಯಾ’(ಶ್ವೇ.೫.೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಮೃತಪದಂ ವಿಶೇಷ್ಯಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಮ್ , ನ ತ್ವಿತರವ್ಯಾವರ್ತನಾರ್ಥಮ್ । ನ ವಾ ತದಪಿ ಸರ್ವಧೈವವ್ಯಾವರ್ತಕಮ್ ; ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಕ್ಷರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಸಮರ್ಪಕತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಉಪಕ್ರಮ ಏವಾಂತರ್ಯಾಮಿವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇ ಜಾಗ್ರತಿ ಕಥಮೋಪಸಂಹಾರಿಕೈರ್ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಭಿರ್ಜೀವಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯೋದಯಃ ? ನ ಚ ‘ಉಪಕ್ರಮಗತಮೇಕಂ ಲಿಂಗಮುಪರಿತನಾನೇಕಾಲಿಂಗಾವಿರೋಧೇ ದುರ್ಬಲಮ್’ ಇತಿ ಭೂತಾದಿಪಾದವ್ಯಪದೇಶಸೂತ್ರೋಕ್ತನ್ಯಾಯೋಽತ್ರ ಪ್ರಸರತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸಮಾವೇಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಲಿದ್ಧತಾಯಾಃ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣಾತ್ರ ಜೀವಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ - ಉಚ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸುಖಾದ್ಯನುಭವರೂಪಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣ ಏಕತ್ವೇ ಪುರುಷಾಂತರಸುಖಾದೇರಪಿ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿಃ , ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಆವೃತತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವೇಷು ಸಾಕ್ಷಿಣ ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಯಂ ಪ್ರತಿ ಯದನಾವೃತಂ ತಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ತಸ್ಯ ತದನುಭವರೂಪತಾಯಾ: ಫಲಬಲೇನ ಕಲ್ಪನಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಮೇವಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೇನ ಘಟಾದಿಭಾಸಕಮಿತಿ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಘಟಾದ್ಯವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಯಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಕೃತಾ ಘಟಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯೇನಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ , ತಸ್ಯೈವ ತದವಭಾಸತೇ ಇತಿ ; ವ್ಯಾವರ್ತಕೋಪಾಧಾವಂತಃಕರಣೇ ದರ್ಪಣ ಇವ ಸ್ಥಿತೇ ಬಿಂಬಪ್ರತಿವಿಂಬಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಭೇದಾನುವೃತ್ತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವೇನಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ತಾತ್ವಿಕಾಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಕೃತಾವರಣಾಭಿಭವೇನ ಯಂ ಪ್ರತಿ ಘಟಾದಿರನಾವೃತಃ , ತಂ ಪ್ರತಿ ತದಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಂ ಘಟಾದ್ಯವಭಾಸಕಮಿತಿ ಫಲಬಲಾತ್ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಅಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಘಟಾದಿವಿಷಯಾವರಣರಾಹಿತ್ಯರೂಪಸಾಮ್ಯಾಪತ್ತಿಪರ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೀಯಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೂಲಾಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿಕಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತ ಏಕಸ್ಸಾಕ್ಷೀತಿ ಸ್ಥಿತೌ ಸ ಏವಾಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ ।
ಅತ್ರ ತಾವದೇಕಸ್ಯ ಸರ್ವವಸ್ತುನಿಯಂತೃತ್ವೋಕ್ತಿಮಾರಭ್ಯ ಸರ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ; ಏಕಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣೋ ಜೀವಸ್ಯ ತತ್ತದಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಾಂಶಭೇದದ್ವಾರಾ ತದೀಯಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಕರಣಭೂತಸರ್ವವಸ್ತುನಿಯಂತೃತ್ವಾತ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸರ್ವನಿಯಂತೃಸರ್ವಭೂತಾನುಗತೈಕಜೀವರೂಪತ್ವೇನ ಜೀವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞವಿದ್ಯಾಽನುಪಯೋಗಿತಯಾ ಕಾಪ್ಯಸ್ಯ ತದಜ್ಞಾನಸಂಭವಾತ್ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಿ ‘ವಾಯುರ್ವೈ ಗೌತಮ ತತ್ಸೂತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ
‘ತಸ್ಮಾದ್ವೈ ಗೌತಮ ಪುರುಷಂ ಪ್ರೇತಮಾಹುರ್ಯಸ್ರಂಸಿಷತಾಸ್ಯಾಂಗಾನೀತಿ । ವಾಯುನಾ ಹಿ ಗೌತಮ ತತ್ಸೂತ್ರೇಣ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತಿ’(ಬೃ. ೩.೭.೨) ಇತ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ಚ ವಾಯುರೂಪತಯಾಽವಗತೇ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತದೇಕವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತೇಽಂತರ್ಯಾಮಿಣ್ಯಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ‘ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷು ತತ್ತಜ್ಜೀವೇಭ್ಯೋ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಭ್ಯೋ ಮಹಾಕಾಶಸ್ಯೇವ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ । ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಶಬ್ದವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತವ ಏಷ ಸಕಲಸಾಕ್ಷೀ ಜೀವ ಆತ್ಮಾ ವ್ಯಾಪಕಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ । ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತದಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಇವಾಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿಕಸ್ಸರ್ವಗತೋ ಜೀವಸ್ತತ್ತಚ್ಛರೀರಾಪಾದಾನಕೋತ್ಕ್ರಮಣರೂಪಮರಣವಾನ್ನ ಭವತೀತಿ ಸಾಂಗತ್ಯಾತ್ । ದೃಷ್ಟ್ರತ್ವಾದಿವರ್ಜನಸ್ಯ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃರೂಪಾಣಾಮಿವ ಅನುಗತಸಾಕ್ಷಿರೂಪಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತಯಾ ಸಂಗತತ್ವಾತ್ । ದ್ರಷ್ಟ್ರತ್ವಾದೀನಾಂಚ ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಮಾತೃರೂಪೇಣ ಸಮನ್ವಯಾತ್ । ದ್ರಷ್ಟ್ರಂತರಾದಿನಿಷೇಧಾನಾಂಚ ಕಥಮೇಕಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ದ್ವೌ ದ್ರಷ್ಟಾರೌ ಜೀವೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಚ , ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮನೇಕಚೇತನದರ್ಶನಾದ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ತದೀಯವಿರುದ್ಧಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುವರ್ತನಾಸಂಭವಾತ್ , ನ ಚ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಂತರೈರಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ದರ್ಶನಾದಿಮತ್ತ್ವಮ್ , ‘ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತಸ್ಯ , ನಿಯಮ್ಯಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತಶರೀರೇಂದ್ರಿಯರಾಹಿತ್ಯಾವಗಮಾತ್ ; ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಭೇದನಿರ್ದೇಶೇನ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿರೂಪದ್ರಷ್ಟ್ರತಿರಿಕ್ತಂ ತದಂತರ್ಯಾಮಿರೂಪಂ ದ್ರಷ್ಟ್ರಂತರಮುಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ ನ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ ; ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಗತದ್ರಷ್ಟ್ರತ್ವಾದಿಗುಣೈರೇವ ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ದ್ರಷ್ಟ್ರತ್ವಾದಿಮಾನುಪದಿಷ್ಟಃ ದ್ರಷ್ಟ್ರತ್ವಾದಿಗುಣಕಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತೄಣಾಮಂತರ್ಯಾಮಿತೋ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷೀ ಜೀವ ಏವಾಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಶಾರೀರಶ್ಚೋಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭೇದೇನೈನಮಧೀಯತೇ । ೨೦ ।
‘ಯಸ್ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ಭೂತಶಬ್ದೋದಿತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಮಾತೃರೂಪಾಣಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಪೃಥಗಂತರ್ಯಾಮಿನಿಯಮ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವರ್ಣಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ತತ್ರ ಭೂತಶಬ್ದೋ ‘ಭವಂತಿ ಜಾಯಂತೇ’ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ನ ಜಡಪ್ರಪಂಚಪರಃ ; ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಯೋಗತಃ ಪ್ರಾಣಿಷು ರೂಢೇರ್ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಮಹಾಭೂತೇಷು ರೂಢೇಃ ಪ್ರಾಣಿಷು ರೂಢೇಶ್ಚ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹೇಣ ಅನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿರೋಧೇ ಯೋಗೋನ್ಮೇಷಶ್ಶಂಕನೀಯಃ ; ‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಮಹಾಭೂತಾನಾಮುಪಾತ್ತತ್ವೇನ ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣಿರೂಢೇರೇವೋನ್ಮೇಷಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಂತರ್ಯಾಮೀ । ತತ್ರ ದ್ರಷ್ಟ್ರತ್ವಾದಿವರ್ಣನಂ ಜೀವಾಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ದ್ರಷ್ಟ್ರಂತರಾದಿನಿಷೇಧಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟ್ರಟ್ವಯಶಂಕಾವಾರಣಾಯ ಜೀವಾಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಫೋರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತರೀತ್ಯೈವ ಯೋಜನೀಯಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಶಾರೀರ’ ಇತ್ಯೇಕವಚನೇನ – ಏಕ ಏವಾಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿಕೋ ಜೀವೋಽಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ, ನ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಜೀವ ಇತಿ ; ‘ಯ ಇಮಂಚ ಲೋಕಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವೇಕವಚನನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಚಕಾರಾತ್ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾತ್ ನಮೋಽನುವರ್ತನಂ ಸೂಚಿತಮ್ । ‘ಉಭಯೇ’ ಇತ್ಯನೇನ – ಕಾಣ್ವಮಾಧ್ಯಂದಿನಪಾಠಯೋರ್ಭಿನ್ನಭಿನ್ನಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣದ್ವಾರಾ ತತ್ರತ್ಯಭೇದನಿರ್ದೇಶ ಏವಾತ್ರ ಹೇತುಃ , ನ ತು ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ’ ‘ಯಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ನ ವಿದುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಭೇದನಿರ್ದೇಶಃ, ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಸ್ತತ್ತದುಪಾಸಕಜೀವರೂಪತ್ವೇನ, ಸರ್ವಜೀವರೂಪತ್ವೇನ ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ಹಿ ತಾದೃಶೋ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕಸ್ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಜೀವರೂಪತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ; ತಾದೃಶಭೇದನಿರ್ದೇಶಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತೃಸಾಕ್ಷಿಭೇದಮಾದಾಯೋಪಪನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಏತತ್ಸೂಚನಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಭೇದನಿರ್ದೇಶೇಽಪಿ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೇರುಭಯಗ್ರಹಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ನಾನಾಶಾಖಾಽಽಮ್ನಾತಶಾಂಡಿಲ್ಯವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾದಿಗತವಿಷಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಯಪರತ್ವಸಾಧನೇ ನಾನಾಶಾಖಾಮ್ನಾತತ್ವಮುದ್ಘಾಟಿತಮ್ । ನ ವಾ ಅಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ‘ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ ಹೇತೋರುಭಯತ್ರಾಪಿ ಸಮಾಮ್ನಾತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ‘ಭೇದೇನ’ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತೃತೀಯಾ ನಿರ್ದೇಶೇನ – ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾತ್ ಭೇದೋ ನ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಕಿಂತು ಉಪಲಕ್ಷಣಮೇವ, ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಯಾವದ್ದ್ರವ್ಯಭಾವಿತ್ವಾದಿತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಏತತ್ಸೂಚನಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಲಾಘವಾತ್ ‘ಭಿನ್ನಮೇನಮಧೀಯತೇ’ ಇತ್ಯೇವಾಸೂತ್ರಯಿಷ್ಯತ । ಇದಮಪ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಧಿಕರಣಮ್ ; ಯೋಗಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಯಮಯಿತೃತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧನನಿರಪೇಕ್ಷಗ್ರಹಣೋತ್ಸರ್ಗಿಕತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾಯಾಃ ಪ್ರಸಾಧನೀಯತ್ವಾತ್ , ಜೀವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಭೇದೇನಾಧೀಯತೇ ಇತಿ ಹೇತೋಶ್ಚ ಸ್ಥಾನಪ್ರಮಾಣಾದಿಭಿರ್ನೇಯತ್ವಾತ್ । ೧.೨.೨೦।
ಇತಿ ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ।
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ । ೨೧ ।
ಅಪಿ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿನಿಷೇಧಸ್ಯಾಧಿಕರಣವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತಸ್ಯೈವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರವಸ್ಥಾಭೇದೇನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯಧಿಕರಣಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷಣೀಯಮ್ ; ಬುದ್ಧಿಗೌರವಾಪತ್ತೇಃ ; ಬಾಲ್ಯಕಾರ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಾನಾಮವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಧಿಕರಣ ಏವಾನ್ವಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾನುಭವಾಚ್ಚ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾರೂಪಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನ ತೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಮ್ ; ಉಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಯೋರಭೇದಾತ್ । ತದ್ಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಅಚೇತನಪೃಥಿವ್ಯಾದಿರೂಪದೃಶ್ಯಭಿನ್ನತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಮಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ‘ನಞವಯುಕ್ತಮನ್ಯಸದೃಶಾಧಿಕರಣೇ ತಥಾಹ್ಯರ್ಥಗತಿಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶಬ್ದವತ್ ತದನ್ಯವೃತ್ತೇಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಸದೃಶಾನ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ನ ಹ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಿವ ಲೋಷ್ಟಾದಿಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ । ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣ್ಯದೃಷ್ಟ್ರತ್ವಾದಿ ಶ್ರವಣೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟ್ರತ್ವಾದ್ಯನುರೋಧಾತ್ ‘ನಞಿವಯುಕ್ತ’ ನ್ಯಾಯಸ್ತ್ಯಕ್ತಃ । ನ ಚೇಹ ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ ।
ನನು
‘ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರೋವಾಚ ತಾಂ ತತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್’(ಮು. ೧. ೧. ೧೩) ಇತಿ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ್ವೇನ ವರ್ಣನೀಯೇಽಪಿ ಪುರುಷೇ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಶ್ರುತಃ । ತೇನ ಸ ಏವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನೋ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಮ್ । ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ ಪರತಃ’ ಇತಿ ಪುರುಷಾಪರತ್ವೇನ ಶ್ರುತಮಕ್ಷರಮೇವ ಕೇವಲಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ । ಉಭಯಥಾಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಊರ್ಣನಾಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಗುಣ್ಯೇನ
‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್’(ಮು. ೨. ೧. ೧) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಸ್ಯ ಸರೂಪಕಾರ್ಯಪ್ರಭವತ್ವೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮೇವ ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಪುರುಷಸ್ಯಾಕ್ಷರಪರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಚ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಮೇವ ಪುರುಷಾತ್ಪರಮಕ್ಷರಮ್ । ‘ಯೇನಾಕ್ಷರಮ್’ ಇತಿ ಪುರುಷೇ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ತು ‘ನ ಕ್ಷರತಿ’ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ಅಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಅಚೇತನದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಗುಣ್ಯಸ್ಯ ‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್’ ಇತಿಮಂತ್ರೇ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾತ್ ಸಂಭವತೀಹ ವಿಶ್ವಮ್’ ಇತಿ ಪಂಚಮೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಪರತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಸ್ಯ ಚ ಭಂಗಾಯೋಗಾತ್ ।
ನನು ಸತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಸ್ಯ , ಸರೂಪಕಾರ್ಯಪ್ರಭವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಚ ಪಂಚಮೀನಿರ್ದೇಶಾದಭೇದೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ತತ ಏವಾಕ್ಷರಾತ್ ಪರಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ತದಭೇದೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಹಿ ‘ತತೋಽನ್ನಮಭಿಜಾಯತೇ’ ‘ತಸ್ಮಾದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಜಗದುಪಾದಾನಪರಪಂಚಮೀನಿರ್ದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಅಪಾದಾನಪಂಚಮೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರತ್ವೇಽಪಿ ತದನಂತರಮಂತ್ರೇ ಅವಧಿಪಂಚಮೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ತತೋ ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯೇವ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ನ ಹಿ ಪಂಚಮೀಮಾತ್ರೇಣ ಭೂತಯೋನಿಸರೂಪಕಾರ್ಯಪ್ರಭವಾಕ್ಷರಯೋರಭೇದಂ ಬ್ರೂಮಃ , ಕಿಂತ್ವಕ್ಷರಶಬ್ದಪರಯಾ ಪಂಚಮ್ಯಾ । ಸಾ ತ್ವಕ್ಷರಾತ್ ಪರೇ ಪುರುಷೇ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ಅಪಾದಾನಪಂಚಮೀಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ತದಕ್ಷರಾತ್ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ತದಭೇದಃ ಕಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯಾಕೃತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ವಿವರ್ತಮಾನತಯಾ , ಪರಿಣಮಮಾನತಯಾ ಚ
‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್’(ಶ್ವೇ. ೪. ೧೦) ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತಃ’(ತೈ. ೨. ೧.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಾನುರೋಧೇನ ‘ಸನ್ ಘಟಃ’ , ‘ಜಡೋ ಘಟಃ’ ಇತಿ ಜಗತ್ಯುಭಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯನುರೋಧೇನ ಚ ಸ್ವಾಭಿನ್ನಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವರೂಪಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಸತ್ತ್ವೇ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಕಬ್ರಹ್ಮಗತಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಘಟಕತಯಾ ಅವ್ಯಾಕೃತಗತಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಗತಿಸತ್ತ್ವೇ ಚಾಪಾದಾನಪಂಚಮೀಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತಪಂಚಮ್ಯಂತಾಕ್ಷರಪದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಲಭ್ಯಸ್ಯ ಭೂತಯೋನಿಸರೂಪಕಾರ್ಯಪ್ರಭವಪರತ್ವಾವಧ್ಯಕ್ಷರಾಭೇದಸ್ಯ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾಚೇತನೋರ್ಣನಾಭಿದೇಹಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಸಾರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಚ ಭಂಗಾಯೋಗಾತ್ ।
ನನು ‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾತ್ ಸಂಭವತಿ’ ಇತ್ಯಂತಮವ್ಯಾಕೃತಪರಮ್ , ‘ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತ್ಯಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮ್ , ತತೋ ‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯವ್ಯಾಕೃತಪರಮ್ , ಪುನಃ ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಿತಿ ಕಥಮಿದಮಾದರಣೀಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಅರ್ಥಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಜೈಮಿನಿನಾ ವಿಶ್ವಜಿದಧಿಕರಣೇ ‘ಅರ್ಥತೋ ಹ್ಯಸಮರ್ಥಾನಾಮಾನಂತರ್ಯೇಽಪ್ಯಸಂಬಂಧಃ’(ಜೈ. ಸೂ. ೪. ೩. ೧೧) ಇತಿ । ಉಕ್ತಂಚ ವಾರ್ತಿಕಕೃತಾ ‘ಆನಂತರ್ಯಮಚೋದನಾ’(ಜೈ. ಸೂ. ೩. ೧. ೨೪) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ‘ಯಸ್ಯ ಯೇನಾರ್ಥಸಂಬಂಧೋ ದೂರಸ್ಥೇನಾಪಿ ತೇನ ಸಃ । ಅರ್ಥತೋಹ್ಯಸಮರ್ಥಾನಾಮಾನಂತರ್ಯಮಕಾರಣಮ್’ ಇತಿ ।
ಯದಿ ತ್ವೇವಮಪಿ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷರಾತ್ಪರಸ್ಯ ಚಾಭೇದೇ ನಿರ್ಬಂಧಃ, ತದಾ ಶಾರೀರೋ ಭೂತಯೋನಿರಸ್ತು । ಸ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಿಭಾವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಃ । ಸರ್ವಂ ವಸ್ತು ಜ್ಞಾತತಯಾ, ಅಜ್ಞಾತತಯಾ ವಾ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಕಶ್ಚಿತ್ ಕಿಂಚಿಜ್ಜಾನಾತೀತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಜೀವಾನುಗತಸಾಕ್ಷಿಭಾವೇನ ವಿಶಿಷ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ । ಅಂತಃಕರಣಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಾಂತರ್ಗತಗಗನಪವನಚಂದ್ರಸೂರ್ಯಸರಿತ್ಸಮುದ್ರಭೂಗೋಲಕಾದೀನಾಂಚೋಪಾದಾನಭೂತಶ್ಚ ।
ಅತ ಏವಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಾದಿಷ್ವಂತಃಕರಣಾದೀನಾಂ ಜೀವ ಏವಾಧ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತೇಷಾಂ ಜೀವತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತಿಶ್ಚಾನುಭವಸಿದ್ಧಾ । ವಿವರಣೇ ಚ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಉಪಾದಾನತಯಾ ಘಟಾದಿಸಂಗಿತ್ವಮ್ , ಜೀವಸ್ಯ ತದಸಂಗಿತ್ವೇಽಪಿ ಅಂತಃಕರಣಸಂಗಿತ್ವಂಚ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಭಾಮತ್ಯಾಂಚ
‘ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೧೦) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಜಾಠರಾಗ್ನೇರ್ಜೀವೋಪಾದಾನಕತ್ವಂ ಜೀವಚ್ಛರೀರಮೃತಶರೀರಯೋರೋಷ್ಣ್ಯೋಪಲಂಭಾನಪಲಂಭಾಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨. ೧. ೮) ಚ
‘ಆತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹಿ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೨. ೧. ೨೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೈನಾನೇಕಾಕಾರಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಯದಾದಿಸೃಷ್ಟಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಂಚಮೀನಾಂಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಪರತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಯದಾದಿಷ್ವಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮದ್ವಾರಾ ಕಾರಣತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಮುಕ್ತಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ಸಾಧಕಫಲಾವಸ್ಥಾಭೇದಾದಿಭಿರ್ಜೀವ ಏವ ಸಂಗಮಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಥಾಽಪಿ ಜೀವ ಏವೇತಿ ಪಕ್ಷವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹೇ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ ।
‘ಅಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮಚಕ್ಷುಶ್ರೋತ್ರಮಪಾಣಿ ಪಾದಮ್’(ಮು. ೧.೧.೬) ಇತಿ ಜೀವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಗೋತ್ರವರ್ಣಾದೇರ್ನಿಷೇಧಜಾತಸ್ಯಾಧಿಕರಣವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ರಜತಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ರಂಗಸ್ಯ ‘ನೇದಂ ರಜತಮ್’ ಇತಿ ನಿಷೇಧ ಇವಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ನಾಧಿಕರಣಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವೇ ಪರಂ ತದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಗ್ರಾಹ್ಯೇ ‘ನಞಿವಯುಕ್ತ’ ನ್ಯಾಯೇನ ತತ್ಸದೃಶಾನ್ವೇಷಣಂ ಭವತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ದೃಸಶ್ಯತ್ವಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವನಿಷೇಧಾನುರೋಧೇನ ತದಧಿಕರಣಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ, ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಂ ಚ ತನ್ನಿಷೇಧದ್ವಯಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಬಾಹುಲ್ಯಾದ್ಗೋತ್ರಾದಿನಿಷೇಧಜಾತಮೇವಾನುರೋದ್ಧವ್ಯಮ್ । ಅಗ್ರೇಽಪಿ ಹಿ ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಜೀವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮೂರ್ತಿಮತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮನಃಪ್ರಾಣವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ನಿಷೇಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅತಸ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಂ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರದರ್ಶಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಜೀವ ಏವ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಾಖ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಜೀವನಿರೂಪಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ನೇತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಂ ಜೀವೋ ವಾ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ಪೂರ್ವ : ಪಕ್ಷಃ ।
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಭೂತಯೋನಿಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ।
‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್’(ಮು. ೧. ೧. ೯) ಇತಿ ತದ್ಧರ್ಮರೂಪಾ ಲಿಂಗಾತ್ ,
‘ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಮು. ೧. ೧. ೮) ಇತಿ ತದಭಿಧಾನಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ನನು ತದುಭಯಮಕ್ಷರಾತ್ಪರೇ ಪುರುಷೇಽನ್ವೇತಿ ।
‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀಹ ವಿಶ್ವಮ್’(ಮು. ೧.೧.೭) ‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಸ್ಸೋಮ್ಯ ಭಾವಾಃ’(ಮು. ೨. ೧. ೧) ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯಂತಾಕ್ಷರಶಬ್ದಾನಾಮೇಕರೂಪತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಸ್ಯ ಪುರುಷಶಬ್ದೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮ ಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರನ್ವಯಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ‘ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ’ ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಗತಾಭ್ಯಾಂ ‘ತತಃ’ ‘ತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪಂಚಮೀಭ್ಯಾಂ ‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾತ್’ ಇತಿ ಭೂತಯೋನಾವವಗತಸ್ಯ ಉಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರನ್ವಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥೈಕರೂಪ್ಯಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಶಬ್ದೈಕರೂಪ್ಯಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವೇನ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ‘ತತಃ’ ‘ತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯುಕ್ತೋಪಾದನತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾಕ್ಷರಗತಪರಿಣಾಮಿತ್ವರೂಪೋಪಾದಾನತ್ವಾತಿರಿಕ್ತತದ್ಘಟನೀಯಬ್ರಹ್ಮಗತವಿವರ್ತಾಶ್ರಯತ್ವರೂಪಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹ--ಕೋಪಾದಾನತ್ವಾಂತರರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ;
ಉಚ್ಯತೇ - ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ನ ವಿಧೇಯಮ್ ; ಅನ್ಯತರಾನುವಾದೇನಾನ್ಯತರವಿಧೌ ಸಂಭವತಿ ಉಭಯವಿಧಾನಾಂಗೀಕಾರೇ ಗೌರವಾತ್ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ‘ತಥಾಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀಹವಿಶ್ವಮ್’ ಇತ್ಯನುಪದೋಕ್ತಸ್ಯಾನುವಾದೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಾತ್ರಾವಿಧಾನಮ್ । ಏವಂ ‘ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಽಪಿ ತದನುವಾದೇನ ತಪಸಾ ಸ್ರಷ್ಟಕಾಲೋಚನೋಪಚಿತತ್ವಮಾತ್ರವಿಧಾನಮ್ । ನ ಚ ಮಂತ್ರಯೋಃ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ; ದ್ವಿತೀಯಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಸರ್ವವಸ್ತುಗತಾಶೇಷವಿಶೇಷವಿಷಯಜ್ಞಾನರೂಪತಯಾ ಪ್ರಥಮಮಂತ್ರೋಕ್ತತಪಶ್ಶಬ್ದವಿವರಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ಅಪಿಚ ‘ತತಃ’ ‘ತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪಂಚಮೀಭ್ಯಾಂ ‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾತ್’ ಇತ್ಯನುಪದೋಕ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ನೋಪಾದಾನತ್ವಾಂತರಪರತ್ವಂ ತಯೋಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ ಇತ್ಯತ: ‘ತತ:’ ‘ತಸ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯನಯೋಃ ಪ್ರಾಕ್ಪಠಿತತ್ವೇನ ತದ್ಗತಶಬ್ದೈಕರೂಪ್ಯಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಪ್ಯತ್ರತ್ಯಾರ್ಥೈಕರೂಪ್ಯಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಸಂಭವದಪಿ ಜೀವೇ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜೀವೇಽಪಿ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಸಕಲವಸ್ತುಗತಾಶೇಷವಿಶೇಷವಿಷಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವರೂಪಸ್ಯಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಭೂತಯೋನ್ಯನ್ವಯಿತ್ವಾತ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ಯದ್ಯಪ್ಯಕ್ಷರಶಬ್ದೇನ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಃ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಃ ; ತಸ್ಯ ವಿಷಯವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತತ್ವಾತ್ ,
‘ಅಕ್ಷರಧಿಯಾಂ ತ್ವವರೋಧಃ’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೩. ೩. ೩೩) ಇತಿ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾಧಿಕರಣೇ ತಸ್ಯೋಪಾದಾಸ್ಯಮಾನತ್ವಾಲ್ಲಘುತ್ವಾಚ್ಚ , ತಥಾಽಪಿ ತೇನ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶೇ ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಲಿಂಗವೈರೂಪ್ಯಾದನ್ವಯೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತಸ್ಯಾಕ್ಷರಾತ್ಪರೇ ಪುರುಷ ಏವಾನ್ವಯೋಽಭ್ಯುಪೇಯ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಾಶಂಕಾ । ತಾಮದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಭೂತಯೋನ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞಪದೇ ಪುಂಲ್ಲಿಂಗೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸೂಚನೇನ ನಿವಾರಯಿತುಂ ‘ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಃ’ ಇತಿ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ‘ಭೂತಯೋನಿಃ’ ಇತ್ಯೇವ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಃ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತೋ ಲಾಘವಾತ್ , ತಥಾಽಪಿ ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ಪುಲ್ಲಿಂಗಾನನ್ವಯ ಇತಿ ಮಂದಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾಯ ಭೂತಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಅದ್ರೇಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ ವಿಭುಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಾವಗಮಿತಪುಲ್ಲಿಂಗಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮ್ , ಅಂತರ್ಯಾಮಿಗತಾದೃಷ್ಟ್ರತ್ವಾದಿವದಕ್ಷರಗತಾದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ದ್ರಷ್ಟ್ರತ್ವಾದಿಮಿಶ್ರಿತಂ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಹೇತುಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ಚೈವಂ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ । ‘ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ‘ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್’ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗೇಣಾಶೇಷವಿಶೇಷಾವಿಷಯತಯಾ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಮ್ । ಉಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಃ । ಧರ್ಮೋಕ್ತಯೋರ್ದ್ವಂದ್ವೈಕವದ್ಭಾವೇ ಸತಿ ನಪುಸಂಕೇ ನುಮಾಗಮಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮಧ್ಯಮಪದಲೋಪಿಸಮಾಸಾದ್ವಾ ‘ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ । ೧.೨.೨೧ ।
ನನು ‘ಅಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಸ್ವಾರಸ್ಯಾಜ್ಜೀವೋ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಸ್ಸೋಮ್ಯ ಭಾವಾಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಭಾವಶಬ್ದಸ್ಯ ಭವಂತಿ – ಜಾಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಅಸಂಕುಚಿತವಿಯದಾದಿಸಕಲಕಾರ್ಯಪರತ್ವೌಚಿತ್ಯೇನ ತತ್ಸರೂಪಮಕ್ಷರಶಬ್ದೋದಿತಂ ಕಾರಣಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯವಗತೌ ತದನಂತರಮಂತ್ರೇ ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಪರತ್ವವಚನಂ ತಸ್ಮಾದೇವಾಕ್ಷರಾತ್ಪರತ್ವವಿಷಯಮಿತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ ತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಪ್ರಾಗ್ಭೂತಯೋನಿತ್ವೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ತತೋಽವ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿರಿತ್ಯಪಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ನೇತರೌ । ೨೨ ।
ಅಕ್ಷರಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೇನಾವ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಕಿಂತು ತತ ಏವ ತತ್ ಭೂತಯೋನಿರ್ನ ಭವತೀತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಕಥಂ ? ‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪಂಚಮ್ಯುಪಾತ್ತಮಕ್ಷರಂ ತಾವದ್ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಮಿತಿ ನಿರ್ವಿವಾದಮ್ । ತದೇವ ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಪುರುಷಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇಃ , ‘ಸ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರಪ್ರಕೃತಾಕ್ಷರಪರಾಮಾರ್ಶತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಸಹಿತ ಇತ್ಯೇಕಪದತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಮ್; ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ‘ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರ’ ಇತಿ ಸರ್ವಗತತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಸಕಲವಸ್ತುಸಂಸರ್ಗಸಿದ್ಧೇಃ । ಭಿನ್ನಪದತ್ವೇ ಚ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರಃ ಪುರುಷ ಏವ ಪ್ರಕೃತಾಕ್ಷರಮ್, ನ ತು ಪರತ್ವಾವಧಿಭೂತಮಕ್ಷರಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯನೇನ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಪರಾಮರ್ಶಿತತ್ಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ’ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಚೀನೇನ ‘ಯೇನಾಕ್ಷರಮ್’ ಇತಿ ಅಕ್ಷರಪುರುಷಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಚಾಕ್ಷರಾತ್ಪರಃ ಪುರುಷೋ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಮಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ತದವರತಯಾ ತತೋ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಮಾನಮಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ನ ತತ್ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಏವಮಗೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೇನ ಶಾರೀರೋ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಕಿಂತು ತತ್ ಏವ ಭೂತಯೋನಿ ನ ಭವತೀತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ , ಭೂತಯೋನಿತ್ವಸ್ಯ ಶಾರೀರೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ; ತದ್ಗ್ರಹಣಪ್ರಸಕ್ತೌ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತನೇನೈವ ಅಗೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಸಫಲತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಭೂತಯೋನಿತ್ವೇನ ಶಾರೀರ ಏವ ಗೃಹೀತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಗೋತ್ರಸಂಬಂಧಾದಿಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ತದಭಾವಾಯೋಗಪ್ರಸಕ್ತೌ ತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನಾಗೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಫಲ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಯುಕ್ತಂ ಚ ತದೇವಾಗೋತ್ರತ್ವಾದಿರೂಪೋಪಾತ್ತವಿಧೇಯಗತತ್ವೇನ, ತದಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನತ್ವಾತ್ ; ನ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಭೂತಯೋನಿಪದಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ತೇಷಾಂ ಸಾಫಲ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಅವಿಧೇಯ ಗತಫಲಸ್ಯ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಾತ್, ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಫಲೇ ಲಭ್ಯೇ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಫಲಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ । ಅತ ಏವಾವಹನನವಿಧರ್ವಿಧೇಯಾವಹನನಗತಾಪ್ರಾಪ್ತಾಂಶಪರಿಪೂರಣರೂಪಸ್ತದಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದ ಏವ ಫಲಮ್ , ನ ತ್ವವಿಧೇಯನಖವಿದಲನನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ತದನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದ ಇತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾತೋ ಭೇದ ಇಷ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇ ಗೋತ್ರನಿಷೇಧಾದೀನಾಮಧಿಕರಣಾಂತರಮನ್ವೇಷಣೀಯಮಿತಿ ಗೌರವಮ್ । ಅಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಫಲಕತ್ವೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಗೋತ್ರಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಶಾರೀರಸ್ಯೈವಾಧಿಕರಣತ್ವಾನಾನ್ಯದಧಿಕರಣಮನ್ವೇಷಣೀಯಮಿತ್ಯಪಿ ಲಾಘವಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ -
ಸ್ಯಾದೇವಂ ಯದಿ ‘ಯದಿದಂ ಪುರೋವರ್ತಿ ತನ್ನ ರಜತಮ್’ ಇತಿವತ್ ‘ಯೋ ಭೂತಯೋನಿಸ್ಸ ಗೋತ್ರಾದಿಮಾನ್ನ ಭವತಿ ಇತ್ಯಗೋತ್ರತ್ವಾದಿಕಂ ವಿಧೇಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವೇವಮ್ , ಕಿಂತು ‘ಯೋ ಗೋತ್ರಾದಿರಹಿತಃ ತಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಪಶ್ಯಂತಿ’ ಇತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯವಿಶೇಷಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥತಯಾ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ‘ನಿಶ್ಚಲಶ್ಚಂದ್ರಃ’ ಇತಿ ಚಂದ್ರೋದ್ದೇಶೇನ ನಿಶ್ಚಲತ್ವವಿಧಾನಸ್ಯ ತರಂಗಚಂದ್ರೇ ಅಭ್ಯಸ್ತಚಲನಪ್ರತ್ಯಯೇನ ನಿಶ್ಚಲತ್ವಾಯೋಗಪ್ರಸಕ್ತೌ ತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇಽಪಿ ‘ನಿಶ್ಚಲಂ ಚಂದ್ರಂ ಪಶ್ಯ’ ಇತಿ ತಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಗೇ ಅಭ್ಯಸ್ತಚಲನವತ್ತರಣಚಂದ್ರವ್ಯಾವರ್ತಕತಯೈವ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಮೇವಮಿಹ ‘ಯೋ ಭೂತಯೋನಿಸ್ಸಗೋತ್ರಾದಿಮಾನ್ನ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಗೋತ್ರಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವೇ ಶಾರೀರೇ ತದಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ‘ಯೋ ಗೋತ್ರಾದಿಮಾನ್ ಭವತಿ ತಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಪಶ್ಯಂತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನುದ್ದೇಶ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಗೇ ಅಧ್ಯಸ್ತಗೋತ್ರಾದಿಮಚ್ಛಾರೀರವ್ಯಾವರ್ತಕತಯೈವ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಅಮೂರ್ತತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಾನಾಮಪಿ ತದ್ವಾವ್ಯಾವರ್ತಕತಯೈವ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಮ್ ; ತತ್ರಾಪ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಪರತ್ವಸ್ಯೈವ ವಿಧೇಯತ್ವೇನಾಮೂರ್ತತ್ವಾದೀನಾಮವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಇತರೌ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ ಸ್ಮಾರ್ತಶಾರೀರೌ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನೇಷ್ಯತೇ, ತಥಾಽಪಿ ತದೇವ ಫಲತೋಽವ್ಯಾಕೃತಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ಸ್ಮಾರ್ತಶಾರೀರನಿರಾಕರಣ ಪಕ್ಷಹೇತ್ವೋಃ ಕ್ರಮೇಣಾನ್ವಯಾರ್ಥಂ ‘ಭೇದವ್ಯಪದೇಶವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಣೀಯಮ್, ತಥಾಽಪಿ ಹೇತುದ್ವಯಮಪ್ಯುಭಯತ್ರ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । ಅಮೂರ್ತತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣೇನ ಹಿ ‘ನಞಿವಯುಕ್ತ’ ನ್ಯಾಯೇನಾವ್ಯಾಕೃತವ್ಯಾವರ್ತನಮಪಿ ಲಭ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಮನುಷ್ಯಪಶುಪಕ್ಷಿಸರೀಸೃಪರೂಪಭೂತಗ್ರಾಮಯೋನಿತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಪೃಥಿವೀಹ ಭೂತಯೋನಿಪದೇನ ಮಾ ಗ್ರಾಹೀತಿ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತನಾರ್ಥೇನಾದೃಶ್ಯತ್ವಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣೇನ ತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾರೂಪಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ, ತಥಾಽಪಿ ಅಮೂರ್ತತ್ವಗೋತ್ರತ್ವಾದೀನಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತೇಷಾಮೇವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮಾದರಣೀಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ‘ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಮ್’ ‘ಅಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಃ’ ಇತಿ ಪುರುಷಸ್ಯಾಕ್ಷರವಿಶೇಷಣೇನಾಪಿ ಅವ್ಯಾಕೃತವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಏವಂ
‘ಯದಾ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತೇ ರುಕ್ಮವರ್ಣಂ ಕರ್ತಾರಮೀಶಮ್’(ಮು. ೩. ೧. ೩) ಇತಿ ಕರ್ತೃಕಾರ್ಯಭಾವೇನ, ನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕಭಾವೇನ, ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವೇನ ಚ ಪುರುಷಶಾರೀರಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗೇವಾಕ್ಷರಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿಭಿಃ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ ಶಾರೀರವ್ಯಾವರ್ತನಮಪಿ ಲಭ್ಯತೇ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಹೇತ್ವೋರ್ಯಥಾಸಂಖ್ಯಾನ್ವಯಃ ಕಂಠತೋಽನುಕ್ತೋಽಪಿ ನ್ಯಾಯತ ಏವೋನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮಣಾನ್ವಯಮಾತ್ರಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಕಿಂಚ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಹೇತುರ್ಜೀವಪಕ್ಷ ಏವಾನ್ವೇತುಂ ಯೋಗ್ಯಃ
‘ಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮಮೃತಾಕ್ಷರಮ್’(ಶ್ವೇ, ೧.೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತತ್ರೈವಾಕ್ಷರಶಬ್ದದರ್ಶನೇನ ಪುರುಷಾವರಪರಸ್ಯಾಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವೌಚಿತ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾಯ ಚಾವ್ಯಾಕೃತಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣೇ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಹೇತುಸದ್ಭಾವಮವಗಮಯಿತುಂ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣಾನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತಸ್ಯಾಯಮಾಶಯಃ । ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಥಲೇ ತದುಪಪಾದಕಾವ್ಯಾಕೃತಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಮೇವಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಽನುಸಾರೇಣ ‘ಅಶ್ನೋತಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಣಿ’ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯೇಹಾಕ್ಷರಶಬ್ದೋಽವ್ಯಾಕೃತ ಏವ ವರ್ತಯಿತವ್ಯ ಇತಿ । ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶೌ ನ ಸ್ಮಾರ್ತಶಾರೀರಪಕ್ಷಸಾಧಕೌ, ಕಿಂತು ತನ್ನಿರಾಕರಣ ಏವ ಸಾಧಕಾವಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಗೋತ್ರತ್ವಾಮೂರ್ತತ್ವಾದೀನಿ ಇತರವ್ಯಾವರ್ತಕರೂಪಾಣಿ ವಿಶೇಷಣಾನ್ಯೇವ, ನ ತು ‘ಲೋಹಿತಸ್ತಕ್ಷಕಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವದಯೋ ಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾನ್ಯುಪರಾಕಾನೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶೇಷಣಪದಮಿತ್ಯಲಂ ಪ್ರಪಂಚೇನ । ೧. ೨. ೨೨ ॥
ನನು ಜೀವೇಽಗ್ನಿಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ರೂಪಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಂ ; ಜೀವಾಂತರೇ ನ ಸಂಭವತ್ಯೇವ, ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ತು ತತ್ ಸಂಭವತಿ ; ತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಷು ತಥಾಭೂತರೂಪಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಧ್ಯಾತ್ಮಮವತಿಷ್ಠಮಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಕಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಕ್ಷರಾದವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಪರೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪರತ್ವಮ್ ಮೂರ್ತಪುರುಷಸ್ಯ ಶ್ರುತಮಿತಿ; ಪರಾಕ್ಷರಪದಯೋಃ ಪ್ರಾಕ್ ದರ್ಶಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಾಖ್ಯಾವಿರೋಧಃ। ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪುಲ್ಲಿಂಗಸ್ಯ ಸಮಾಸಸಂಭವಾತ್, ‘ಬ್ರಹ್ಮಾ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಸಂಬಭೂವ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಭುವನಸ್ಯ ಗೋಪ್ತಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಪುಂಲಿಂಗಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ಪರವಿದ್ಯಾತ್ವಮಪ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಃ; ಅಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಸ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವರ್ಣಿತತ್ವೇನ ತದ್ವದಿಹಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಮಷ್ಟಿಪುರುಷೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರರೂಪಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ –
ನ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ದ್ಧಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಕಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ; ಕಿಂತು ಅಗ್ನ್ಯಾದಿವಿಕಾರರೂಪೇಷ್ವಧಿಷ್ಠಾನೇಷು ಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿರೂಪಕಮಾತ್ರಂ ಮುಖಚಂದ್ರನ್ಯಾಯೇನೋಪನ್ಯಸ್ತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಶರೀರರಥತ್ವಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವವೇದನಿಶ್ವಸಿತತ್ವಾದರೂಪಕಮ್ । ಶರೀರಾದಿಷು ರಥತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವವದಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ಮೂರ್ಧತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವೋಽಪಿ ಅವಿಶಿಷ್ಟ ಏವ । ತಸ್ಮಾದಮೂರ್ತತ್ವಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವಸ್ಯಾವಿಚಲತ್ವಾತ್ತೈರ ಯಜೀವಾನಾಮಿವ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಸ್ಯಾದೇವ ।
ಸೂತ್ರೇ ರೂಪಶಬ್ದೇನ ರೂಪಕಮುಕ್ತಮ್ । ರೂಪಯತಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮಾರೋಪ್ಯರೂಪೇಣ ರೂಪಯಂತಂ ಕರೋತೀತಿ ಹಿ ರೂಪಕಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಣ್ವುಲಾ ರೂಪಕಶಬ್ದವತ್ ಪಚಾದ್ಯಚಾ ರೂಪಶಬ್ದೋಽಪಿ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಯಂಚ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೋ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಸ್ವಮತರೀತ್ಯಾ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಂತರಮಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತಃ ।
‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣ:’(ಮು. ೨. ೧. ೩) ಇತಿ ಮಂತ್ರಾತ್ ಕ್ರಿಯಾನುಷಂಗೇಣ ‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ದ್ಧಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಾದಜಾಯತೇತ್ಯರ್ಥಪರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ‘ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ, ‘ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಮ್’ ಇತಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯರೂಪಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಇತಿ ಯೋಜನಾಂತರಮಪಿ ಭಾಷ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತತ್ ‘ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯುತ್ತರಾಧಿಕರಣಸೂತ್ರವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಭಾಷ್ಯ ಏವ ‘ಕೇಚಿತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಧ್ವನಿತಮ್ । ಚಕಾರಃ ಸಮಾಖ್ಯಾದಿಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ೧. ೨. ೨೩. ।
ಇತಿ ಯದೃಶ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ । ೬।
ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ । ೨೪ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವೇನ , ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವೇನ ಚ ಸರ್ವವಿಕಾರಾನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಲಂಬನಾ , ನ ತು ಜಾಠರಾದಿಷು । ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಫಲಶ್ರವಣಂಚ ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ಏವ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾನುಸಾರಿ । ಸರ್ವಪಾಪಪ್ರದಾಹಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಫಲತ್ವೇನೈವ ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಃ । ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಯೋರುಪಕ್ರಮಶ್ರುತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದವದನೇಕಸಾಧಾರಣತ್ವಾಭಾವಾಜ್ಝಟಿತ್ಯೇವಾರ್ಥವಿಶೇಷಸಮರ್ಪಕಃ । ತತಶ್ಚ ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೌ ಸಾಧಾರಣೌ , ತಥಾಽಪಿ ತಯೋಃ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವಾವಗಮಕದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಸದ್ಭಾವಾತ್ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ ಏತಾವತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಆತ್ಮವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಯೋಸ್ಸಾಧಾರಣ್ಯರಕೀರ್ತನಂ ನ ಕೇವಲಮಿಹ ಶಬ್ದಸಾಧಾರಣ್ಯಮಧಿಕರಣಾಂತರವತ್ ಸಂಶಯಮಾತ್ರಬೀಜಮ್ , ಕಿಂತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ತದೇವ ಬೀಜಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ । ತೇನ ಜಾಠರಾದೀನಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾ ವಾಽನವಧಾರಣೇನಾತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭವತಿ । ೧. ೨. ೨೪ ।
ನನು ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪಿ ಭವತಿ ಸ್ಮೃತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ಕಥಂ ಪರಮಾತ್ಮಲಿಂಗಮ್ ? ನ ಚ
‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ದ್ಧಾ ಚಕ್ಷುಷೀ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ’(ಮು. ೨. ೧. ೪) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಣಾಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದ್ವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತತ್ಪರಮಾತ್ಮಲಿಂಗಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ತಾದೃಗ್ರೂಪಸ್ಮರಣಸ್ಯಾಪಿ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಿವಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ೨೫ ।
ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ತಾವದೀದೃಶಂ ರೂಪಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ‘ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿರಾಸ್ಯಂ ದ್ಯೌರ್ಮೂರ್ದ್ಧಾ ಖಂ ನಾಭಿಶ್ಚರಣೌ ಕ್ಷಿತಿಃ । ಸೂರ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ದಿಶಶ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಸ್ಮೈ ಲೋಕಾತ್ಮನೇ ನಮಃ’ । ‘ದ್ಯಾಂ ಮೂರ್ದ್ಧಾನಂ ಯಸ್ಯ ವಿನಾ ವದಂತಿ ಖಂ ವೈ ನಾಭಿಂ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ಚ ನೇತ್ರೇ । ದಿಶಶ್ಶ್ರೋತ್ರೇ ವಿದ್ಧಿ ಪಾದೌ ಕ್ಷಿತಿಂ ಚ ಸೋಽಚಿಂತ್ಯಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರಣೇತಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸು ಸ್ಮೃತಿಷು । ತಚ್ಚ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ರೂಪಮಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರಾಥರ್ವಣಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಮೂಲತ್ವಾನುಮಾಪಕಂ ಸತ್ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭತಾದೃಗ್ಸ್ಮಣರಸ್ಯಾಪಿ ಮೂಲಾಕಾಕ್ಷಾಪೂರಕಂ ಭವಿತುಂ ಶಕ್ತಮ್ । ಉಪಾಸನಾವಿವಕ್ಷಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯೈವ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಸರ್ಗಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಿವ ಪರಮಾತ್ಮಶಕ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮತಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಸ್ಮರಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವೈತತ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಂ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ಫಲತಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ತತ್ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ರೂಪಮುದಾಹೃತಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಮೂಲತ್ವಾನುಮಾಪಕಂ ಸತ್ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತಸ್ತೇನ ಲಿಂಗೇನ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಮಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥೋ ಯೋಜನಾದ್ವಯೇಽಪಿ ಸಮಾನಃ । ಆದ್ಯಯೋಜನಾಯಾಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಮಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ , ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಭವಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಶಕಿ ಲಿಙ್ ಚ’(ಪಾ. ಸೂ. ೩. ೩. ೧೭೨) ಇತಿ ಶಕ್ತೌ ಲಿಙ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಕಿಂ ಭವಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಪನೋದ್ಯಶಂಕಾನುಸಾರೇಣ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭತಾದೃಗ್ರೂಪಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಕಮಿತ್ಯದ್ಯಾಹೃತೇನ ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾನ್ವಯಃ । ಇಯಂಚ ಯೋಜನಾ ‘ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವಾಗ್ನಿರಾಸ್ಯಂದ್ಯೌಮೂರ್ದ್ಧೇತೀದೃಶಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಫಲಪ್ರದರ್ಶನಮುಖೇನ ಸೂಚಿತಾ , ಅನ್ಯಥಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪಿ ತಾದೃಗ್ರೂಪಸ್ಮರಣಸತ್ತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವೇತ್ವಧಾರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಇತಿ ಶಬ್ದೋ ದ್ವಿತೀಯಯೋಜನಾಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ರೂಪಂ ಮೂಲಭೂತಶ್ರುತ್ಯನುಮಾಪಕತಯಾ ಪ್ರಥಮಯೋಜನಾಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ , ಅನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಯಂ ಯೋಜನಾ ‘ತತ್ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ ದರ್ಶಿತಾ । ಅಸ್ಯಾಮಪಿ ಯೋಜನಾಯಾಮಿತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಸ ಚ ‘ಯಸ್ಮಾದಿದಂ ಗಮಕಂ ತಸ್ಮಾದಪಿ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ದರ್ಶಿತಃ ।
ನನು ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ರೂಪಂ ವೈಶ್ವಾನರವಾಕ್ಯಮಾಥರ್ವಣವಾಕ್ಯಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ಮೂಲಶ್ರುತಿತ್ವೇನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಸರ್ವಾವಯವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷ್ಟ್ವಂ ಹ್ಯಾಥರ್ವಣವಾಕ್ಯಾದೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ದಿವೋ ಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಂತು ವೈಶ್ವಾನರವಾಕ್ಯಾತ್ । ತತಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ಆಥರ್ವಣೇಽಪಿ
‘ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’(ಛಾ. ೫. ೪.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ದ್ಯುಪರೋಽಗ್ನಿಶಬ್ದ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ವೈಶ್ವಾನರವಾಕ್ಯೇಪಿ ದಿವೋ ಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಂ ನೋಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ ; ತತ್ರೋಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಸುತೇಜಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ದ್ಯುಪರತ್ವಾತ್ ।
ಏವಂ ಹ್ಯುಪಾಖ್ಯಾಯತೇ – ಔಪಮನ್ಯವಾದಯಃ ಪಂಚ ಮಹರ್ಷಯಃ ‘ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸಿತ್ವಾ ನಿಶ್ಚಯಮಲಭಮಾನಾ ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸನಾಪರಮುದ್ದಾಲಕಂ ಗತ್ವಾ ತೇನಾಪಿ ತಸ್ಯಾಮಕೃತ್ಸ್ನವೇದಿನಾ ಅಶ್ವಪತಿಃ ಕೈಕಯೋ ವೈಶ್ವಾನರಮುಪಾಸ್ತೇ ತಮಭ್ಯಾಗಚ್ಛಾಮ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಉದ್ದಾಲಕಷಷ್ಠಾಸ್ತಮಭ್ಯಗಮನ್ । ಕೈಕಯಃ ‘ತಾನ್ ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ತತೋ ವಕ್ತವ್ಯಶೇಷ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ’ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ,
‘ಔಪಮನ್ಯವ ಕಂ ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ತೇ’(ಛಾ. ೫.೧೨.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತಾನ್ ಷಡಪಿ ಋಷೀನ ಕ್ರಮೇಣ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ತೈಃ
‘ದಿವಮೇವ ಭಗವೋ ರಾಜನ್’(ಛಾ. ೫. ೧೨ , ೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಯಥಾಕ್ರಮಂ ದ್ಯುಸೂರ್ಯಾನಿಲಾಕಾಶಜಲಾವನಿಷು ವೈಶ್ವಾನರಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸ್ವೈರುಪಾಸ್ಯಮಾನತಯೋಕ್ತೇಷು ದ್ವ್ಯಾಯೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಪಾದಾಂತಾವಯವಾ ಏವ , ನ ತು ತೇ ವಶ್ವಾನರಬುಧ್ಯೋಪಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಾಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಾವಿಷಯಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಪಕ್ಷಿಪ್ತದ್ಯುಮೂದ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ರೂಪಮೇಕೀಕೃತ್ಯ ಉಪದಿದೇಶ
‘ಮೂರ್ದೈವ ಸುತೇಜಾಃ’(ಛಾ., ೫.೧೮ , ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಏವಂ ‘ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿರಾಸ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಗ್ನಿಮುಖತ್ವಸ್ಮರಣಾಂಶೇಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಪೇಕ್ಷಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ೧. ೨. ೨೫ ।
ಅಥ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಜಾಠರೋಽಗ್ನಿರೇವೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮುಪಪಾದಕಮುಖೇನ ಉದ್ಘಾಟ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾ ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾದಸಂಭವಾತ್ ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ । ೨೬ ।
ನ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ತೃತೀಯಭೂತಂ , ತದಧಿದೇವತಾ , ಜೀವಃ , ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಾ , ಕಿಂತು ಜಾಠರ ಏವ ।
ಅಯಮಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯೋಽಯಮಂತಃಪುರುಷೇ ಯೇನೇದಮನ್ನಂ ಪಚ್ಯತೇ’(ಬೃ. ೫. ೯.೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ಜಾಠರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾದ್ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಾತ್ ,
‘ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಃ’(ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦. ೬. ೧. ೧೧) ಇತಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ಅಸ್ಮಿನ್ವೈಶ್ವಾನರ ಏವಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಾದಗ್ನಿಶಬ್ದಾತ್ ,
‘ಹೃದಯಂಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋ ಮನೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನ ಆಸ್ಯಮಾಹವನೀಯಃ’(ಛಾ. ೫.೧೮.೨) ಇತಿ ತ್ರೇತಾಗ್ನಿಕಲ್ಪನಾಲಿಂಗಾತ್ , ‘ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಮಾಗಚ್ಛೇತ್ತದ್ಧೋಮೀಯಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತಾಲಿಂಗಾತ್ ,
‘ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’(ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦. ೬. ೧. ೧೧) ಇತಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಶ್ರುತಾತ್ಪುರುಷಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಲಿಂಗಾಚ್ಚ । ಯದ್ಯಪ್ಯಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೌ
‘ವಿಶ್ವಸ್ಮಾ ಅಗ್ನಿಂ ಭುವನಾಯ ದೇವಾಃ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಕೇತುಮಹ್ನಾಮಕೃಣ್ವನ್’(ಋ.ಸಂ.೧೦.೮೮.೧೨) ‘ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಸುಮತೌ ಸ್ಯಾಮ ರಾಜಾ ಹಿ ಕಂ ಭುವನಾನಾಮಭಿಶ್ರೀಃ’(ಋ.ಸಂ.೧.೯೮.೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ತೃತೀಯಭೂತತದಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಯೋರಪಿ ದೃಷ್ಟೌ , ಪುರುಷಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂಚ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ತಥಾಪ್ಯುಕ್ತರೂಪತ್ರೇತಾಗ್ನಿತ್ವಕಲ್ಪನಮ್ , ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಧಾರತಾಸಂಕೀರ್ತನಂಚ ಜಾಠರ ಏವ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಸ ಹಿ
‘ಸಂತಾಪಯತಿ ಸ್ವಂ ದೇಹಮಾಪಾದತಲಮಸ್ತಗಃ’(ತೈ., ೪ , ೧೩. ೩೦) ಇತಿ ದೇಹವ್ಯಾಪಿತ್ವೇನ ಶ್ರುತಃ ; ಪ್ರಾಣಾಹುತಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪಾಚಕಶ್ಚ , ದೇಹವ್ಯಾಪಿನ್ಯಗ್ನಾವೇವ ಹಿ ಹೃದಯಾದಿಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಆಹುತಿದ್ರವ್ಯಪಾಚಕಸ್ಯೈವ ಚಾಗ್ನೇಸ್ತದಾಧಾರತ್ವವರ್ಣನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಅವಾಡ್ಢವ್ಯಾನಿ ಸುರಭೀಣಿ ಕೃತ್ವಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿತಃ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಶ್ಚ ಆಹುತಿದ್ರವ್ಯಾಧಾರಸ್ಯೈವಾಗ್ನೇಸ್ತತ್ಪಾಚಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಏವಂಚ ‘ಯಸ್ಯ ಯೇನಾರ್ಥಸಂಬಂಧ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಯೋರ್ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣ ಏವಾನ್ವಯಃ , ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಹೇತೋಃ ಭೂತದೇವತಾಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣ ಏವಾನ್ವಯಃ , ನ ತ್ವೇಷಾಂ ಜಾಠರತ್ವಸಾಧನೇಽನ್ವಯಃ । ಅತ ಏವ ಸೂತ್ರೇ ಜಾಠರ ಇತ್ಯಭಿಮತಸಾಧ್ಯಮನಿರ್ದಿಶ್ಯ ನಞಾ ಪಕ್ಷಾಂತರನಿರಾಕರಣಮೇವ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ತ್ರೇತಾಗ್ನಿತ್ವಕಲ್ಪನಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗಯೋಸ್ತು ಚತುರ್ಣಾಮಪಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಾಣಾಂ ನಿರಾಕರಣೇನ ತದರ್ಥಲಬ್ಧಜಾಠರತ್ವಸಾಧನೇನ ಚಾನ್ವಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಪರಮಾತ್ಮಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣೇ , ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಭಿಮತಜಾಠರಪಕ್ಷಸಾಧನೇ ಚೋಪಯುಕ್ತತಯಾ ಅಂತರಂಗಹೇತೂನ್ ‘ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯಮಪ್ಯಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮನವಧಾರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಭೂತದೇವತಾಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಮಾತ್ರಾರ್ಥತಯಾ ತೇಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬಹಿರಂಗಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಮೇವ ಪೃಥಕ್ ಬಹಿರ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಜಾಠರೇ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವಃ; ವಾಜಸನೇಯಕೇ ‘ಸ ಹೋವಾಚ ಮೂರ್ದ್ಧಾನಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚ ಏಷ ವಾ ಅತಿಷ್ಠಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಚಕ್ಷುಷೀ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚ ಏಷ ವೈ ಸುತೇಜಾಃ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ನಾಸಿಕೇ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚ ಏಷ ವೈ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಮುಖ್ಯಮಾಕಾಶಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚ ಏಷ ವೈ ಬಹುಲೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಮುಖ್ಯಾ ಅಪ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚ ಏಷ ವೈ ರಯಿರ್ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಚುಬುಕಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚ ಏಷ ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ’ ಇತ್ಯುಪಾಸಕಮೂರ್ದ್ರಾದೀನಾಮತಿಷ್ಠಾಸುತೇಜಶ್ಶಬ್ದಾದ್ಯುಕ್ತದ್ಯುಲೋಕಸೂರ್ಯಾದಿರೂಪವೈಶ್ವಾನರಮೂರ್ದ್ಧಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಂಪಾದನಾತ್ತೈರ್ಜಾಠರಸ್ಯಾಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ , ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ
‘ಯಸ್ತ್ವೇತಮೇವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮ್’(ಛಾ. ೫. ೧೫. ೧) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನುಸಾರೇಣ ವಾಜಸನೇಯಕಪ್ರತಿಪಾದಿತಮೂರ್ದ್ಧಚುಬುಕಾಂತರಾಲಕಲ್ಪಿತದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದೇರೇವಾವಶ್ಯಮುಪಾದೇಯತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ
‘ಸ ಏಷೋಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯತ್ಪುರುಷಃ’(ಶ. ಬ್ರಾ. ೭. ೩. ೧. ೩೫) ಇತಿ ವಾಜಸನೇಯಕಗತಪುರುಷತ್ವವ್ಯಪದೇಶವಿರೋಧಃ , ಉಪಾಸಕಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತಾವಯವೇಷು ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪ್ರತಿ ಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಪಾದಾಂತಾವಯವತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತಯಾ ತಲ್ಲಬ್ಧಶರೀರತ್ವಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಜಾಠರೇಽಪಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಅನಂತರಂ ‘ಸ ಯೋ ಹೈತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಕೀರ್ತನಮ್ । ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಪುರುಷತ್ವೇ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಕೀರ್ತನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯಗತೌ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾವಪಿ ಕಲ್ಪಿತೇನ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿನಾ ಜಾಠರಸ್ಯಾಥರ್ವಣೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಸಾದೃಶ್ಯಾದುಪಪಾದನೀಯೌ । ತದೇತದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವಪರಿಹಾರಜಾತಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಮಪ್ಯಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ಹೇತುಃ ಪೃಥಙ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ । ತೇನ ಹಿ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ವದತಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪಿ ‘ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ವರಸತಃ ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪರ್ಯಾಪ್ತವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರಸಿದ್ಧದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿನಾ ಚಾಸಂಭವತೋ ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಉಪಾಸಕಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತಾವಯವಕಲ್ಪಿತಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮೇವ ಶರಣೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಜಾಠರೇಽಪಿ ನ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವಃ , ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಿರೋಧ ಇತಿ ದ್ಯೋತಿತಂ ಭವತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಚಶಬ್ದೇನ ಫಲವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶಾಸಂಭವಪರಿಹಾರಸ್ಸಮುಚ್ಚಿತಃ । ‘ಅನ್ನಮತ್ತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಂ ಫಲಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾಮೇವ ನಿಯತಮ್ ; ‘ಏತಯಾಽನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ತತ್ಫಲಶ್ರವಣಾತ್ । ಸರ್ವಪಾಪಪ್ರದಾಹಸ್ತು ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೈವ ಫಲತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾಃ ; ನ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಜಾಠರ ಏವೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ‘ವೈಶ್ವಾನರೋ ನ ಪರಮಾತ್ಮಾ , ಕಿಂತು ಜಾಠರ’ ಇತಿ ನೈತೈಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೈರಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಜಾಠರಪ್ರತೀಕಸ್ಯ , ಜಾಠರೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಉಪಾಸನೋಪದೇಶಃ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ಏತೇಷಾಂ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಮನ್ಯಥಾನೇತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕೇವಲೇ ಜಾಠರೇ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದೇರಸಂಭವೇನ ತಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಪಾಸಕಮೂರ್ದ್ಧಚುಬುಕಾಂತರಾಲ ಕಲ್ಪಿತದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದೇರ್ಜಾಠರೇಽಪಿ ಸಂಭವೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ ; ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ
‘ದಿವಮೇವ ಭಗವೋ ರಾಜನ್ನಿತಿ ಹೋವಾಚ’(ಛಾ. ೫. ೧೨. ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ‘ಮೂರ್ದ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಪರತಯಾ ತಸ್ಯ ಜಾಠರೇ ಅಸಂಭವಾತ್ । ಉಭಯವಿಧಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಅಧಿದೈವತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧದಿವಾದಿಷುಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಪಾದಾಂತಾವಯವರೂಪತ್ವಂ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮುಪಾಸಕಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಷು ದ್ವ್ಯಾದಿಪೃಥಿವ್ಯಂತತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕವೈಶ್ವಾನರಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಪಾದಾಂತಾವಯವರೂಪತ್ವಮುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಭಯವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಗತಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವೋಕ್ತಿನಿರ್ವಾಹಸ್ಯಾಗ್ರೇ ಸೂತ್ರಕೃತೈವ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಉಪಾಸಕಮೂರ್ದ್ಧದಿಕಲ್ಪಿತದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದೇರಪಿ ತನ್ನಿಯಂತರಿ ಪರಮಾತ್ಮನೀವ ಗಗನಾದಿವತ್ ತತ್ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಶಾಲಿನಿ ಜಾಠರೇ ಅಸಂಭವಾಚ್ಚ ।
ಏವಂ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವೇನ ತಲ್ಲಬ್ಧಸಾದೃಶ್ಯೋಪಪಾದನೀಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪುರುಷಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ಯಸಂಭವೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ತಥಾ ಫಲನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ಜಾಠರಪಕ್ಷೇ ನ ಸಂಭವತಿ । ನ ಹಿ ‘ಅನ್ನಮತ್ತಿ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಸಾಧಾರಣಮನ್ನಾದತ್ವಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ , ಸರ್ವಭೂತಲೋಕಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿನೋಽನ್ನಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ಚ ಯದ್ಯದ್ಭೋಗ್ಯಮುಪಾಸಕಸ್ಯ ಸ್ಪೃಹಣೀಯಂ ಸಂಭವತಿ , ತತ್ ಸರ್ವಂ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯೇತತ್
‘ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’(ಛಾ. ೭. ೨೫. ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಫಲತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ಸರ್ವಪಾಪಪ್ರದಾಹಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಫಲತ್ವೇನ ಉಚ್ಯತೇ ; ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಂಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಫಲಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ಪ್ರಧಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಫಲತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸನ್ನಿಧೌ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಏವಂ ಪರಮಾತ್ಮಸಾಧಕಾನಾಂ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಲಿಂಗಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪುರುಷಶ್ರುತಿಫಲವಿಶೇಷರೂಪಾಣಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಹೇತೂನಾಂ ಜಾಠರಾಗ್ನಿಸಾಧಕಾನಾಂ ತಥಾ ದೃಷ್ಟೃಯುಪದೇಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೀವ ಜಾಠರಾಗ್ನೌ ಸಂಭವಾಭಾವಃ ‘ಅಸಂಭವಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಗೃಹೀತಃ ।
ನನು ಪುರುಷಶ್ರುತ್ಯಸಂಭವಸ್ಯಾಪಿ ‘ಅಸಂಭವಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನೈವ ಸಂಗ್ರಹೇ ‘ಪುರುಷಮಪಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಶೇಷಃ ಕಿಮರ್ಥಃ ? ‘ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್’ ಇತಿ ಪೃಥಙ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಹೇತ್ವಂತರನಿರಾಕರಣಾರ್ಥ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಅಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಶ್ರುತಿತ್ರೇತಾಗ್ನಿಕಲ್ಪನಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗಾನಾಂ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಸಂಭವತಾಮಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾಯದ್ಯನುಸಾರೇಣ ತಥಾ ದೃಷ್ಟೃಯಭಿಪ್ರಾಯತಯಾ ನಯನೇ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಸಂಭವತೋಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಸ್ಯ ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ಪೃಥಙ್ನಿರಾಕರಣಹೇತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತದಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ‘ಪುರುಷಮಪಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಸೂತ್ರಶೇಷೇಣ ಪುರುಷಶ್ರುತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಹೇತೋರಲಾಭಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯನೇನೈವ ಲಬ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರಮಃ – ‘ಅಸಂಭವಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ನ ಕೇವಲಂ ಪರಮಾತ್ಮಸಾಧಕಾನಾಂ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದೀನಾಮೇವಾಸಂಭವಃ ಸಂಗೃಹೀತಃ , ಕಿಂತು ಜಾಠರಪಕ್ಷಸಾಧಕತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಭವಃ ಸಂಗೃಹೀತಃ । ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಹಿ ಜೀವೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮ್ । ತತ್ತು ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂಭವತಿ ; ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽಂತರಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ , ನ ತು ಜಾಠರಾಗ್ನಾವಿತಿ । ತತ್ರ ಪುರುಷಶಬ್ದೇನ ಶರೀರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನ ತು ಜೀವಃ ‘ಇದಂ ವಾವ ಜ್ಯೋತಿರ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ಜಾಠರಾಗ್ನಾವೇವ ಶರೀರಾಂತವರ್ತಿತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ‘ಅಂತಃಪುರುಷೇ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನಾದಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಿದಮುತ್ತರಂ ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ’ ಇತಿ । ಅತ್ರಾಯಮಾಶಯಃ – ಭವೇದೇವಂ ಯದಿ ‘ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಯೋತಿರಿವೈನಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಕೇವಲಂ ಪುರುಷಾರ್ಂತವರ್ತಿನಮಧೀಯೀರನ್ । ನ ತ್ವೇವಮ್ ; ಇಹ ತು ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷಮಪ್ಯಧೀಯತೇ ‘ಸ ಯೋ ಹೈತಮಗ್ನಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷಂ ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇ ಪುರುಷಪದಸ್ಯ ಶರೀರಪರತ್ವೇನ ಜಾಠರಪರ್ಯವಸಾನೇ ವಿರೋಧಿಪುರುಷಪದಾಂತರಸನ್ನಿಧಾನಾಭಾವಾತತ್ರ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಅತ್ರ ತದ್ವಿರೋಧಿಪುರುಷಪದಾಂತರಸನ್ನಿಧಾನಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ತಥಾತ್ವಮಿತಿ ।
ನನು ಪುರುಷಪದಾಂತರಸನ್ನಿಧಾನಂ ಕಥಮಿಹ ಜಾಠರಪರ್ಯವಸಾನವಿರೋಧೀತಿ ಚೇತ್ ; ತದಾಕರ್ಣಯ । ‘ಪುರುಷಂ – ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್’ ಇತಿ ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಪುರುಷಪದಾನಾಮೈಕಾರ್ಥ್ಯಂ ತಾವದಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಐಕಾರ್ಥ್ಯಸಂಭವೇ
‘ಸ್ಯಾಚ್ಚೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವತ್’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨.೩.೫) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾನವತಾರಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಯದಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಯದ್ವಿಧತ್ವಂ ಯದಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚಾತ್ರ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೋಕ್ತತ್ವೇನಾಲೋಚ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಸಂಭವತಿ , ಸ ಏವ ಪುರುಷಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವರೂಪತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ಜೀವವಿಧತ್ವಂ ಚ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಲಬ್ಧಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ । ಜೀವಾಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಾತ್ । ಜಾಠರಸ್ಯ ತ್ವಚೇತನಸ್ಯ ನ ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಂ ಜೀವವಿಧತ್ವಂ ಜೀವಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಂ ವಾಽಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪುರುಷಂ ಪುರುಷವಿಧಮಿತಿ ವಿರೋಧಿಪುರುಷಪದಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಜಾಠರೇ ಪುರುಷಾಂತರ್ವರ್ತಿರತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಭವೋ ಯುಕ್ತ ಏವ ।
ನನು ‘ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಲಿಖಿತ್ವಾ ಕಥಂ ಪುರುಷಮಪ್ಯಧೀಯತೇ ಪುರುಷವಿಧಮಪ್ಯಧೀಯತೇ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ । “ಪುರುಷವಿಧಮ್ ಇತ್ಯಪಿ ಕೇಚಿತ್ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಪಠಂತಿ” ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತತ್ರ ಭಗವತೋ ಬಾದರಾಯಣಾದೇವ ಕೇಚನ ಶಿಷ್ಯಾಃ ಪುರುಷಮಿತಿ ಪಾಠಂ ಅನ್ಯೇ ಶಿಷ್ಯಾಃ ಪುರುಷವಿಧಮಿತ್ಯಪಿ ಪಾಠಂ ಶ್ರುತವಂತ ಇತಿ ತತ್ತತ್ಸಂಪ್ರದಾಯಾನುಸಾರಿಣಸ್ತಥಾ ತಥಾ ಪಠಂತೀತಿ ಪಾಠದ್ವಯಮಪಿ ಸೂತ್ರಕಾರಪ್ರಣಯನಮೂಲಮಿತ್ಯೇವ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ। ನ ಹಿ ಸೂತ್ರಕಾರಾನುಪಜ್ಞಮಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಂ ಸಂಪಾತಾಯಾತಪಾಠಂ ಭಗವತ್ಪಾದಾ ಲಿಖಂತಿ । ಅತಃ ಪಾಠದ್ವಯಮಪ್ಯೇಕೀಕೃತ್ಯ ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಸೂತ್ರೇ ಚಶಬ್ದಃ ತುಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರಸಕ್ತಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಸನ್ ಜಾಠರೇ ಪುರುಷಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಸಂಭವವರ್ಣನೇನ ಪ್ರಗ್ಲಿಖಿತಾಶಂಕಾವತಾರಂ ಸೂಚಯತೀತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ । ೧.೨.೨೬ ।
ಅಥ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಜಾಠರಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರತ್ವಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಮಹಾಭೂತಾಗ್ನಿಃ ಸ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಯ ಹಿ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿವ್ಯಾಪ್ತಿರವಗಮ್ಯತೇ ‘ಯೋ ಭಾನುನಾ ಪೃಥಿವೀಂ ಚಾಮುತಮಾಮಾತತಾನ ರೋದಸೀ ಅಂತರಿಕ್ಷಮ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚ ಜಾಠರರೂಪೇಣ ಸಂಭವತಿ । ಅಥವಾ ತಚ್ಛರೀರಾ ದೇವತಾ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸಾ ಹ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗೇನ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಪುರುಷಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚ ತತ್ರ ಸಂಭವತಿ ‘ಅಗ್ನಿರ್ವಾಕ್ ಭೂತ್ವಾ ಮುಖಂ ಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ಜಾಠರಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಹೇತ್ವತಿದೇಶೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಏವ ನ ದೇವತಾ ಭೂತಂ ಚ ।೨೭।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಭೂತಸ್ಯ ದ್ಯುಸೂರ್ಯಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ತದಸಂಭವೇ ಚ ಗಗನಾದಿಸಾಧಾರಣೇನ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರೇಣ ತಸ್ಯ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಂ ನ ಶೋಭತ ಇತಿ ಜಾಠರಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಪ್ರಕಾರೇಣೈವ ಭೂತಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಮಿತಿ ನ ತತ್ರಾತಿದೇಶಸೂತ್ರನಿವರ್ತನೀಯಾಧಿಕಾಶಂಕಾಽಸ್ತಿ । ಅತೋ ದೇವತಾಯಾಮೈಶ್ವರ್ಯೇಣ ದ್ವ್ಯಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಸಂಭವಾದ್ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ದೇವತಾಪಕ್ಷೇಽಧಿಕಶಂಕಾಂ ನಿರಪೇಕ್ಷೈಶ್ವರ್ಯಪರಮೇಶ್ವರಗತಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಗ್ರಹಣಸಂಭವೇ ಸಾಪೇಕ್ಷಗ್ರಹಣಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಸ್ಮಾರಣೇನ ನಿರಾಕರ್ತುಮೇವೇದಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಭೂತಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಂ ತ್ವನ್ವಾಚಯಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ಅನ್ವಾಚಯಾರ್ಥೇನ ಚಕಾರೇಣ ಸೂಚಿತಮ್ । ಅಥವಾ ಚಕಾರೇಣ ಜೀವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ೧.೨. ೨೭ ।
ಏವಂ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಪರಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಜಾಠರಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ , ಜಾಠರೋಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ವಾ ಅಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶ್ರುತಿತ್ರೇತಾಗ್ನಿಕಲ್ಪನಾಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗಾನಿ ನೇತವ್ಯಾನಿ । ಪುರುಷಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತು ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂಭವತಿ , ನ ಜಾಠರಾದಿಷ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಯದ್ಯಗ್ನಿಶ್ರುತ್ಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಂ ವೈಶ್ವಾನರೇ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಯೋಜನೀಯಮ್ , ಯದಿ ಚ ‘ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯ ಇವ ಶರೀರಪರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತದಾಽಪ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ನ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿಃ । ೨೮ ।
ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತಾವನ್ಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತಾವಯವಕಲ್ಪಿತಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಪಾದಾಂತಾವಯವಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಶರೀರಾಂತರ್ಗತೇ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತ್ರೇತಾಗ್ನಿಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಂ ಚಾತ ಏವ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಾಹುತಿಪಾಚಕತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಜಾಠರೇಽಗ್ನೌ ತದುಭಯಂ ಸ್ವಾರಸಿಕಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಆಸ್ಯಂ ಹ್ಯಾಹವನೀಯಾಯತನತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಮ್ । ನ ಚ ಜಾಠರಸ್ಯ ಜಠರಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಸ್ವೋಷ್ಮಮಾತ್ರೇಣ ಸಕಲದೇಹಸಂತಾಪಕಸ್ಯಾಸ್ಯಮಾಯತನಮಿತಿ ಸ್ವಾರಸಿಕಮ್ । ಪಾಚಕತ್ವಂ ತು ಸರ್ವಶಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಅವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ತಸ್ಮಾಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತಾವಯವಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಸ್ಯಸ್ಯ ಆಹವನೀಯಾಯತನತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರತ್ವನೇ ಚ ಸಕಲದೇಹವ್ಯಾಪೇಕ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಮಪ್ಯುಪಪಾದ್ಯಮ್ । ಅಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಾವಪಿ ‘ಅಗ್ನಿಃ ಕಸ್ಮಾತ್ , ಅಗ್ರಣೀಭವತಿ ಅಗ್ರಂ ನೀಯತೇ ಅಗ್ರಂ ನಯತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರಃ ಕಸ್ಮಾತ್ ವಿಶ್ವಾನರಾನಯತಿ , ವಿಶ್ವ ಏನಂ ನರಾ ನಯಂತೀತಿ ವಾ , ವಿಶ್ವಾನರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ , ರಾಕ್ಷಸೋ ವಾಯಸ ಇತಿವತ್ ; ರಕ್ಷ ಏವ ಹಿ ರಾಕ್ಷಸಃ , ವಯ ಏವ ಹಿ ವಾಯಸಃ’ ಇತಿ ನಿರುಕ್ತದರ್ಶಿತೇನ ಕೇನಚಿದ್ಯೋಗೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಪದ್ಯತೇ । ಅವಶ್ಯಂ ಹ್ಯಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯೇಹ ಯೌಗಿಕತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ರೂಢ್ಯೋಭಯೋರ್ಜ್ವಲನಪರತ್ವೇ ಪರ್ಯಾಯಯೋರೇಕತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದಿಹೋಭಯೋರಪ್ಯಸ್ತು ನಿರುಕ್ತಸಾರ್ಥಕತ್ವಾಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಬಹುಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನುಗ್ರಹಾಯ ಚ । ಸೂತ್ರೇ ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಶರೀರಪರತ್ವೇ ಅವಿರೋಧಃ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ಜೈಮಿನಿಗ್ರಹಣಂ ಸ್ವಶಿಷ್ಯೋಪಪಾದಿತಪ್ರಕಾರೋಽಯಮಿತಿ ತತ್ಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಋಷಿವಿಶೇಷಗ್ರಹಣೇ ಫಲಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ೧.೨.೨೮ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಿಗ್ರಹೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಿತಿ ತಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಾರಭತೇ –
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ । ೨೯ ।
ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಪೃಥಿವ್ಯಂತೇಷು ಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಪಾದಾಂತಾವಯವತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತೇಷು ಉಪಾಸಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮತಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇರ್ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಪ್ರದೇಶಸಂಬಂಧಿನೀ ಮಾತ್ರಾ ಪರಿಮಾಣಮಸ್ಯೇತಿ ವಾ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಪರಮೇಶ್ವರಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾಕೃತೇನಾದಿಶ್ಯಂತೇ ಉಪದಿಶ್ಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾದೇಶಾಃ ದ್ಯುಲೋಕಾದಯಃ , ತನ್ಮಾತ್ರಂ ತತ್ಪರಿಮಾಣಮಿತಿ ವಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾದೇಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಕ್ತಯೋಗಾತ್ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷರೂಢಿರ್ಬಲೀಯಸೀ , ತಥಾಪ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿತಿ ಪ್ರಾಗು ಪದಿಷ್ಟಂ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಮೇವಂಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ತೇನ ಚ ಪ್ರಕಾರೇಣ ದ್ವಾದ ಶಾಂಗುಲಿಪರಿಮಾಣತ್ವಾಯೋಗಾದಿಹ ಯೋಗಃ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏತನ್ನ್ಯಾಯಸೂಚನಾರ್ಥಮೇವ ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಾದಿಸೂತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪುನಸ್ಸೂತ್ರಣಮ್ । ೧. ೨. ೨೯ ।
ಅಥ ರೂಢಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮತಾಂತರಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಹೃದಯಪ್ರತಿಷ್ಠೇನ ಮನಸಾ ಅನುಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ಪ್ರಸ್ಥಮಿತಾನಾಂ ಯವಾನಾಂ ಪ್ರಸ್ಥತ್ವಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ತದಂತರ್ಗತ್ಯಾ ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇಷ್ವಿವ , ತೇನ ಜ್ಞಾಯಮಾನೇಷು ತತ್ಪರಿಮಾಣಂ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಂ ನ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಯಥಾಕಥಂಚಿದಾಲಂಬನಮಾತ್ರಮಿತಿ ಬಾದರಿರ್ಮನ್ಯತೇ । ೧.೨. ೩೦॥
ಅತ್ರಾಪ್ಯಪರಿತೋಷೇಣ ಮತಾಂತರಮಾಹ –
ಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ಜೈಮಿನಿಸ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ । ೩೧ ।
ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನಾ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವಾನಾಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮೂರ್ದ್ಧಾದಿಚುಬಕಾಂತಾವಯವೇಷು ಸಂಪಾದನಾದ್ ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ತದವಚ್ಛೇದಕೃತಮಂಜಸೈವ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ಜೈಮಿನಿರ್ಮನ್ಯತೇ। ೧. ೨. ೩೧।
ಆಮನಂತಿ ಚೈನಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮಸ್ಮಿನ್ಮೂರ್ದ್ಧಚುಬುಕಾಂತರಾಲೇ ಸಂಪತ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಪ್ರಕೃತೇ ಜಾಬಾಲಾಃ ‘ಸ ಏಷೋಽನಂತೋಽವ್ಯಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಸೋಽವಿಮುಕ್ತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ’(ಜಾ. ೨. ೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಕತಮಚ್ಚಾಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಂ ಭವತಿ ಭ್ರುವೋರ್ಘ್ರಾಸ್ಯ ಚ ಯಃ ಸಂಧಿಃ’(ಜಾ. ೨.೧) ಇತಿ । ಅತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮೂರ್ದ್ಧಚುಬುಕಾಂತರಾಲವರ್ತಿತಾಯಾಃ ಶಾಖಾಂತರೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ತದವಚ್ಛೇದಕೃತಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಮಿತಿ ನಿರ್ವಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೋ ನ ಭವತಿ ಇತ್ಯೇವಂಶಬ್ದಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಏವಂ ಅಧಿದೈವತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ರೂಪಮ್ , ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮೂರ್ದ್ಧಚುಬುಕಾಂತರಾಲಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಂ ಚ ಇತ್ಯುಭಯವಿಧೋಪಾಸನಾಲಾಭಾಯ ಏವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿತ್ಯನಯೋರ್ವಿಶೇಷಣದ್ವಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಾಜಸನೇಯಕೇ ‘ತಥಾ ತು ವ ಏನಾನ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮೇವಾಭಿಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕಂ ಸ ಹೋವಾಚ ಮೂರ್ದ್ಧಾನಮುಪದಿಶನ್’ ಇತ್ಯಾದೇರಾರಬ್ಧತ್ವೇನ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ಮೂರ್ದ್ಧಚುಬುಕಾಂತರಾಲಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಲಭ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ‘ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನಾಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೋಽಪ್ಯುಪಾಸಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವೇನಾಭಿವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಾತರಂ ಭಾಷ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ , ‘ಅನುಸ್ಮೃತೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಸ್ಥಪರಿಮಿತಯವನ್ಯಾಯಾನಪೇಕ್ಷಣೇನ ಅಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೋಽಪಿ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವೇನಾನುಸ್ಮರಣೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಾಂತರಂ ದರ್ಶಿತಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಶಾಖಾಂತರೇ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಂ ಯಥೋಪಪಾದಿತಂ ತಥೈವ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ ಗ್ರಹೀತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಜೈಮಿನಿಪಕ್ಷ ಏವ ಸಿದ್ಧಾತಃ । ಅತ್ರ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣೇನೋಪಾಸಕಮೂರ್ದ್ಧಾದಿ ಷೂಪಸಂಹೃತತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ವೇದಿಬರ್ಹಿರ್ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಪ್ರತಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಪಷ್ಟತಾ । ೧. ೨. ೩೨ ।
ಇತಿ ವೈಶ್ವಾನರಾಧಿಕರಣಮ್ । ೭ ।
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾರದ್ವಾಜಕುಲಜಲಧಿಕೌಸ್ತುಭಶ್ರೀಮದದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯಶ್ರೀವಿಶ್ವಜಿದ್ಯಾಜಿ ಶ್ರೀರಂಗರಾಜಾಧ್ವರಿವರಸೂನೋರಪ್ಪಯ್ಯದೀಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕನ್ಯಾಯರಕ್ಷಾಮಣೌ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದ: ।
ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ ॥೧॥
ಇಹಾಪ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನ್ಯೇವ ವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ । ಪೂರ್ವಃ ಪಾದಃ ಸವಿಶೇಷಪ್ರಧಾನಃ । ಅಯಂತು ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಧಾನ ಇತಿ ಪಾದಭೇದಃ ।
‘ಯಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಂ ಮನಃ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ । ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’(ಮು.೨.೨.೫) ಇತ್ಯಾಥರ್ವಣಿಕೋಪನಿಷನ್ಮಂತ್ರೇ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮೋತತ್ವವಚನೇನಾವಗಮ್ಯಮಾನಂ ತೇಷಾಮಾಯತನಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ವೇತಿ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ – ಪ್ರಧಾನಮೇವೈತತ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮ, ‘ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’ ಇತಿ ಅಮೃತಸಂಬಂಧಿತ್ವಸೇತುತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ನ ಹ್ಯಮೃತಮೇವ ಸದಪಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಮ್ರುತಸಂಬಂಧಿತ್ವವ್ಯಪದೇಶಂ ಸೇತುತ್ವವ್ಯಪದೇಶಂ ವಾಽರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದಮೃತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಜೀವಸ್ಯ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಃ । ಪಾರವತ್ತ್ವೇನ ಗೌಣಾರ್ಥಸ್ತತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಧಾರಕತ್ವೇನ ಗೌಣಾರ್ಥೋಽಸ್ತು । ಭವತಿ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸೇತುರ್ಜಲಸ್ಯೇವ ಭಾವಪ್ರಧಾನಾಮೃತಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಧಾರಕಮ್ ।
ವಸ್ತುತೋ ಧಾರಕತ್ವೇನ ಸೇತುಸಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೌಣತೈವ ಯುಕ್ತಾ ;
‘ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿಃ’(ಛಾ.೮.೪.೧) ‘ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣಃ’(ಬೃ.೪.೪.೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಥಾ ಗೌಣತಾಯಾಃ
‘ಪರಮತಃ ಸೇತೂನ್ಮಾನ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ , ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಧಾರಕ ಇತ್ಯನ್ವಯಸಂಘಟನಾಚ್ಚ , ನ ತು ಪಾರವತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನೇ ಗೌಣತಾ ಯುಕ್ತಾಃ ; ಅಮೃತಸ್ಯ ಪಾರವಾನಿತ್ಯನ್ವಯಾಸಂಘಟನಾತ್ । ಷಷ್ಠ್ಯಂತನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪವತ್ತ್ವೇನ ಉಪಸ್ಥಿತ ಏವ ಹ್ಯನ್ವಯಃ । ಅತ ಏವ ‘ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಪುತ್ರಃ’ ಇತ್ಯತ್ರೇವ ‘ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಧನವಾನ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ನಾನ್ವಯಸಂಘಟನಾ ; ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಪುತ್ರತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೀ ಧನವಾನಿತ್ಯತಿಕ್ಲಿಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಮೃತಸ್ಯ ಸೇತುರಿತ್ಯನ್ವಯಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನಾಮೃತಶಬ್ದಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಮೃತತ್ವಪರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ । ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾದಾಜಾನಸಿದ್ಧಾವಿನಾಭೂತಪಾರವತ್ತ್ವೇನ ಗೌಣತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೇನ ಧಾರಕತ್ವೇನ ಗೌಣತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಧಾರಕತ್ವಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥೈಕದೇಶತ್ವೇನಾಂತರಂಗಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಪಾರವತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತದವಿಶೇಷಾತ್ । ಪಾರಾವಾರಶಬ್ದಿತಪರಾರ್ವಾಕ್ತೀರದ್ವಯಪರ್ಯಂತಾನುಸ್ಯೂತೋ ಜಲವಿಧಾರಕೋ ಹಿ ಸೇತುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ , ನ ತು ಜಲವಿಧಾರಕಮಾತ್ರಮ್ ; ಜಲಕುಂಭಾದೀನಾಮಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಸ್ತುತಃ ಪಾರಾವಾರಪರ್ಯಂತೋ ಜಲಬಂಧನಹೇತುರೇವ ಸೇತುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ , ನ ತು ತಥಾಭೂತೋ ಜಲವಿಧಾರಕಃ ;
‘ಷಿಞ್ ಬಂಧನೇ’(ಧಾ.ಪಾ.೧೨೪೯) ಇತಿ ಧಾತೋಃ ಸೇತುಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಬಂಧನಧಾರಣಯೋರೈಕ್ಯಮ್ , ನಿಗಲಾದೇರ್ಬಂಧಕತ್ವೇಽಪ್ಯಧಾರಕತ್ವಾತ್ । ಸೇತುಸ್ತು ನಿಗಲಾದಿವನ್ನ ಕೇವಲಂ ಬಧ್ನಾತಿ, ಕಿಂತು ಬದ್ಧಂ ಜಲಂ ಧಾರಯತಿ ಚೇತಿ ಸೇತುಶಬ್ದಾರ್ಥಾಂತರ್ಗತಸ್ಯ ಬಂಧನಸ್ಯ ಫಲಮೇವ ಧಾರಣಮ್ , ನ ಶಬ್ದಾರ್ಥೈಕದೇಶಃ । ಪಾರವತ್ತ್ವಂ ತು ಶಬ್ದಾರ್ಥೈಕದೇಶ ಏವ । ಜಲಬಂಧನಹೇತುಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸೇತುಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ಘಟಾದೇರನಿಸ್ಸರಜ್ಜಲಬಂಧನಹೇತುಮಧೂಚ್ಛಿಷ್ಟಾದೇರಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನ ಪಾರಾವಾರಮಧ್ಯವರ್ತಿತ್ವವಿಶೇಷಣಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಹಜತ್ವಾತ್, ಶಬ್ದಾರ್ಥೈಕದೇಶತ್ವಾಚ್ಚ ಪಾರವತ್ತ್ವೇನೈವ ಸೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತಾ ಯುಕ್ತಾ । ‘ಅಮೃತಸ್ಯ ಸೇತುಃ’ ಇತಿ ತು ನಾನ್ವಯಃ , ಕಿಂತು ‘ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ’ ಇತಿ । ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣೈವ ಚ
‘ತಸ್ಯೇದಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೪.೩.೧೨೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರ ಇವ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಪದವಾಚ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇ , ಸೇತುಶಬ್ದೇನ ಚಾಮೃತಪದಾನನ್ವಿತೇನೈವ ಪಾರವತ್ತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ ।
ನನ್ವತ್ರಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾಲ್ಲಕ್ಷಕಪದೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪದಾರ್ಥಾಂತರಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುಸಾರ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ಇಹ ಧಾರಕತ್ವಮೇವ ತಥಾ, ನ ಪಾರವತ್ತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಆತ್ಮಶ್ರುತಿಸ್ತಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ; ತಸ್ಯ ಚೇತನವಾಚಿತ್ವಾತ್ । ‘ಅನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ’ ಇತಿ ವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಂ ವಿಧೀಯಮಾನಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಪಿ ತತ್ರೈವ ಸಂಗಚ್ಚತೇ ; ತಸ್ಯ
‘ತಮೇವ ಧೀರೋ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ । ನಾನುಧ್ಯಾಯಾತ್ ಬಹೂಂಚ್ಛಬ್ದಾನ್ವಾಚೋ ವಿಗ್ಲಾಪನಂ ಹಿ ತತ್’(ಬೃ.೪.೪.೨೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಮಪ್ಯಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯನುರೋಧೇನ ಸೇತುಶಬ್ದೇ ಬ್ರಹ್ಮಗತಧಾರಕತ್ವಲಕ್ಷಣೈವ ಯುಕ್ತೇತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ – ಇಹ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಮನುವಾದ್ಯಮ್ , ನ ತು
‘ಸದಾಯತನಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ’(ಛಾ.೬.೮.೪) ಇತ್ಯತ್ರೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ ; ‘ಯಸ್ಮಿನ್’ ಇತ್ಯನುವಾದಲಿಂಗದರ್ಶನಾತ್ । ಅನುವಾದಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತ್ವಾನುಮಾನಿಕ್ಯೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ, ನ ತು ಶ್ರುತ್ಯಂತರಲಭ್ಯಾ । ಯತ ಆನುಮಾನಿಕೀ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶ್ರೌತಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಶೀಘ್ರತರಾ । ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾ ಶ್ರುತೇರ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾದಾವುಭಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯನುಮಾನತಃ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರುತಿತಃ ಶ್ರೌತಲಿಂಗಸ್ಯೇವ ವಿಲಂಬಿತಪ್ರವೃತ್ತಿಕತ್ವಾತ್ । ತತಃ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾಽನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ತಾವತ್ ಪ್ರಧಾನ ಏವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಏವಂಚೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನ್ಯಾತ್ಮಶ್ರುತಿಃ ‘ಅನ್ಯಾವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಶ್ಚ ನೇತವ್ಯಾ । ಅನೇಕಸಾಧಾರಣೀ ಚಾತ್ಮಶ್ರುತಿಃ ‘ಆತ್ಮಾ ಜೀವೇ ಧೃತೌ ದೇಹೇ ಸ್ವಭಾವೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ’ ಇತ್ಯಭಿಧಾನಕೋಶದರ್ಶನಾತ್ ,
‘‘ರಸಾತ್ಮಕಸ್ಯೋಡುಪತೇಶ್ಚ ರಶ್ಮಯಃ’(ಕುಮಾ.ಸಂ.೫.೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನನು ತದ್ವದಿಹಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವಭಾವಪರ ಇತಿ ವಕ್ತುಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಧರ್ಮಿಪರಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ , ವಸ್ತುನಿರ್ದೇಶಾದೇವ ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಸ್ವಭಾವಪರತ್ವೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಸ್ವಭಾವಪರತ್ವಾಸಂಭವೇಽಪಿ ದೇಹಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಪದ್ಯತೇ ಹಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮೇಕಮೇವ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ದೇಹಂ ಜಾನೀಧ್ವಮ್ , ಸ್ಥೂಲಶರೀರರೂಪದೇಹಾಂತರವಿಷಯಾ ದೇಹತ್ವವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ ಇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ದೇಹವಿವಿಕ್ತತಯಾ ತಾವದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ । ತದರ್ಥಂ ದೇಹೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ । ದೇಹಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲಃ ಪಾಂಚಭೌತಿಕ ಏವ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ; ಆಗಮಾಪಾಯಿನಸ್ತತೋ ವಿವೇಕಸ್ಯ ಸುಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತ್ವವ್ಯಾಕೃತದೇಹಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಯದನುಬಂಧಾದನಾದಿರಯಮಖಿಲಾನರ್ಥಹೇತುರಹಂಮಮಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ಅಸ್ತಿ ಚಾವ್ಯಾಕೃತೇಽಪಿ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ದೇಹತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ
‘‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ ಶರೀರಂ ರಥಮೇವ ತು’(ಕ.ಉ. ೧.೩.೩) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಸರೀರಪದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಉತ್ತರತ್ರ
‘‘ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ’(ಕ.ಉ. ೧.೩.೧೧) ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶಾದವ್ಯಾಕೃತಮೇವ ಸರೀರತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ತಮಿತಿ ಅವಸೀಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ – ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ । ಅಯಂ ಹಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸಬ್ದಃ , ನ ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಾಚಕಃ । ನ ಖಲ್ವಯಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರಧಾನಂ ವಕ್ತಿ, ನಾಪಿ ಶರೀರತ್ವೇನ ; ಶಕ್ತಿಗ್ರಾಹಕಾಭಾವಾತ್ । ಅಭಿಧಾನಕೋಸಃ ಸರೀರೇ ಶಕ್ತಿಗ್ರಾಹಕೋಽಸ್ತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಚೇತನವಾಚಿನೋಽಸ್ಯ ಅಹಂಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಶರೀರೇ ಪ್ರಯೋಗಾಣಾಂ ಚೇತನತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನೋಪಪನ್ನತಯಾ ತಾದೃಕ್ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಮೂಲಾನಾಮದ್ಯತನಾಭಿಧಾನಕೋಶಾನಾಂ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಶರೀರಶಕ್ತಿಸದ್ಭಾವೇಽಪ್ಯಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶರೀರತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಶರೀರತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಶರೀರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಶರೀರ ಏವಾವ್ಯಕ್ತಪದಮವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತಿ
‘ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹತ್ವಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೪.೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಏವಮಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಧಾನೇಽಪ್ಯುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಶಂಕಾವಾರಣಾರ್ಥಮೇವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸಾಧಾರಣ್ಯವ್ಯಾವರ್ತನಾಯ ‘ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ
‘ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೩.೨೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರ ಇವ ‘ಶಬ್ದಾತ್’ ಇತ್ಯೇವಾಸೂತ್ರಯಿಷ್ಯತ ।
ನನು ‘ದ್ವ್ಯಾದ್ಯಾಧಾರ’ ಇತಿ ಲಘುನಿ ಸೂತ್ರೇ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇ ದ್ಯುಪೃಥಿವೀದ್ವಯನಿರ್ದೇಶೇನ , ಆಯತನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಣ ಚ ಕಿಮರ್ಥಂ ಗುರುಸೂತ್ರಂ ಕೃತಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವಾಯತನಂ ಶ್ರೂಯತೇ
‘ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸದಾಯತನಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ’(ಛಾ.೬.೮.೪) ಇತಿ । ಇಹಾಪಿ ಮಂತ್ರೇ ‘ಯಸ್ಮಿನ್’ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮೋ ತತ್ತ್ವವಚನಾದಾಯತನಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಗತಾಯತನಶಬ್ದರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪರಶಬ್ದಪರಾಮರ್ಶಾಪೇಕ್ಷಾದಾಯತನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯುಕ್ತ್ಯಂತರದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮಾಯತನಶಬ್ದಃ । ಅಸ್ಯಾ ಯುಕ್ತೌ ‘ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್’ ಇತಿ ಲ್ಯಬ್ಲೋಪೇ ಪಂಚಮೀ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಗತಮಾಯತನಶಬ್ದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತದುನ್ಮೇಷಿತಾದಾಯತನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।
ದ್ಯುಪೃಥಿವೀದ್ವಯಗ್ರಹಣಂ ತು – ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಾಯತನತ್ವಕೀರ್ತನೇನೈವ ತದುಭಯ(ಮಧ್ಯ)ವರ್ತಿನೋಽಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಯತನಂ ಇತ್ಯರ್ಥಾತ್ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತಯಾ ಮಂತ್ರಗತಸ್ಯಾಂತರಿಕ್ಷಪದಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮವ್ಯಾಕೃತಾಕಾಶಪರತಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತಸ್ಯಾಧೇಯತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅಂತರಿಕ್ಷಪದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಪರತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನ ಸಂಭವತಿ ; ಅಕ್ಷರಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ
‘ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಾರ್ಗೀ ದಿವೋ ಯದರ್ವಾಕ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’(ಬೃ.೩.೮.೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೋಸ್ತದೂರ್ಧ್ವಾಧಸ್ತನಲೋಕಾನಾಂ ತದನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತಾವದಾಧಾರತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಚಾಯತನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ , ಇಹಾಪಿ
‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚ’(ಮು.೨.೨.೫) ಇತಿ ಚಕಾರೇಣ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯೂರ್ಧ್ವಾಧರಲೋಕಾನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಿತತಯಾ ತದರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸತ್ವಾತ್ । ಅಕ್ಷರಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾದಿಕೀರ್ತನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಾಽವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವಾಸಂಭವಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯುಕ್ತ್ಯಂತರದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮ್ ॥೧.೩.೧॥
ಏವಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾಯತನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಾವ್ಯಾಕೃತಜಗದಾಯತನತ್ವಸಭೂಕಾಶಜಗದಾಯತನತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾನ್ಯತರೇಣ ಚ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ತ್ವವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಹೇತ್ವಂತರರೇಣಾಪಿ ಅಮುಮರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ –
ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥೨॥
ಅತ್ರ ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಶರೀರಂ ಜಾನೀತ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾದಿವಿಷಯಾಃ ಶರೀರತ್ವವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಧಾನೇಽಪ್ಯೇತದ್ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ತತ್ ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಶಬ್ದತ್ವಸಮರ್ಥನೇನ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಶರೀರಪರತ್ವಾಸಂಭವಪ್ರದರ್ಶನಾದೇವ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ ತಥಾ ಸತಿ ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ’ ಇತ್ಯದಿಕಂ
‘ಅಪಶವೋ ವಾ ಅನ್ಯೇ ಗೋಅಶ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಶವೋ ಗೋಅಶ್ವಾಃ’(ತೈ.ಸಂ.೨.೯.೪) ಇತಿವದರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಶರೀರೇಷ್ವಶರೀರತ್ವವಾದಸ್ಯ ಗವಾಶ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪಶುಷು ಅಪಶುತ್ವವಾದಸ್ಯೇವ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೇರತ್ಯಂತಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ತದರ್ಥಮನ್ಯವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಐಕರಸ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಪರತ್ವೇ ತು ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ಭೂತಾರ್ಥವಾದೋ ಭವತಿ । ನ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥೋಪದೇಶರೂಪಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಅಸದರ್ಥಾವಲಂಬನಾರ್ಥವಾದತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ‘ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’ ಇತ್ಯನ್ಯವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಾದೈಕರಸ್ಯೇನ ಜ್ಞಾನಾದವಿದ್ಯಾದಿಬಂಧಮುಕ್ತೈಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಾದಪಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾ ಹಿ – ‘ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’ ಇತ್ಯತ್ರೈತಚ್ಛಬ್ದೋ ನಾತ್ಮನಃ ಪರಾಮರ್ಶಕಃ ಕಿಂತು ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಕಃ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸೇತುಃ ಪಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಕಃ , ಏವಮಯಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಜ್ಞಾನರೂಪಃ ಸೇತುಃ ಸಂಸಾರಪಾರಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪಕ ಇತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಜಾನಥ’ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಸಾಧ್ಯರೂಪಾಭಿಧಾಯಿನೋಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧರೂಪಾಭಿಧಾಯಿನಾ ನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ।
‘ಶೈತ್ಯಂ ಹಿ ಯತ್ ಸಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಜಲಸ್ಯ’(ರಘು. ೫.೫೪) ಇತ್ಯತ್ರ ನಪುಂಸಕತಯಾ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪರಾಮರ್ಶವತ್ ,
‘ಪಾಣಿರ್ನಿಕುಬ್ಜಃ ಪ್ರಸೃತಿಸ್ತೌ ಯುತಾವಂಜಲಿಃಪುಮಾನ್’(ನಾ.ಲಿಂ.ಅ.) ಇತ್ಯತ್ರೈಕತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ದ್ವಿತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪರಾಮರ್ಶವಚ್ಚ ಸಾಧ್ಯರೂಪವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ತದಂಶತ್ಯಾಗೇನ ಸಿದ್ಧರೂಪವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪರಾಮರ್ಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಶ್ಯೇನೇನಾಭಿಚರನ್ಯಜೇತ ಯಥಾ ವೈ ಶ್ಯೇನೋ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತೇ ಏವಮಯಂ ದ್ವಿಷಂತಂ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಂ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತೇ’
‘ಅಭಿಮಂಥತಿ ಸ ಹಿಂಕಾರೋ ಧೂಮೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ’(ಛಾ.೨.೧೧.೧) ‘ಅಪೋಽಶ್ನಾತಿತನ್ನೇವಾಶಿತಂ ನೇವಾನಶಿತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಾಖ್ಯಾತೋಕ್ತಸ್ಯ ನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ತಥಾಽಪ್ಯತ್ರ
‘ಸ ಏಷೋಽಂತಶ್ಚರತೇ’(ಮು.೨.೨.೬) ‘ದಿವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಹ್ಯೇಷಃ’(ಮು.೨.೨.೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯನಂತರಮಂತ್ರಾಮ್ನಾತೈತಚ್ಛಬ್ದಾನಾಮಾತ್ಮಪರತ್ವದರ್ಶನಾದಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್’ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ । ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಪರತ್ವಾಸಂಭವೇನ ತದ್ವಿಷಯಾತ್ಮಪರತ್ವಕಲ್ಪನೇಽಪ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಮಂತ್ರೇ ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಜ್ಞಾನೇ ವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ತದುಲ್ಲಂಗನೇನ ತದ್ವಿಷಾಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ‘ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾನಯನಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ; ತಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯವಾಚ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಪದಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಾಸಂಭವೇನ ತತ್ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಭೂತಪಯಃಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನೇ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಹೇತುರ್ನ ಲಭ್ಯತೇ; ಅಮೃತಸ್ಯೈವ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಲಾಭಾದಿಇ ಚೇತ್ – ನ । ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಾದಮೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವೇನ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಜ್ಞಾನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದರ್ಥಾತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮೇವಾಮೃತಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಲಾಭಾತ್ ।
ಏವಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತಿಸೃಷು ಯೋಜನಾಸು ಆದ್ಯಯೋಜನಾ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಯ ಏವಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಶಬ್ದತ್ವಸಮರ್ಥನಾನಂತರಂ ತದುಪಜೀವಿತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಯತನವದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾ । ದ್ವಿತೀಯಯೋಜನಾ ತ್ವೇತತ್ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಮಯೇ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಾ । ತೃತೀಯಯೋಜನಾ ತು ನ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ, ಕಿಂತು ಮಂತ್ರಾಂತರಗತಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಏತತ್ಸೂತ್ರಾರ್ಥತಯಾ ವರ್ಣನೇನ ತತ್ಸಮಾನನ್ಯಾಯತಯಾ ಸೂಚಿತಾ । ಭಾಷ್ಯೇ ಮುಂಡಕೋಪನಿಷದ್ವಿವರಣೇ ಚ ‘ಅಮೃತಸ್ಯೈಶ ಸೇತುಃ’ ಇತ್ಯತ್ರೈತಚ್ಚಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಚ ಕಿಂಚಿದಾವಿಷ್ಕೃತಾ ।೧.೩.೨।
ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾನುವಾದ್ಯಮ್ , ನ ತು ತಥಾತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ , ತತ್ಸಂಖ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಸಂಭವೇನ ನಿರಸ್ತಪ್ರಾಯಮ್ ; ತಥಾಽಪಿ ದೂಷಣಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಸಾಂಖ್ಯಾನುಮಾನಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರಧಾನಮಿಹ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ; ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ; ತಸ್ಯಾಂತರಂಗಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಾಪಿತಬ್ರಹ್ಮಗತದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಾನುವಾದಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತ್ವನುಮಾನಾತ್ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ವಿಲಂಬಿತಪ್ರವೃತ್ತಿಕೇತಿ ಶೀಘ್ರತರಮನುಮಾನಮೇವ ಪ್ರಾಪಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಶಬ್ದಾನಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವೇಲಾಯಾಮರ್ಥಗ್ರಾಹಿಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನವೇಲಾಯಾಂ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿಲಂಬಾಸಿದ್ಧೇಃ ; ಅನ್ಯಥಾ ‘ಗಾಮಾನಯ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಾರ್ಥವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಚಿವ್ಯಾಭಾವೇನ ಗವಾನಯನಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಚ ವಾರ್ತಿಕೇ ‘ಅರ್ಥಬೋಧೇಽನಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ಮಾನಾಂತರಮನಾದೃತಮ್ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಂ ಯತ್ತಚ್ಚ ತನ್ಮಾತ್ರ ಏವ ತು’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ನ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್ । ನಾಪಿ ‘ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್ ; ತಸ್ಯ ವಿಧೇಯತಯಾ ಪ್ರಕೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪಕಮಿತ್ಯೇತದರ್ಥತಾಯಾ ವರ್ಣಿತತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸೇತುಃ ಪ್ರವಾಹನಿರೋಧೇನ ಪ್ರಭೂತಮುದಕಂ ಸಾಧಯತಿ , ಏವಮಿದಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯಮೃತಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರಧಾನತಾಶ್ರಯಣೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಾಧನತ್ವಪರತಯಾಽಪಿ ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಆತ್ಮನ್ಯಪಿ ಅಮೃತತ್ವಧಾರಕತಯಾ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಉಪಕ್ರಮಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಗತನಿರಪೇಕ್ಷದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಲಿಂಗೇನ ಆತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಮೇಕರಸತಯಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಚ ವಿರುದ್ಧಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಯಥಾಕಥಂಚಿನ್ನಯನಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ‘ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾನುಸಾರೇಣ ಮಧ್ಯಗತಮಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯದಿಕಂ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಧಾನೇ ನೇತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಅನುಮಾನಮ್’ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಲ್ಯುಟ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಃ , ಆನುಮಾನಮಿತಿ ಶೈಷಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾಂತೋ ವಾ । ಉಪನ್ಯಸ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನುಮಾನಪದೇನ ಗ್ರಹಣಮ್ । ‘ಅತಚ್ಛಬ್ದಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಕಸ್ಯ ನಞಃ ಸಮಾಸಃ । ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ಸಮಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ‘ಅಕರ್ತರಿ ಚ ಕಾರಕೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೩.೩.೧೯) ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾರಕಗ್ರಹಣೇನ ಜ್ಞಾಪಿತತ್ವಾತ್ , ‘ಅಸೂರ್ಯಂಪಶ್ಯಾ ರಾಜದಾರಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ‘ನಿರ್ಮಕ್ಷಿಕಮ್’ ಇತಿವದರ್ಥಾಭಾವೇಽವ್ಯಯೀಭಾವೋ ವಾ । ಅತಚ್ಛಬ್ದಮಿತ್ಯಂಭಾವಸ್ತು ನ ಭವತಿ ; ‘ನಾವ್ಯಯೀಭಾವಾದತೋಮ್ ತ್ವಪಂಚಮ್ಯಾಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೨.೪.೮೩) ಇತಿ ಪಂಚಮೀಪರ್ಯುದಾಸಾತ್ ॥೧.೩.೩॥
ಸ್ಯಾದೇತತ – ಮಾ ಭೂತ್ ಪ್ರಧಾನಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ , ಜೀವಸ್ತು ಸ್ಯಾತ್ ; ಮನಃಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಮನಃಪ್ರಾಣೈರುಪಕರಣೋಪಕರಣಿಭಾವಸಂಬಂಧ ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಃ , ಇಹ ತ್ವಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವ ಏವ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷೈರಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವವಾಚಕೇನೈವ ಓತಶಬ್ದೇನೋಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ , ಓತಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜೀವೋಪಕರಣಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಜೀವಾದೃಷ್ಟಾಯತ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಕತ್ವೇನ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಜೀವಃ ‘ಪ್ರಾಣಭೃತ್’ ಇತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಜೀವೇ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಾಯತನತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ ; ತದ್ಭೋಗ್ಯಭೋಗಸ್ಥಾನಭೋಗೋಪಕರಣಭೋಗಾಯತನರೂಪಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ತದದೃಷ್ಟಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ । ಜೀವೋಪಕರಣೇ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಹಿ
‘ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ ಸಮರ್ಪಿತಾ ಏವಮಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಮ್’(ಛಾ.೭.೧೫.೧) ಇತಿ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಜೀವೇ ತಚ್ಛ್ರವಣಸ್ಯ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿಃ ? ನ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವೇಽನುಪಪನ್ನಃ ; ತಸ್ಯ ದ್ಯುಭ್ವಾದಿಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸಾಧಾರಣ್ಯಮೇವ ಹಿ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಮ್ , ನ ತು ಜೀವಸಾಧಾರಣ್ಯಮಪಿ ; ತಸ್ಯ ಜೀವವಾಚಕತಾಯಾ ಅನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್
‘ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಸ ಲೋಕವಿತ್ ಸ ದೇವವಿತ್ ಸ ಭೂತವಿತ್ ಸ ಆತ್ಮವಿತ್’(ಬೃ.೩.೭.೧) ಇತಿ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವತ್ ಜೀವೇ ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ
‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽಂತರಃ’(ಶ.ಬ್ರಾ.೧೪.೫.೩೦) ಇತ್ಯಾದ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ
‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಬೃ.೨.೨.೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚ ತತ್ರ ತಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ।
‘ನಾತ್ಮಽಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೭) ‘ಆತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹಿ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೧.೨೮) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಷ್ವಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶಿಷ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ ।
ಯದಿ
‘ಯಥಾಽಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ , ಏವಮೇತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ’(ಬೃ.೨.೧.೨೦) ‘ನಿಸ್ಸರಂತಿ ಯಥಾ ಲೋಹಪಿಂಡಾತ್ತಪ್ತಾತ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಕಾಃ । ಸಕಾಶಾದಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ವಾಚಕ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯದಿ ವಾ ‘ಏಕದೇಶೇಽಪಿ ಯೋ ದೃಷ್ಟಃ ಶಬ್ದೋ ಜಾತಿನಿಬಂಧನಃ । ತದತ್ಯಾಗಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಕಲ್ಪನಾ’ ಇತಿ ಬರ್ಹಿರಾಜ್ಯಾಧಿಕರಣೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಜೀವಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಚೇತನಮಾತ್ರವಾಚಕಃ ಸ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾಽಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವೇ ನಾಸ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಮೈಕರಸ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಂ ತದ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪಕತ್ವಂ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಧಾರಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ ಸರ್ವಮಪಿ ಜೀವಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜೀವ ಏವ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಚಕಾರೇಣ ನಞೋ ಹೇತ್ಶ್ಚಾನುಕರ್ಷಃ । ಪ್ರಾಣಭೃದಪಿ ನ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ ; ಅತಚ್ಛಬ್ದಾದೇವ । ನ ಹಿ ಮನಃಪ್ರಾಣಾಯತನತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಃ । ತಸ್ಯ ತದುಪಕರಣಕತ್ವವತ್ ಪ್ರಾಣಭೃದಸಾಧಾರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।
‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’(ಬೃ.೪.೪.೧೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಮನಃಪ್ರಾಣಾಯತನತ್ವಮಪಿ ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವೋಪಾದಾನ ಇವ ಜೀವೇ ಸಂಭವತಿ । ಅ ವಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಚ್ಛಬ್ದಾಭಾವಾತ್ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದಪಿ ನ ಪ್ರಾಣಭೃದ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ । ಏವಂ ಚ ‘ಅತಛಬ್ದಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಹೇತುಪರತ್ವೇನ ಯೋಜನಾಯಾಂ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಸ್ಯ ನಞಸ್ತತ್ಪದೇನ ಸಮಾಸಃ । ಉಭಯಸಾಧಾರಣ್ಯಾರ್ಥಮತಚ್ಛಬ್ದಾದಿತ್ಯುಕ್ತಿಃ । ಇದಂ ಚ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಾಪೇಕ್ಷಂ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಹೇತಾವಪಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ॥೧.೩.೪॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಪ್ರಾಣಭೃದೇವ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ ; ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ । ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ಹಿ ಸ್ವಭಾವಾಪರಪರ್ಯಾಯ ಸ್ವರೂಪಪರೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ । ಇಹ ಚ ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ ಶಿಷ್ಯಾನ್ ಪ್ರತಿ ಬೋಧನೇ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪರತ್ವಮೇವ ಸ್ವಾರಸಿಕಮ್ – ತಮೇವೈಕಂ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಜಾನೀತೇತಿ । ಏಕಜೀವವಾದೇ ಚೈಕಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ ಬಹೂನ್ ಶಿಷ್ಯಾನ್ ಪ್ರತಿ ಸ್ವರೂಪತ್ವಬೋಧನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಭಿದ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ಭೇದೋ ಭೇದಕಃ ‘ತಮೇವೈಕಂಜಾನಥ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವಃ , ಅವಧಾರಣಲಬ್ಧೇನೈಕರಸ್ಯೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಚ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಭೇದ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತು ಸ ಏವ ಭೇದಃ । ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ । ಮುಮುಕ್ಷುಪ್ರಾಣಭೃಜ್ಜಾತೇನ ಹಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರೈಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಮ್ , ನ ತು ಪ್ರಾಣಭೃದೇವ ಜ್ಞಾತಾ ತೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಜ್ಞೇಯಃ । ತತ್ರ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವವಿರೋಧಾತ್, ಅಹಂಕಾರಸುಖದುಃಖರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಸಂವಲಿತರೂಪಸ್ಯ ತಸ್ಯೈಕರಸ್ಯೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ತದನುರೋಧೇನಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮಪರತ್ವೇ, ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವೇ, ಚೇತನಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವೇ, ಸ್ವರೂಪಪರತ್ವೇ ವಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ; ತಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುತಃ ತತ್ತದ್ಬೋಧನೀಯಜೀವಸ್ವರೂಪತಯಾ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ।
ನ ಚ – ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಯೋಃ ಸವಿಶೇಷಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದೇಽಪಿ ತದುಭಯಾನುಸ್ಯೂತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತಿ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ಷಡಸ್ಮಾಕಮನಾದಯಃ’ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಕಥಮತ್ರ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋ ಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಪರಿಚ್ಚಿನ್ನಯೋಸ್ತಯೋರಪಿ ಭೇದಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಲೋಕೇಽಪ್ಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಮಹಾಕಾಶಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಘಟಾಕಾಶ ಇತಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ । ಷಡನಾದಿತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಿನ್ಮಾತ್ರಭೇದಂ ಜೀವಚಿನ್ಮಾತ್ರಭೇದಂ ಚ ಭೇದರಾಶಿತ್ವೇನೈಕೀಕೃತ್ಯ । ಅತ ಏವಾಹುಃ ‘ಜೀವ ಈಶೋ ವಿಶುದ್ಧಾ ಚಿತ್ ಭೇದಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ । ಅವಿದ್ಯಾತಚ್ಚಿತೋರ್ಯೋಗಃ ಷಡಸ್ಮಾಕಮನಾದಯಃ’ ಇತಿ । ತಸ್ಯಾಃ ಸಕಾಶಾತ್ತಯೋರ್ಜೀವೇಶಯೋರ್ಭೇದಃ ತಯೋರ್ದ್ವಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಂ ಚ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧.೩.೫॥
ಪ್ರಕರಣಮಿದಂ ಮುಂಡಕೋಪನಿಷದಿ
‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ’(ಮು.೧.೧.೩) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾರಭ್ಯ ಆಸಮಾಪ್ತಿ ಬಹುತರಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿನಿಯಮಿತಂ ಭೂತಯೋನೇರಕ್ಷರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ । ತದೇತದದೃಶ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ತನ್ಮಧ್ಯಾಮ್ನಾತಸ್ಯ
‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ’(ಮು.೨.೨.೫) ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ನಾನ್ಯಪರತ್ವಶಂಕಾವಕಾಶೋಽಸ್ತಿ । ನ್ಯಾಯವ್ಯುತ್ಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಪಿಧಾಯ ತನ್ಮಂತ್ರಗತೈಃ ಕೈಶ್ಚಿಲ್ಲಿಂಗೈರನ್ಯಪರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ಮಂತ್ರಗತೈರೇವ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೈಃ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸಾಧಿತಂ ಸೂತ್ರಪಂಚಕೇನ । ಅನೇನ ತು ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಮಂತ್ರಾಂತರಗತಲಿಂಗೈರ್ಜೀವಪರತ್ವೇ ಶಂಕಿತೇ ಪ್ರಕರಣಮುದ್ಘಾಟ್ಯ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಮಂತ್ರಾಂತರಗತೈಃ ಪ್ರಬಲೈಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೌಸ್ತದ್ಬಾಧಹ್ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕಾನಿಚಿತ್ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನ್ಯದೃಶ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಿ , ಕಾನಿಚಿದಿಹೈವಾಧಿಕರಣೇ ‘ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಹೇತೂನಾಮರ್ಥಾಂತರೋಪವರ್ಣನವ್ಯಾಜೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಿ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ಸ್ವಸಬ್ದಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ
‘ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃತಮ್’(ಮು.೧.೨.೧೦) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್’(ಮು.೨.೨.೧೧) ಇತಿ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪರತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಶಬ್ದನಮಪ್ಯರ್ಥಾಂತರತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ ।೧। ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚ
‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ’(ಮು.೨.೨.೮) ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಮುಕ್ತೈರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ
‘ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್’(ಮು.೩.೨.೮) ಇತಿ ಮುಕ್ತಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚಾರ್ಥಾಂತರತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಃ ।೨। ‘ಅತಚ್ಛಬ್ದಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚ ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರುತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಾಂತರತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಃ ।೩। ಏವಂ ಪ್ರಾಕರಣಿಕಬಹುಶ್ರುತಿಲಿಂಗಬಾಧಿತಮುತ್ತರಮಂತ್ರಗತಂ ಜೀವಲಿಂಗತ್ರಯಮನ್ಯಥಾ ನೇಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ನಾಡೀಸಂಬಂಧಸ್ತಾವನ್ನ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ । ನಾಡ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಹ್ಯತ್ರ ನಾಡೀಸಂಬಂಧಃ ಅರನಾಭಿದೃಷ್ಟಾಂತಾನುರೋಧಾತ್ , ‘ಯತ್ರ’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯನುರೋಧಾಚ್ಚ , ನ ತು ನಾಡ್ಯುಪಕರಣತ್ವಮ್ । ನಾಡ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತ್ವಾಹತ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯೈವ ಶ್ರುತಮ್
‘ಅಥ ಯಾ ಏತಾ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಃ’(ಛಾ.೮.೭.೧) ಇತ್ಯಾದಿಷು । ತದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಹೃದಯದ್ವಾರೈವ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಹೃದಯಾಯತನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸುವಚಮ್ । ಏವಂ
‘ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ’(ಯಜು.ಸಂ. ೩೧.೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷವತ್ತ್ವರೂಪಂ ಜಾಯಮಾನತ್ವಮ್, ಜೀವವದಂತಃಕರನೋಪಹಿತರೂಪೇಣ ನಾಡ್ಯಂತಸ್ಸಂಚಾರವತ್ತ್ವಮ್ ಚ ತಸ್ಯಸುವಚಮೇವ । ಯದಿ
‘ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೩.೨.೧೨೬) ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಸಮಾನಾಧಿಕರಣಶಾನಜ್ವಿಧಾಯಕಸೂತ್ರಾನುಸಾರೇಣ ‘ಯೋ ಜಾಯತೇ ಸೋಽಂತಶ್ಚರತೇ’ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತಯಾ ಅಂತಸ್ಸಂಚರಣಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಣತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ತಂ ಜನನಂ ಜೀವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಂ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವೃತ್ತಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್ , ಅತ ಏವಾಂತಸ್ಸಂಚರಣಮಪಿ ತೇನ ಜನನೇನ ಲಕ್ಷಣೀಯಂ ಜೀವಗತಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ , ತದಾಽಪಿ ನಾಸ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ; ಹೃದಯಾಯತನಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಜೀವರೂಪೇಣ ಜಾಯಮಾನಃ ಸನ್ ನಾಡೀನಾಮಂತಃ ಸಂಚರತ ಇತ್ಯನ್ವಯಸೌಲಭ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಸಕ್ತಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಸ್ತುಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ಸೌತ್ರಶ್ಚಕಾರಃ ॥೧.೩.೬॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪತಯಾ ಲೋಕಾನುಭವಸಿದ್ಧಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಕಾರಶಾಲಿನೋ ರೂಪಾದನ್ಯನ್ನಿರ್ವಿಕಾರಚಿನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಮಪಿ ರೂಪಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಯೇನ ತತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಜೈವರೂಪದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜಾಯಮಾನತ್ವವರ್ಣನಂ ಚೋಪಪದ್ಯೇತ । ನ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾಜ್ಜೀವಾತ್ ತನ್ನಿಯಂತುರೀಶ್ವರಾಚ್ಚಾನ್ಯದಸಂಗೋದಾಸೀನಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ‘ಪ್ರಕರಣಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಮಪಿ ಹೇತುಂ ಶ್ರುಂಗಗ್ರಾಹಿಕಯೋಪಾದಾಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಽಽಮ್ನಾತೇ
‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ ಸಮಾನಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ । ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ’(ಮು.೩.೧.೧) ಇತಿ ಸ್ಥಿತ್ಯದನೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯೇತೇ । ‘ಅನಶ್ನನ್’ ಇತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯೇನ ಸ್ಥಿತಿಃ , ‘ಅತ್ತಿ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಾದನಮ್ , ಆಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾತ್ತುಸ್ಸಕಾಶಾದನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಗೋದಾಸೀನಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದಪರ್ಯವಸಾನಾದಿವರ್ಣನಂ ಯುಕ್ತಮೇವ । ನನು ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯಃ’ ಇತಿ ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಪೈಂಗಿರಹಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಮಂತ್ರೋಽಯಮಿತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ – ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತೀತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ’ ಇತಿ । ಸತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದಾವಪಿ ತತ್ರೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ ‘ತದೇತತ್ಸತ್ವಂ ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಶಾರೀರ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಸ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ’ ಇತಿ । ಏವಮತ್ತೄನಶ್ನತೋರಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಜೀವರೂಪತಯಾಽನ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದನಶ್ನನ್ನೀಶ್ವರ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ಜೀವೇಶ್ವರಪರ ಏವಾಯಂ ಮಂತ್ರಃ ; ಅನೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ
‘ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನೋಽನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ । ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕಃ’(ಮು.೩.೧.೨) ಇತ್ಯನಂತರಮಂತ್ರೇ ತಯೋಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಅಸ್ಯ ಖಲ್ವಯಮರ್ಥಃ – ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಜೀವೇಶ್ವರಸಾಧಾರನೇ ಶರೀರೇ ನಿಮಗ್ನಃ ಪುರುಷಃ ಅನೀಶಯಾ ಅನೀಶ್ವರಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಪರವಶೀಕೃತೋ ಮುಹ್ಯನ್ನವಿವೇಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸನ್ ಶೋಚತಿ । ಜುಷ್ಟಂ ಯೋಗಮಾರ್ಗೈರ್ನಿಷೇವಿತಂ ಸ್ವಸ್ಮಾದನ್ಯಮೀಶಮ್ , ಅಸ್ಯ ಈಶಸ್ಯ ಇತಿ ಮಹಿಮಾನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಕಾರಂ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಚ ಯದಾ ಪಶ್ಯತಿ , ತದಾ ವೀತಶೋಕೋ ಭವತೀತಿ । ಅತ್ರ ಪುರುಷೋ ಜೀವ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ , ನ ತ್ವಚೇತನಮಂತಃಕರಣಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಪುರುಷಶ್ರುತೇಃ , ‘ಶೋಚತಿ’ ‘ಮುಹ್ಯಮಾನಃ’ ‘ಪಶ್ಯತಿ’ ‘ವೀತಶೋಕಃ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ವಾ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ । ಅನ್ಯಸ್ತ್ವೀಶಶಬ್ದೋಕ್ತತ್ವಾದೀಶ್ವರ ಏವ ।
ಅಪಿ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಮಂತ್ರೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾದಪ್ಯಯಂ ಜೀವೇಶ್ವರಪರಃ । ನ ಹ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಪರಿಷ್ವಂಗದಶಾಯಾಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವೋಪಪದ್ಯತೇ । ಪೈಂಗಿಶ್ರುತ್ಯಾಮಪಿ ಸತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಜೀವೇಶ್ವರಾವೇವೋಚ್ಯೇತೇ;
’ನ ತದಸ್ತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ವಾ ದಿವಿ ದೇವೇಷು ವಾ ಪುನಃ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಿಜೈರ್ಮುಕ್ತಂ ಯದೇಭಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತ್ರಿಭಿರ್ಗುಣೈಃ’ ॥ (ಭ.ಗೀ.೧೮.೪೦)ಯೋಽಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕಾರಯಿತಾ ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ।
ಯಃ ಕರೋತಿ ತು ಕರ್ಮಾಣಿ ಸ ಭೂತಾತ್ಮೇತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ’ ॥
ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಷು ತಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ‘ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಕರಣೇ ತೃತೀಯಾ, ಯತಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಿಕರಣೇ , ಅಂತಃಕರಣೇ ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾತ್ ಕಿಂ ತ್ವಿತ್ಥಂಭಾವೇ । ತತಶ್ಚ ಯೇನ ಜೀವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಜೀವಃ ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥೋಽಸ್ತು ; ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯ ಜೀವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವದ್ವಾರಾ ಪರಮಾತ್ಮವಿಶೇಷಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಕಾಠಿನ್ಯವಾನ್ ಯೋ ಬಿಭರ್ತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪೃಥಿವೀದ್ವಾರಾ ಕಾಠಿನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಶಾರೀರಸಬ್ದಶ್ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ಸ್ಥಿತೇ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ –
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ‘ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋ ನೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಜೀವೇಶ್ವರಪರಃ , ಅನೀಶಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರಗೌರವಾತ್ , ಕಿಂತು ತಸ್ಯೈವಮರ್ಥಃ – ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ – ದೇಹಾಖ್ಯೇ , ನಿಮಗ್ನಃ – ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನ ನಿಮಗ್ನವದವಿವಿಕ್ತತಾಮಾಪನ್ನಃ ಪುರುಷೋ ಭೋಕ್ತಾ ಜೀವೋ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ ಶರೀರಾದಿಗತೈರನರ್ಥಜಾತೈರಾತ್ಮಾನಮೇವ ತದ್ವಂತಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ ಅನೀಶಯಾ ಅನೈಶ್ವರ್ಯೇಣ ‘ಕೃಶೋಽಹಮಂಧೋಽಹಮಸ್ಮಿ, ಕಿಂ ಮೇ ಜೀವಿತೇನ’ ಇತ್ಯೇವಂ ದೀನಭಾವೇನಾಧ್ಯಾಸಮೂಲೇನ ಶೋಚತಿ । ಯದಾ ತು ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋಽನರ್ಥಾಶ್ರಯೇಭ್ಯೋಽನ್ಯಂ ಅತ ಏವ ಈಶಂ ದೇಹಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮೂಲದೈನ್ಯಾನಾಸ್ಪದಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಮಹಿಮಾನಂ ಅಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಕಾರಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯರೂಪಂ ಪಶ್ಯತಿ , ತದಾ ವೀತಶೋಕೋ ಭವತೀತಿ । ಅಥವಾ ವೀತಶೋಕಃ ಸನ್ ಅಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಂ ತದ್ಭಾವಮ್, ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತಿ । ‘ಇತಿ’ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ‘ಸಂಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕೋ ವಿಧಿರನಿತ್ಯಃ’(ವ್ಯಾ.ಪ ೬೪) ಇತಿ ಗುಣಾಭಾವಃ । ‘ಈಶ ಐಶ್ವರ್ಯೇ’(ಯಾ.ಪಾ.೧೦೨೦) ಇತಿ ಧಾತೋಃ ‘ಗುರೋಶ್ಚ ಹಲಃ’(ಪಾ.ಸೂ. ೩.೩.೧೦೩) ಇತಿ ಸ್ತ್ರ್ಯಧಿಕಾರವಿಹಿತಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾಂತೇನ ಈಶಶಬ್ದೇನೈಶ್ವರ್ಯವಾಚಿನಾ ನಞಃ ಸಮಾಸೇ ಸತ್ಯನೀಶಯೇತಿರೂಪಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪುರುಷಸ್ಯಾನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸಂಭವೇ ಅಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಸರೀರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಯದ್ವಿಷಯಭ್ರಮಸ್ಯ ಶೋಕನಿದಾನತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ನಿಮಗ್ನೋ ಮುಹ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ಕೃತಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧದರ್ಶನಸ್ಯ ಶೋಕವಿಗಮಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾನ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಹ್ಯೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಸಾಫಲ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ನ ಚ ‘ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ನಿಮಗ್ನಃ’ ಇತಿ ‘ಮುಹ್ಯಮಾನಃ’ ಇತಿ ಚ ಜೀವೇಶ್ವರಾಭೇದಭ್ರಮ ಉಕ್ತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಯೇನ ಜೀವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಶಕ್ಯಂ ತು ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚ ಉಕ್ತ ಇತಿ ವಕ್ತುಮ್ । ಅತೋಽರ್ಥಾನುಸಾರೇಣಾನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಧಾನಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಂ ನ ದೋಷಃ । ಅತ ಏವ ‘ಅನ್ಯಮೀಶಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೋಽಪಿ ನ ದೋಷಃ , ಸ್ವಾನೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಶೋಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನ್ಯೈಶ್ವರ್ಯದರ್ಶನೇನ ವೀತಶೋಕತ್ವಾಪತ್ತಿವರ್ಣನಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದನಂತರಮಂತ್ರಾನುಸಾರೇಣ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಜೀವೇಶ್ವರಪರತ್ವಮಿತಿ ತಾವದಯುಕ್ತಮ್ ।
ನಾಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ತದುಭಯಪರತ್ವಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಆಧ್ಯಾಸಿಕದೇಹಪರಿಷ್ವಂಗದಶಾಯಾಮಪಿ ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಜಲಾಧ್ಯಾಸದಶಾಯಾಮಪಿ ಮರುಮರೀಚಿಕಾನಾಮನಾರ್ದ್ರತ್ವವದಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ , ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುತೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ರಾರೋಪ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹ್ಯಯಂ ಮಂತ್ರೋ ವಸ್ತುತೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ , ಕಿಂತು ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಸನ್ ಕಾ ತರ್ಹಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾನುಭವಸ್ಯ ಗತಿರಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಂತಃಕರಣಸಂವಲನೋಪಾಧಿಕಮಾಧ್ಯಾಸಿಕಂ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮುಪಾಧಿಮಸ್ತಕೇ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ । ವಸ್ತುವಿಚಾರಣಾಯಾಂ ತ್ವಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಂತಃಕರಣಂ , ನ ವಾ ಚೈತನ್ಯಂ ಭೋಕ್ತ್ರಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥಃ , ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತು
‘‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’(ಕ.೩.೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಾಧ್ಯಾಸಿಕಾಂತಃಕರಣಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಂಚೈತನ್ಯಂ ಭೋಕ್ತೃ । ಅಯಂ ಚಾರ್ಥಃ ‘ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ’ ಇತ್ಯನಂತರಮಂತ್ರೇ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಃ ।
ಯತ್ತು ‘ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯೇತಿ , ತತ್ತುಚ್ಛಮ್ ; ಉಪಪದವಿಭಕ್ತಿತಃ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇನ (ವ್ಯಾ.ಪ.೬೯) ತಸ್ಯಾಃ ಕರಣಾರ್ಥತೌಚಿತ್ಯಾತ್, ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದೇನ ಜೀವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇ ‘ಯಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾರ್ಜವೇನ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ವಕ್ರೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ಗಂಧವತ್ತ್ವೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಾಯಾಂ ‘ಗಂಧವತೀ ಪೃಥಿವೀ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಂ ವಿಹಾಯ ‘ಯದ್ದ್ವಾರಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಗಂಧವಾನ್, ಸಾ ಪೃಥಿವೀ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಿರ್ಯುಜ್ಯತೇ । ಶಾರೀರ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ;
‘ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೨.೩) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶಾರೀರಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವ ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ‘ಅಸ್ಯ ಗೋರ್ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಗುಹಾಽಧಿಕರಣದರ್ಶಿತನ್ಯಾಯೇನ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೇನ ಚೇತನೇನ ಭಾವ್ಯಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ‘ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ನ ತಾದೃಕ್ ನ್ಯಾಯೋಽತ್ರಾವತರತಿ ।
ಅತ ಏವ ತಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಶ್ರೀಭಗವತ್ಪಾದೈರಸ್ಯಾಪಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತನ್ನ್ಯಾಯವಿಷಯತ್ವಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾರೂಪೇಣ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ‘ಅಪರ ಆಹ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೋದ್ಘಾಟನಂ ಕೃತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋಽಹಂಕಾರವಿವಿಕ್ತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿದೇಕರಸೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್ । ಸೂತ್ರಗತೇಣ ಚಕಾರೇಣ
‘ಅಥಾತೋಽಹಂಕಾರಾದೇಶಃ’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತ್ಯಾತ್ಮೋಪದೇಶೋಽನ್ಯಚ್ಚೈತಾದೃಶಂ ವಾಕ್ಯಜಾತಮಿಹ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನಾನುಸಂಹಿತಮ್ । ಅತ್ರ ಪ್ರಕರಣಂ ಪಿಧಾಯ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾರೂಪೇಣಾಧಿಕರಣಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಿಷಯವಾಕ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಥಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯಾಚ್ಚಾಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ಬೋದ್ಧವ್ಯಾ ॥೧.೩.೭॥
ಇತಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥೧॥
ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ॥೮॥
ನನು ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕರಣಂ
‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’(ಛಾ.೭.೧.೩) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತು ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಮ್ । ಪ್ರಕರಣಸನ್ನಿಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಪ್ರಬಲದುರ್ಬಲಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕರಣಮ್ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕರಣಮ್ , ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಮ್ । ಏತಚ್ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಯೋಃ ಸ್ಫಿಟೀಕರಿಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಕರಣೀತಿ ಸ ಭೂಮಶಬ್ದೋಕ್ತವಿಪುಲವಿಶೇಷತಯಾ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತಾಮುತ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕರಣೀತಿ ಸ ಏವ ತಥಾ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತಾಮಿತಿ ಯುಕ್ತಃ ಸಂಶಯಃ ।
ನ ಚ – ತತ್ರ ತುಶಬ್ದೇನ , ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿನೋಽನ್ಯಸ್ತತೋಽಧಿಕಃ ಸತ್ಯಾತಿವಾದೀ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸತ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸ ಏವ ಭೂಮಾ ನ ಪ್ರಾಣಃ ; ಪ್ರಾಣಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾತ್ , ತತ್ಪ್ರಕರಣಾನುವೃತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಃ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದ್ಯೇವ ನಾಮಾದ್ಯತಿವಾದಿನೋಽಧಿಕಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
‘ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಮ್’(ಬೃ.೨.೧.೨೦) ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಾಣವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾತ್ । ‘ಏಷ ತು ವಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೀ ಯಃ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಿಣ ಇವ ಪ್ರಸ್ತುತಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿನ ಏವ ಸತ್ಯವದನರೂಪಾಂಗವಿಧಿರಿತ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಥಾ ಸತಿ ‘ಯಃಸತ್ಯಂ ವದತಿ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ‘ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ‘ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’ ಇತ್ಯನೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ
‘ಯದಾ ವೈ ವಿಜಾನಾತಿ ಅಥ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ’(ಛಾ.೭.೧೭.೧) ಇತ್ಯಾದಿಪುನರ್ನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಸತ್ಯೇನ ಸತ್ಯವಚನೇನ ಸಹ ಯೋಽತಿವದತೀತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ನನ್ವೇವಂ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತ್ಯುಪಗಮೇ
‘ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’(ಛಾ.೪.೯.೩) ತಿ ಪ್ರಶ್ನಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ವಿರುಧ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತದುತ್ತರೇ ‘ನಾಮೋಪಾಸ್ವ’ ,’ವಾಚಮುಪಾಸ್ವ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನಾತ್ಮವಿದ್ಯಾವಿಧೀನಾಮೇವ ದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಆತ್ಮಪ್ರಕರಣಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅನಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಗ್ರೇ
‘ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಮಾತಾ’(ಛಾ.೭.೧೫.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ , ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ‘ಆತ್ಮವಿತ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ಯ
‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಮಾದಿವಿದ್ಯಾವಿಧಿತ್ಸಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೋಪಕ್ರಮೋಽಪಿ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ನಾಮಾದ್ಯುಪಾಸನಾನಾಮೇವ ‘ಸ ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಫಲಾರ್ಥವಾದಗತವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾನುಸಾರೇಣ ನಾಮಾದಿಷು ಪ್ರತೀಕೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋದಿತಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿರೂಪತಯಾ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಅರನಾಭಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಂ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ , ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇನೋಪರಿಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ । ನ ಚ ತತ್ಸಂಕೀರ್ತನಂ ನಾಮಾದಿಷ್ವಿವ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಪೃಥಗ್ವಿದ್ಯಾವಿಧಾನಾರ್ಥಮ್ ;
‘ಯಾವನ್ನಾಮ್ನೋ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’(ಛಾ.೭.೧.೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಾಮಾದ್ಯುಪಾಸನಫಲಸಂಕೀರ್ತನವತ್ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಸಂಕೀರ್ತನಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೇರಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಕೀರ್ತನಂ ತದ್ವಿಶಿಷ್ತಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಾಮಾದ್ಯುಪಾಸನಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯೇವ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ಏವಂ ಚ
‘ಸ ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’(ಛಾ.೭.೧.೫) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋಽಗ್ರೇ ಸಂಕೀರ್ತಯಿಷ್ಯಮಾಣಬ್ರಹ್ಮಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿಲಾಭಾರ್ಥ ಇತಿ ನ ತಸ್ಯ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಂಜಸಮ್ ।
ನನು ‘ಅಥಾತ ಆತ್ಮಾದೇಶಃ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಜೀವೋಪದೇಶಃ ಪ್ರಕರಣಿನೋ ಭೂಮ್ನಸ್ತದನನ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಉಭಯೋರಪಿ ಹಿ
‘ಸ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೧) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಅತ ಉಭಯೋರ್ಭಿನ್ನಯೋಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗಾದಭೇದಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ‘ಅಥಾತೋಽಹಂಕಾರಾದೇಶಃ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಅಹಮೇವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಂತೇನ ಜೀವಸ್ಯೋಪದಿಷ್ಟತಯಾ ಪುನಸ್ತದುಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ‘ಸ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಂತಃ ಪ್ರಾಣೋಪದೇಶಃ ।
‘ಅಥಾತೋಽಹಂಕಾರಾದೇಶಃ’(ಛಾ.೭.೨೫.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಜೀವೋಪದೇಶಃ ।
‘ಅಥಾತ ಆತ್ಮಾದೇಶಃ’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಿನಃ ಪ್ರಮಾತ್ಮನ ಉಪದೇಶಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಏವಂ ಪ್ರಾಣಪ್ರಕರಣಾನುವೃತ್ತ್ತ್ಯಾ ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ – ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ , ನ ಪ್ರಾಣಃ ; ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದೇಶಾತ್ । ನ ಚ ತದಸಿದ್ಧಿಃ ;
‘ಏಷ ತು ವಾ’(ಛಾ.೭.೧೬.೧) ಇತ್ಯಾದೌ ತುಶಬ್ದಸತ್ಯಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿನೋಽನ್ಯಸ್ಯ ತತೋಽಧಿಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಾತಿವಾದಿತಾಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿನ ಏವ ನಾಮಾದ್ಯತಿವಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನಮ್ ; ಪ್ರಾಣ ಇವ ನಾಮಾದಿಷ್ವತಿವಾದಿನೋಽನುಕ್ತೇಃ , ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿನಃ ಸತ್ಯವಚನರೂಪಾಂಗವಿಧಾಯಕತ್ವಕಲ್ಪನಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಪರಮಾರ್ಥೇ ರೂಢಸ್ಯ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯೇ ವಚಸಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಯೋಗೋಪಪತ್ತೌ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್, ‘ಸತ್ಯೇನ’ ಇತಿ ತೃತೀಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯತಿವದನನಿಮಿತ್ತತಾರೂಪಕರಣತ್ವಪರತಯಾ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಸಹಾರ್ಥವಿಷಯತಯೋಪಪದವಿಭಕ್ತಿತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ನ ಚಾಗ್ರೇ ‘ಅಥ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ತಥಾ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ ; ಅಭ್ಯಸ್ತಾತಿವದನೋಪಕ್ರಮಗತಸತ್ಯಪದರೂಢ್ಯನುಸಾರೇಣ ‘ಸತ್ಯಂ ವದತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಾತಿವದನಪರತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯಸ್ಯಾತಿವದನೇ ನಿಮಿತ್ತತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ತೃತೀಯಾವತ್ ತದ್ವಿಷಯತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾಯಾ ಅಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
‘ಏಷ ತು ವಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೀ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ತ್ವತ್ರ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತತ್ರ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಂತರಾಭಾವೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಂತರಾಪ್ರತೀತೇಃ ತುಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಗಃ, ಇಹ ತು ಪ್ರಕೃತಾತಿವಾದನಿಮಿತ್ತಪ್ರಾಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸತ್ಯಶಬ್ದೋಕ್ತಪರಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾತಿವಾದನಿಮಿತ್ತಪ್ರತೀತೇಃ ತತ್ಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಗೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ತುಶಬ್ದೇನ ಹ್ಯತಿವಾದ್ಯಂತರಮವಸೀಯತೇ , ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮ್ , ಕುತಸ್ತದುಭಯಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಗೇನ ಪ್ರಕೃತಾತಿವಾದವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾವಕಾಶಃ ? ತಸ್ಮಾತ್ ತುಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಾತಿವಾದ್ಯಂತರನಿಮಿತ್ತತಯೋಪಾತ್ತಸತ್ಯಶಬ್ದೋದಿತಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ತತ್ಪ್ರಕರಣಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ;
‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’(ಛಾ.೭.೧.೩) ಇತಿ ಪರಮೋಪಕ್ರಮಪ್ರಸ್ತಾವಿತಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾವಿಚ್ಛೇದಾಚ್ಚ । ನ ಚಾಗ್ರೇ ನಾಮಾದೀನಾಂ ತದುಪಾಸನಾನಾಂ ಚೋಪದೇಶಾದಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾಸಿದ್ಧಿಃ ; ನಾಮಾದ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರೋತ್ಕೃಷ್ಟವಸ್ತೂಪದೇಶಾನಾಂ ಪರಮೋತ್ಕೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ , ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧೀನಾಂ ಗೋದೋಹನವದಾಶ್ರಿತ್ಯವಿಧಿರೂಪತ್ವೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರಕರಣಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾಽಪಿ ಸನ್ನಿಧಿನಾ , ಅವಾಂತರಪ್ರಕರಣೇನ ವಾ
‘ಏಷ ತು ವಾ’(ಛಾ.೭.೧೬.೧) ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಾಣಾನ್ವಯಃ ಶಂಕನೀಯಃ । ಆತ್ಮಪ್ರಕರಣೇನ , ತುಶಬ್ದೇನ, ಸತ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ತದ್ಬಾಧಾತ್, ಅಭಿಕ್ರಮಣವತ್ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸಂದಂಶಾಭಾವೇನಾವಾಂತರಪ್ರಕರಣಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಭೂಮ್ನಃ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ
‘ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾತ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶಾನಂತರಂ
‘ಆತ್ಮೈವಾಧಸ್ತಾತ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತ್ಯುಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಭೂಮ್ನಃ ಸ ಇತಿ ಪರೋಕ್ಷನಿರ್ದೇಶೇನ ಮಿಥ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಾದ್ದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯತ್ವಶಂಕಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತದನನ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ನ ಚಾಹಂಕಾರೋಪದೇಶೇನ , ಆತ್ಮೋಪದೇಶೇನ ವಾ ತದನನ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಸಿದ್ಧಾವನ್ಯತರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಹಿ ಜೀವೇನಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ತದುಪಾಧಿಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಾದಿಮತಾ ಅಹಂಪದವಾಚ್ಯೇನ ರೂಪೇಣೈಕ್ಯಂ ನಾಭಿಮತಮ್ , ಕಿಂತು ತತೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೇನ ಶುದ್ಧೇನಾಹಂಪದಲಕ್ಷ್ಯೇಣ ರೂಪೇಣ । ತಚ್ಚ ನ ಲೋಕತೋ ವಿದಿತಮ್ , ಕಿಂತು ಶ್ರುತ್ಯೈವ । ತದಪಿ ರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯ ತದೈಕ್ಯಂ ಭೂಮ್ನಃ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ಕೇವಲಮಹಂಕಾರಾದೇಶಃ , ಆತ್ಮಾದೇಶ ಇತಿ ವಾ ಕ್ರಿಯೇತ, ತದಾ ಲೋಕೇ ಅಹಂಪದವಾಚ್ಯಸ್ಯೈವಾಹಮರ್ಥತ್ವೇನಾತ್ಮತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದಾದೇಶ ಏವಾಯಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ
‘ಅಹಮೇವಾಧಸ್ತಾತ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತೀನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಥಮಮಹಂ ಪದವಾಚ್ಯೇನೈಕ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಾವಬೋಧನಾಯ ತದನಂತರಂ ತನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಶುದ್ಧರೂಪವಿವೇಚನಪೂರ್ವಕಂ ತದೈಕ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಮಾತ್ಮಾದೇಶ ಇತಿ ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋ ಭೇದಾರ್ಥಃ , ಭೂಮಾತ್ಮನೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಯೋಃ ಪೃಥಗುಪದೇಶ ಐಕ್ಯಾರ್ಥಃ , ದ್ವಯೋಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗಾತ್’ ಇತಿ ವಿವರಣಕಾರಾ ವದಂತಿ ।
ಯದತ್ರ ಚೋದಯಂತಿ – ಅಹಮರ್ಥಾದನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೂಮಾಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತಯೋರುಪದೇಶೋ ಭೇದಾರ್ಥಃ , ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಯೋರುಪದೇಶ ಐಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಸಾರ್ವಾಮ್ಯೋಪದೇಸಶ್ಚಾಸಿದ್ಧಃ ।
‘ಸ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೧) ‘ಅಹಮೇವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ.೫.೨.೬) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಣಾಂ
‘ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾತ್ (ಛಾ.೭.೨೫.೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಗತತ್ವಪರತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಚ ಬಹೂನಾಂ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ವಾ ಭೂಮಾತ್ಮೋಪದೇಶಾಭ್ಯಾಮೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇನ ಮಧ್ಯೇ ಅಹಂಕಾರೋಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಹಂಕಾರೋಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತಾವತ್ ಪರಿಹೃತಮ್ ।ಯಥಾ ಹಿ ‘ಅಸ್ತ್ಯರುಂಧತೀ ನಾಮ ವಸಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪತ್ನ್ಯತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾರಾರೂಪಾ’ ಇತಿ ವಸ್ತುವಿಶೇಷಸದ್ಭಾವಮುಪದಿಶ್ಯ ತಾರಾವಿಶೇಷೇ ತದಭೇದಂ ಬೋಧಯಿತುಕಾಮಃ ಸಮೀಪವರ್ತಿಸ್ಥೂಲತಾರಾಭಿಭೂತತಯಾ ವಿವಿಚ್ಯಾಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಹತ್ಯ ತದಭೇದಂ ಬೋಧನೀಯೋ ಬೋದ್ಧುಂ ನ ಪ್ರಭವೇದಿತಿ ಪ್ರಥಮಂ ತಾಮೇವ ಸ್ಥೂಲತಾರಾಂ ‘ಇಯಮತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಾಽರುಂಧತೀ’ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಸಕ್ತಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾವಾರಣೇನ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಬೋಧನಾರ್ಥಂ ‘ಇಯಂತ್ವತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಽರುಂಧತೀ’ ಇತಿ ಸ್ಥೂಲತಾರಾವಿವೇಚನೇನ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾರಾವಿಶೇಷಂ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ತತ್ರಾರುಂಧತ್ಯಭೇದಮುಪದಿಶತೀತಿ ನ ತತ್ರ ಸ್ಥೂಲತಾರೋಪದೇಸವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾರಾಗ್ರಹಣಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ।
ನ ಚ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾಸಿದ್ಧಿಃ ;
‘ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾತ್’(ಛಾ.೭.೨೫.೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಣಾಮಪ್ಯವಧಾರಣೈಃ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಭೂಮಾಹಮರ್ಥೋಪದೇಶಯೋರೈಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ, ಭೂಮಾತ್ಮೋಪದೇಶಯೋರ್ಭೇದಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಅಹಮರ್ಥೋಪದೇಶಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತೀನ್ಯಾಯೇನ ಭೂಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವವರ್ಣನಯಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರುದ್ಧನಯನಸಂಭವೇ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಭೂಮಾಹಮರ್ಥೈಕ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಭೂಮಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತತ್ವೇನ ತಯೋರುಪದೇಶಸ್ಯ ಐಕ್ಯನಿಷೇಧಾತ್ಮಕಭೇದಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಹಿ ವಿಧಿವನ್ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಚರಿತಾರ್ಥಃ , ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಸಕ್ತಿಮಪ್ಯಪೇಕ್ಷತ ಏವ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾವಗಮಾತ್ ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ; ನ ಪ್ರಾಣಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಃ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾವಾಚಕಸ್ತದವಸ್ಥಾಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇಹ ಲಕ್ಷಕತಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಃ
‘ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾತ್’(ಮೈ.೨.೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಜೀವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ , ತಥಾಽಪಿ
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವಾ’(ಬೃ.೪.೩.೧೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಯೋಗಾತ್ ‘ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಸೀದತ್ಯಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವಃ’ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸುಷುಪ್ತಾವೇವ ರೂಢೋ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಲಕ್ಷಕ ಏವ । ಅತ ಏವ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯೋಗಿನಿ ಜೀವೇ ‘ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ’ ಇತಿ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ । ತತಶ್ಚ ಜೀವ ಇವ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣವಾಯುಲಕ್ಷಣಯಾ ತಸ್ಯ
‘ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಯ ಏವೈತಸ್ಮಿನ್ ಪುರೇ ಜಾಗ್ರತಿ’(ಪ್ರ.೪.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ , ಲೋಕತಶ್ಚ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವಕರಣಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯರೂಪಾಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ಜಾಗರಣಸ್ಯೋದ್ಘಾಟನೇನ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತಸ್ಮಿನ್
‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’(ಛಾ.೭.೨೪.೧) ಇತ್ಯಾದಿಭೂಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ , ಸುಖತ್ವಾಮೃತತ್ವಯೋಶ್ಚ ಉಪಪಾದನಂ ಫಲಮ್ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದೇಶಾದಿತಿ ಸೌತ್ರೋ ಹೇತುಃ । ‘ಪ್ರಕರಣಾತ್’ ಇತಿ ಹೇತ್ವಂತರಂ ತು ಉತ್ತರಸೂತ್ರೇ ಚಶಬ್ದಸಂಗೃಹೀತಮನಾಗತಾವೇಕ್ಷಣನ್ಯಾಯೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ನನ್ವಯಂ ಸೌತ್ರೋ ಹೇತುಃ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಾಧ್ಯೇ , ಉತ ಪ್ರಾಣತ್ವಾಭಾವೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸೇ ? ನಾದ್ಯಃ । ಆನಂದಮಯಪ್ರಕರಣೇ ಮನೋಮಯಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಭೂಮಪ್ರಕರಣೇ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮತಿಶ್ರದ್ಧಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ ; ‘ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಧಿಕತ್ವೇನ ಉಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಮನೋಮಯಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ; ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾಂತರತ್ವಾದಿನೋಪದೇಶೇಽಪಿ ತದಧಿಕತ್ವೇನೋಪದೇಸಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರ ತದಸಿದ್ಧಿಃ ; ಇಹ ಪ್ರಕರನೇ ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಾದೂರ್ಧ್ವಮಭಿಧಾನಂ ತದಧಿಕಸ್ಯೈವೇತಿ ವಾಗಾದಿಷು ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಮಭಿಹಿತೇ ಭೂಮ್ನಿ ತದಧಿಕತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ,
‘ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ’(ಛಾ.೭.೨.೧) ಇತ್ಯಾದೌ ಭೂಯಶ್ಶಬ್ದವದಿಹಾಧಿಕ್ಯಪರಸ್ಯ ಭೂಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯ ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವೇನ ಸರ್ವತ ಆಧಿಕ್ಯಪರತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಪ್ರಾಣಾಧಿಕ್ಯಸಿದ್ಧೇರಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ
‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’(ಛಾ.೭.೧೬.೧) ಇತ್ಯತ್ರ , ‘ಅಪಶವೋ ವಾ ಅನ್ಯೇ ಗೋಅಶ್ವಾಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಗೋಅಶ್ವೇಷು ಅನ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯವತ್ ಸತ್ಯಾತಿವಾದಿನಿ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿನಃ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಂ ತಾವತ್ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತಃ ಏತಸ್ಯ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಂ ಚ ತದತಿವದನನಿಮೋತ್ತಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದೇತದತಿವದನನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕ್ಯಕೃತಮೇವಾವಸೀಯತ ಇತಿ ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾದಾಧಿಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಮೈವಮ್ , ಏತಾವತಾಽಪಿ ವಾಚನಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಾಧಿಕ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಯಾನಿರ್ವ್ಯೂಢತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥಾದಾಧಿಕ್ಯಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾದಾಂತರತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟೇಷು ಮನೋಮಯಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ,
‘ಮನ ಏವ ಪಿತಾ ವಾಙ್ ಮಾತಾ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಜಾ’(ಬೃ.೧.೫.೭) ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸ ವಾಯುನಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ’(ಛಾ.೩.೧೮.೪) ‘ಪುರುಷೋ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಸ್ತಸ್ಯ ವಾಗೇವ ಸಮಿತ್ ಪ್ರಾಣೋ ಧೂಮಃ’(ಛಾ.೫.೭.೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ವಾಙ್ಮನಸವಾಯುಪುರುಷಾದಿಷು ಪ್ರಾಣಾದಾಧಿಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಾಧ್ಯೇ ನಾಯಂ ಹೇತುಃ ; ನಾಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸೇ ; ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರಾತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಾಧ್ಯಸ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರ್ದಿಷ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಮನುವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇನ
‘ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೧೬) ಇತ್ಯಾದಾವಿವಾತ್ರಾಪಿ ನಿರ್ದೇಶಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಪ್ರಥಮವಕ್ತವ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುಮನುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಹೇತೂಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ‘ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರಹೇತೋಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಾಧ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನಾಸ್ಯಾಪಿ ತದೇಕವಿಷಯತೌಚಿತ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸೇ ಸಾಧ್ಯೇಽಯಂ ಹೇತುಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ‘ನಾನುಮಾನಮ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಗತೇನ ನಞಾ ಸಹ ‘ಪ್ರಾಣಭೃತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಪದಸ್ಯಾನುವರ್ತನೇನ ಲಾಭಃ। ತತ್ರ ಹಿ ಜೀವೇ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ಪದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ‘ಓತಂ ಮನಃ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಪಾದನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಮರ್ಥನವದಿಹಾನುಷಂಗಲಾಭೋಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಪ್ರಥಮಮಿಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಹೇತೂಕ್ತಿಃ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುರಪಿ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಲಾಘವಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾತ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಕೋ ಹಿ ಸೌತ್ರೋ ಹೇತುಃ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ರೂಢಾಂ ಸತ್ಯಶ್ರುತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಮರ್ಥನೀಯಃ । ತತಶ್ಚ ತಯೈವ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಮ್ನಾತೋ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ನ ಚ ಸತ್ಯಶ್ರುತಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ತುಶಬ್ದಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದೋ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ಏಷ ತು ವಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೀ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವೈಷಮ್ಯಹೇತುತಯಾ ತತ್ರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಂತರೋಪಪಾದಕದ್ರವ್ಯದೇವತಾಂತರಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅತ್ರ ತ್ವತಿವಾದಾಂತರನಿಮಿತ್ತಂ ಸತ್ಯಶಬ್ದೋದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಸತ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೂಮ್ನಃ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಸಾಧಿತೇ ತದಧೀನಾತ್ಮಲಾಭಃ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣತ್ವನಿರಾಸಹೇತುಃ ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದೇಶೋಽರ್ಥಾತ್ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಮಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಣೋ ನ ಭೂಮೇತಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಭೂಮವತ್ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ; ಭೂಮ್ನಃ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಸತ್ಯಶ್ರುತಿಭೂಮಲಕ್ಷಣಮಪಾಪ್ರಕರಣವತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಲಿಂಗಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣ ಏವ; ‘ಏಷ ತು ವಾ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ನಾಮಾದ್ಯತಿವಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣರೂಪಪರಮಾತ್ಮಾತಿವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಸತ್ಯವದನರೂಪಾಂಗವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ (ವಾ) ಚೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಶಂಕಾಂತರಾವಕಾಶಾತ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿವರ್ತಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಕಃ ‘ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ ಹೇತುರ್ಮುಖತ ಉಕ್ತಃ । ತೇನ ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಭೂಮ್ನ ಉಪದೇಶಸ್ಯ ಸಿದ್ಧವದುಪಾದಾಯ ಹೇತೂಕರಣಮಹಿಮ್ನಾ ಪ್ರಾಣಭೂಮ್ನೋಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೇನಾಪಿ ಐಕ್ಯಂ ನಿರಾಕೃತಂ ಭವತಿ । ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಚ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಾಯಾವುತ್ತರತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ರೂಢತ್ವಾದತಿವದನೀಯಭೇದೇನ ತದುಪಪಾದಕತುಶಬ್ದಮಹಿಮ್ನಾ ಚೇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯೈವಾನುಸಂಧೇಯಮ್ ।
ಪ್ರಾಣೇ ಯಥಾ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಥಾ
‘ಯದ್ಯಪ್ಯೇನಾನುತ್ಕ್ರಾಂತಪ್ರಾಣಾನ್’(ಛಾ. ೭.೧೫.೩) ಇತ್ಯುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತಿತದಸ್ಥಿತ್ಯೋರ್ಹನನಾಹನನಪ್ರಥಾಽನುವಾದರೂಪಂ ಚ ಪ್ರಾಣಲಿಂಗಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣವಾಯೋರಿವ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಮುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಸಂಭವತಿ, ನ ವಾ
‘ಸ ಯದಿ ಪಿತರಂ ವಾ ಮಾತರಂ ವಾ ಭ್ರಾತರಂ ವಾ’(ಛಾ. ೭.೧೫.೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರದರ್ಶಿತೋ ಹನನಾಹನನಪ್ರಥಾನುವಾದಃ । ಅಯಂ ಹಿ ಲೌಕಿಕಪ್ರಥಾಽನುವಾದಃ । ಲೌಕಿಕಾಶ್ಚ ಶ್ವಾಸಸಂಚಾರಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣವಾಯೋರೇವ ಸ್ಥಿತ್ಯಸ್ಥಿತೀ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ನುವಂತಿ, ನ ತದರಿಕ್ತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ, ದೂರೋ ಪರಮಾತ್ಮನಃ । ಅತಿರಿಕ್ತಜೀವಾಭಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪರೀಕ್ಷಕಣಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣವಾಯುಸ್ಥಿತ್ಯಸ್ಥಿತಿಭ್ಯಾಮೇವ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ । ಅತಃ ಸರ್ವವೇದ್ಯಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತಪ್ರಾಣವಾಯುಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವನಿಬಂಧನಾವೇವ ಹಿಂಸೋಪಕ್ರೋಶತದಭಾವೌ ಲೌಕಿಕಾನಾಮಿತಿ ತದನುವಾದಃ ಪ್ರಾಣವಾಯಾವೇವ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಏವಂ
‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಪಿತಾ’(ಛಾ. ೭.೧೫.೧) ಇತ್ಯಾದೌ ಪಿತೃತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಶಂಸನಮಪಿ ಪ್ರಾಣವಾಯುವಿಷಯಮೇವ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಿತೃತ್ವಾದಿಕಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ
‘ಪಿತೃಹಾ ವೈ ತ್ವಮಸಿ’(ಛಾ. ೭.೧೫.೨) ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತತ್ರೈವ ಬಹುಧಾಽಭ್ಯಸ್ತಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತೇರನುಗ್ರಹಾಚ್ಚ । ತತಶ್ಚ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಲಿಂಗಮಪಿ ತದನುರೋಧೇನೈವ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೂಮಶಬ್ದಿತಾತ್ ಪ್ರಕರಣಿನಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವಾಗ್ರೇ
‘ಆತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣ’(ಛಾ. ೭.೨೬.೧) ಇತಿ ತತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಚನಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ನನು ಭೂಮೈವ ಪ್ರಕರಣೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ನ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಭೂಮ್ನಃ ಸರ್ವತೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾರ್ಥಮೇವ ನಾಮಾದಿಪ್ರಾಣಾಂತಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತ್ವೇನಾನುಕ್ರಮಣಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಭಿಮತಂ ಚ । ನ ಚ ತದ್ಯುಜ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಮ್ನ್ಯಪಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವವಿಷಯಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರ್ದರ್ಶನಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಯದರ್ಥಮನ್ಯತ್ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಂ ತದನುಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ । ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವನಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಾಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತತುಶಬ್ದಸತ್ಯಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಭೂಮಭೇದಸ್ಯಾವರ್ಜನೀಯತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವನುಕ್ತಸ್ಯಾತಿವಾದಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಪರ್ಯಾಯೇ
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಏವಂ ಪಶ್ಯನ್ನೇವಂ ಮನ್ವಾನ ಏವಂ ವಿಜಾನನ್ನತಿವಾದೀ ಭವತಿ’(ಛಾ. ೭.೧೫.೪) ಇತಿ ವಚನೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ಚ ಉಪಕ್ರಾಂತಾಮೋಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಸಮಾಪ್ತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ನಾರದೇ ಭೂಯಃ ಪೃಚ್ಛತಿ ಸನತ್ಕುಮಾರಃ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಿಕಾರಾನೃತವಿಷಯಮಿತಿ ನ ತೇನ ಸಮ್ಯಗತಿವಾದಿತ್ವಮ್ ; ಕಿಂತು ಸತ್ಯೇನೈವೇತಿ ಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಯಮೇವೋಪಚಿಕ್ಷೇಪ । ತತಃ
‘ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’(ಛಾ. ೭.೧೬.೧) ಇತಿ ಪೃಷ್ಟವತೇ ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧನಪರಂಪರಯಾ ತಮೇವ ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಭೂಮಾನಮುಪದಿದೇಶೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭಾವಸ್ಯಾನ್ಯಥೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಭೂಮ್ನೋಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೇನೈಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಂತರಸ್ಯ ನಾವಕಾಶಃ । ತದಿದಂ ಶಂಕಾಂತರನಿರಾಕರಣಂ ಸೂಚಯಿತುಂ ಮುಖತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುರ್ಗರ್ಭೀಕೃತಃ । ತೇನೈವ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುನಾ
‘ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೩.೯) ಇತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರಗತಹೇತೋರೇಕವಿಷಯತ್ವಮ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಚಶಬ್ದಃ ಸೂತ್ರದ್ವಯೋಕ್ತಹೇತುಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತ್ವನುಕ್ತಪ್ರಕರಣಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಮನಾಕುಲಮ್ । ೧.೩.೮।
ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವನಿರುಪಾಧಿಕಸುಖತ್ವಾಮೃತತ್ವಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಸರ್ವಗತತ್ವಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಭೂಮ್ನಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ನ ಹ್ಯೇತೇಷಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಹಾಯಾನ್ಯತ್ರಾಽಽಂಜಸ್ಯಮಸ್ತಿ । ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಸ್ತಾವತ್
‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’(ಬೃ.೪.೫.೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷು ತತ್ರೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ನ ಚ
‘ನ ಶೃಣೋತಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ’(ಪ್ರ. ೪.೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಕರಣವ್ಯಾಪಾರಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯರೂಪಾಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ
‘ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಯ ಏವೈತಸ್ಮಿನ್ ಪುರೇ ಜಾಗ್ರತಿ’(ಪ್ರ. ಉ. ೪.೩) ಇತ್ಯಾಮ್ನಾನಾತ್ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧೇನ ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರಾತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತತಯಾ ಪ್ರಾಣೇ ದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣವಿಷಯಸ್ಯ, ಪ್ರಾಣಾಧಾರಸ್ಯ ವಾ ದರ್ಶನಾದೇರಭಾವಃ ಕೀರ್ತ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಸುಷುಪ್ತಾವಾತ್ಮನೋ ಘಟಾದಿದರ್ಶನಾಭಾವಮಾತ್ರಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಣೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವಕೀರ್ತನಂ ತಾವದಸ್ತಿ, ತದೇವೇಹ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಾಣವದ್ದೇಹಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತಯಾ ತನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ – ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಾಣೇ ಜಾಗ್ರತಿ ದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವೋ ಲೋಕತ ಏವಾವಸಿತ ಇತ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭೂಮಲಕ್ಷಣಂ ತಾವತ್ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಮಂಜಸಮ್ । ಏವಂ ನಿರತಿಶಯಸುಖತ್ವಮಪಿ । ಸುಷುಪ್ತೌ ಸುಖವಚನಮಪಿ ಹ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಸುಖರೂಪತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ । ಅಮೃತತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಮೇವ,
‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’(ಬೃ. ೩.೪.೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವೋಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಮೇವ ಭೂಮವಿದಃ ಸರ್ವದರ್ಶನಕೀರ್ತನಂ ‘ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವೈಷಯಿಕಫಲಕೀರ್ತನಂ ಚ ತತ್ರಾನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸರ್ವದರ್ಶನಕೀರ್ತನಸ್ಯ
‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’(ಛಾ. ೭.೨೪.೧) ಇತಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಲಕ್ಷಣಾನುಸಾರತಃ ಸರ್ವವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಭಾವೇನ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನಪರತ್ವಾತ್ । ಸಾರ್ವಲೌಕಿಕಫಲಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಚ
‘ಆತ್ಮರತಿರಾತ್ಮಕ್ರೀಡ ಆತ್ಮಮಿಥುನ ಆತ್ಮಾನಂದಃ’(ಛಾ. ೭.೨೫.೨) ಇತಿ ಸ್ರಗಾದ್ಯುದ್ಯಾನಾದಿವನಿತಾವಿಭೂತಿರೂಪವಿಷಯಕೃತಸುಖಾತ್ಮಕಾನಾಂ ರತಿಕ್ರೀಡಾಮಿಥುನಾನಂದಾನಾಮಾತ್ಮಾನತಿರೇಕೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಿತುರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಪರಪ್ರಥಮಶ್ರುತವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಲೋಕಸಾಧ್ಯನಿಖಿಲಸುಖಕಣಿಕಾನಾಂ ಮಹಾಬ್ಧಿಸ್ಥಾನೀಯಬ್ರಹ್ಮಸುಖಾನುಭವಪರತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇರಪಿ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಾವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಯ, ತದ್ಗತಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಚ ಭೂಮಾನನ್ವಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀಕರಣಾದಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ । ।೧.೩.೯।
ಇತಿ ಭೂಮಾಧಿಕರಣಮ್ ॥೨॥
ಉಚ್ಯತೇ – ಜಗದ್ಧಾರಕತ್ವಂ ವರ್ಣ್ಯಮಾನಂ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಖಲ್ವತ್ರೌತಪ್ರೋತಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಕ್ಷರಸ್ಯ ಜಗತಶ್ಚಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವತ್ರ ಗಾರ್ಗೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ
‘ಯದಿದಂ ಸರ್ವಮಪ್ಸೋತಂಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಪ ಓತಾಶ್ಚ ಪ್ರೋತಾಶ್ಚ’(ಬೃ.೩.೬.೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಗಾರ್ಗ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಶ್ನೈಃ
‘ವಾಯೌ ಗಾರ್ಗಿ’(ಬೃ.೩.೬.೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರೈಶ್ಚ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಪಾರ್ಥಿವಧಾತುಜಾತಸಲಿಲವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಗಂಧರ್ವಲೋಕಾದಿತ್ಯಾಲೋಕಚಂದ್ರಲೋಕನಕ್ಷತ್ರಲೋಕದೇವಲೋಕೇಂದ್ರಲೋಕಪ್ರಜಾಪತಿಲೋಕಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಮಿನ್ನೋತಪ್ರೋತತ್ವವರ್ಣನಾತ್ । ತತ್ರಾನುಕ್ರಾಂತಾನಾಮಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಾದೀನಾಂ ತತ್ತದುಪರಿತನಗಂಧರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಧಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಲೋಕೇಭ್ಯಃ ಉತ್ತರೋತ್ತರಲೋಕಾನಾಂ ಕಯಾಚಿದ್ವಿವಕ್ಷಯೋತ್ಕರ್ಷಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಓತತ್ವಪ್ರೋತತ್ವವರ್ಣನಮಿತಿ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಸಂಭವತಿ ಹಿ ಯಥಾ ಪಟೇ ದೀರ್ಘತಿರ್ಯಕ್ತಂತವ ಓತಪ್ರೋತಾಸ್ತಸ್ಯೈಕದೇಶಾ ಏವಂ ಗಂಧರ್ವಲೋಕಾನಾಂ ವಿಭೂತೌ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಯಾಮಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಾ ವಿಭೂತಿತಸ್ತದೇಕದೇಶಪ್ರಾಯಾ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಯಾ ಸಾದೃಶ್ಯಾದೋತಪ್ರೋತತ್ವವರ್ಣನಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ಅತಸ್ತದುಪರಿತನಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸಂದರ್ಭರೂಪಾಕ್ಷರಬ್ರಾಹ್ಮಣಗತೌತಪ್ರೋತತ್ವವರ್ಣನಮಪಿ ತಥೈವ ನೇತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚೋಪಪದ್ಯತ ಏವ ಪ್ರಣವೇ ।
‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ಓಮಿತಿ ಹ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಏಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋ ರಸೋಽಪಾಮೋಷಧಯೋ ರಸ ಓಷಧೀನಾಂ ಪುರುಷೋ ರಸಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಗ್ರಸೋ ವಾಚ ಋಗ್ರಸ ಋಚಃ ಸಾಮ ರಸಃ ಸಾಮ್ನ ಉದ್ಗೀಥೋ ರಸಃ ಸ ಏಷ ರಸಾನಾಂ ರಸತಮಃ ಪರಮಃ ಪರಾರ್ಧ್ಯೋಽಷ್ಟಮೋ ಯದುದ್ಗೀಥಃ’(ಛಾ.೧.೧.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತಸ್ಯ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಕಯಾಚಿದ್ವಿವಕ್ಷಯಾ ಪೃಥಿವೀಜಲೌಷಧ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣೋತ್ತರೋತ್ತರಮುತ್ಕರ್ಷ ಉಕ್ತಃ, ಇಹ ತು ವಿವಕ್ಷಾಂತರೇಣ ಪೃಥಿವೀಜಲವಾಯ್ವಾದಿಕ್ರಮೇಣೇತಿ ಏತಾವಾನೇವ ವಿಶೇಷಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ನ ಪ್ರಣವೇ ಓತಪ್ರೋತತ್ವವರ್ಣನಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯದಿ ಚೌತಪ್ರೋತಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ವರ್ತಮಾನತ್ವಮೇವೋಚ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಣವೇ ಜಗದಾಧಾರಾಕಾಶೌತತ್ವಪ್ರೋತತ್ವವರ್ಣನಸ್ಯ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಜಗದಾಧಾರ ಆಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಹೃದಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಿವದುಪಾಸನಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರಣವೇ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ವಾರಸ್ಯಾದಿಹಾಕಾಶಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭವಿರೋಧಾತ್ ।
ಅತ್ರ ಗಾರ್ಗೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಯಃ ಪ್ರಸ್ನಃ ಸಕ್ರೋಧಂ ನಿವಾರಿತಃ ಸ ಏವ ಖಲು ಗಾರ್ಗ್ಯಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪರಾಜಯೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭೀತಯಾ ತಸ್ಯ ಕ್ರೋಧಮವಿಗಣಯ್ಯ ಪುನರವತಾರಿತಃ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಗಾರ್ಗೀಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಏವ
‘ಅನತಿಪ್ರಶ್ನ್ಯಾಂ ವೈ ದೇವತಾಮತಿಪೃಚ್ಛಸಿ’(ಬೃ.೩.೬.೧) ಇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯವಚನೇನ ಸ್ಫುಟಮಿತಿ ತದನುಸಾರೇಣ ತದುತ್ತರಗತಸ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಶ್ನನಿವಾರಣಭಂಗ್ಯೈವ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಂ ವಕ್ತುಂ ಜಾನಾತೀತ್ಯವಗತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನ ಏವ ಭಾರಂ ನಿಧಾಯ ಯುಗಪತ್ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಾನುಜ್ಞಾಮರ್ಥಿತವತೀತಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಪ್ರಶಂಸಾಮಿವ ಕೃತ್ವಾ ಸರ್ವಾಧಾರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕೇನಚಿತ್ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕಶ್ಚಿದಾಧಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಕ್ತುಮಯಂ ನ ಪಾರಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಯೇನ ‘ಅಪರಸ್ಮೈ ಧಾರಯಸ್ವ’ ಇತಿ ಧೃಷ್ಟಮುಕ್ತವತೀತ್ಯಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಾಸ್ಥಾನತಯಾ ತದಧಿಕರಣತ್ವೇನೋತ್ತರಮಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಹೃದಯಾದಿಷು ಪ್ರಣವಂ ವಿಚಿಂತ್ಯ ತನ್ಮಧ್ಯವರ್ತಿತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಾಗಮೇಷು । ಯದಿ ಚಾಕಾಶಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶಃ, ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಣವೇ ತದಾಧಾರತ್ವಸ್ಯ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅವಕಾಶಾತ್ಮಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶೇ ಸರ್ವಂ ವಸ್ತು ವಿಶ್ರಾಂತಮ್ । ಸೋಽಪಿ ಸ್ವಕಾರಣೇ ಶಬ್ದತನ್ಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಣವಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ । ಯದಿ ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ತತ್ರೌತಪ್ರೋತತ್ವೇನ ವರ್ಣಿತಸ್ಯ ಜಗತಶ್ಚಾಕ್ಷರಮಾಧಾರತ್ವೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಬಂಧಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ನಾಸ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಣವೇ ; ಆಕಾಶದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ತದನ್ಯಜಗದಾಧಾರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಜಗತಶ್ಚ ದ್ವಾರದ್ವಾರಿಭಾವಂ ವಿನೈವ ಓತಪ್ರೋತತ್ವಮಕ್ಷರೇ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಬಂಧೇಽಪಿ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ;
’ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ. ೨.೨೩.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ತದನುಸಾರೇಣಾತ್ರಾಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಸರ್ವಮೋತಪ್ರೋತಂ ಪ್ರಣವ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವರ್ಣನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ – ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನೇ ಪ್ರಣವೇ ಬ್ರಹ್ಮಗತಾಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮಾರೋಪ್ಯ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮ್ ; ಪ್ರಣವಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗಾತ್, ಇಹ ತನ್ಮಾತ್ರಮವಲಂಬ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ಲಿಂಗಮನ್ಯಥಾ ನೇತುಮಯುಕ್ತಮ್ – ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಣವೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅರ್ಥಾನಾಂ ‘ಘಟೋಽಯಂ ಪಟೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸೇय़ು ಶಬ್ದತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಲಂಭೇನ ತತ್ತದ್ವಾಚಕಶಬ್ದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಶಬ್ದಾನಾಂ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ
‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ ಸಂತೃಣ್ಣಾನ್ಯೇವಮೋಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ ಸಂತೃಣ್ಣಾ’(ಛಾ. ೨.೨೩.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಣವಾತ್ಮಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ ।
ನನು ‘ಘಟೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ‘ಮೃದ್ಘಟಃ’, ‘ನೀಲೋ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಶ್ರಯಿಭಾವತೋ ನ ಭವತಿ ; ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಮರ್ಥಾನಾಂ ಶಬ್ದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವೇತ್ಯತ್ರ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾತ್, ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯದರ್ಶನೇನ ಭೇದಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚ, ಕಿಂತು ಜ್ಞಾಪ್ಯಜ್ಞಾಪಕಭಾವತಃ । ನ ಚ – ಜ್ಞಾಪ್ಯಜ್ಞಾಪಕಭಾವೋ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಃ, ‘ಧೂಮೋ ವಹ್ನಿಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್, ಐಂದ್ರಿಯಿಕಲೈಂಗಿಕಜ್ಞಾನೇಷು ಶಬ್ದಾಜನ್ಯೇಷ್ವಪಿ ‘ಘಟೋಽಯಂ ಪಟೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವಾಚ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾಪ್ಯಜ್ಞಾಪಕಭಾವಮಾತ್ರಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಸು ಲಿಪಿಷು ‘ಕಕಾರೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರೂಯಮಾಣಕಕಾರಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವದರ್ಶನೇನ ತದ್ವದಿಹಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ವಸ್ತುತೋ ‘ಘಟೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸೇಷು ಪುರೋವರ್ತಿವ್ಯಕ್ತಿಷು ಘಟಶಬ್ದಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ನ ಸ್ಫುರತಿ, ಕಿಂತು ಘಟಶಬ್ದಾದಿಸಮರ್ಪಿತತತ್ತದರ್ಥತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವ । ನ ಹಿ ‘ಘಟೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಘಟಶಬ್ದೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿರರ್ಥ ತಿ ಕಶ್ಚಿದಪ್ಯಭಿಮನ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಪಣಮಾತ್ರಪರತ್ವೇ ತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷಾನವಗತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹೋಕ್ತಿಸ್ತಾವದನುಪಪನ್ನಾ; ‘ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ ಸ ಭುವ ಇತಿ ವ್ಯವಹರತ್ ಸೋಽಂತರಿಕ್ಷಮಸೃಜತ’(ತೈ.ಬ್ರಾ.೨.೨.೪.೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ‘ನಾಮ ರೂಪಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಕೃತ್ಯಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಪಂಚನಮ್ । ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ದೇವಾದೀನಾಂ ಚಕಾರ ಸಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭಿಶ್ಚಾರ್ಥಾನಾಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಾವಧಾರಣೇನ ಶಬ್ದಾನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವಮರ್ಥಾನಾಮಾಶ್ರಯಿತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಸ್ಯ ವಿನಿಗಮಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾಪ್ಯಜ್ಞಾಪಕಭಾವಕೃತಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ‘ಘಟೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವಸ್ಯ ‘ಮೃದ್ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಮೂಲತಯಾ ಪ್ರಮಾರೂಪತ್ವಸಂಭವೇ ಲಿಪಿಷು ‘ಕಕಾರೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಭ್ರಮರೂಪತ್ವಸ್ಯ, ಔಪಚಾರಿಕತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾಪ್ಯಜ್ಞಾಪಕಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಲಿಪಿಷು ‘ಕಕಾರೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿರಪಿ ಪ್ರಮಾರೂಪ ಏವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಯಾ ಸತಿ ‘ಧೂಮೋ ವಹ್ನಿಃ’ ಇತ್ಯಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವಪ್ರಸಂಗೇನ ಜ್ಞಾಪ್ಯಜ್ಞಾಪಕಭಾವಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಯೋಗಾತ್ । ಲಿಪ್ಯಕ್ಷರಗತಜ್ಞಾಪ್ಯಜ್ಞಾಪಕಭಾವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತತ್ಪ್ರಮಾತ್ವಸಮರ್ಥನೇ ತು ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಃ, ತಾವತಾ ‘ಘಟೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವಪ್ರಮಾತ್ವಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ ।
ಯತ್ತು ‘ಘಟೋಽಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವ ಏವಾಸಿದ್ಧಃ; ಪದದ್ವಯಾರ್ಪಿತಯೋರರ್ಥಯೋರೇವ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯಾದಿತಿ । ತತ್ರೇದಮುಚ್ಯತೇ । ‘ಡಿತ್ಥೋಽಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಡಿತ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮೇವಾರ್ಥಾನ್ವಯಃ ಇತಿ ತಾವದಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ ; ಯದೃಚ್ಛಾಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಾನಾಂ ಸಮರ್ಪಣೀಯಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತೇಷಾಮಪಿ ತತ್ತದಸಾಧಾರಮಕೃತಿವಿಶೇಷಾದಯ ಏವಾರ್ಥಾಃ ಸಮರ್ಪಣೀಯಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ತದಾಕೃತಿವಿಶೇಷಾನಭಿಜ್ಞಾನಾಂ ಡಿತ್ಥೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಮಾತ್ರಮವಗಚ್ಛತಾಮಪಿ ‘ಡಿತ್ಥಃ ಕೀದೃಶಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಏತಾದೃಶಾಕೃತಿವಿಶೇಷಶಾಲೀ ಡಿತ್ಥಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯೇಷು ತತ್ತದಾಕೃತಿವಿಶೇಷಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣೋಪಾದಾನಾಚ್ಚ । ಏವಂ ‘ಪೃಥಿವೀತ್ವವತೀ ಪೃಥಿವೀ’ ‘ಪ್ರಮಾಕರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇಷು ಜಾತ್ಯುಪಾಧಿಶಬ್ದಾನಾಮಪಿ ಸ್ವರೂಪತ ಏವಾರ್ಥಾನ್ವಯೋ ವಾಚ್ಯಃ; ತತ್ಸಮರ್ಪಣೀಯಪೃಥಿವೀತ್ವಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ಸಮರ್ಪಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದ್ವಿವಿಧೇಽಪ್ಯುದಾಹರಣೇ ಡಿತ್ಥಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮರ್ಥ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ ; ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂಚ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಮೂಲತಾದಾತ್ಮ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ಡಿತ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾಮಾತ್ರಲಕ್ಷಣಯಾ ಡಿತ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮೇವ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವಿಶೇಷಣತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ತೇಷಾಂ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಪರ್ಯಂತಲಕ್ಷಮಾಕಲ್ಪನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಸ್ಥಿತಾನಾಮೇವ ವಾ ತೇಷಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನಿಯೋಗಭಾವನಾನ್ವಯವತ್ ಸ್ವಸ್ವಾರ್ಥಾನ್ವಯಸ್ಯೋಪಪತ್ತೌ ಲಕ್ಷಣಾಕಲ್ಪನಸ್ಯೈವ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚ ಶಬ್ದಸಮರ್ಪಕಾಃ ಶಬ್ದಾ ಯತ್ರಾರ್ಥೇಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ, ತತ್ರ ಪ್ರಯುಕ್ತಶಬ್ದಸಮರ್ಪಿತಿತತ್ತಚ್ಛಬ್ದತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತಿರರ್ಥೇಷ್ವಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಾ । ಯಥಾ ‘ದಶಪೂರ್ವರಥಃ’ ‘ಹಸ್ತ್ಯುಪಪದಗಿರಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷು ಪ್ರಯುಕ್ತಶಬ್ದಸಮರ್ಪಿತದಶರಥಹಸ್ತಿಗಿರಿಪ್ರಮುಖಶಬ್ದಾತ್ಮತಾಪ್ರತೀತಿರ್ನೃಪತಿಪರ್ವತವಿಶೇಷಾದಿಷು । ಯಥಾ ವಾ ದ್ವಿರೇಫಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಷು ತತ್ಸಮರ್ಪಿತಭ್ರಮರಶಬ್ದಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತಿರ್ಮಧುಕರಾದಿಷು । ಯಥಾ ಚ ಈಕ್ಷತಿಪರೀಷ್ಟಿಗಮ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಷು ತತ್ಸಮರ್ಪಿತಭ್ರಮರಶಬ್ದಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತಿಸ್ತದ್ಧಾತ್ವರ್ಥೇಷು । ನ ಚ ತ್ರಿವಿಧೇಽಪ್ಯುದಾಹರಣೇ ಶಬ್ದವಾಚಕಶಬ್ದಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥರೂಪಶಬ್ದಸಂಬಂಧಿಷ್ವರ್ಥೇಷು ಗಂಗಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತೀರಾದಿಷ್ವಿವ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರವಾಹತೀರಾದಿಭೇದೇನ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಽಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯತಾಪ್ರಯುಕ್ತಾಭೇದಸತ್ತ್ವೇನ, ಲಕ್ಷಣಾಽನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಭಿಧೇಯಾಭೇದಪ್ರತೀತಿಸತ್ತ್ವೇನಾತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾಭೇದಪ್ರತೀತೇರನಿವಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ‘ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷಃ’ ‘ಗಂಗಾಯಾಂ ತಪೋಧನಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೇಷ್ವಪಿ ಘೋಷತಪೋಧನಾದಿವಾಸಸ್ಥಲಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹಾದಿಗತಾತಿಶಯಿತಶೈತ್ಯಪಾವನತ್ವಾದಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವಾಹಾದ್ಯಭೇದಬೋಧನಾಯೈವ ಹಿ ಗಂಗಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ,ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಾಯತ್ತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಯತ್ರ ಗಂಗಾತೀರಗ್ರಾಮೇ ಘೋಷಸ್ತಪೋಧನೋ ವಾ ವಸತಿ ತದ್ಗ್ರಾಮನಾಮ್ನ್ಯೇವ ಲಘೂಪಾಯೋ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇ ಗುರೂಪಾಯಭೂತಲಕ್ಷಕಪದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಭಿಧೇಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತಿಸತ್ತ್ವಾದೇವ ‘‘ಜಾತಾ ಲತಾ ಹಿ ಶೈಲೇ ಜಾತು ಲತಾಯಾಂ ನ ಜಾಯತೇ ಶೈಲಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಕನಕಲತಾಯಾಂ ಗಿರಿದ್ವಯಂ ಜಾತಮ್’(ಕ.ವ.೮೮) ಇತ್ಯಾದಿಕವಿತಾ ಸಾಂಗತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ವನಿತಾಂಗಯಷ್ಟೌ ವಲ್ಲೀತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯವಸಾಯಸ್ಯ ತತ್ಪಯೋಧರಯೋಃ ಪರ್ವತತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯವಸಾಯಸ್ಯ ಚಾಭಾವೇ ‘ಸಂಪ್ರತಿ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್’ ಇತ್ಯೇತನ್ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ಘಟಾದಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಸಮಯೇ ತತ್ಕಾರಣಚಕ್ರಾಂತರ್ಗತಾನಾಂ ಕುಲಾಲಾದ್ಯುಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣಾನಾಂ ಘಟಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಭಾವಾತ್ ಮನಸಾ ತದನುಸಂಧಾನಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಘಟಕಲಶಕುಂಭಾದ್ಯೇಕೈಕಪರ್ಯಾಯಾಭಿಜ್ಞಕುಲಾಲನಿರ್ಮಿತಘಟೇಷು ಉಪಾದಾನವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯವಿನಿಗಮಪ್ರಸಂಗಾತ್, ತೇಷಾಂ ಯಾವದ್ಘಟಾವಸ್ಥಿತ್ಯವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ಕಥಂ ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥೋಪಾದಾನತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಕ್ರಮವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಘಕಾರಾದಿಸಮುದಾಯಾತ್ಮಕಃ ಶಬ್ದೋ ಘಟವಾಚಕ ಇತಿ ನೇಷ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ತಥಾಭೂತನಾದಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಫೋಟಾತ್ಮಕಶಬ್ದ ಇತಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಘಟೋತ್ಪತ್ತಿಸಮಯೇ ಸನ್ನಿಘಾನಾಚ್ಚ ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ಪದೇಷು ಶ್ರೂಯಮಾಣವರ್ಣವ್ಯತಿಕರೇಣ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಫೋಟಸದ್ಭಾವೇ ಕಿಂ ಮಾನಮಿತಿ ಚೇತ್ – ‘ಘಟ ಇತ್ಯೇತದೇಕಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಧೀರ್ಮಾನಮ್ । ನ ಹೀಯಮೇಕತ್ವಧೀರ್ವರ್ಣವಿಷಯೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ವರ್ಣಾನಾಮೇಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸೇನಾವನಾದಿನ್ಯಾಯಾದೌಪಾಧಿಕಮೇಕತ್ವಂ ತದ್ವಿಷಯಃ; ಏಕತ್ವೋದಾಧೇರನಿರೂಪಣಾತ್ । ತದನಿರೂಪಣಂ ಚಾನುಪದಮೇವ ಸ್ಫುಟೀಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥವಾಚಕತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಫೋಟಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಮ್ ; ವರ್ಣಾನಾಂ ವಾಚಕತ್ವಾಸಂಭವೇನಾನ್ಯಥೋಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಘಕಾರಾದಯೋ ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಘಟಮಭಿದಧೀರನ್ ಮಿಲಿತಾ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ । ಏಕವರ್ಣೋಚ್ಚಾರಣಾನಂತರಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯತಾದರ್ಶನಾತ್, ವರ್ಣಾಂತರೋಚ್ಚಾರಣಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಏಕವಕ್ತೃಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಕ್ರಮಿಕಾಣಾಮಾಶುತರವಿನಾಶಿನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಮೇಲನಾಯೋಗಾತ್ ।
ನನು ಚ ವರ್ಣಾ ನಿತ್ಯಾ ಏವ, ನಾಶುತರವಿನಾಶಿನಃ; ಉಚ್ಚಾರಣಾಂತರೇ ‘ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಪೂರ್ವಶ್ರುತಗಕಾರಾದ್ಯಭೇದಾವಗಾಹಿನ್ಯಾ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಸಿದ್ಧೌ ‘ತಾವತ್ಕಾಲಂ ಸ್ಥಿತಂ ಚೈನಂ ಕಃ ಪಶ್ಚಾನ್ನಾಶಯಿಷ್ಯತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ತಸ್ಯಾಸ್ತನ್ನಿತ್ಯತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ನ ಚ – ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯದರ್ಶನಾತ್, ಏಕಪುರುಷೋಚ್ಚಾರಿಚತವರ್ಣೇಷ್ವಪಿ ಸಾನುನಾಸಿಕನಿರನುನಾಸಿಕೋದಾತ್ತಾನುದಾತ್ತಸ್ವರಿತತಾರಮಂದ್ರಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಭಿನ್ನಾ ಏವ ವರ್ಣಾಃ । ತೇಷು ‘ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಗತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧಿನಿಬಂಧನಾ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾನುಭವಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ವಿಜಾತೀಯೇಷು ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಸ್ಥಾನಪ್ರಯತ್ನವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣೇಷು ಚ ತತ್ತದುಚ್ಚಾರಣಜನ್ಯೇಷು ವರ್ಣಾಭಿವ್ಯಂಜಕೇಷು ಧ್ವನಿಷ್ವನುಭೂಯಮಾನಸ್ಯ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಧ್ವನಿವರ್ಣವಿವೇಕಾಗ್ರಹೇಣ ವರ್ಣಗತತ್ವಾಭಿಮಾನರೂಪತೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಗತ್ವಾದಿವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾಲಸರ್ವಪುರುಷಗತಗಕಾರಾದ್ಯಭೇದವಾದ್ಯಸಮ್ಮತಗತ್ವಾದಿಜಾತಿಕಲ್ಪನಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ದೂರಗತಕೋಲಾಹಲಶ್ರವಣೇ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಧ್ವನ್ಯನುಭವಸತ್ತ್ವೇನ ವರ್ಣಗತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೋಪಾಧೀನಾಂ ಧ್ವನೀನಾಂ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಮೇಲನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ ।
ಮೈವಮ್ । ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸದಾ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಮನಭಿವ್ಯಕ್ತಾನಾಂ ತೇಷಾಮರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಾಭಾವೇನ ತತ್ತದುಚ್ಚಾರಣವಿಶೇಷಜನ್ಯಧ್ವನಿವಿಶೇಷಕೃತಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಮರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿರೂಪವಿಶೇಷಣಾನಾಮಾಶುತರವಿನಾಶಿತ್ವೇನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟವರ್ಣಾನಾಂ ಮೇಲನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ – ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾಂತ್ಯವರ್ಣಾನುಭವೋಽರ್ಥಧೀಹೇತುರಿಷ್ಯತೇ, ತತಶ್ಚ ಪೂರ್ವವರ್ಣಾನಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಅಂತ್ಯವರ್ಣಸ್ಯ ಸ್ವತಶ್ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಮೇಲನಮಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಷಯಗೋಚರಸ್ಮೃತಿಜನನಮಾತ್ರಶಕ್ತತ್ವೇನ ವರ್ಣಾನುಭವಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರೈರರ್ಥಸ್ಮರಣಾಯೋಗಾತ್, ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಾತೀಂದ್ರಿಯಸಂಸ್ಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಾಂತಿಮವರ್ಣಸ್ಯಾಭಿಧಾಯಕತ್ವಪರ್ಯವಸಾನೇನ ಜ್ಞಾತಕರಣತಯಾ ವಕ್ತವ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಜ್ಞಾನೋಪಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಅರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾದೇವ ತದನುಮಿತೌ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ ।
ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಬೃಂದಜನ್ಯೈಕಸ್ಮೃತಿವಿಷಯೀಭೂತೋ ಘಕಾರಾದಿವರ್ಣಸಮುದಾಯೋಽಭಿಧಾಯಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ‘ರಸಃ ಸರಃ ಪಿಕಃ ಕಪಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷು ಸಮೂಹಾಲಂಬನಸ್ಮೃತೇಸ್ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಪದವಿಶೇಷಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಮೃತಿವಿಷಯಃ ಕ್ರಮವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟವರ್ಣಸಮುದಾಯೋಽಭಿಧಾಯಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವರ್ಣಾನಾಂ ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಚಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಸ್ತೇಷು ಕಾಲತೋ ದೇಶತೋ ವಾ ಕ್ರಮಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಕ್ರಮಿಕೋಚ್ಚಾರಣವಿಶಯತ್ವಮೇವ ತೇಷು ಕ್ರಮಃ, ಲಿಪ್ಯಕ್ಷರಾನುಮಿತಶ್ಲೋಕೈರನುಚ್ಚರಿತೈರರ್ಥಾವಗಮೇ ತದಭಾವಾತ್ । ನ ಚೋಚ್ಚಾರಣಪದಸ್ಥಾನೇಽನುಸಂಧಾನಪದನಿವೇಶನೇಽಪಿ ನಿರ್ವಾಹಃ; ಸಮೂಹಾಲಂಬನಾವಗತೈರ್ಲಿಪ್ಯಕ್ಷರೈರ್ಯುಗಪದ್ವರ್ಣಾನುಮಿತಾವನುಸಂಧಾನಕ್ರಮಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಮಿಲಿತಾನಾಂ ವಾ ವಾಚಕತ್ವಸ್ಯೋಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ತೇಷು ಸ್ವರೂಪೇಣೈಕಾರ್ಥವಾಚಕತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ವಾ ‘ಏಕಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಬುದ್ಧೇರುಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಗಕಾರಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯ ಏಕಃ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮಾ ಘಟಾದಿವಾಚಕಃ ಶಬ್ದೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ ।
ನ ಚ ತಸ್ಯಾಪಿ ಘಕಾರಾದಿಪ್ರತ್ಯೇಕಸಮುದಾಯಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಪಕ್ಷಯೋರುಕ್ತದೋಷಾನುಷಂಗಃ; ಯತೋ ಘಕಾರಾದಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇವ ತಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತೀತ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ, ಕಿಂತು ದ್ರಾಗೇವ ವಿಶದತರಂ ನಾಭಿವ್ಯಂಜಯಂತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಬಹುಶಃ ಶ್ರವಣಾನಿ ಶ್ಲೋಕಮಿವ ಪುನಃಪುನರ್ನಿರೀಕ್ಷಣಾನಿ ರತ್ನತತ್ತ್ವಮಿವ ಉತ್ಕ್ಷೇಪಣತ್ವಾದಿಜಾತ್ಯಾಶ್ರಯಾನೇಕಕರ್ಮವ್ಯಕ್ತಿದರ್ಶನಾನಿ ತತ್ತಜ್ಜಾತಿಮಿವ ಚ ಕ್ರಮೇಣ ವಿಶದತರಮವಭಾಸಯಂತಿ । ವಿಶದತರಮವಭಾಸ್ಯಮಾನ ಏವ ಸ್ಫೋಟೋಽರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಹೇತುಃ ಇತಿ ನ ಪ್ರಥಮಾದಿವರ್ಣೈರವಿಶದತಯಾ ಸ್ಫೋಟಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಽರ್ಥಧೀಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚೈವಂ ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇವಾರ್ಥಧಿಯಂ ಜನಯಂತಿ, ಅಂತಿಮವರ್ಣಸ್ತು ತಾಂ ವಿಶದತರಾಂ ಜನಯತಿ, ವಿಶದತರೈವಾರ್ಥಧೀಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಯೋಗಿನೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಫೋಟಾವಭಾಸ ಇವ ಪರೋಕ್ಷೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೇ ವಿಶದಾವಿಶದವಿಭಾಗಾಸಂಭವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಧರ್ಮೋ ಹಿ ಸ್ಪಷ್ಟಾಸ್ಪಷ್ಟವಿಭಾಗೋ ನ ತು ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಧರ್ಮೋಽಪಿ । ವಸ್ತುತೋ ಘಟಾದಿವಾಚಕಸ್ಫೋಟಾವಭಾಸೇ ಘಕಾರಾದಿಕ್ರಮವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತಯಾಽನುಸಂಧೀಯಮಾನೋಽಂತಿಮವರ್ಣ ಏವ ಹೇತುಃ; ಪದಾಂತರ್ಗತವರ್ಣಾವಗತೀನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಕ್ರಮವಿಶೇಷಿತೋತ್ತರವರ್ಣವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಥಮಾದಿವರ್ಣೈರವಿಶದಸ್ಫೋಟಾವಗತಿರನುಭವಸಿದ್ಧಾ ನೇತಿ ದೋಷಸ್ಯ ನಾವಕಾಶಃ । ನಾಪಿ ವಿಪರೀತಕ್ರಮೋಚ್ಚಾರಣೇ ವಿಶದತರಸ್ಫೋಟಾಭಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ಘಕಾರಾದಿಕ್ರಮಶ್ಚ ನ ತದುಚ್ಚಾರಣಕ್ರಮಸ್ತದನುಸಂಧಾನಕ್ರಮೋ ವಾ, ಕಿಂತು ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ಘಕಾರಾದಿಗತ ಏವ; ಘತ್ವಾದೀನಾಮುದಾತ್ತನುದಾತ್ತಹ್ರಸ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದೀನಾಮಿವ ತತ್ತದುಚ್ಚಾರಣಜನ್ಯಧ್ವನಿಧರ್ಮತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ವರ್ಣಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವೇನ ವರ್ಣವಾದ್ಯಭಿಮತೈರ್ಧ್ವನಿಭಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸ್ಫೋಟಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭವೇ ಧ್ವನಿಸ್ಫೋಟಮಧ್ಯೇ ನಿತ್ಯವರ್ಣಾಂಗೀಕಾರೇ ಗೌರವಾತ್ । ದೂರಗತಕೋಲಾಹಲಶ್ರವಣೇ ಘತ್ವಾದೀನಾಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಧ್ವನಿಗತಾನಾಮೇವ ದೂರತ್ವಾದಿದೋಷೇಣಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ‘ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಂ ಗತ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣಧ್ವನ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತೇಷು ದರ್ಪಣಮುಕವದಭಿವ್ಯಂಜಕಧರ್ಮರೂಪಿತತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಷು ವರ್ಣಸ್ಫೋಟೇಷ್ವೇವ ವಿಶ್ರಾಂತೇಃ । ಏವಂ ಚ ‘ತದೇವೇದಂ ಘಟ ಇತಿ ಪದಮ್’ ‘ತದೇವೇದಂ ಘಟಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽಪಿ ಪದವಾಕ್ಯಸ್ಫೋಟವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಮರ್ಥಿತಾ ಭವತಿ । ಸ್ಫೋಟಮನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ತು ವರ್ಣನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೈವ ಸಾಲಂಬನಾ ಸ್ಯಾತ್, ನ ತು ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽಪಿ । ನ ಚ ತುಲ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇಽರ್ಧಜರತೀಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಮೂಹಾಲಂಬನಾವಗತಲಿಪ್ಯಕ್ಷರೈರ್ಯುಗಪದ್ವರ್ಣಾನುಮಿತಿಸ್ಥಲೇ ವಿವಕ್ಷಿತವರ್ಣಕ್ರಮಾನುಸಾರಿಣಾ ಲೇಖನಕ್ರಮೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟತಯಾಽವಗತೈರ್ಲಿಪ್ಯಕ್ಷರೈಃ ಕ್ರಮವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಮೇವ ವರ್ಣಾನಾಮನುಮತಿರಿತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟಾಂತಿಮವರ್ಣಾನುಭವಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಸ್ಫೋಟಾವಭಾಸೇ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ನನು ಘಕಾರಶ್ರವಣೇ ಘತ್ವಾಧಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತದನಾಧಾರೋ ವರ್ಣಸ್ಫೋಟೋ ವಾ ಘಟಪದಶ್ರವಣೇ ವರ್ಣಸಮುದಾಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಖಂಡಃ ಪದಸ್ಫೋಟೋ ವಾ ‘ಘಟಮಾನಯ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣೇ ಪದಸಮುದಾಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಖಂಡೋ ವಾಕ್ಯಸ್ಫೋಟೋ ವಾ ನಾನುಭೂಯತೇ, ಕಥಮೇಷಾಂ ಕಲ್ಪನಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ತರ್ಹಿ ಉದಾತ್ತಾನುದಾತ್ತಹ್ರಸ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಧಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವರ್ಣಾವಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಚ ವರ್ಣಾ ನಾನುಭೂಯಂತ ಇತ್ಯುದಾತ್ತತ್ವಾದ್ಯನಾಧಾರಾಖಂಡವರ್ಣಕಲ್ಪನಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನುಭ್य़್ಯಂತೇ ಹಿ ಪದವಾಕ್ಯಯೋರ್ವರ್ಣಪದರೂಪಾವಯವಾ ಇವ ವರ್ಣೇಷ್ವಪಿ ತದವಯವಾಃ । ತದ್ಯಥಾ ಋಕಾರೇ ರೇಫಃ, ಲೃಕಾರೇ ಲಕಾರಃ , ಏಕಾರೈಕಾರಯೋರಕಾರ ಇಕಾರಶ್ಚ , ಓಕಾರೌಕಾರಯೋರಕಾರ ಉಕಾರಶ್ಚ , ದೀರ್ಘೇಷ್ವಾಕಾರಾದಿಷು ಹ್ರಸ್ವಾ ಅಕಾರಾದಯಃ ।
ತತ್ರೈತೇ ವರ್ಣಾವಯವಾ ಅಪಿ ವರ್ಣಾ ಇತಿ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ದರ್ಶನಮ್ । ನೈತೇ ವರ್ಣಾಃ , ಕಿಂತು ತತ್ತದ್ವರ್ಣಸಮಾನಾಕೃತಯೋಽವಯವಾ ಇತ್ಯನ್ಯೇಷಾಂ ದರ್ಶನಮ್ । ತತ್ರ ಮೀಮಾಂಸಕೈಃ ಪೂರ್ವ (ವರ್ಣ) ಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ‘ಸಾಮಪ್ರದೇಶೇ ವಿಕಾರಸ್ತದಪೇಕ್ಷಃ’(ಜೈ.ಸೂ.೯.೨.೯) ಇತಿ ಸಾಮಾಹಾಧಿಕರಣೇ ಋಕ್ಷು ಸತಾಂ ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಂ ಗೀತಿಕಾಲೇ ವೃದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಯೇ ಆಇಭಾವಾಃ ಆಉಭಾವಾಶ್ಚ ನ ತೇ ಸ್ತೋಭವತ್ ವರ್ಣಾಂತರಾಗಮರೂಪಾಃ , ಕಿಂತು ವೃದ್ಧೇಷು ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರೇಷು ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟತಯಾ ಸ್ಥಿತಾನಾಮೇವ ಅವರ್ಣೇವರ್ಣೋವರ್ಣಾನಾಂ ಗಾನಕಾಲೇ ವಿಶ್ಲೇಷಣಮಾತ್ರಂ ಗೀತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ಋಗ್ಗತತತ್ತತ್ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಭಿವ್ಯಂಜಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆಶ್ವಲಾಯನೇನಾಪಿ ‘ವಿವಿಚ್ಯ ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮಕಾರಮ್’ ಇತಿ ಯಾಜ್ಯಾಂತೇ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಸಂಧ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮಕಾರಂ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಯ ತಂ ಪ್ಲಾವಯೇತ್ ಇತಿ ವಿದಧಾನೇನಾಯಮೇವ ಪಕ್ಷೋಽಂಗೀಕೃತಃ । ಪಾಣಿನಿನಾಽಪಿ ‘ಪ್ಲುತಾವೈಚ ಇದುತೌ’(ಪಾ.ಸೂ.೮.೨.೧೦೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ‘ಏ ೩ ತಿಕಾಯನ’ ‘ಔ ೩ ಪಗ್ವ’ ಇತ್ಯುದಾಹರಣೇಷು ‘ಗುರೋರನೃತೋಽನಂತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕೈಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಚಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೮.೨.೮೬) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರೈಚಃ ಪ್ಲುತಪ್ರಸಂಗೇ ತಸ್ಯಾಂತ್ಯಾವಯವಾ ವಿಕಾರೋಕಾರೌ ಪ್ಲವೇತೇ, ನ ತು ತದಾದ್ಯಾವಯವೋಽಕಾರೋಪೀತಿ ವಿದಧಾನೇನಾಯಂ ಪಕ್ಷೋಽಂಗೀಕೃತಃ , ಕಿಂತು ತೇನ ‘ಏಚೋಽಪ್ರಗೃಹ್ಯಸ್ಯಾದೂರಾದ್ಧೂತೇ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾರ್ಧಸ್ಯಾದುತ್ತರಸ್ಯೇದುಔ’(ಪಾ.ಸೂ.೮.೨.೧೦೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಏಚಃ ಅಪ್ರಗೃಹ್ಯಸ್ಯ ದೂರಾದ್ಧೂತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ‘ಪ್ರತ್ಯಭಿವಾದೇಽಶೂದ್ರೇ’(ಪಾ.ಸೂ.೮.೨.೮೩) ‘ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣಾನಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೮.೨.೯೭) ‘ಯಾಜ್ಯಾಂತಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೮.೨.೯೦) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಪ್ರಾಪ್ತಪ್ಲುತವಿಷಯೇ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾರ್ಧಸ್ಯಾಕಾರಾದೇಶೋ ಭವತಿ ಸ ಚ ಪ್ಲುತೋ ಭವತಿ , ಉತ್ತರಸ್ಯಾರ್ಧಸ್ಯ ಇಕಾರಾವಾದೇಶೌ ಭವತ ಇತಿ ವಿದಧಾನೇನ ವರ್ಣಾವಯವಾ ನ ವರ್ಣಾ ಇತ್ಯಪಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಸೂಚಿತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಏಚಿ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಮವರ್ಣೇವರ್ಣೋವರ್ಣಾನಾಂ ವಿಶ್ಲೇಷಣಮಾತ್ರಮವರ್ಣಸ್ಯ ಪ್ಲುತೇನ ಸಹ ವಿದಧ್ಯಾತ್, ನ ತು ತಾನ್ ಪುರ್ವೌತ್ತರಾರ್ಧಯೋರಾದೇಶರೂಪಾನ್ । ಏವಂ ಪಕ್ಷದ್ವಯಸದ್ಭಾವಾದೇವ ಭಗವತಾ ಪತಂಜಲಿನಾ ಕಾತ್ಯಾಯನೇನ ಚ ‘ಏಔಚ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವರ್ಣೈಕದೇಶಾನಾಂ ವಸ್ತುತೋ ವರ್ಣತಯಾ ವರ್ಣಗ್ರಹಣೇನ ಗ್ರಹಣೇ ‘ಅಗ್ನ ಇಂದ್ರ’ ‘ವಾಯೋ ಉದಕಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸವರ್ಣಸೀರ್ಘಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ , ‘ಆಲೂಯ’ ‘ಪ್ರಾಲೂಯ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹ್ರಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ತುಕ್ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾದಿದೋಷಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತೇಷಾಂ ವರ್ಣೈಕದೇಶತಯಾ ವರ್ಣಗ್ರಹಣೇನಾಗ್ರಹಣೇ ಚ ‘ಆನೃಧತುಃ’ ‘ಆನೃಧುಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಆನರ್ಚ’ ‘ಆನರ್ಚತುಃ’ ಇತ್ಯತ್ರೇವ ‘ತಸ್ಮಾನ್ನುಡ್ ದ್ವಿಹಲಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೭.೪.೭೧) ಇತಿ ನುಟ್ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ , ‘ಕ್ಲೃಪ್ತಃ’ ‘ಕ್ಲೃಪ್ತವಾನ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಕಲ್ಪಿತಾ’ ‘ಕಲ್ಪ್ತಾ’ ಇತ್ಯತ್ರೇವ ‘ಕೃಪೋ ರೋಲಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೮.೨.೧೮) ಇತಿ ಲತ್ವಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾದಿದೋಷಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಪಿ ಮಹತಾ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ದೋಷಜಾತಂ ಸಮಾಧಾಯ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಸಂತು ಋಕಾರಾದಿಷು ರೇಫಾದಯೋ ವರ್ಣಾಃ , ಸಂತ್ವವರ್ಣಾ ಏವ ವಾ ವರ್ಣಸಮಾನಾಕೃತಯೋಽವಯವಾಃ , ಉಭಯಥಾಽಪಿ ಋಕಾರಾದಿಷು ರಶ್ರುತ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಅವಯವಾಃ ಸಂತೀತ್ಯವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮೇವ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ , ಸರ್ವೇಷ್ವಪ್ಯವರ್ಣಾದಿಷು ಹ್ರಸ್ವದೀರ್ಘಪ್ಲುತರೂಪೇಷು ಸ್ವರಿತೇಷು ಪೂರ್ವೋತ್ತರಭಾಗಾವಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪಾಣಿನಿನಾ ‘ತಸ್ಯಾದಿತ ಉದಾತ್ತಮರ್ಧಹ್ರಸ್ವಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೧.೨.೩೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಆದಿತಃ ಸ್ವರಿತಸ್ಯಾರ್ಧಮಾತ್ರಿಕೋ ಭಾಗ ಉದಾತ್ತಃ ಅವಶಿಷ್ಟೋ ಭಾಗೋಽನುದಾತ್ತಃ ಇತಿ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಏವಂ ವರ್ಣಪದಾವಲೀವ್ಯತಿರಿಕ್ತಖಂಡಪದವಾಕ್ಯಾಪಲಾಪೇ ಉದಾತ್ತತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಧಾರವರ್ಣಾವಲಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಖಂಡವರ್ಣಾಪಲಾಪೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದುಸ್ತರಾ ಪ್ರತಿಬಂದೀ ।
ಅತ್ರೈವಂ ವರ್ಣವಾದಿಭಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ವರ್ಣಾನಾಮುದಾತ್ತಾನುದಾತ್ತತ್ವೈಕಮಾತ್ರತ್ರಿಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ಯಾಧಾರಾಕಾರೇಕಾರೋಕಾರಾದಿಸ್ವರೂಪಕ್ರಮಿಕಾವಯವಸಮುದಾಯರೂಪತ್ವೇ ‘ಏಕಾರ ಏಕೋ ವರ್ಣಃ’ ‘ಓಕಾರ ಏಕೋ ವರ್ಣಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ‘ಸ ಏವಾಯಮೇಕಾರಃ’ ‘ಸ ಏವಾಯಮೋಕಾರಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾನುಪಪತ್ತೇರಖಂಡಾ ಏವ ವರ್ಣಾಃ । ತೇಷ್ವವಯವಸಮುದಾಯರೂಪತಾಽವಭಾಸಸ್ತು ತದುಚ್ಚಾರಣವಿಶೇಷಜನ್ಯತತ್ತದ್ವರ್ಣಸಮಾನಾಕಾರಕ್ರಮಿಕಧ್ವನಿವಿಶೇಷಸಂತಾನೋಪರಾಗೋಪಾಧಿಕ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ । ಏವಮೇವ ಸ್ಫೋಟವಾದಿಭಿರಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಪದಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ಕ್ರಮಿಕವರ್ಣಪದರೂಪಾವಯವಸಮುದಾಯರೂಪತ್ವೇ ‘ಇದಮೇಕಂ ಪದಮ್’ ‘ಇದಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ‘ತದೇವೇದಂ ಪದಮ್’ ‘ತದೇವೇದಂ ವಾಕ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾನುಪಪತ್ತೇರಖಂಡಾನ್ಯೇವ ಪದಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ । ತೇಷು ವರ್ಣಪದರೂಪಾವಯವಸಮುದಾಯಾತ್ಮತಾಽವಭಾಸಸ್ತತ್ತದುಚ್ಚಾರಣವಿಶೇಷಜನ್ಯವರ್ಣತತ್ಸಂಘಾತರೂಪಧ್ವನಿವಿಶೇಷೋಪರಾಗೋಪಾಧಿಕ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಅತೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವರ್ಣಸ್ಫೋಟೇಷು ವರ್ಣಾವಯವಾ ನ ಪದಸ್ಫೋಟೇಷು ಪದಾನಿ । ಕಿಂತು ಯಥಿಅಕತ್ವಾದಿಸಂಖ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಾಯಾಮಖಂಡಾಯಾಂ ಸತಸಂಖ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ತಸ್ಯಾಂ ತದ್ಗ್ರಹಣೋಪಾಯಭೂತತಾವದೇಕತ್ವಸಮುದಾಯರೂಪತಾಭ್ರಾಂತಿರ್ಬಾಲಾನಾಮೇವಮಿಹಾಪಿ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಸ್ಫೋಟೇಷು ತತ್ತದಭಿವ್ಯಂಜಕಕ್ರಮಿಕಧ್ವನಿವಿಶೇಷಾತ್ಮಕವರ್ಣಾವಯವವರ್ಣಪದಸಮುದಾಯರೂಪತಾಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮಿತ್ಯೇವಾವಿಶೇಷೇಣ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತಮಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ‘ನ ತದಶ್ನಾತಿ’ ಇತ್ಯನೇನೈವ ಭೋಗನಿಷೇಧೇ ಭೋಗೋಪಯುಕ್ತಾನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ‘ಅನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ನಿಷೇಧಃ । ‘ನ ತದಶ್ನಾತಿ ಕಶ್ಚನ’ ಇತಿ ‘ತಂ ದೇವಾ ಭಕ್ಷಯಂತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಕರ್ಮಪರತಂತ್ರಸ್ವರ್ಗಿವದನ್ಯಪರತಂತ್ರತ್ವಸ್ಯ ನಿಷೇಧಃ । ಅತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಕಿಂಚಿನ್ನಿಷೇಧೇನಾರ್ಥಸಿದ್ಧನಿಷೇಧಾನಾಮನ್ಯೇಷಾಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ನಿಷೇಧಪ್ರಯಾಸಃ ಪ್ರಣವಸ್ಯಾಪಾಂಚಭೌತಿಕಂ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾರಬ್ಧಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯತಯಾ ಛಾಯಾತಮೋವಿರೋಧಿ ಕರ್ಮಪಾರತಂತ್ರ್ಯಭೋಗಾಪೇಕ್ಷೇ ವಿನಾ ಕೇವಲಂ ಭಕ್ತದರ್ಶನೋಪಾಸನಾಲಂಬನಂ ಭವತ್ವಿತಿ ಕೃಪಾಪರಿಗೃಹೀತತಯಾ ಬಾಹ್ಯಸೌಂದರ್ಯೋಪಯುಕ್ತಾವಯವಾನ್ವಿನಾ ಭೋಗಾದ್ಯುಪಯುಕ್ತಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಾದಿರಹಿತಂ ಅತಿನಿರ್ಮಲಂ ಶರೀರಮಸ್ತೀತಿ ತದಸ್ತಿತ್ವಸ್ಥಿರೀಕರಣಾರ್ಥಮ್ । ತತ್ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ನಾಸ್ತಿ , ತಥಾಽಪಿ ತದ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತೀಕೇ ಉಪಾಸನೀಯಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾರೂಪಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತಿ
‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’(ಛಾ.೧.೬.೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಶರೀರೇಣ ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಶರೀರವತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಣವಯೋರಭೇದೋಪಚಾರಸ್ಯ –
’ಶಿವೋ ವಾ ಪ್ರಣವೋ ಹ್ಯೇಷಃ ಪ್ರಣವೋ ವಾ ಶಿವಃ ಸ್ಮೃತಃ ।
ವಾಚ್ಯವಾಚಕಯೋರ್ಭೇದೋ ನಾತ್ಯಂತಂ ವಿದ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿತ್ ॥
ತಸ್ಮಾದೇಕಾಕ್ಷರಂ ದೇವಮಾಹುರಾಗಮಪಾರಗಾಃ ।
ವಾಚ್ಯವಾಚಕಯೋರೈಕ್ಯಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಮನೀಷಿಣಃ ॥
’
ಇತ್ಯಾದಿಪುರಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ‘ಯೋ ವೇದಾದೌ ಸ್ವರಃ ಪ್ರೋಕ್ತೋ ವೇದಾಂತೇ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಲೀನಸ್ಯ ಯಃ ಪರಃ ಸ ಮಹೇಶ್ವರಃ’(ಮಹಾನಾ ೮.೧೮) ಇತ್ಯಾದಿತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷನ್ಮಂತ್ರೇ ಚ ವೇದಾದ್ಯಂತಯೋಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಸ್ವರಮೋಂಕಾರಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೋಪಚಾರೇಣ ಪ್ರಕೃತಾವವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಿಮಗ್ನತಯಾ ಜೀವಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಯಃ ಪರೋ ನಿಯಂತಾ ಸ ಮಹೇಶ್ವರಃ ಸಗುಣಃ ಪರಮೇವರ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ ।
’ಯಂ ವೇದಾದೌ ಸ್ವರಂ ಪ್ರಾಹುರ್ವಾಚ್ಯವಾಚಕಭವಾತಃ ।
ವೇದೈಕವೇದ್ಯಂ ಯಥಾರ್ಥ್ಯಾದ್ವೇದಾಂತೇ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ॥
ಸ ಏವ ಪ್ರಕೃತೌ ಲೀನೋ ಭೋಕ್ತಾ ಯಃ ಪ್ರಕೃತೇರ್ಮತಃ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಲೀನಸ್ಯ ಯಃ ಪರಃ ಸ ಮಹೇಶ್ವರಃ ॥
’
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ – ‘ಅಕ್ಷರಮಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ’ । ಯದುಕ್ತಮೋತಪ್ರೋತಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಕ್ಷರಸ್ಯೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ‘ಏತಸ್ಮಿನ್ ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣನಿರ್ದೇಶಸಹಿತಾಭ್ಯಾಂ
‘ಯಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಂ ಮನಃ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ’(ಮು. ೨.೨.೫) ‘ಮಯಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರೋತಂ ಸೂತ್ರೇ ಮಣಿಗಣಾ ಇವ’(ಭ.ಗೀ. ೭.೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷ್ವಾಧೇಯೇ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಗಾಭ್ಯಾಮೋತಪ್ರೋತಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಡೃತೇರೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮುಚಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕರಣೇ ‘ಕಸ್ಮಿನ್ ಖಲ್ವಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಾ ಓತಾಶ್ಚ ಪ್ರೋತಾಶ್ಚ’ ಇತಿ
‘ಗಂಧರ್ವಲೋಕೇಷು ಗಾರ್ಗಿ’(ಬೃ. ೩.೬.೧) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇಷು ತಯೋರುತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪ್ಯಧಿಕರಣಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಓತಪ್ರೋತಶಬ್ದಯೋಶ್ಚ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಧೃತೇರೇವ ಪ್ರತಿಪಾದನಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ವಚನಬಲಾದುಪರಿತನಾನಾಮಪಿ ಗಂಧರ್ವಲೋಕಾದೀನಾಮಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಾದಿಧಾರಕತ್ವಸ್ಯ , ಪರ್ವತಾನಾಂ ಕ್ಷಿತಿಧಾರಕತ್ವಸ್ಯೇವ , ಧ್ರುವಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚಕ್ರಧಾರಕತ್ವಸ್ಯೇವಾಧಃಪ್ರಸೃತಮೂಲಪಾಶಾದ್ಯವಯವಕಲ್ಪನಯೋಪಪಾದನೀಯತ್ವಾತ್ । ಶ್ರುತೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಹ್ಯಶ್ರುತಮಪಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ನ ತ್ವಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಭಿಯಾ ಶ್ರುತಂ ಪರಿತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ ; ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿವಾಕ್ಯಬಾಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಸ್ತುತೋಽಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಗಂಧರ್ವಲೋಕಾದಿಷ್ವೋತಪ್ರೋತತ್ವೇ ಶ್ರುತೇರ್ನಾಸ್ತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ಕಿಂತು ಅವಾಕ್ಯಭೇದಾಯ ಚರಮನಿರ್ದೇಶ್ಯೇ ಸರ್ವಸ್ಯೌತಪ್ರೋತತ್ವ ಏವೇತ್ಯನುಪದಮೇವ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ । ಏವಮಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೂಷಣಂ ‘ಧೃತೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ಸೂಚಿತಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಮ್ – ಜಗದಾಧಾರ ಆಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ತದಧಿಕರಣಮಕ್ಷರಂ ತದುಪಾಸನಾಸ್ಥಾನಭೂತಃ ಪ್ರಣವ ಇತಿ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢ್ಯಾ ವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶಂ ವಿಹಾಯ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಕರಣಾಭಾತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭಾನುಸಾರೇಣ ತಥಾ ಕಲ್ಪನಮ್ ;
‘ಅನತಿಪ್ರಶ್ನ್ಯಾಂ ವೈ ದೇವತಾಮತಿಪೃಚ್ಛಸಿ’(ಬೃ. ೩.೬.೧) ಇತಿ ಪರದೇವತಾವಿಷಯಪ್ರಶ್ನನಿವಾರಣಮೇಕಾಂತರಿತಪ್ರಶ್ನಸ್ತದ್ವಿಷಯೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ದೂರದೃಷ್ಟಿಮತಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನಾತ್ರೈವ ಕೃತಮಿತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಕ್ಷರಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರಂಭೇಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಜಾನತ್ಯಾಽಪಿ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿವಾರಣಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಯುಗಪತ್ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಾನುಜ್ಞಾ ಪೃಷ್ಟೇತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಪ್ರಶಂಸಾಪೂರ್ವಕಧಾರ್ಷ್ಟ್ಯವಚನಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಪತಿಷ್ಯತೀತ್ಯಭಿಮಾನೇನೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಾದಿನೋ ಹಿ ಕಕ್ಷ್ಯಾಂತರೇಽವಶ್ಯಂ ಪ್ರತಿವಾದೀ ಪತಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯವಂತಃ ಪ್ರತಿವಾದಿನಃ ಪೂರ್ವಕಕ್ಷ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ಲಾಘಾಭಾಸಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಮನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪನ್ನೇ ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭೇ ತದನುಸಾರೇಣಾಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಅಕ್ಷರಂ ಪ್ರಣವ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯಾಕ್ಷರೇ ಶ್ರುತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ತದಭೇದೋಪಚಾರಾಶ್ರಯೇಣ ನಯನಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಮಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೂಷಣಂ ಸೂತ್ರೇ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಗತಮಾಕಾಶಶಬ್ದಂ ವಿಹಾಯಾಂಬರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಣ ಸೂಚಿತಮ್ ।
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಂತಜಗದಾಧಾರತ್ವಮಾಕಾಶೇ ಆಕಾಶಾಂತಜಗದಾಧಾರತ್ವಮಕ್ಷರೇ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯೇವಮಪಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೋದಿತಾಧಾರಾಧೇಯಪರಂಪರಾಯಾ ವಸ್ತುತೋಽಕ್ಷರಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ವಿಶ್ರಾಂತಾವಪಿ ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯುತ್ತರೇ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಂತಜಗದಾಧಾರತ್ವಮವಕಾಶಪ್ರದತ್ವೇನ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವಾವಲಂಬ್ಯ ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭತೋ ನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಂ ಚರಮನಿರ್ದೇಶ್ಯೇ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಧಾರ ಏವ ಗಾರ್ಗ್ಯಾ ಸಮಾಪಿತಮಿತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತ್ಯುತ್ಪಾದನೇನ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾಧಾರಾಂತರಪ್ರಶ್ನೇ ನಿರುತ್ತರೋ ಭೂತ್ವಾ ತಸ್ಯಾಧಾರಾಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವಾ ಪರಾಜಿತೋ ಭವತ್ವಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯಭೂತಮೇವ ಪ್ರಾಙ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಂ ಗಾರ್ಗ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಮಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೂಷಣಂ ಸೂತ್ರೇ ಅಂತಗ್ರಹಣೇನ ಸೂಚಿತಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಂ ದ್ವಾರದ್ವಾರಿಭಾವೇನ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಂ ಶಬ್ದತನ್ಮಾತ್ರರೂಪೇ ಪ್ರಣವೇ ಸಂಘಟತ ಇತಿ , ತದಪ್ಯುಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯೈವ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಮಾಧ್ಯಾನಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಂ
‘ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ದಿವಃ’(ಬೃ.೩.೮.೨) ಇತ್ಯಾದಿಸರ್ವಾಧಾರಪ್ರಶ್ನಲಿಂಗಾನ್ವಿತಂ ಚಾಂತಗ್ರಹಣೇನ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಯದುಕ್ತಮ್ – ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಂ ಪ್ರಣವೇ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸಂಭವತಿ ;
‘ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’(ಛಾ.೨.೨೩.೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವೇನ ನಯನಸಂಭವೇಽಪಿ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಣವೇ ಸರ್ವಾಧಾರತಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣದರ್ಶನಾದಿತಿ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ವರ್ಣೇಷ್ವೇವಾಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢತ್ವೇನ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಕಲ್ಪಿತೇ ಸ್ಫೋಟೇ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ , ಅಕ್ಷರಶಬ್ದರೂಢ್ಯವಲಂಬನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟೇ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದೇತದಭಿಸಂಧಾಯ ಭಾಮತ್ಯಾಮುಕ್ತಂ ‘ನ ಚ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತೇ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮನ್ಯಲೌಕಿಕೇ ಅಕ್ಷರಪದಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ’ ಇತಿ । ಏವಮಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೂಷಣಂ ಸೂತ್ರೇ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಕೇನಾಕ್ಷರಪದೇನೈವ ಸೂಚಿತಮ್ ॥೧.೩.೧೦॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಅಕ್ಷರಪದಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟೇ ರೂಢ್ಯಭಾವೇಽಪ್ಯಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕಭಾವಸಂಬಂಧೇನ ರೂಢಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಲಕ್ಷಣಾ ಸಂಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ‘ನ ಕ್ಷರತಿ’ ಇತಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ‘ಅಶ್ನೋತಿ’ ಇತಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ವಾ ಯೋಗಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ । ಯೋಗಾಚ್ಚ ರೂಢಿಪೂರ್ವಕಲಕ್ಷಣಾ ಬಲೀಯಸೀ ; ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧರೂಪಾಯಾ ರೂಢಿಘಟಿತವ್ಯಾಪಾರಾಂತರರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತರೂಢಿತ್ಯಾಗಾಪೇಕ್ಷಾದ್ಯೋಗಾತ್ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಪ್ರೈತು ಹೋತುಶ್ಚಮಸಃ ಪ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರೋದ್ಗಾತೄಣಾಂ ಪ್ರ ಯಜಮಾನಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಧ್ವರ್ಯುಪ್ರೈಷೇ ಉದ್ಗಾತೃಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದೃತ್ವಿಗ್ವಿಶೇಷೇ ರೂಢಸ್ಯ ಬಹುವಚನನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ‘ಉದ್ಗಾಯಂತಿ ಇತ್ಯುದ್ಗಾತಾರಃ’ ಇತ್ಯುಚ್ಚೈರ್ಗಾಯತ್ಸು ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಯೋಗವೃತ್ತಿರ್ನಾಶ್ರಯಣೀಯಾ, ಕಿಂತು ಸದಸಿ ಸ್ತೋತ್ರಕರ್ತೃತ್ವೇನೋದ್ಗಾತ್ರಾ ಸಹ ತದಂತರಂಗಸಂಬಂಧವತೋಃ ಪ್ರಸ್ತೋತೃಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರೋರೇವ ರೂಢಿಪೂರ್ವಕಲಕ್ಷಣಾಽಶ್ರಯಣೀಯೇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ‘ಉದ್ಗಾತೃಚಮಸಮೇಕಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಂಯೋಗಾತ್’(ಜೈ.ಸೂ.೩.೫.೮) ಇತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇ । ಏವಂಚೋಪಕ್ರಮಗತಾಭ್ಯಸ್ತಶ್ರುತಿತುಲ್ಯಾಕ್ಷರಪದಪ್ರಾಬಲ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನಾಂ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾನಾಮನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೋಪಚಾರಾಶ್ರಯಣೇನ ನಯನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ಜಗದಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗಂ ಸ್ಫೋಟೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾನ್ನ ತದ್ಬಲಾದಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗಾಶ್ರಯಣಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ಯಾದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಶ್ರಯಣೇನ ಪ್ರಣವೇ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವನಯನಂ ಯದಿ ಪ್ರಶಾಸನವಾಕ್ಯೇ ತನ್ಮಾತ್ರಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವೇವಮ್, ಕಿಂತು
‘ಏತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ ಏತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತಃ’(ಬೃ.೩.೮.೯) ಇತಿ ಪ್ರಶಾಸನಾಧೀನಾ ಧೃತಿರುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಶಾಸನಾಧೀನಾ ಧೃತಿಶ್ಚ ಸೈವ , ಯಾಽತ್ರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾಸಯಿಷಿತಾಽಂಬರಾಂತಧೃತಿಃ । ಸೈವ ಹಿ ಸ್ಥಾಲೀಪುಲಾಕನ್ಯಾಯೇನ ಕಿಂಚಿತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧೃತಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನಾಧೀನತಯಾ ವರ್ಣಿತೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪ್ರಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ತದನ್ಯವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಚೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾಂಬರಾಂತಧೃತಿರೇವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸಮರ್ಪಿತಪ್ರಶಾಸನಾಧೀನಾ ಜಾತೇತಿ ತಸ್ಯಾ ಅಚೇತನೇ ಸ್ಫೋಟೇಽನುಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಲಿಂಗಾನುಸಾರೇಣಾಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಗವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಯಣೀಯಾ । ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರ ಏವಕಾರಾರ್ಥಃ । ಯಾ ಅಂಬರಾಂತಧೃತಿಃ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ , ಸೈವ ಪ್ರಶಾಸನಹತುಕಾ ನಾನ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ॥೧.೩.೧೧॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಸ್ಫೋಟಂ ಚೇತನಮಪಿ ಕೇಚಿದಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವೈತವಾದಿನಃ , ತನ್ಮತಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಶಾಸನಮಪಿ ಸ್ಫೋಟಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ॥೧೨॥
ಏವಂ ಚೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ನಾಮಮಾತ್ರೇ ಭೇದಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ವಸ್ತುನಿ ; ಮುಕ್ತ್ಯನ್ವಯಿಸಕಲಜೀವಾಭೇದಂ ಜಡಪ್ರಪಂಚರಾಹಿತ್ಯಂ ಚಾನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಸ್ಫೋಟಾದ್ವೈತೋಪಪಾದನಾಯೋಗಾತ್ । ಅನ್ಯಭಾವೋಽನ್ಯತ್ವಂ , ತಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಭಾವಃ । ಸ್ಫೋಟಾದ್ವೈತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಫೋಟೋಽಕ್ಷರಮಿತಿ ವದತಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷರಮಿತ್ಯೇವೋಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದ್ ಇತಿ ತೇನ ಸಹ ನ ವಿವಾದ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ಚ್ತನಸ್ಯಾಪಿ ಜಡಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರಕಾರಣಸ್ಯ ತದಭೇದ ಏವಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ , ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಾಭಾವಾದಸ್ತಿ ವಿವಾದಾವಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ಫೋಟಾವಲಂಬನಸಕಲಕ್ಷುದ್ರೋಪದ್ರವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಘಟಾದಿವಾಚಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಘಕಾರಾದಿವರ್ಣಸಮುದಾಯಾತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ‘ಏಕಂ ಪದಮ್’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ‘ತದೇವೇದಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಖಲು ವರ್ಣಾವಯವಾತಿರಿಕ್ತವರ್ಣಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ವರ್ಣಾವಲೀವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯೋಽಖಂಡಃ ಪದಸ್ಫೋಟಃ ಸಾಧಿತಃ ।
ತತ್ರೇದಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಃ – ಘಾದಿವರ್ಣಾವಲೀ ತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷೇಣಾಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಾಽಪಿ ಕೇವಲಂ ವರ್ಣವಿಶೇಷರೂಷಿತಕ್ರಮವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ಗೃಹೀತಾ ಘಟಾದಿವಾಚಕಸ್ಫೋಟತದೇಕತ್ವಾಭೇದಾನಭಿವ್ಯಂಜಯೇತ್ , ಉತ ತೈರ್ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧೈವ ? ಆದ್ಯೇ ಕಾವ್ಯಶ್ಲೋಕಾದಿಶ್ರವಣೇ ತದಂತರ್ಗತಶಬ್ದಾನಾಂ ತತ್ತದರ್ಥೈರಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಪುಂಸಃ ‘ಇದಮೇಕಂ ಪದಮಿದಮೇಕಂ ಪದಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಏತಾವಂತ್ಯತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇ ಪದಾನೀತ್ಯವಧಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಹೃದಯೇನಾಪಿ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯುಪತಿಷ್ಠತೇ ಸತ್ರಸ್ಯರ್ಧ್ಯಾಹವನೀಯಸ್ಯಾಗ್ನೇಸ್ತುವಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಹೃದಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಾಮವಿಶೇಷಾದಿಷು ರೂಢಿಮಜಾನತಾಮಪಿ ‘ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಹೃದಯೇನ’ ಇತ್ಯೇಕಂ ಪದಮಿತ್ಯವಧಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಶಬ್ದೇ ಕಿಮಯಂ ಹಾಲಾಹಲಶಬ್ದೋ ಹಲಾಹಲಶಬ್ದೋ ವಾ , ಮರಕತಶಬ್ದೋ ಮರತಕಶಬ್ದೋ ವೇತ್ಯಾದಿವರ್ಣಕ್ರಮವಿಶೇಷಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯುಭಯಥಾಽಪಿ ಗರಲವಿಶೇಷವಾಚಕೋಽಯಂ , ರತ್ನವಿಶೇಷವಾಚಕಕೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿನಿಶ್ಚಯವತಾಂ ‘ಇದಮೇಕಂ ಪದಮ್’ ಇತ್ಯವಧಾರಣಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕವರ್ಣಾವಲೀಸಂದೇಹೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷ ಏವೋರರೀಕರ್ತವ್ಯಃ । ತತಶ್ಚ ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾಽಪಿ ವರ್ಣಾವಲ್ಯಾಂ ತತ್ತದರ್ಥಸಂಬಂಧಂ ಶಕ್ತಿರೂಪಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಘಕಾರಾದಿವರ್ಣಾವಲೀಶ್ರವಣಕಾಲೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕವರ್ಣಾನುಭವೈಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟಾಂತಿಮವರ್ಣಾನುಭವೇನ ವೋಪಾಯಾಂತರೇಣ ವಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತ್ಯಪಿ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸ್ಫೋಟಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವಾವಭಾಸಮಾನೇನೈಕೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ಕ್ರೋಡೀಕೃತಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮೇವೈಕದೇಶಸ್ಥತ್ವೇನ ಕ್ರೋಡೀಕೃತಾನಾಂ ವೃಕ್ಷಾಣಾಮೇವ ‘ಏಕಂ ವನಮ್’ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಗೋಚರತ್ವವತ್ ‘ಏಕಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಗೋಚರತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಕಿಮತಿರಿಕ್ತಪದಸ್ಫೋಟಕಲ್ಪನಯಾ ? ವರ್ಣೇಷ್ವೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತ್ವೇಕಾಕ್ಷರನಿಖಂಡುಪರ್ಯಾಲೋಚನಾದಿರಹಿತಾನಾಂ ತತ್ತದರ್ಥೈರಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಾನಾಮಪಿ ಜಾಯತ ಇತಿ ವರ್ಣಾವಯವೇಷ್ವೇಕತ್ವೋಪಾಧೇರನಿರೂಪಣಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ತದತಿರಿಕ್ತವರ್ಣವಿಷಯತ್ವಮ್ ।
ನನು ವರ್ಣನಿತ್ಯತ್ವವಾದಿಭಿಃ ಸ್ಫೋಟವಾದಿಭಿರಿವ ವರ್ಣೇಷು ಕ್ರಮೋ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಾಂ ಹ್ಯನಿತ್ಯಾ ಧ್ವನಯ ಏವ ವರ್ಣಾಃ , ನ ತು ಧ್ವನಿಸ್ಫೋಟಮಧ್ಯೇ ನಿತ್ಯವರ್ಣಾಂಗೀಕಾರೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಸತ್ಯಮ್ । ವರ್ಣನಿತ್ಯತ್ವವಾದಿನಾಮಪ್ಯನುಸಂಧಾನಕ್ರಮಃ ಸಂಭವತ್ಯೇವ । ಮೌನಿಲಿಖಿತಲಿಪ್ಯಕ್ಷರೈರ್ಯುಗಪದ್ವರ್ಣಾನುಮಿತಿಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಕ್ರಮಿಕಲಿಪಿಭಿರ್ಲೇಖಕಾನುಸಂಧಾನಕ್ರಮವಿಶೇಷಿತವರ್ಣಾನುಮಿತಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ಕದಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು ತಥಾಪಿ ‘ತದೇವೇದಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ವರ್ಣವಾದಿನಾಮನುಪಪನ್ನಮ್ ; ಕ್ರಮಭೇದೇನ ಪದಭೇದಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ । ತತ್ತು ಕೇಶನಖದೀಪಾದಿಶ್ವಿವ ಸಾದೃಶ್ಯೇನೋಪಪಾದನೀಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಲೂನಪುನರ್ಜಾತಕೇಶನಖನಿರ್ವಾಪಿತಾರೋಪಿತದೀಪಾದಿಷ್ವಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಕೇಶಸಂತಾನಾದ್ಯಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಾಖಂಡಕೇಶಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತದತಿರಿಕ್ತಕೇಶಾದಿಕಮನುಭವಾನಾರೂಢಂ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸಮಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ । ನ ಹಿ ಗೌರಿತ್ಯತ್ರ ಗಕಾರೌಕಾರವಿಸರ್ಜನೀಯಾತಿರೇಕೇಣಾಖಂಡಂ ಸ್ಫೋಟಮನುಭೂಯಮಾನಂ ಕಶ್ಚಿದಪ್ಯಭಿಮನ್ಯತೇ ।
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽಪಿ ತಜ್ಜಾತೀಯತ್ವವಿಷಯಾಸಂಭವತೀತಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ವರ್ಣನೀಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಃ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಗಕಾರಾದಿರೇಕ ಏವ ಸರ್ವದೇಶಕಾಲಸಂಬಂಧೀತಿ ವಾದಿನಾಂ ಮತೇ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಗತ್ವಾದಿಜಾತಿತದ್ವ್ಯಕ್ತ್ಯನೇಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ವರ್ಣಾವಲ್ಯಾಂ ತು ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ಪದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಏವ ಸಾದೃಶ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ , ನ ತು ವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಸ್ತಜ್ಜಾತೀಯವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಸಂತು ವಾ ವರ್ಣಾ ಅಪ್ಯನಿತ್ಯಾಃ ; ಕಾ ನೋ ಹಾನಿಃ ? ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ದೇವತಾಽಧಿಕರಣೇ ತದನಿತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ದರ್ಶಿತಃ । ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂ ತು ವರ್ಣಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತತ್ರೈವ ಸಮರ್ಥಯಿಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸ್ಫೋಟಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಽಪಿ ದರ್ಶಿತಃ । ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂ ತು ವರ್ಣಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತತ್ರೈವ ಸಮರ್ಥಯಿಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸ್ಫೋಟಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಽಪಿ ‘ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಮೇವ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಘಟಾದಿವಾಚಕಸ್ಯ ವರ್ಣಾವಲ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ
‘ಸಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೩.೧೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ , ‘ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಜೀವ ಇತಿ ಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಯೋಜನಮ್ , ತತ್... ಅಯಮಪ್ಯರ್ಥಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ , ನ ತ್ವಯಮೇವಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ । ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತನಿರಾಕರಣಮಾತ್ರಪರತ್ವೇ ಹಿ ‘ಪ್ರಶಾಸನಾತ್’ ಇತ್ಯೇವ ಸೂತ್ರಣೀಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಾವತೈವಾಕ್ಷರಸಬ್ದರೂಢ್ಯವಿಷಯಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ತ ನಿರಾಕರಣಸಂಭವಾತ್ । ಪೂರ್ವಸೂತ್ರನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಯಾ ಅಂಬರಾಂತಧೃತೇರೇವ ಪ್ರಶಾಸನಾಧೀನತ್ವಮಿತ್ಯೇತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ತೃತೀಯಸೂತ್ರಮಪ್ಯಸ್ಪಷ್ಟವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಮನೇಕತ್ರಯೋಜನಾಽನುಕೂಲಂ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಭಾಷ್ಯೇ ತು ‘ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥತಯಾ ಅತ್ರೈವ ಸ್ಫುಟಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಪಿ ಸ್ಫೋಟನಿರಾಕರಣಂ
ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೩.೮ ಅಧಿ) ಕೃತಮ್ । ಅತ್ರ ತನ್ನಿರಾಕರಣೇ ಕೃತೇಽಪಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ
‘ಸಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತಃ ಪ್ರಭವಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೩.೨೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಜಗತಃ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮಕಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಾರ್ಥಕಮ್ ; ಅನಿತ್ಯಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತಃ ಸೂತ್ರಾಭಿಮತಸ್ಯ ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕೋತ್ಥಾನೇ ಸತಿ ಪುನರಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ತತ್ರೈವ ನಿರಾಕರಣೇ ಯತ್ನಲಾಘವದರ್ಶನಾತ್ ॥೧.೩.೧೨॥
ಇತ್ಯಕ್ಷರಾಧಿಕರಣಮ್ ॥೩॥
ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ ॥೧೩॥
ಅಕ್ಷರಾದಂಬರಾಧಾರಾತ್ಪ್ರಣವಃ ಪರ್ಯುದಾಸಿತಃ । ತದ್ಧೇಯಮಪರಂ ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಸಗುಣವಿಷಯಾಣಾಮೇವಾಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾನಾಂ ತತ್ಫಲಕತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯತೇ , ಇಹ ತು ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೀಯಂ ಚೇತ್ತನ್ನಿರ್ಗುಣಮೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ್ , ದಹರಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾದಿಷ್ವಿವಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಾಶ್ರವನಾತ್ , ನಿರ್ಗುಣೋಪಾಸನಸ್ಯ ತು ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಫಲಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್. ಇತಿ । ಯತೋಽತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸನೀಯಪ್ರಣವಗುಣೈರೇವ ತ್ರಿಮಾತ್ರತ್ವಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಗುಣಂ ಸಂಭವತಿ , ಅನ್ಯಥೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ,
‘‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’(ಕ. ಉ.೧.೫.೯) ಇತಿ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವನಿಷೇಧಾತ್ । ನನು
‘ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಂಕಾರೇಣ’(ಪ್ರ.೫.೫) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇ ಸಾಧನತ್ವಮೇವ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಮ್ , ನ ತು ತದಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ।
‘ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಪ್ರ. ೫.೫) ಇತ್ಯಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ತೃತೀಯಾಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥತೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮಂ ಪರಾಮೃಶತಾಂ ನಾಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಉಪಕ್ರಮಂ ಪರಾಮೃಶತಾಮೇವಾಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಉಪಕ್ರಮ ಏವ ಹಿ
‘ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಾನೇತೇನೈವಾಯತನೇನೈಕತರಮನ್ವೇತಿ’(ಪ್ರ. ೫.೨) ಇತ್ಯಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಣವೋಪಾಸನಸ್ಯಾಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ , ಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದುಪಾಸನಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತತಶ್ಚಾನ್ಯತ್ರ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವಸಂಭವೇಽಪ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾಯಾಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾಂ ತತ್ಫಲಕತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಿಂತ್ವಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾಮೇವ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತ್ಫಲಸ್ಯಾಪರಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಾದಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ತತೋಽವಧಾರ್ಯತೇ ।
ನನು
‘ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’(ಪ್ರ.೫.೫) ಇತಿ ಧ್ಯಾತವ್ಯಪುರುಷಸ್ಯೇಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಶ್ರುತಮ್ । ಈಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಯತಮ್ । ತತಸ್ತತ್ರೇಕ್ಷಣೀಯಃ ಪುರುಷಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಧ್ಯಾತವ್ಯಮಪಿ ತದೇವ ಸ್ಯಾತ್ ; ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧ್ಯಾ ತದವಾಪ್ತಿರೇವ ಫಲತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ನಿರ್ಣಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತಿರಫಲಭೂತಾಽಪಿ ಸೂರ್ಯಸಂಪತ್ತಿವತ್ ಫಲದ್ವಾರತ್ವೇನ ವರ್ಣಿತಾ ನೇತವ್ಯೇತಿ ನ ತಲ್ಲಿಂಗವಿರೋಧೋಽಪೀತಿ ಚೇತ್ ; ಸ್ಯಾದೇತದೇವಂ ಯದೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಯತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವೇತದೇವಮ್ । ಈಕ್ಷಣಂ ಹಿ ದರ್ಶನಮ್ । ತತ್ಸ್ವಪ್ನಶುಕ್ತಿರಜತಭ್ರಮಾದಿಷು ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾನಾಮಪಿ ಸಾಧಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥಾಽಪೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮ್ , ಬಾಧಕಾಭಾವೇ ಚೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಯತ್ ಪ್ರಾಯಿಕಂ ತದೇವೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮ್ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಮಪ್ಯತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ವದತಃ ಸಕಲವಿಶೇಷರಹಿತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ವದತಸ್ತವ ತದ್ದರ್ಶನಮೇಕಮೇವ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತದ್ವಿರಲಮ್ । ಪ್ರಪಂಚಾಂತರ್ಗತಪದಾರ್ಥದರ್ಶನಾನಿ ತು ಭೂಯಾಂಸಿ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ । ಅತೋ ವಿಚಾರಣಾಯಾಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯಾತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮಿತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ತಥಾಽಪಿ ಧ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಸ್ಯೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಯತಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ವಿಧುರಪರಿಭಾವಿತಕಾಮಿನೀಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ,
‘ತೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾನುಗತಾ ಅಪಶ್ಯನ್ ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಂ ಸ್ವಗುಣೈರ್ನಿಗೂಢಾಮ್’(ಶ್ವೇ.ಉ.೧.೩) ಇತಿ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಾವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿದರ್ಶನೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ಅಯಂ ಮಂತ್ರೋಹ್ಯವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿದರ್ಶನಪರಃ ಇತಿ ಭಗವತ್ಪಾದೈರೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಅಸ್ತು ವೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತಾನಿಯಮೇಆತ್ರ ತಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಾ ; ತಾವತಾ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತಾ ಕುತಃ ? ಧ್ಯಾನೇಕ್ಷಣಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತದಸಿದ್ಧೇಃ ; ‘ವಾಸುದೇವೋ ಹಿ ಭಗವಾನ್ ಧ್ಯಾಯನ್ ಬಿಲ್ವೋದಕೇಶ್ವರಮ್ । ಅಲಬ್ಧ ಮಾಯಾಚ್ಛನ್ನಸ್ಯ ನಿಕುಂಭಸ್ಯ ನಿರೀಕ್ಷಣಮ್ ।’ ತಥಾಪ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯಾತ್ರ ತ್ವಯಾ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಧ್ಯಾನಂ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ತವ ಆರೋಪಿತಗುನವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಮ್ ; ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ಭಗವತ್ಪಾದೈರೇವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಧ್ಯಾನಮತತ್ತ್ವವಿಷಯಮ್ , ಈಕ್ಷಣಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮಿತಿ ಚ ನಿಯಮದ್ವಯಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ಕಥಂ ತಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವಂ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ? ವ್ಯಾಘಾತಾಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತಿರ್ದ್ವಾರಮಾತ್ರಂ ನ ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಪಿ ನ ;
‘ಕತಮಂ ವಾವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ’(ಪ್ರ.೫.೧) ಇತಿ ಉಪಕ್ರಮಗತಪ್ರಶ್ನಾನುಸಾರೇಣ ತಸ್ಯಾಃ ಫಲತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ವರ್ಣನೀಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಯದ್ಯಯಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧಿರಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ , ತದಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವೇನಾದಾವುಪಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ಕ್ವ ನಿರೂಪಿತಾಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ ; ಉತ್ತರತ್ರೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ತ್ರಿಮಾತ್ರಪ್ರಣವೋಪಾಸನೇನೈವಾಜರಾಮೃತತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಿತಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ
‘ಋಗ್ಭಿರೇತಂ ಯಜುರ್ಭಿರಂತರಿಕ್ಷಂ ಸ ಸಾಮಭಿರ್ಯತ್ತತ್ಕವಯೋ ವೇದಯಂತೇ ತಮೋಕಾರೇಣಾನ್ವೇತಿ ವಿದ್ವಾನ್ಯತ್ತಚ್ಛಾಂತಮಜರಮಮೃತಮಭಯಂ ಪರಂ ಚ’(ಪ್ರ.೫.೭) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಯತ್ತತ್ ಕವಯಃ ಉಪಾಸಕಾಃ ಲಭಂತೇ , ತಮಪರಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮೋಂಕಾರೇಣಾನ್ವೇತೀತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೈವ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲೋಪಸಂಹೃತಾ । ‘ಯತ್ತಚ್ಛಾಂತಮಜರಮಮೃತಮಭಯಂ ಪರಂ ಚ ತದಪ್ಯೋಂಕಾರೇಣಾನ್ವೇತಿ ವಿದ್ವಾನ್’ ಇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ । ಪರಬ್ರಹ್ಮ ನೋಪಾಸನೀಯಮಿತಿ ಮತೇ ಪ್ರಣವೇನ ತದ್ವೇದನಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನ ಏವಾದಾವುಪಕ್ಷಿಪ್ತಾಯಾ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ನಿರೂಪಣಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ್ಯೂನತಾಽಽಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ತನ್ಮತೇ ಏಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನೇ ಏವಾಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಯೋರ್ಮನುಷ್ಯಲೋಕಾಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವೇನೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯ ಚ ತಲ್ಲೋಕಾವಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವೇನಾದಾವುಪಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪರಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ರಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾಕರ್ಮ ಅಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ – ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ತಾವತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ;
‘ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’(ಪ್ರ.೫.೫) ಇತಿ ತಸ್ಯೇಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯಾಪರಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶೋಽರ್ಥವಾನ್ । ತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತಮೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನನ್ವೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತಥಾ ವ್ಯಪದೇಶೋ ನಿರರ್ಥಕಃ ; ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ತತ್ರ ಕ್ರಮೇಣ ಪರಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ
‘ಏತೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಇಮಂ ಮಾನವಮಾವರ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ’(ಛಾ.೪.೧೫.೬) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ನಾವರ್ತಂತ ಇತಿ ನಾಯಂ ನಿಯಮಃ ; ಮಹಾಭಿಷಕ್ಪ್ರಭೃತೀನಾಮಾವೃತ್ತಿಸ್ಮರಣಾತ್ , ‘ಇಮಂ ಮಾನವಮಾವರ್ತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಿಮಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ವರ್ತಮಾನಮನ್ವಂತರಮಾತ್ರಾವೃತ್ತಿನಿಷೇಧಾಚ್ಚ , ಕಿಂತು ಯಾಸಾಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ ತಾಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಏವ ನಾವರ್ತಂತ ಇತಿ ನಿಯಮಃ । ಅತೋಽಸ್ಯಾ ಉಪಾಸನಾಯಾಃ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಸಾರ್ಥಕಂ ‘ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಮ್ । ನನು ತಥಾಽಪಿ
‘ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್’(ಪ್ರ.೫.೫) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಂ ನಿರರ್ಥಕಮನುವಾದಮಾತ್ರಮಿತ್ಯವಶ್ಯಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ ,
‘ತದ್ಯ ಇತ್ಥಂ ವಿದುರ್ಯೇ ಚೇಮೇಽರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾ ತಪ ಇತ್ಯುಪಾಸತೇ ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತಿ’(ಛಾ.೫.೧೦.೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪಕತ್ವಸ್ಯ ವರ್ಣಿತತ್ವೇನ ತತ ಏವಾಸ್ಯಾ ಅಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪಕತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವಾತ್ ತದ್ವದಿದಮಪಿ ‘ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಂ ಲೋಕಾಧಿಪತೇರಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶನಪರಂ ಸದನುವಾದಮಾತ್ರಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅನುವಾದಪ್ರಾಯಪಾಠಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ಪ್ರಣವೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದದೃಷ್ಟಿರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೋಪಾಸನಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
‘ಅಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನ್ನಯತೀತಿ ಬಾದರಾಯಣಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೩.೬) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತೀಕವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ವಿನಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾನಾಮೇವಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಾವುದಾಹೃತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ವರ್ಣಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಂ ವಿಶಿಷ್ಟೋಪದೇಶರೂಪಂ ನಾನುವಾದಮಾತ್ರಮಿತಿ ‘ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಮಪಿ ತಥೈವ ನಿರ್ವಹಣೀಯಮ್ । ತಥಾ ನಿರ್ವಾಹಶ್ಚೇಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ ಏವ ಘಟತೇ, ನ ತ್ವಪರಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ।
ಅಪಿ ಚ ಶ್ರುತಿರೇವ ಸಾಕ್ಷಾದೀಕ್ಷತಿವಿಷಯಂ ಪುರುಷಮಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ‘ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ ಪರಾತ್ಪರಮ್’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ‘ಏತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ‘ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಲೋಕಾಧಿಪತಿತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಹಿತಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ; ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ಸನ್ನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಚ ಸನ್ನಿಹಿತತರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ತತೋಽಪಿ ಸನ್ನಿಹಿತೋ ಲೋಕಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಚೇತನಸ್ಯ ಹಿ ಚೇತನಾಂತರಾದುತ್ಕರ್ಷವರ್ಣನಮುತ್ಕರ್ಷಾಯ ಭವತಿ , ನ ತ್ವಚೇತನಾದುತ್ಕರ್ಷವರ್ಣನಮ್ । ಅತೋ ಲೋಕಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಲ್ಕಾಧಿಪತೇರೇವ ಸಮಾಸೇ ನ್ಯಗ್ಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಾಮರ್ಶಃ ; ‘‘ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಽನುಸಂಧಿರ್ವೃತ್ತಿಚ್ಛನ್ನಸ್ಯ’(ಕ.ವ್ಯ.ಸೂ.೫.೧.೧೧) ಇತಿ ವಾಮನಸೂತ್ರೇ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ಕೃತ್ತದ್ಧಿತಸಮಾಸರೂಪವೃತ್ತ್ಯುಪಸರ್ಜನಪರಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಪರತ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ದರ್ಶಿತಃ ? ಸತ್ಯಮ್ । ‘ಅಪರ ಆಹ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇಣೈವ ತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇಽಸ್ವಾರಸ್ಯಮಪಿ ತತ್ರೈವ ಧ್ವನಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ತಾವತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಏವಂ ಚ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ತಥಾ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಮಾನಃ ಸ ಏವ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತಃ ಪುರುಷೋ ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮ ; ಉಭಯತ್ರ ‘ಪರಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರವಣೇನ ಉಭಯೋರೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ।
ನನು ಚ ಧ್ಯಾನವಾಕ್ಯೇ ‘ಪರಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಈಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇ ‘ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತೋ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ಧ್ಯಾನವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಹಿ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪರಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರತ್ವಮೇವಾರ್ಥಃ ।
‘ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾ ಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ’(ಪ್ರ.೫.೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸನ್ನಿಹಿತನಿರ್ದಿಷ್ಟತಯಾ ತಸ್ಯೈವ ಪರಭಾವಾಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾಽನ್ವಯೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ಈಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಸ್ಮಾದಪರಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪರತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಅಸ್ತ್ಯೇವ ದೃಢತರಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ಸ್ಥಲದ್ವಯಪರಾಮಸಸಾಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಲಿಂಗತೋ ದುರ್ಬಲಾ । ಅತೋಽಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಲಿಂಗೇನ ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಇದಮಪಿ ಲಿಂಗಂ ಲಿಂಗತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಪಕ್ರಮಪರಾಮರ್ಶಸಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಹಿ ತ್ವಯೈವ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಅತಃ ಕಥಮೇವಮತ್ರ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಬಲವತ್ತಾಽವಕಾಶ ಇತಿ ಲಿಂಗಾದಿಹ ಪರಪುರುಷಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೈವ ಬಲೀಯಸೀ । ನನು ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಅತ್ರ ಲಿಂಗಬಾಧಃ , ತರ್ಹ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಮಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕಂ ನೋಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ , ಕಿಂತು ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಮಾತ್ರಪರತಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಗುಣ ಏವ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ಏಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧಿಸತ್ತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋಽವಶ್ಯಮಾಶ್ರಯಣೀಯಃ । ಅತೋ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯಾಪರಿಹಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಉಪಕ್ರಮೇ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೋಪಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚಾಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿರಪಿ ಕ್ವಚಿದಾಶ್ರಯಣೀಯಃ । ಸ ಚಾತ್ರೈವ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಲ್ಲೋಕಾವಾಪ್ತಿಲಿಂಗಸತ್ತ್ವಾತ್ । ದುರ್ಬಲಸ್ಯಾಪಿ ಲಿಂಗಸ್ಯ ‘ಆನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ವಿಪರೀತಂ ಬಲಾಬಲಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾತ್ರ ಬಲವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ರಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದತಯಾಽನ್ವಯೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಭಂಗಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಸರಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ. ಓಂಕಾರಸ್ಯಾಯಂ ಮಹಿಮಾ , ಯದಪರಬ್ರಹ್ಮತಯೋಪಾಸ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕೋ ಭವತಿ । ಮಾತ್ರಾವೈಗುಣ್ಯೇನೋಪಾಸ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಾಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದೇವಂಭೂತಮಹಿಮಾಽಯಮೋಂಕಾರೋ ಹೇಯಮಲ್ಪಫಲಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಹಾಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮತಯಾ ತ್ರಿಮಾತ್ರ ಏವೋಪಾಸನೀಯ ಇತ್ಯೇವಮೇಕವಾನ್ಯತಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಸಂಭವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಶ್ರಯಣಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಸಾಕಾಂಕ್ಷಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಬಲಾದೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ಪುರುಷ ಏವ ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮ , ಈಕ್ಷತಿಧ್ಯಾಯತ್ಯೋಃ ಏಕವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾಚ್ಚ । ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯಧ್ಯಾನಮಪಿ ಅನ್ಯೇಕ್ಷಣಜನಕಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ತದದೃಷ್ಟದ್ವಾರಕಮ್ । ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವೇ ತ್ವೀಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರಕಃ ;ಕಾಮಿನೀಂ ಭಾವಯತಃ ಕಾಮಿನೀಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರಸಂಭವೇ ಅದೃಷ್ಟದ್ವಾರಮಾಶ್ರಯಣೀಯಮ್ । ಏತೇನ – ಧ್ಯಾನೇ ಪ್ರಣವಾನುಪ್ರವೇಶಾದ್ವಿಷಯೈಕ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾಽಪಿ ನಿರಸ್ತಾ । ಭಾವನಾಪ್ರಚಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನಕತ್ವೇ ಹಿ ತದ್ವಿಷಯವಿಷಯತ್ವಂ ತಂತ್ರಮ್ , ನ ತು ತದನ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ; ಗೌರವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೀಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾದಪೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ಪುರುಷ ಏವ ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮ ।
ಅತ್ರ ದರ್ಶಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾರೂಢತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯತೇ । ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ‘ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ ಇತೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತಾವಪೇಕ್ಷಿತೋಽಪಿ ತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪಕ್ಷಸಮರ್ಪಕತಯಾ ‘ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಪದತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ನ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ನನ್ವೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಽಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಘಟತೇ ; ತಲ್ಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇನ ತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೂಪಮರ್ದಶಂಕಾಯಾಂ
‘ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ’((ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೩.೧೨) ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸೂತ್ರಮನುಷಂಜನೀಯಮ್ । ಯತಸ್ತಲ್ಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಮರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್ ಅತಸ್ತದುಪದೇಶೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತದುಪದೇಶಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮಣಃ ಪುರುಷಸ್ಯಾಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪರಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವರ್ತಕವಿಶೇಷಣಶ್ರವಣಾದಪೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಹೇತ್ವಂತರೇಽಪಿ ‘ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಮನುಷಂಜನೀಯಮ್ । ತತ್ರೇಕ್ಷತಿಕರ್ಮಣೋಽಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವವ್ಯಾವರ್ತಕತತ್ಪರತ್ವವಿಶೇಷಣಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಶಬ್ದೋ ಣ್ಯರ್ಥಾಂತರ್ಭಾವೇಣ ವ್ಯಾವರ್ತಕಪರಃ । ಏವಮೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮಣಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದೇವೇಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧ್ಯೇ ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮಣಾಽರ್ಥಾತ್ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸಿದ್ಧಿಫಲಕೇ ಪಕ್ಷೋ ಹೇತುಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಂ ‘ಸ’ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ । ತತ್ರೇಕ್ಷತಿಕರ್ಮಣಿ ಪಕ್ಷೇ ತದಿತಿ ನಪುಂಸಕನಿರ್ದೇಶಂ ವಿಹಾಯ ಪುಂಲ್ಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶ ಈಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಥಪುರುಷಪದಾನುಸಾರೇಣ । ತದನುಸಾರಶ್ಚ ಪರಪುರುಷಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರೂಪಹೇತುಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮೇಽತಿ ಸಾಧ್ಯಂ ತ್ವೌಚಿತ್ಯಾದಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನವಿಷಯಯೋರೇಕತ್ವರೂಪಹೇತುಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮೇತಿ ಸಾಧ್ಯಂ ತ್ವೌಚಿತ್ಯಾದಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನವಿಷಯಯೋರೇಕತ್ವರೂಪಹೇತುಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮೇತಿ ಸಾಧ್ಯಂ ತ್ವೌಚಿತ್ಯಾದಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನವಿಷಯಯೋರೇಕತ್ವರೂಪಹೇತುಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ತು ‘ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ’ ಇತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಸೂತ್ರಮನುಷಂಜನೀಯಮ್ । ಧ್ಯಾಯತೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮಣೋಽರ್ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾಶ್ರಯಣಪ್ರಸಂಗೇನ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕಾರಸ್ಸ ಇತಿ ಪಕ್ಷನಿರ್ದೇಶೇನೈವೈಕಸ್ಮಿನ್ ಹೇತೌ ಲಬ್ಧೇ ಇದಂ ಹೇತ್ವಂತರಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ ॥೧.೩.೧೩॥
ಇತಿ ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮಾಧಿಕರಣಮ್ ॥೪॥
ನನು ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶತ್ವೇ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೋಪಮೇಯನಿರ್ದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ಅಭೇದೇ ಉಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವನಿರ್ದೇಶೋ ದ್ವೇಧಾ, ಉಪಮಾನಭಾವೇ ಚ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವರ್ತಕಾವಿಶೇಷೇಣರಹಿತಃ , ತತ್ಸಹಿತಶ್ಚ । ತತ್ರಾದ್ಯೋಽನನ್ವಯಾಲಂಕಾರವಿಷಯಃ , ಯಥಾ –
‘ಗಗನಂ ಗಗನಾಕಾರಂ ಸಾಗರಃ ಸಾಗರೋಪಮಃ । ರಾಮರಾವಣಯೋರ್ಯುದ್ಧಂ ರಾಮರಾವಣಯೋರಿವ’(ರಾಮಾ.ಯು.ಕಾ.೧೦೭.೫೦) । ಇಹ ಗಗನಾದೀನಾಂ ಗಗನಾದಿಭಿಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ನಿಬಧ್ಯಮಾನಮುಪಮಾನೋಪಮೇಯಭೇದಾಪೇಕ್ಷಂ ಸತ್ ವಾಸ್ತವಸ್ಯ ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಿಶೇಷಣೋಪಾಧಿಕೃತಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವರ್ತಕವಿಶೇಷಣಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾದಪ್ರತೀತೇಃ ನಾನ್ವೇತೀತ್ಯನ್ವರ್ಥನಾಮಾಽನನ್ವಯಃ । ಅನನ್ವಯಿನೋಽಪಿ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಸ್ಯೇವ ಸ್ವಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ನಿಬಂಧನಮನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಸ್ತುನ ಇವ ಉಪಮಾನಸ್ಯಾಭಾವದ್ಯೋತನಾಯ । ಏವಂ ಗಗನಸ್ಯ ವೈಪುಲ್ಯೇ ಗಗನಮೇವೋಪಮಾನಂ ನಾನ್ಯದಿತ್ಯೇವಮಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣಾನುಪಮತ್ವದ್ಯೋತನಫಲತಯೋತ್ಕರ್ಷಾವಹಃ ಕಾವ್ಯಶೋಭಾಕರ ಏವ ‘ಗಗನಂ ಗಗನಾಕಾರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಃ , ನ ತ್ವಗತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿನ್ನಿರ್ವಹಣೀಯಃ । ದ್ವಿತೀಯಸ್ತೂಪಮಾಪ್ರಭೇದಃ ಯಥಾ –
‘ಉಪಾದದೇ ತಸ್ಯ ಸಹಸ್ರರಶ್ಮಿಃ ತ್ವಷ್ಟ್ರಾ ನವಂ ನಿರ್ಮಿತಮಾತಪತ್ರಮ್ । ಸ ತದ್ದುಕೂಲಾದವಿದೂರಮೌಲಿರ್ಬಭೌ ಪತದ್ಗಂಗ ಇವೋತ್ತಮಾಂಗೇ’ । (ಕು.ಮಾ.೭.೪೧)
ಅತ್ರೋಪಮಾನಸ್ಯ ಶಿವಸ್ಯೈವೋಪಮೇಯತ್ವೇಽಪ್ಯುತ್ತಮಾಂಗಪತದ್ಗಂಗಾಪ್ರವಾಹತ್ವಚ್ಛತ್ರದುಕೂಲಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಮೌಲಿತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಣೋಪಾಧಿಕೃತಭೇದಸತ್ತ್ವಾನ್ನಿಬಧ್ಯಮಾನಂ ಸಾದೃಶ್ಯಮನ್ವೇತೀತಿ ನಾನನ್ವಯಃ , ಕಿಂತೂಪಮಾಪ್ರಭೇದಃ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಅತ್ರ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶತ್ವೇ ತಸ್ಯೈವ ತದುಪಮೇಯತ್ವಾನಿರ್ದೇಶೋಽಯಮನನ್ವಯರೂಪೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಉಪಮಾಪ್ರಭೇದರೂಪೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ , ‘ಅಯಮ್’ ಇತಿ, ‘ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ’ ಇತಿ ಚ ಬಾಹ್ಯತ್ವಾಂತರತ್ವರೂಪಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವರ್ತಕವಿಶೇಷಣಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಚ ‘ಅಯಮ್’ ಇತ್ಯನೇನಾಪ್ಯಾಂತರಸ್ಯೈವ ನಿರ್ದೇಶೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಆಕ್ಷೇಪಬೀಜತಯಾ ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಯಾವಾನಿತ್ಯನೇನ ಪರಾಮರ್ಶನೀಯತಯಾಽನನ್ವಯಸ್ಯ ನಿರುಪಮಸೋಯ್ಕ್ಷ್ಮ್ಯಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ ; ಇಹ ಕೃತಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಲಾಭಾಯ ವೈಪುಲ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯೈವಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಆಕ್ಷೇಪಪ್ರಕಾರಸ್ತ್ವಗ್ರೇ ಸ್ಪಷ್ಟೀಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಆಂತರಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ – ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಂತರ್ಗತಾಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪ ಆಕಾಶೋ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕೋ ಭವೇತ್ , ಉಪಾಧೇಃ ಸೌಕ್ಷ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಸಮಾನರೂಪಪರಿಮಾಣತಾಯಾ ಜಾನುದಘ್ನಕೂಪಜಲಗತದೂರವಿಶಾಲಾಕಾಶಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ದರ್ಶನಾತ್ – ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಶರೀರವ್ಯವಹಿತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಪ್ರವಿಷ್ತೇಽಂತಃಕರಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ದಹರಾಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತಥಾ ಸತಿ ‘ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವಗತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಮಿವಾತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೋಪಮೇಯತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತೇ ; ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪಕತಾಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯೇ’ ಇತಿ ತದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನಾನ್ವಯಾಭಾವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ದೋಷಃ ; ಸ್ವರೂಪಕಥನಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಹೃದಯೇ ಅಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ’(ಛಾ.೩.೧೪.೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕಾಣೀಯಸ್ತ್ವೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ
‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಹೃದಯೇ ಜ್ಯಾಯಾನ್ ದಿವೋ ಜ್ಯಾಯಾನಂತರಿಕ್ಷಾತ್’(ಛಾ.೩.೧೪.೩) ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕವ್ಯಾಪಕತ್ವೋಕ್ತಾವಪಿ ‘ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣದರ್ಶನಾತ್ ‘ಅಯಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶ ಉಪಮಾನಮಿತಿ ಉಪಮಾನವಿಶೇಷಲಾಭಾರ್ಥತಯೇವ ಪ್ರಕೃತಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮರೂಪದಹರಾಕಾಶ ಉಪಮೇಯ ಇತಿ ಉಪಮೇಯವಿಶೇಷಲಾಭಾರ್ಥತಯಾ ತಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ ।
ತಥಾ
‘ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿರೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’(ಛಾ.೮.೪.೧) ಇತಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಜಗದ್ವಿಧಾರಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ ;
‘ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’(ಬೃ.೪.೪.೨೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚೈಷಾಮುದಾಹೃತಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಂ ದಹರಾಕಾಶಾದನ್ಯತ್ರಾನ್ವಯಃ ಶಕ್ಯಶಂಕಃ ; ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರುತಪುಂಲ್ಲಿಂಗೈಕವಚನಾಂತೈತದಾದಿಶಬ್ದಪರಾಮರ್ಶಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ।
‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ’(ಛಾ.೮.೧.೩) ಇತಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ , ‘ಅಸ್ಮಿನ್ ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ಇತಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚ ಸಮಾಧಾನಾಧಾರತ್ವೇನೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮಗತಾಯಾ ಅಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾ ಆಕಾಶಶ್ರುತೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನಿ ಬಹೂನಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಿ ಬಲವಂತೀತಿ ತೈರ್ದಹರಾಕಾಶಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಆಕಾಸಸಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಲಭ್ಯತೇ । ದೇಹಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ದೇಹಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿತ್ಸಯೇದಂ ಪ್ರಕರಣಮಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯವಗಮಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ‘ಚೈತ್ರಗೃಹೇ ಮೈತ್ರಸ್ತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತ್ಯನ್ಯಗೃಹತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಽಪ್ಯನ್ಯಾವಸ್ಥಾನಮುಚ್ಯತೇ , ತಥೇಹಾಪ್ಯಸ್ತು । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ತತ್ರ ‘ಮೈತ್ರ’ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯಾಧೇಯನಿರ್ದೇಶಾತ್ತಥಾ ಭವತು ನಾಮ , ಇಹ ತ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಧೇಯವಿಶೇಷೇ ವಾಕ್ಯೇ ತದ್ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಸ್ಯ ಪುರತ್ವೇನ ದೇಹೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ , ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಧೇಯವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧುಂ ಯುಕ್ತಮ್ – ಇತಿ । ಅತ್ರಾಪ್ಯಾಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಧೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವೇನ ದೇಹೋಕ್ತೇರ್ದೇಹಾಂತರ್ವೃತ್ತಿಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿತ್ಸಾಽಭಾವೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಮೈತ್ರಾನ್ವೇಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ‘ಚೈತ್ರಗೃಹೇ ಮೈತ್ರಸ್ತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಚೈತ್ರಗೃಹತ್ವೋಕ್ತಿಃ ದೇವದತ್ತಗೃಹಾದಿವ್ಯಾವರ್ತನೇನೇವಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಾಫಲ್ಯಮಶ್ನುವೀತ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯಾಶ್ವಮನಯತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಗತಾರ್ಥವಾದೇನ ಅಶ್ವದಾತುಃ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯವಗಮಾತ್ ತದನಂತರಶ್ರುತಂ ‘ಯಾವತೋಽಶ್ವಾನ್ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ತಾವತೋ ವರುಣಾಂಶ್ಚಷ್ಕಪಾಲಾನ್ನಿರ್ವಪೇತ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತುರಿಷ್ಟಿವಿಧಾಯಕತಯಾಽವಭಾಸಮಾನಮಪ್ಯಶ್ವದಾತುಸ್ತದ್ವಿಧಾಯಕಮಿತಿ ಯೋಜ್ಯತೇ , ಏವಮಿಹಾಪ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ದೇಹಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ದೇಹಸ್ಯಾಂತಃಕಿಂಚಿತ್ (ಕ.ಚಿತ್) ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ವಿಧಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯವಗಮಾತ್ ತದನಂತರಶ್ರುತಂ ದಹರಾಕಾಶವಾಕ್ಯಂ ಭೂತಾಕಾಶಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾಽವಭಾಸಮಾನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರಾಲಂಬನೋ ಭೂತಾಕಾಶಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ –
’ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಿ’ತ್ಯಾದೌ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಭೇದತಃ ।
ಉದಮಾನೋಪಮೇಯತ್ವಂ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸಮಂಜಸಮ್ ॥
ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಽಪ್ಯಭ್ಯಂತರಾಕಾಶೇ ವೈಪುಲ್ಯಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಮಾನಸಂ ಮಾನಸಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಮಾಧಾನಾಯ ಕಾಂಕ್ಷಿತಮ್ ॥
ಯಚ್ಚಾಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಪಿತ್ರಾದ್ಯಾ ವ್ರ್ಣ್ಯಾಸ್ಸಂಕಲ್ಪಸಂಭವಾಃ ।
ಸಾಕಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯೈಸ್ತೇ ಸ್ವಾಪ್ನಾ ಇವ ಮಾನಸಾಃ ॥
ನೈವಾತ್ರ ದಹರಾಕಾಶಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಪಾಸ್ಯೋ ವಿಧೀಯತೇ ।
ಕಿಂತತ್ವಂತರ್ವೃತ್ತಿ ತಸ್ಯಾನ್ಯದಿದಂ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ದರ್ಶಿತಮ್ ॥
ತತ್ರ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವರ್ಣ್ಯವಸ್ತುಕರಂಬಿತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಶೇಷಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಿಃ ॥
ತಥಾ ಹಿ – ‘ಯಚ್ಚಾಸ್ಯೇಹಾಸ್ತಿ’ ಇತ್ಯಾದೇರಯಮರ್ಥಃ – ಯದಸ್ಯ ದೇಹಿನಃ ಇಹ ಲೋಕೇ ವಿದ್ಯತೇ , ಯಚ್ಚೇಹ ಲೋಕೇ ಇದಾನೀಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಷ್ಟಂ ಭವಿಷ್ಯದ್ವಾ , ತತ್ಸರ್ವಮಸ್ಮಿನ್ ದಹರಾಕಾಶೇ ಸಮಾಹಿತಮಿತಿ । ತಚ್ಚಾತ್ರ ದಹರೋಪಾಸನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಗ್ರೇ
‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಸ್ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ’(ಛಾ.೮.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಮುತ್ಥಿತಪ್ರಾಚೀನಾನಂತಜನ್ಮಸಂಬಂಧಿದಿದೃಕ್ಷಿತಪಿತೃಭ್ರಾತೃಪುತ್ರಕಲತ್ರಗೀತವಾದಿತ್ರಾದಿಭೋಗ್ಯವಸ್ತುಜಾತರೂಪಮ್ ; ಅಗ್ರೇ
‘ಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯೇತಃ ಪ್ರೈತಿ ನ ತಮಿಹ ದರ್ಶನಾಯ ಲಭತೇ ಅಥ ಯೇ ಚಾಸ್ಯ ಜೀವಾ ಯೇ ಚ ಪ್ರೇತಾ ಯಚ್ಚಾನ್ಯದಿಚ್ಛನ್ನ ಲಭತೇ ಸರ್ವಂ ತದತ್ರ ಗತ್ವಾ ವಿಂದತೇ’(ಛಾ.೮.೩.೧,೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ತಥಾ ವಿವೃತತ್ವಾತ್ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಂ ಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತ್ರಾದಿಭೋಗ್ಯಜಾತಂ ನ ಸ್ಥೂಲಪಾರ್ಥಿವಾಪ್ಯಾದಿರೂಪಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಸ್ತ್ರೀಪುರುಷಾದಿವನ್ಮನೋವಿಕಾರಾತ್ಮಕಮ್ । ಅತ ಏವ
‘ಮನಸೈತಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಪಶ್ಯನ್ರಮತೇ ಯ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ’(ಛಾ.೮.೧೨.೫.೧) ಇತಿ ತಸ್ಯ ಮನೋಮಾತ್ರ ಭೋಗ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿಃ , ಮನೋಮಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಶರೀರಾದೀನಿ’ ಇತಿ ಪುರಾಣಂಚ । ಏವಂಚ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಾತ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ದಹರೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪಾನಗೀತವಾದಿತ್ರಾದಿವತ್ ಭೋಗೋಪಯುಕ್ತಂ ಮಾನಸಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಂತಸ್ಸಮಾಧಾನಾಯ ದಹರಾಕಶಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶವತ್ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಪಿ ಮಾನಸಮೇವಾಪೇಕ್ಷಿತಮ್ । ತದೇವ ಸ್ವಲ್ಪಾಪವರಕದೇಶನಿದ್ರಾಣಪುರುಷದೃಶ್ಯಮಾನೈ ಕೈಕಕೋಣವಿಶ್ರಾಂತಾನೇಕಗಿರಿನದೀಸಮುದ್ರಾದಿಯುಕ್ತಾಕಾಶವೈಪುಲ್ಯವತ್ ಮುಹೂರ್ತಮಾತ್ರಶಯಿತಪುರುಷಾನುಭೂಯಮಾನವಿವಾಹಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನ ತದುಪಲಾಲನಾದ್ಯನೇಕವ್ಯಾಪಾರಯುಕ್ತಸ್ವಾಪ್ನಕಾಲದೈರ್ಘ್ಯವಚ್ಚ ವಾಸ್ತವಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾವಿರೋಧಿ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವರ್ಣ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಮತ್ರಾಸಮಂಜಸಮ್ ?
ನನು ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಮಿಹ ವರ್ಣ್ಯಮಾನಂ ಮಾನಸಂಚೇತ್ತತ್ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಗಿರಿಸಮುದ್ರಾದಿವದ್ವಸ್ತುತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಽಪಿ ಮಾತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತ್ಯೇವ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮಾಕ್ಷೇಪೇ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವೈಪುಲ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಸತ್ಯಮ್ । ವಸ್ತುತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಏವಾಸ್ಯ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೇಃ ಸಮಾಧಾನಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ । ಅತ ಏವ ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದಿ ‘ತಸ್ಯಾಂತೇ ಸುಷಿರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್’(ಮಹಾನಾರಾ.೧೧.೯) ಇತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಏವ ಹೃದಯಸುಷಿರರೂಪೇ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಮ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಭಾಷ್ಯೇ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಸಮಾಧಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯೈವ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಪಿತ್ರಾದಿಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಮಾನಸತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ । ತಥಾಽಪ್ಯತ್ರಾತ್ಯಲ್ಪೀಯಸೋ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾಂತರತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಮಪಿ ವಸ್ತೂಪಾಸ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತವತಾಂ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಹೃದಿ ಅತಿವಿಪುಲಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಂ ತದಂತಃ ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯುತ್ತರಂ ನ ಪ್ರವಿಶೇದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಯಕ್ಷಾನುರೂಪಬಲಿನ್ಯಾಯೇನ ಮನೋವಿಕಾರಮನೋವಿಕಾರರೂಪದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನೋಚಿತಂ ಮನೋವಿಕಾರರೂಪಮೇವ ವೈಪುಲ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇತರಾಮ್ ।
ಅವಾಶ್ಯಂಚ ದಹರಾಕಾಶಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವದತಾಽಪಿ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವವಿರೋಧಿ ಮನೋವಿಕಾರಾತ್ಮಕಂ ವೈಪುಲ್ಯಂ ವರ್ಣಿತಮಿತ್ಯಯಮೇವ ಪಂಥಾಃ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯಃ । ಕಥಮ್ ? ತೇನ ಖಲ್ವಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೌಣೀ ವೃತ್ತಿರೇಷ್ಟವ್ಯಾ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ‘ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವಗತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಭೂತಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತತಯಾಽವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾಚೋಪಮೇಯನಿರ್ದೇಶಕೇನಾಕಾಶಶಬ್ದೇನೈವ ಭೂತಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಂ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಕಥಮನ್ವೇತು ? ನ ಹಿ ‘ಯತ್ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ಭೂತಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತತಯಾಽವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾಚೋಪಮೇಯನಿರ್ದೇಶಕೇನಾಕಾಶಶಬ್ದೇನೈವ ಭೂತಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಂ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಕಥಮನ್ವೇತು ? ನ ಹಿ ‘ಯತ್ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಮಂಜಸಂ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ‘ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷಃ’ ಇತಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೇನ ಗಂಗಾಪದೇನೈವ ತೀರಸ್ಯ ಗಂಗಾಸಂಬಂಧಿತ್ವೇ ಲಬ್ಧೇ ‘ಗಂಗಾಯಾ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗವದಸಮಂಜಸಮೇವ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಗೌಣೇನಾಕಾಶಪದೇನ ಬೋಧ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣಾಪಿ ತದ್ವಾಪಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ‘ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಯಾ ಯಜೇತ’ ‘ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಯೋರಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಷಣ್ಣಾಂ ಯಾಗಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಮಾವಾಸ್ಯಾಪೌರ್ಣಮಾಸೀಕಾಲಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ತತ್ತದುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತೇ ತೇಷು ಗೌಣಾಭ್ಯಾಂ ತೃತೀಯಾಂತಾಮಾವಾಸ್ಯಾಪೌರ್ಣಮಾಸೀಪದಾಭ್ಯಾಂ ಬೋಧ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ತ್ರಿಶಸ್ತ್ರಿಶಃ ಪ್ರಾಚ್ಯೋದೀಚ್ಯಸಕಲಾಂಗಸಾಹಿತ್ಯೇನಾಪಿ ತತ್ತತ್ಕಾಲಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ತದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯಮಿತ್ಯೇವ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ ।
ಅತ ಏವೈಕಾದಶೇ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯ ಸಾಫಲ್ಯಂ ತಥೈವ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ – ತದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯಾಭಾವೇ ‘ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನೈಕಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಬೋಧಿತಾನಾಂ ಷಣ್ಣಾಂ ಯಾಗಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸತ್ರಿಕಮನುಷ್ಠಾಯ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಾತ್ರಿಕಮನುಷ್ಠಾಯೋದೀಚ್ಯಾಂಗಸಮಾಪನಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ಇತಿ । ಆಚಾರ್ಯವಾಚಸ್ಪತಿನಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಪದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇ ತೇನೈವ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಸ್ಯ ಲಬ್ಧತಯಾ ಪುನಸ್ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮನನ್ವಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ ಯಜೇತ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಯೇತ್ಯಸಾಧುರ್ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗಃ ? ಇತಿ ವದತಾ ತದ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯದೃಷ್ಟಾಂತಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ಗೌಣಪದಲಬ್ಧೇಽಪಿ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣಾಪಿ ತದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಏವಂಚ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತೇನೈವ ರೂಪೇಣ ವೈಪುಲ್ಯಂ ಮಾನಸಪದಾರ್ಥಸಮಾಧಾನೋಚಿತಂ ಮಾನಸಂ ವರ್ಣಿತಮಿತ್ಯೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪ್ಯುಪಪದನೀಯಂ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಿತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ।
‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ತು ನ ದಹರಾಕಾಶೇಽನ್ವಯಃ , ಕಿಂತು ತಸ್ಯಾಂತರುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಯತ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇ , ತತ್ಪ್ರತೀಕೇ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯಃ । ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನೋಪನ್ಯಾಸಾನಂತರಂ ‘ಏತತ್ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರೈತತ್ಪದಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇನ ‘ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ , ತತ್ಪ್ರತೀಕಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ‘ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ಇತ್ಯುಪಾಸಕಸ್ಯ ಕಮನೀಯಾನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಗುಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತದನಂತರಂ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿರೂಪತಯಾ ವಿವೃತತ್ವಾತ್ । ನನು ‘ಏತತ್ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಏತತ್ಪದಂ ದಹರಾಕಾಶಪರಾಮರ್ಶಿ, ‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಚೀನವಾಕ್ಯೇಷು ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವದರ್ಸನಾತ್ ; ‘ಏತತ್’ ಇತಿ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಸ್ಯ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಸಂಗತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವೇ ಏಕವಚನಾನುಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಶ್ರುತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ದಹರಾಕಾಶ ಏವ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಥಮಾವಿಭಕ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರೇವ ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯಾಶ್ವಮನಯತ್ ಸ ಸ್ವಾಂ ದೇವತಾಮಾರ್ಚ್ಛತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತೇರಿವ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಷ್ತುಂ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವೇಽಪಿ ‘ನಪುಂಸಕಮನಪುಂಸಕೇನೈಕವಚ್ಚಾಸ್ಯಾನ್ಯತರಸ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಾನುಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಸ್ಯೈಕವಚನಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತೇಃ , ‘ಸರ್ವಂ ತದಸ್ಮಿನ್ ಸಮಾಹಿತಮ್’ ಇತ್ಯಂತೇನ ದಹರಾಕಾಶೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನೋಪನ್ಯಾಸಾನಂತರಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ‘ತಂಚೇತ್ ಬ್ರೂಯುಃ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾ ಯದೈನಜ್ಜರಾ ವಾಽಽಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಧ್ವಂಸತೇ ವಾ ಕಿಂ ತತೋಽತಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಸ ಬ್ರೂಯಾನ್ನಾಸ್ಯ ಜರಯೈತಜ್ಜೀರ್ಯತಿ ನ ವಧೇನಾಸ್ಯ ಹನ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪತದುತ್ತರಸಂದರ್ಭೇ ಶ್ರುತಯೋಃ ‘ಏತತ್’ ಇತಿ ಪದಯೋರ್ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಭಾವೇನ ಶರೀರನಾಶಾತ್ತದಾಶ್ರಿತಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಜಾತಸ್ಯೇವ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಹಾನಿಶಂಕಾನುದಯೇನ ಚ ದಹರಾಕಾಶಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನತಯಾ ಅಸ್ಮದುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ತದನಂತರಶ್ರುತ ‘ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಗತೈತತ್ಪದಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ಯೈವಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಯತ್ತು ‘ಅಸ್ಮಿನ್ ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ಇತಿ ಸಮಾಧಾನಾಧಾರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದೋದಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೈಕ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ ಇತಿ , ತತ್ತುಚ್ಛಮ್ ; ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಕಸರ್ವನಾಮಾನುಸಾರೇಣ ಭೇದೇಽವಗಮ್ಯಮಾನೇ ಸಮಾಧಾನಾಧಾರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ‘ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ’ ಇತಿ ‘ಅಸ್ಮಿನ್’ ಇತಿ ಚ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಧಾರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರದಹರಪುಂಡರೀಕಯೋರಪ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೇ , ತತ್ಪ್ರತೀಕೇ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನ್ವಯ ಇತಿ । ಏವಂಚ – ಉಪಕ್ರಮ ಏವ ದೇಹಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿತ್ಸಾಽವಗಮಾದ್ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತದಂತರುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಯದ್ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ತದುಪಾಸನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನರೂಪತಾಯಾಃ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಮೇತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದಹರಾಕಾಶಾಂತರುಪಾಸ್ಯಾನ್ವಯೇನ ಸಾಂಗತ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ ‘ನ ಚಾತ್ರ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಾಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯತ್ವಂಚ ಶ್ರೂಯತೇ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಯದಂತರಿತಿ ಪರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾತ್’ ಇತಿ ।
ಏತೇಷಾಮಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧರೂಪತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ವಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮೇವ ; ‘ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಿತತ್ವಪರತಯಾ ಪಾಪರಾಹಿತ್ಯೋಕ್ತ್ಯೈವ ಪಾಪಮೂಲಜರಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥತಸ್ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಅತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣೇ
‘ನೈನಂ ಸೇತುಮಹೋರಾತ್ರೇ ರ್ತರತೋ ನ ಜರಾ ನ ಮೃತ್ಯುರ್ನ ಶೋಕೋ ನ ಸುಕೃತಂ ನ ದುಷ್ಕೃತಂ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮನೋಽತೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’(ಛಾ.೮.೪.೧) ಇತಿ ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜರಾದಿಸಾಧಾರಣತಯಾ ವಿವೃತತ್ವೇನ ‘ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯನೇನ ಜರಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಶಬ್ದತೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ । ‘ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ ಇತಿ ಚ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಾಮನಾಸಂಕಲ್ಪರಾಹಿತ್ಯೇನ ಘಟತೇ; ತಯೋರ್ನಿಷೇಧರೂಪಗುಣಪ್ರಾಯಪಾಠೇನ ನಿಷೇಧರೂಪತ್ವಸ್ಯೋಚಿತತ್ತ್ವಾತ್ । ಅಹರಹರ್ಗತಿಶ್ರವಣಮಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಹಾರ್ದೇ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸಂಗಚ್ಚತೇ ; ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವಾನಾಂ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾವಕಾಶಪ್ರವೇಶಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಪದ್ಯತೇ ; ಲೋಕ್ಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಪರತ್ವಾತ್ । ವಿಧಾರಕತ್ವಂ ತು ಸ್ವರೂಪೇಣ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಕ್ಷರಬ್ರಾಹ್ಮಣೋದಿತಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಚ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣಾತ್ರೈವ ‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ । ದೇಹಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವೇನ ಉಪಕ್ರಮಸ್ತು ದೇಹಾಂತರ್ವರ್ತಿಹಾರ್ದಭೂತಾಕಾಶೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಿತ್ಸಾಯಾಮಪಿ ಜಾಹ್ನವೀತೀರಮೃತ್ತಿಕೋಕ್ತಿನ್ಯಾಯೇನ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಯೋಪಪದ್ಯತೇ ।
‘ತದ್ಯ ಏವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾನುವಿಂದಂತಿ ತೇಷಾಮೇವೈಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’(ಛಾ. ೮.೪.೩) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷೋಕ್ತಂ ಮಹಾಫಲಮಪಿ ವಚನಬಲಾತ್ ಭೂತಾಕಾಶೋಪಾಸನಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಸ್ಯ ವಚನಬಲೇನ ಸರ್ವಪಾಪನಿರ್ದ್ಧೂನನಪೂರ್ವಕಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಕಪರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಮಾಹ – ‘ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ’ – ಸ್ದಹರಾಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಸ್ತದೀಯಶ್ರುತಿಲಿಂಗೇಭ್ಯಃ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ದಹರಾಕಾಶಾನನ್ವಯಃ ಶಂಕನೀಯಃ ; ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನಾಪತತಸ್ತದನ್ವಯಸ್ಯಾಪರಿಹಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಉಪಾಸಕಭೋಗಸ್ಥಾನಭೋಗೋಪಕರಣಭೋಗ್ಯಜಾತರೂಪದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸರ್ವಸಮಾಧಾನೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಪ್ರಾಕ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದೇನೋಕ್ತೇ ದೇಹ ಏವ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಮಾಪಾದ್ಯ ದೇಹೇ ಜೀರ್ಣೇ , ನಷ್ಟೇ ವಾ, ಜೀರ್ಣೇ ಕುಸೂಲಾದೌ ಭಾರಧಾರಣಾಕ್ಷಮೇ ತದಂತರ್ನಿಹಿತಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಕಮಿವ , ನಷ್ಟೇ ಘಟೇ ತದಂತರ್ನಿಹಿತಂ ದಧ್ಯಾದಿಕಮಿವ ಚ ತತ್ಕಿಮಪಿ ನಾವತಿಷ್ಠೇತೇತ್ಯಂತೇವಾಸಿಭಿರಾಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ । ತತ್ರ ದಹರಾಕಾಶೇ ವರ್ಣಿತಂ ಸರ್ವಸಮಾಧಾನಂ ದೇಹ ಏವ ವರ್ಣಿತಮಿತಿ ಆಪಾದನಸ್ಯ ದ್ವೇಧಾಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸಂಭಾಯತೇ – ಯಥಾ ಘಟಾದ್ಯಂತರಾಕಾಶೇ ನಿಹಿತಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದೇರ್ವಸ್ತುತೋ ಘಟಾದಿರೇವ ಧಾರಕಃ , ಆಕಾಶಃ ಪರಮವಕಾಶಾತ್ಮನೋಪಕರೋತಿ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವತಃಸರ್ವಧಾರಕತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ದೇಹಜರಾಪ್ರಧ್ವಂಸಾನುಪದಭಾವಿಜರಾಪ್ರಧ್ವಂಸತ್ವಾದ್ಯಾವದ್ದೇಹಸ್ಯ ಭಾರಧಾರಣಾನುಕೂಲಂ ಬಲಂ ತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಮೇವ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ತದ್ಧಾರಕತ್ವಮಿತಿ ಫಲತೋ ದೇಹ ಏವ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಧಾರಕಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ಇತಿ ವಾ ; ಯಥಾ ರಾಜಾನುಸಾರ್ಯೈಶ್ವರ್ಯದಾರಿದ್ರ್ಯೇಣ ರಾಜಭೃತ್ಯೇನ ಪೋಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ತದ್ಭೃತ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಫಲತೋ ರಾಜೈವ ಪೋಷಕಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ಇತಿ ವಾ ; ಯಥಾ ರಾಜಾನುಸಾರ್ಯೈಶ್ವರ್ಯದಾರಿದ್ರ್ಯೇಣ ರಾಜಭೃತ್ಯೇನ ಪೋಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ತದ್ಭೃತ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಫಲತೋ ರಾಜೈವ ಪೋಷಕಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ತದ್ವದಿತಿ ವಾ । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾಭಿಪ್ರಾಯಾವಲಂಬನಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ
‘ನಾಸ್ಯ ಜರಯೈತಜ್ಜೀರ್ಯತಿ ನ ವಧೇನಾಸ್ಯ ಹನ್ಯತೇ’(ಛಾ.೮.೧.೫) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಾಂತರ್ಗತ ಆಕಾಶೋ ದೇಹಸ್ಯ ಜರಾದೌ ಸತಿ ಜರಾದಿನಾ ನ ಸ್ಪೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ತಮೇವ , ನ ಹಿ ಕುಸುಲಾದ್ಯಂತರ್ಗತ ಆಕಾಶೋಽಪಿ ತಜ್ಜರಾದೌ ಸತಿ ಜರಾದಿನಾ ಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ, ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಥಮಾಭಿಪ್ರಾಯಮೂಲತ್ವಮೇವಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪರಿಶೇಷಯಿತ್ವಾ ತತ್ಸಮಾಧಾನಂ ವಕ್ತುಂ ಮಂದಶಿಷ್ಯಾನುಗ್ರಹಾಯ ಸ್ಪಷ್ಟಮಪ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಥಮಾಭಿಪ್ರಾಯಾವಲಂಬನಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ
‘ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾಃ’(ಛಾ.೮.೧.೫) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ‘ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ಯೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತೃಮಾತೃಭ್ರಾತೃಸ್ವಸೃಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪಾನಗಂಧಮಾಲ್ಯಗೀತವಾದಿತ್ರಾದಿರೂಪಾಣಾಂ ದೇಹೇ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಮಾಪಾದ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ತೇ ತತ್ರ ನ ಸಮಾಹಿತಾಃ , ಕಿಂತ್ವಸ್ಮಿಂದಹರಾಕಾಶೇ, ಅತಃ ಸ ಏವ ತೇಷಾಂ ಧಾರಕೋ, ನ ದೇಹ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಮೂಲೋನ್ಮೂಲನಂ ಕೃತಮ್ । ತತ್ರ ಕಾಮಗ್ರಹಣಮಾಕ್ಷೇಪೇ ದೇಹಸಮಾಹಿತತ್ವೇನಾಪಾದ್ಯಾನೂದಿತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ನನು ಘಟಾಕಾಶೋ ದಧ್ಯಾದೇರಿವ ದಹರಾಕಾಶೋ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರ್ನ ಧಾರಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ‘ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತಿ । ನ ಹಿ ಘಟಾಕಾಶ ಇವ ದಹರಾಕಾಶೋಽಯಂ ಭೂತಾಕಾಶಃ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮ । ತತ್ತು ಪುರಮಿವ ಉಪಾಸಕಾಪೇಕ್ಷಿತವಿವಿಧಭೋಗೋಪಕರಣಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಭೋಗ್ಯಜಾತಪೂರ್ಣಂ ತದ್ಧಾರಕಮೇವ ಯತಃ ತತ್ ಸತ್ಯಂ ಸಕಲಪ್ರಪಂಚನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಪದಂ ಹಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಾತ್ಮಕಚೇತನಾಚೇತನಸಕಲಪ್ರಪಂಚನಿಯಂತೃತ್ವಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮನಾಮೇತ್ಯತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣೇ ವರ್ಣಿತಂ
‘ತಸ್ಯ ಹವಾ ಏತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಸತ್ಯಮಿತಿ , ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಸ ತಿ ಯಮಿತಿ । ತದ್ಯತ್ಸತ್ತದಮೃತಮ್, ಅಥ ಯತ್ತಿ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್, ಅಥ ಯದ್ಯಂ ತೇನೋಭೇ ಯಚ್ಛತಿ’(ಛಾ.೮.೨.೪೫) ಇತಿ । ನಿಯಂತೃತ್ವಂಚ ಧಾರಕತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ
‘ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’(ಬೃ.೪.೪.೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಏವಂಕೃತಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಸಿದ್ಧ್ಯಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಸಮಾಧಾನವಾಕ್ಯಗತಯೋರೇತದಿತಿಪದಯೋರ್ದಹರಾಕಾಶಪರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತಯೋರ್ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರತ್ವವರ್ಣನಮಸಮಂಜಸಮೇವ । ನ ಹಿ ತದಾನೀಂ ಕೃತಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನಂ ಲಭ್ಯತೇ ; ಮಾಭೂದ್ದೇಹಜರಾದಿನಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೇಸ್ತದಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ಜರಾದಿ , ತಥಾಽಪಿ ಯಥಾ ಕುಸೂಲಾದೇರ್ಜರಾದೌ ಸತಿ ತದನುವಿಧಾಯಿಜರಾದಿರಹಿತಮಪಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿ ತತ್ರ ನಾವತಿಷ್ಠತೇ, ಏವಮಿದಮಪಿ ನಾವತಿಷ್ಠೇತೇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ತದನಂತರಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ , ತತ್ಪ್ರತೀಕಸ್ಯ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಅಪಹತಪಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾಃ ಸಂತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಾ ತತ್ಸಮಾಧಾನಾಲಾಭಾಚ್ಚ । ನ ಚೈತತ್ಪದಯೋರ್ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾಽಽಕ್ಷೇಪಃ ಸಮಾಧಾತುಂ ಶಕ್ಯ ಸ್ತಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ತತ್ಪ್ರಕಾರೋ ವರ್ಣ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ದಹರಾಕಾಶಾಶ್ರಿತತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರ್ದೇಹಾಶ್ರಿತತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಪಾದ್ಯಾನುವಾದೇ ಕಿಂಚಿದಭಿಪ್ರಾಯವತೋ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರ್ಜರಾದ್ಯಸ್ಪರ್ಶೋಕ್ತ್ಯಾ ತದವಚ್ಛಿನ್ನತತ್ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಸಮಾಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಾಕ್ಷೇಪಪ್ರಕಾರಸ್ಯೈವಂ ಸಮಂಜಸಸ್ಯಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ‘ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶುಯಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ವಾರಸ್ಯೇ ಸತ್ಯಪಿ ತೇಷು ವಿಧಾನೇನೋಪಕ್ರಾಂತಜಾಮಿತಾದೋಷನಿರ್ಹರಣಾಲಾಭಾತ್ತಲ್ಲಾಭಾಯ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಯುಕ್ತೇಽಪ್ಯಂತರಾವಾಕ್ಯ ಏವ ವಿಧಿರಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ , ಏವಮಿಹಾಪ್ಯೇತತ್ಪದಯೋರ್ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ವಿಭಕ್ತ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಲಾಭೇ ಸತ್ಯಪಿ ತತ್ಪರತ್ವೇ ಕೃತಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಲಾಭಾತ್ ತಲ್ಲಾಭಾಯ ದಹರಾಕಾಶಪರತ್ವಮೇವಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂಚ ‘ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾಮಶಬ್ದೇನ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಃ ಪಿತ್ರಾದಯ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ ; ತೇಷಾಮಾಕ್ಷೇಪವಾಕ್ಯೇ ಕಾಮಶಬ್ದೇನಾಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ , ಅಗ್ರೇಽಪಿ
‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಸ್ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ’(ಛಾ. ೮.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಕಲ್ಪಜಾನ್ ಪಿತ್ರಾದೀನಭಿಧಾಯ ತೇಷಾಮೇವ ‘ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ’ ಇತಿ ಕಾಮಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಾಭಾವಾತ್, ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಆತ್ಮವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಕ್ತಿಂ ವಿನಾ ತೇಷಾಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಕ್ತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ಪಿತ್ರಾದಯಶ್ಚ ಪ್ರಾಕ್ ‘ಯಚ್ಚಾಸ್ಯೇಹಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ದಹರಾಕಶಾಶ್ರಿತತ್ವೇನೋಕ್ತ್ಯಾಃ । ಅತ ಏವ ಸಮನಂತರಪ್ರವೃತ್ತಾಕ್ಷೇಪವಾಕ್ಯೇ ‘ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಃ’ ಇತಿ ತೇಷಾಂ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಮಿತ್ಯನುವಾದಃ । ತಥಾ ಚ ತತ್ಸಮಾಧಾನಾಧಾರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ‘ಅಸ್ಮಿನ್ ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ಇತ್ಯತ್ರತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ‘ಅಸ್ಮಿನ್’ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶಪರತ್ವೇ ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯೇನ ಮಧ್ಯಗತಯೋರೇತತ್ಪದಯೋರಪಿ ತತ್ಪರತ್ವಮಪರಿಹಾರ್ಯಮ್ ।
ನ ಚ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗವಿರೋಧಃ ; ‘ವ್ಯತ್ಯಯೋ ಬಹುಲಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೩.೧.೮೫) ಇತಿ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತ್ವಯಾಽಪಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ನಪುಂಸಕಮೇಕವಚನಂಚ ‘ನಪುಂಸಕಮನಪುಂಸಕೇನೈಕವಚ್ಚಾಸ್ಯಾನ್ಯತರಸ್ಯಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೧.೨.೬೯) ಇತಿ ವಿಧಿದ್ವಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ತದಪೇಕ್ಷಯೈಕವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಣಮೇವ ಲಘು । ಕಿಂಚ ನಪುಂಸಕನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ತಾವದಪಿ ನಾಪೇಕ್ಷಣೀಯಮ್ , ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಂ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಪುಂಲ್ಲಿಂಗಾನುಗತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ , ನ ತು ವಿಶೇಷಾಂತರಮಿತಿ ಶಾಬ್ದಿಕೈರಂಗೀಕೃತತ್ವೇನ ಲಿಂಗಾಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಾನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾಽನವಕಾಶಾತ್ , ‘ಮುಖನಾಸಿಕಾವಚನೋಽನುನಾಸಿಕಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೧.೧.೮) ‘ದ್ವಿಗುರೇಕವಚನಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೨.೪.೧) ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಪುಂಲ್ಲಿಂಗವಿಶೇಷಣಯೋರ್ನಪುಂಸಕಲಿಂಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಅಪಿ ಚ ‘ಸುಪಾಂ ಸುಲುಕ್’(ಪಾ.ಸೂ.೭.೧.೩೯) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ವಿಭಕ್ತೇರ್ಲುಕಿ ಪುಂಲ್ಲಿಂಗೇಽಪ್ಯೇತದಿತ್ಯೇವ ರೂಪಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನೇ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ವಿವೃತತ್ವಾತ್ ತಾವತಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ತದನಂತರಸ್ಯ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭಸ್ಯಾನ್ಯಪರತ್ವಶಂಕಾನವಕಾಶಾತ್ತದ್ಗತಶ್ರುತಿಲಿಂಗೈರಪಿ ಪ್ರಾಗುದಾಹೃತೈಸ್ತಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತಸನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಿವದುಪಾಸ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ತೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನಾಮುಪಾಸ್ಯಗುಣಾನಾಮನ್ವಯೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಕಿಂ ಕುರ್ಮಃ ? ‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಂತೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಶ್ರುತಾನಾಮಿದಮೇತಚ್ಛಬ್ದಾನಾಂ ದಹರಾಕಾಶಪರತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಂ ತದನನ್ವಯಃ ಪರಿಹರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಯಾವಾನಯಮ್ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶೋಽಸ್ತಿ, ತಾವಾತ್ ಸರ್ವೋಽಪ್ಯಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ವರ್ತತ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥತಯಾ ಪೃಷ್ಟದಹರಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತ್ಯುಪಾಸ್ಯವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಪರಮಸ್ತು । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತತ್ವಾಶ್ರಯಣೇನ ಪೃಷ್ಟಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾರ್ಥನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಂತತ್ವಾಶ್ರಯಣೇನ ತದನಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾನೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯೈವ ದಹರಾಕಾಶಾಂತರುಪಾಸ್ಯತಯಾ ವಿಹಿತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಾಕಾಶಸ್ಯಾಗ್ರ್ತನೈರಿದಮೇತಚ್ಚಬ್ದೈಃ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ ; ಆಕಾಶಸ್ಯ ದಹರಪುಂಡರೀಕೇ ತದವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸ್ವೋಪರಿವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನಾಪ್ಯವಸ್ಥಾನಾಯೋಗಾತ್ , ‘ತಾವನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಕಾಶಶಬ್ದವಿಶೇಷಣತಯಾ ತದನುರೋಧೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಥಮಾಂತತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಚ್ಚ । ನ ಹ್ಯೇಷ ಇತಿಶಬ್ದಃ ಪ್ರಥಮಾ(ಂತಾ)ಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ ; ತತ್ರಾಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ತತ್ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ।
ಏತೇನ – ಯತ್ ಕೇಚನ ದಹರಾಕಾಶೋ ಭೂತಾಕಾಶಃ ತದಂತರ್ವರ್ತ್ಯುಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ‘ಯಾವಾನ್ಬಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭಂ ಯೋಜಯಂತಿ – ತದಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ತೇ ಖಲ್ವೇವಮಾಹುಃ – ಶರೀರಪುಂಡರೀಕಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಪುರತ್ವವೇಶ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ಸರೀರಾಂತರ್ವರ್ತಿನಿ ಪುಂಡರೀಕೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ವಿಧಿತ್ಸಿತೇತ್ಯವದ್ಗಮಾತ್ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯೇತಾವತೈವ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥದಹರಾಕಾಶಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ । ಅತಃ ‘ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ಕಿಂಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರ ವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರಕಾರಮಾತ್ರವಿಷಯಃ । ತತ್ಪ್ರಕಾರನಿರೂಪಣಂ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಾವಾನಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನ್ ಸರ್ವೋಽಪ್ಯನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತರ್ಹೃದಯೇ ವರ್ತತೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಂಚಾಸ್ಮಿನ್ ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯಾಕಾಶಾದಿಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಮನ್ವೇಷ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾರ ಇತಿ ತೇನೋಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಯದಿ ತ್ವನ್ಯಪುರವೇಶ್ಮನೋರನ್ಯಾವಸ್ಥಾನಸಂಭವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರತ್ವಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿತ್ಸಾ ನಾವಗಮ್ಯತೇ , ತದಾ ‘ಕಿಂತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ದಹರಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತ್ಯುಪಾಸ್ಯಸ್ವರೂಪಪ್ರಶ್ನಃ । ತಸ್ಯೋತ್ತರಂ ‘ಅಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಸಃ’ ಇತಿ ; ಅಂತರ್ಹೃದಯಶಬ್ದೋಕ್ತೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಆಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವರ್ತತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ‘ತಸ್ಯೈತದೇವ ನಿರುಕ್ತಂ ಹೃದ್ಯಯಮಿತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣೇ ಹೃದಯನಿಮಿತ್ತಕತ್ವೇನ ನಿರುಕ್ತಸ್ಯ ಹೃದಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೃದಯವರ್ತಿನಿ ದಹರಾಕಾಶೇ ವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ , ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ‘ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷು’ ಇತಿ ತು ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ । ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮನೋ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ಅಗ್ರೇತನವಾಕ್ಯೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಮಾಧಾನಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರಾದ್ಯಪಕ್ಷೇ ‘ಏಷ’ ಇತಿ ‘ಆಕಾಶ’ ಇತಿ ಚ ಪುನರುಕ್ತಮಿತಿ ಸ್ಪಶ್ತಮೇವ । ‘ಕಿಂತದತ್ರ ವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಣೋಃ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶವತಃ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ತಾದೃಶಮೇವೋತ್ತರಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇ ತತ್ರ ವರ್ತಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂಪ್ರಕಾರಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತರ್ಹೃದಯೇ ಆಕಾಶೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾದಿ ತದುತ್ತರಮಿತಿ ಕ್ಲಿಷ್ಟಕಲ್ಪನಮಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಕಿಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಕಾಶೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯೇತಾವತ್ಯುತ್ತರೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ‘ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ’ ಇತಿ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಂ ಕ್ಲಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಹೃದಯಸಬ್ದೋ ಹೃದಿ ವರ್ತಮಾನೇ ಸರ್ವತ್ರ ನಿರುಕ್ತಹ್ ; ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ । ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಹೃದಿ ತಸ್ಯೈತದೇವ ನಿರುಕ್ತಂ ಹೃದ್ಯಯಮಿತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ವಾಕ್ಯಭೇದದೋಷಶ್ಚಾತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಿತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ತದನಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ ; ತಸ್ಯೈವಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾ ಹಿ ‘ತಂಚೇತ್ ಬ್ರೂಯುಃ’ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾವತಾರೋ , ನ ತು ಪ್ರಶ್ನಾವತಾರಃ । ಪ್ರಶ್ನೇ ‘ಕಿಂತದತ್ರ ವರ್ತತೇ’ ಇತ್ಯೇತಾವತ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ‘ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುವಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಆಕ್ಷೇಪ ಏವ ದೇಹಾಂತರ್ಗತಂ ಪುಂಡರೀಕಮೇವ ತಾವದತ್ಯಲ್ಪಂ , ತತೋಽತ್ಯಂತಮಲ್ಪೀಯಾನ್ ತದಂತರ್ಗತಾಕಾಶಃ ಪುಂಡರೀಕಸ್ಯ ದಹರತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ತದಂತರ್ಗತಾಕಾಶಸ್ಯ ದಹರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸೂಚೀರಂಧ್ರವದತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಸುಷಿರರೂಪತ್ವದ್ಯೋತನಾಯ ಹಿ ಪುನಸ್ತಸ್ಯ ದಹರತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ತವ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ತದಂತರ್ವರ್ತ್ಯಸಂಭವಸ್ಫೋರಣಾರ್ಥತಯಾ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ ।
ಏವಮಾಕ್ಷೇಪೇ ತದಂತರ್ವರ್ತಿಸಂಭಾವನಾಯ ಪ್ರಥಮಂ ತದುಪಯೋಗಿವೈಪುಲ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಮೇವಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮ್ । ನ ಚ ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೌಣೇನಾಕಾಶಶಬ್ದೇನೈವ ತಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮವಗತಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣಾಕಾಸಶಬ್ದೋದಿತಂ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರೋತೃಭಿರವಗತಮ್ ; ಆಕಾಸಶಬ್ದರೂಢ್ಯಾ ಝಟಿತಿ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರತೀತೇಃ । ಕಿಂತು ಯಥಾ ಉಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಂ
‘ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’(ಛಾ.೪.೧೦.೫) ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟೇ ವೈಷಯಿಕಸುಖಂ ಪಂಚಮಭೂತಂಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತನ್ನ ವಿಜಾನಾಮೀತ್ಯುಪಕೋಸಲಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಂ
‘ಯದ್ವಾವ ಕಮ್’(ಛಾ.೪.೧೦.೫) ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇನ ಕ ಖ ಶಬ್ದೋದಿತಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸುಖಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತೇನಾವಗತಮೇವಮಿಹಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾಪ್ಯನಂತರಂ ‘ಏತತ್ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತೈರವಗಂಸ್ಯತೇ । ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಥಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನರೂಪಾಯಾಃ ಆಚಾರ್ಯೋಕ್ತೇರಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಾನಸಪದಾರ್ಥಸಮಾಧಾನಾನುಕೂಲಂ ಮಾನಸಂ ಬಾಹ್ಯಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯೇತತ್ಪರತ್ವೇನಾಪ್ಯುಪಪನ್ನತಯಾ ತತೋಪಿ ತಥಾವಗತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ದಹರಾಕಾಶೇ ಸಮಾಧಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಮಾನಸತ್ವಸ್ಯ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಭಾಷ್ಯೇ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ ।
ಅಥವಾ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಷ್ಯರೀತ್ಯಾ ತತೋಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗತಿಸ್ತು । ತಸ್ಯೈವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ – ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಹ್ ಪದಾರ್ಥಾ ನ ಕೇವಲಮ್ ಮಾನಸಾಃ , ಕಿಂತು ಬಾಹ್ಯಾ ಅಪಿ ಸಂತಿ । ಉಪಾಸಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಶರೀರತ್ವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯೇ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಸ್ತ ಏವ ಸ್ವಾಪ್ನವನ್ಮಾನಸಾಃ । ಸಶರೀರತ್ವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಸ್ತು ಜಾಗ್ರದ್ಭೋಗಪ್ರದಪದಾರ್ಥವತ್ ಬಾಹ್ಯಾ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ
‘ಅಭಾವಂ ಬಾದರಿಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೪.೧೦) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ
‘ತನ್ವಭಾವೇ ಸಂಧ್ಯವದುಪಪತ್ತೇಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೪.೧೩) ‘ಭಾವೇ ಜಾಗ್ರದ್ವತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೪.೧೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮಸಂಕೋಚೇನೋಪಾಸಕಪ್ರೇಪ್ಸಿತಸರ್ವವಿಧಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಮಾನಸಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂಚ ಬಾಹ್ಯಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಮಾನಸವೈಪುಲ್ಯವತ್ಯಪಿ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಸಮಾಧಾನಾಸಂಭವಾತ್ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈವ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾವಿರೋಧಿ ಸ್ವಾಪ್ನವನ್ಮಾನಸಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ತಸ್ಯ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಸ್ತಿ , ತಥಾ ಚ ಹೃದಯಾವಚ್ಛೇದೇನ ತದಂತರ್ವರ್ತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತದಂತರ್ವರ್ತಿಸಂಭವೇನ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತರಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಮ್ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂಚ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯುಪಮಾನನಿರ್ದೇಶಪೂರ್ವಕಮೇತದನನ್ವಯವಿಧಯೋಪಮಾವಿಧಯಾ ವಾ ಭೂತಾಕಾಶೇ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಸಂಗಚ್ಛತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಮಾವಿಧಯಾ ; ಯಥಾಽಯಂ ಭೂತಾಕಾಶೋ ವ್ಯಾಪಕಸ್ತಥಾ ಯಸ್ಯಾಂತರ್ವರ್ತ್ಯನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮುಕ್ತಂ , ಏಷ ಹೃದಯಾಕಾಶೋ ವ್ಯಾಪಕ ಏವ , ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಂ ತು ಹೃದಯಾವಚ್ಛೇದಕೃತಮುಕ್ತಮ್ , ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ । ನ ಚ – ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ , ಉದ್ದೇಶ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕವಿಧೇಯಯೋರೈಯಾಪತ್ತೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧದಶಾಯಾಮಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೌಣ ಇತ್ಯನವಗತತ್ವಾತ್ತದನಂತರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಿತಭೂತಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಲಿಂಗೇನ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಅನುಪಪನ್ನೇನ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಗೌಣತಯಾ ಅವಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಏವಂಚ ಯಥಾ ‘ದಹೇದಯಂ ಗ್ರಾಮಮಶೇಷಮೇವ ಕ್ಷಣಾತ್ ಪ್ರಭೂತೋಗ್ನಿರಿವಾಣುರಗ್ನಿಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವರ್ತಕವಿಶೇಷಣೋಪಾದನೇನಾನನ್ವಯಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾಸ್ಯಾಗ್ನೇರಶೇಷಗ್ರಾಮದಗ್ಧೃತ್ವಾಯೋಗೇನಾಭಿನ್ನೋಪಮಾಯಾಶ್ಚಾಸಂಭವಾದೇತದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಗ್ನಿಸಾದೃಶ್ಯಲಿಂಗೇನ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕ್ಷುದ್ರಪುರುಷಃ ಕಶ್ಚಿದಿಹಾಣುರಗ್ನಿರಿತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ತತ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣವೃತ್ತೌ ವಸ್ತುತಃ ಕ್ಷುದ್ರಪುರುಷಗತಗ್ರಾಮಾನಿಷ್ಟಕಾರಿತ್ವಾಭೇದೇನಾಧ್ಯವಸಿತಸ್ಯ ದಗ್ಧೃತ್ವಸ್ಯ ನಿಮಿತತ್ವೇಽಪಿ ನೋದ್ದೇಶ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕವಿಧೇಯೈಕ್ಯೇನಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ , ಏವಮಿಹಾಪಿ ನಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಿತಿ । ಏವಂಚಾಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಭೂತಾಕಾಶೋಪಮೇಯತ್ವಲಿಂಗೇನ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರೋತೄಣಾಮವಗತಿಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಗೌಣಾಕಾಶಪದವಿಷಯತ್ವಲಿಂಗೇನ ಭೂತಾಕಾಶತುಲ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ತದ್ವದೇವ ಸೋಽಪಿ ಕೇವಲಮವಕಾಶಾತ್ಮನಾಽವತಿಷ್ಠೇತ ನ ಸ್ವಯಂ ಧಾರಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ವರ್ಣನೀಯಃ । ನನ್ವೇವಂ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ತವ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತೇ ? ಕಾಽತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ಉಪಪದ್ಯತ ಏವ ಹಿ ದಹರಾಕಾಶರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಾಹಿತತ್ವೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತ್ರಾದ್ಯಂತಮುಪಾಸಕಪ್ರೇಪ್ಸಿತಭೋಗಸ್ಥಾನಭೋಗೋಪಕರಣಭೋಗ್ಯಜಾತರೂಪಂ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೇನೋಪಾಸನೀಯಮಿತಿ ।
ಅಥ ಕಿಂ ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿಃ ? ಅಸ್ತ್ಯೇವಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಪೃಷ್ಠಗತಸರ್ವತಾವಿಧ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತ ಇವ ಪೃಷ್ಠವಿಧಿಃ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಪಾಸೀನಸ್ತದಾಶ್ರಿತತ್ವೇನಾನ್ಯದುಪಾಸಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಾಹಿತಮೇವೋಪಾಸ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಪಾಸ್ಯಮೇವ ; ‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಗತಫಲವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ಅಪ್ಯನುವಾದದರ್ಶನೇನೋಪಕ್ರಮಗತಸ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಧೇಸ್ತತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವರ್ಣನೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ಉಕ್ತಂಚ ಭಾಷ್ಯೇ
‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾನ್’(ಛಾ.೮.೧.೬) ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೇನ ಚಶಬ್ದೇನ ಆತ್ಮಾನಂಚ ಕಾಮಾಧಾರಮಾಶ್ರಿತಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ವಿಜ್ಞೇಯಾನ್ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ದಹರ ಏವಾಕಾಶೋ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಸಹಾಂತಸ್ಸಮಾಹಿತೈಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭಿಸ್ಸತ್ಯೈಶ್ಚ ಕಾಮೈರ್ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ’ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಯಮಾಶಯಃ – ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ದಹರಾಕಾಶರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾಂತಸ್ಸಮಾಹಿತದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಮಾತ್ರೋಪಾಸನಾವಿಧಾಯಕತ್ವೇ ಉದಾಹೃತವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಕಥಮುಪಪಾದನೀಯಃ ? ನ ಹ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಂ ಗುಣ್ಯುಪಾಸನಂ ಫಲಸಂಬಂಧವಿಧಾನಾಯಾನುವದಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಗುಣೋಪಾಸನಂ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಗುಣ್ಯಂಶೇ ಫಲಸಂಬಂಧವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸನಾವಿಧಿಃ ಗುಣಾಂಶೇ ಫಲಸಂಬಂಧಮಾತ್ರವಿಧಿರಿತಿ ಕಲ್ಪನೇ ವೈರೂಪ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯೋಪಕ್ರಮಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವೇಪ್ಯತ್ರಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಃ ಉಪಸಂಹಾರಸ್ತತಃ ಪ್ರಬಲಃ ; ದಹರಾಕಾಶಾನ್ವಯ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದ್ಯನೇಕೋಪಾಸ್ಯಗುಣಭರಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತಸ್ತದನುಸಾರೇಣ ‘ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ಸ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹರಣೀಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ ದಹರಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತಿ ಸ ಚ ದಹರಾಕಾಶಶ್ಚಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಚ ನಪುಂಸಕಶೇಷೈಕವದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಮುಪಾಸನಾವಿಧಾಯಕಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಕೇಚಿತ್ – ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತರಿತ್ಯತ್ರ ಯ ಇತ್ಯಾಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಯೋ ದಹರಾಕಾಶೋ ಯಚ್ಚ ತದಂತರ್ವರ್ತಿ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ತತ್ಪದಂ ನಪುಂಸಕಶೇಷೈಕವದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಮುಭಯಪರಂ ವರ್ಣಯಂತಿ । ಆಚಾರ್ಯವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರಾಸ್ತು ಉದಾಹೃತಭಾಷ್ಯಭಾವವರ್ನನಸಮಯೇ ಪ್ರಕಾರಾಣ್ತರಂ ಪ್ರತ್ಯಪಾದಯನ್ – ‘ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತರಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽನಂತರಮಪ್ಯಾಕಾಶಮತಿಲಂಘ್ಯ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಂ ಪರಾಮೃಶತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕೇ ಯದಂತರಾಕಾಶಂ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ’ ಇತಿ ।
ನನ್ವಿದಮನುಪಪನ್ನಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯವಹಿತೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಸ್ಥಿತೇ ವ್ಯವಹಿತಪುಂಡರೀಕಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥತಾಯಾಃ ದಹರೋಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತತಯಾ ಪುನಸ್ತತ್ಕೀರ್ತನವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ತಂಚೇತ್ ಬ್ರೂಯುರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ದಹರೋಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತಿ ಸ್ವಯಮಪ್ಯನೂದ್ಯ ಪುನಃ ಕಿಂತದತ್ರ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾನವಕಾಶಾಚ್ಚ । ಯತ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಕಿಂತದತ್ರೇತಿ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಾಕ್ ಪುಲ್ಲಿಂಗನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಅನನ್ವಯಾಚ್ಚ ಇತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಮವ್ಯವಹಿತಪರತ್ವಸಂಭವೇ ವ್ಯವಹಿತಪರತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತದಸಂಭವೇ ತು ಕಲ್ಪನೀಯಮೇವ । ಅತ ಏವ ಸಾಕಮೇಧೀಯೇ ‘ಏತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮನ ಏಕಕಪಾಲೋ ಯದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತರಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಮೇತತ್ಪದಂ ಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ವಾರುಣಪ್ರಘಾಸಿಕೈಕಕಪಾಲಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಸಂಭವಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶಕಮ್ , ನ ತು ವ್ಯವಹಿತಸ್ಯ ವೈಶ್ವದೈವಿಕೈಕಪಾಲಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೇತಿ ಸಪ್ತಮೇ ವರ್ಣಿತಮ್ । ‘ತಸ್ಯ ದ್ವಾದಶತಂ ದಕ್ಷಿಣಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಸ್ಯೇತಿ ಪದಮವ್ಯವಹಿತೇಷು ಮಾಷೇಷು ವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದ್ವ್ಯವಹಿತಗೋದ್ರವ್ಯೇ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತಂ ದಸಮೇ । ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತರಿತ್ಯತ್ರ ಯತ್ಪದಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಕಲವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟದಹರಾಕಾಶಪರಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ದಹರಾಕಾಶವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕ್ವಚಿತ್ ‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾನ್’ ಇತಿ ಫಲವಾಕ್ಯೇ ಸತ್ಯಕಾಮಶಬ್ದೋದಿತಾನಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಗ್ರಹಣಾದನ್ಯತ್ರ
‘ತದ್ಯ ಏವೈತಾವರಂಚ ಣ್ಯಂಚಾರ್ಣವೌ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾನುವಿಂದಂತಿ ತೇಷಾಮೇವೈಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’(ಛಾ.೮.೫.೪) ಇತಿ ಫಲವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಯೋರರಣ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯತೋರರ್ಣವಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಯಗ್ರಹಣಾತ್ತೇಷಾಂ ವಿಶಿಷ್ಯಗ್ರಹಣಸ್ಯೇತರಪರಿಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತರಾಣಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೀನಿ ಚ ಕೇವಲಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ವರ್ಣಿತಾನಿ , ನ ತೂಪಾಸ್ಯಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟಾನೀತಿ ಸಂಕಯಾ ತೇಷಾಮುಪಾಸನಾ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಅತಸ್ತಾವದ್ವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾಸನಾನುಪ್ರವೇಶಸಿದ್ಧಯೇ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತಿ ಪುನಃ ಕೀರ್ತನಮಿತಿ ನ ತದ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಕಿಂತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶೇ ಕಿಂ ವಿಶೇಷ(ಣ)ಜಾತಂ ವರ್ತತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ನಪುಂಸಕಾನುಪಪತ್ತಿಸಂಕಾ ತು ಪ್ರಾಗೇವ ದತ್ತೋತ್ತರಾ । ತಸ್ಮಾದಯಮಪಿ ಪ್ರಕಾರೋ ಯುಕ್ತ ಏವ । ಏವಂಚ ಯದ್ಯಪಿ ದಹರಾಕಾಶ ಉಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವರ್ಣಿತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕಾರತ್ರಯೇಽಪಿ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಧ್ಯಾಹಾರಾದಿರೂಪಃ ಕಿಯಾನ್ ಕ್ಲೇಶೋಽಸ್ತಿ , ತಥಾಪಿ ತದಂತರ್ವರ್ತ್ಯುಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕೈಶ್ಚಿತ್ಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ಪ್ರಕಾರದ್ವಯೇ ಶಿಷ್ಯವಚನೇ ಪ್ರಶ್ನತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದನುವಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾದಯೋ ದೋಷಾಃ , ಆಚಾರ್ಯವಚನೇ ‘ಏಷ ಆಕಾಶಃ’ ಇತಿ ಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾದಯೋ ದೋಷಾಃ । ಏವಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇಪ್ಯಚಿಕಿತ್ಸ್ಯಾ ಬಹವೋ ದೋಷಾಃ ಪ್ರಾದುಷ್ಷ್ಯುರಿತಿ ವಿಶೇಷೋ ವಿದ್ವದ್ಭಿರನುಸಂಧೇಯಃ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು – ದಹರಾಕಾಶಃ ಉಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ನಾಧ್ಯಾಹಾರವ್ಯವಹಿತಯೋಜನಾದಿಕ್ಲೇಶೋಽಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ । ನ ಹೀದಮುಪಾಸನಾವಿಧಿವಾಕ್ಯಮ್ , ಕಿಂತೂಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯತ್ ಗುನಜಾತಮುಪಾಸನೀಯಮಸ್ತಿ ತದ್ವಿಚಾರರೂಪೇ ತದನ್ವೇಷಣೇ ಉಪಾಸನಾವಿಧ್ಯರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತೇ ವಿಧಿಸರೂಪಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ‘ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಪ್ಯುಪಾಸನಾಫಲರೂಪೇ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವಿಧಿಸರೂಪಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಛಾಂದೋಗ್ಯಭಾಷ್ಯಮ್ – ‘ತಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶಾಖ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯದಂತರ್ಮಧ್ಯೇ ತದ್ವಾವ ತದೇವ ವಿಶೇಷೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಮೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಗುರ್ವಾಶ್ರಯಣಾದ್ಯುಪಾಯೈರನ್ವಿಷ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ’ ಇತಿ । ‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಫಲವಾಕ್ಯಮೇವ ಗುಣಗುಣಿವಿಶೇಷಯೋರುಪಾಸನಾಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಾಯಕಮ್ । ಇದಂತು ವಿಧಿಸರೂಪಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರ್ವರ್ತ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿತ್ಸಾವಗಮಕಂ ತದರ್ಥವಾದರೂಪಮ್ । ನ ಚ ವಿಧಿನಾ ಯಾವದನ್ವಿತಂ ತತ್ಸರ್ವಮರ್ಥವಾದೇಪಿ ಯೋಜನೀಯಮಿತಿ ನಿಯಮಃ । ದ್ರವ್ಯದೇವತಾವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಕೇವಲದ್ರವ್ಯವಿಷಯಾಣಾಂ ‘ಸ ಆತ್ಮನೋ ವಪಾಮುದಕ್ಖಿದತ್ತಾಮಗ್ನೌ ಪ್ರಾಗೃಹ್ಣಾತತ್ತತೋಽಜಸ್ತೂಪರಸ್ಸಮಭವತ್’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ , ಕೇವಲದೇವತಾವಿಷಯಾಣಾಂ ‘ಅಗ್ನಿಂ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಶರೀರಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸೋಮಂ ರಸಃ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂಚ ತತ್ತದ್ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಿಕರ್ಮವಿಧಿತ್ಸಾವಗತ್ಮಕಾನಾಂಬಹುಲಮುಪಲಂಭಾತ್ । ನ ಚ ಗುನಪ್ರಧಾನತಯಾ ವಿಧ್ಯನ್ವಿತಯೋಃ ಪ್ರಧಾನವಿಷಯ ಏವಾರ್ಥವಾದ ಇತಿ ನಿಯಮಃ । ದ್ರವ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಾದಿನಾಂ ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ದೇವತಾವಿಷಯಾರ್ಥಾವಾದೇ, ದೇವತಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯವದಿನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯವಿಷಯಾರ್ಥವಾದೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಇಹ ಗುಣಿನೋ ಗುಣಾನಾಂಚ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾಸನಾಽವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಷ್ಯೇ , ತತ್ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಂ ತಸ್ಯ ವಿಧಿಸರೂಪಾರ್ಥವಾದತ್ವೇಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋಪಾಸನಾವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಂ ವಾಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಾಯಕತಯಾ, ತತ್ಸಾಧಾರಣವಿಚಾರವಿಧಿಸರೂಪಾರ್ಥವಾದತಯಾ ವಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಸಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರೌಢಿಮವಲಂಬ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತತದ್ಯೋಜನಾಪ್ರಕಾರ ಏವಾಧ್ಯಾಹಾರವ್ಯವಹಿತಯೋಜನಾದಿರೂಪಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೃಭಿರಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾಸನಾಽವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಷ್ಯೇ , ತತ್ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಂ ತಸ್ಯ ವಿಧಿಸರೂಪಾರ್ಥವಾದತ್ವೇಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋಪಾಸನಾವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಂ ವಾಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಾಯಕತಯಾ , ತತ್ಸಾಧಾರಣವಿಚಾರವಿಧಿಸರೂಪಾರ್ಥವಾದತಯಾ ವಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರೌಢಿಮವಲಂಬ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತತದ್ಯೋಜನಾಪ್ರಕಾರ ಏವಾಧ್ಯಾಹಾರವ್ಯವಹಿತಯೋಜನಾದಿರೂಪಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೃಭಿರಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಶಗತಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಂ ದಹರಾಕಾಶೇಽನ್ವಯೋ ನ ತದಂತರ್ವರ್ತಿನೀತಿ ದಹರಾಕಾಶ ಏವೋಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಯತ್ತು – ತಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಸತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ರ ಯೌಗಿಕತಯಾ ಸ್ತಾವಕತಯಾ ವೋಪಪದ್ಯತೇ ।ಆಕಾಶಸಾದೃಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಶ್ಚ ತೇನ ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಪಪದ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ಆಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಂ ತಾವದ್ವೈಪುಲ್ಯಪರ್ಯವಸಾಯ್ಯೇವ ಪ್ರಥಮಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಭವೇತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯವಸಾನಂ ತು ಭೂತಾಕಾಶವಿಷಯತಾಯಾಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ ಪ್ರಾಕ್ । ‘ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತ್ಯೇತಚ್ಚ ವಸ್ತುತೋ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಪರತ್ವ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಭವೇದಿತ್ಯಪಿ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಂ ದ್ವೇಧಾ ಸಂಭವತಿ – ‘ದಹ್ರಂ ವಿಪಾಪ್ಮಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಾಚೇತನಾಸಾಧಾರಣಾನ್ಯದೀಯಪಾಪ್ಮಸ್ಪರ್ಶವಿರೋಧಿತ್ವರೂಪಂ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಾಂತರ್ವರ್ತಿನಃ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಉದಿತಿನಾಮ್ನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತಯಾ
‘ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಉದಿತಃ’(ಛಾ.೧.೬.೭) ಇತಿ ಶ್ರುತಸರ್ವಪಾಪ್ಮರಾಹಿತ್ಯರೂಪಂ ವಾ । ಅತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ;
‘ನೈನಂ ಸೇತುಮಹೋರಾತ್ರೇ ತರತೋ ನ ಜರಾ ನ ಮೃತ್ಯುರ್ನ ಶೋಕೋ ನ ಸುಕೃತಂ ನ ದುಷ್ಕೃತಂ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನೋಽತೋ ನಿವರ್ತಂತೇಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ’(ಛಾ.೮.೪.೧) ಇತ್ಯತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧಪಾಪ್ಮಹೇತುಸಂಭವೇಽಪಿ ಪಾಪ್ಮನಸ್ತಮಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಂತೇ , ಯತೋಽಯಂ ಪಾಪ್ಮರಹಿತತ್ವಭಾವಃ । ನ ಹಿ ರೂಪರಹಿತತ್ವಭಾವೇ ವಾಯಾವಗ್ನಿಸಂಯೋಗಸಹಸ್ರಾಪಿ ಘಟಾದಾವಿವ ರಕ್ತಿಮಾದಿಕಮಾಧಾತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತ್ಯಯಮರ್ಥ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಅನ್ಯದೀಯಪಾಪ್ಮಸ್ಪರ್ಶವಿರೋಧಿತ್ವಾದೇನಂ ಪಾಪ್ಮನೋ ನ ಸ್ಪೃಶಂತಿ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥ ಉಚ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಿಶೇಷತೋ ವಾ ತಥಾ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯದೀಯರೋಗನಿವರ್ತಕಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಯಮುತ್ಕಟಪಾಪಾದೀನಾಮನಿವರ್ತ್ಯರೋಗವತಾಂ ಭಿಷಜಾಂ , ಯಷ್ಟೃದಾತೃಗತಪಾಪ್ಮಸ್ಪರ್ಶವಿರೋಧಿನಾಂ ಸ್ವಯಂ ಪಾಪಮಾರ್ಜಯತಾಂ ಯಾಜಕಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತೄಣಾಂಚ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಮಪಿ ಫಲತಸ್ಸಂಭೂತತದ್ಧೇತುಕಾಯಾ ವರ್ಣ್ಯಮಾನೇನ ಪಾಪಾಸ್ಪೃಶ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧರೂಪಂ ನ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧತೈವಾಸ್ತು ; ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿಜರತ್ವಾದೀನಾಂ ತಥಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತಃ ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯಾಣಾಂ ಪಾಪ್ಮಹೇತುಕಜರಾದೀನಾಮಭಾವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸುಕೃತಹೇತುಕ ಆನಂದಸ್ತಥಾ ದುಷ್ಕೃತಹೇತುಕಂ ಜರಾದಿಕಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯೇವಂ ಜರಾದಿಪ್ರಸಕ್ತೌ ತದಭಾವಬೋಧನಾತ್ ।
ಹಾರ್ದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಹರಹರ್ಗತಿಸತ್ತ್ವೇ ಯದ್ಯಪಿ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಆಕಾಶೇಪಿ ಸಾ ನಿವಾರಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಾ, ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ
‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ’(ಛಾ.೬.೮.೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಯುಕ್ತಿಕಲ್ಪನೀಯಾಯಾಶ್ಶೀಘ್ರಂ ಬುದ್ಧಿಮಾರೋಹತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಗತೈವಾತ್ರ ಗ್ರಹೀತುಂ ಯುಕ್ತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಪ್ರಕರಣೇ ಕ್ವಚಿತ್ ಸತ್ಯಲೋಕಪರೋ ದೃಷ್ಟಃ ‘ಅರಶ್ಚ ಹ ವೈ ಣ್ಯಶ್ಚಾರ್ಣವೌ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ’ ಇತಿ । ಕ್ವಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರೋ ದೃಷ್ಟಃ ‘ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಗತಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಹರಹರ್ಗತಿಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ಸತ್ಯಲೋಕಪರತ್ವಾಸಂಭವೇ ಪರಿಶೇಷಾತ್ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸಮಾಸಲಾಭಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮೇವ ಭವತಿ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಭೂತಾಕಾಶಪರತ್ವಮ್ । ವಿಧಾರಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ಯದ್ಯಪಿ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪಿ ಶ್ರುತಮಸ್ತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ, ತಥಾಪ್ಯತ್ರ ವಿಹಾರಕತ್ವಂ ಸಕಲಮರ್ಯಾದಾವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಸಹಿತಂ ಶ್ರುತಮ್ । ಅಯಂಚ ಪಾರಮೈಶ್ವರ್ಯರೂಪೋ ಮಹಿಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಪಲಬ್ಧಃ
‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’(ಬೃ.೪.೪.೨೨) ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯೈಷ ಮಹಿಮಾ ಭುವಿ’(ಮು.೨.೨.೭) ಇತ್ಯಾದಿಷು । ತಸ್ಮಾದೇತೈರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತೈಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೈರ್ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಉಪಕ್ರಮಗತಾ ಯಾ ಅಭ್ಯಸ್ತಾಯಾ ಅಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಬಹುಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಂ ಬಲವತ್ತ್ವಾದತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾಕಾಶೋಪಮೇಯತ್ವಲಿಂಗಾದೀನಾಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಅಥೋಕ್ತಸ್ಸರ್ವೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಸೂತ್ರಾರೂಢಃ ಕ್ರಿಯತೇ – ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮ , ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಶ್ರುತಿಲಿಂಗೇಭ್ಯಃ । ತೇಷಾಮುಪಸಂಹಾರಗತತ್ವೇಽಪಿ ‘ಭೂಯಸಾಂ ಸ್ಯಾತ್ಸಧರ್ಮತ್ವಮ್’(ಜೈ.ಸೂ.೧೨.೨.೨೨) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಭೂಯಸ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಸೂಚಯಿತುಂ ಬಹುವಚನಮ್ । ನನು ದಹರಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತಿದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಮುಕ್ತಲಿಂಗಾನ್ವಯಿ, ನ ತು ದಹರಾಕಾಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಪಿ ಸೂತ್ರಮೇವೋತ್ತರಮ್ – ದಹರಾಕಾಶೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನ್ವಯೀ ; ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪೋತ್ತರವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮಾಕ್ಷೇಪಂ ಪ್ರತಿ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಸಮಾಹಿತಮ್’ ಇತ್ಯಂತಮೇವೋತ್ತರಮ್ ; ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಂ ಪ್ರತಿ ಚ ‘ನಾಸ್ಯ ಜರಯೈತತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಸಮಾಹಿತಾ’ ಇತ್ಯಂತಮೇಕಮೇವ ಉತ್ತರಮ್ ; ತಥಾಽಪಿ ತದಂತರ್ಗತಾವಾಂತರವಾಕ್ಯಬಾಹುಲ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಬಹುವಚನಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಾಭಿಪ್ರಾಯವಿಷಯಯಾವದವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರ್ಯಾಲೋಚನೇ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪೋತ್ತರಗತಕಾಮಸಮಾಧಾನಾಧಾರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕವಾಕ್ಯದ್ವಯಾರ್ಥಪರ್ಯಾಲೋಚನೇ ಚ ಸತ್ಯೇವ ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪತದುತ್ತರಗತೈತದಿದಂಪದಾನಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾಧಾರದಹರಾಕಾಶಪರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಗ್ರೇ ತಮೇವಾನುಕೃಷ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಂ ತದನ್ವಯೋ ಲಭ್ಯತೇ ।
ನನೂದಾಹೃತೋತ್ತರಪರ್ಯಾಲೋಚನೇನಾಕ್ಷೇಪತದುತ್ತರಗತಾನ್ಯೇತದಿದಂಪದಾನಿ ನ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರಾಣಿ , ಕಿಂತು ತದಾಧಾರಪರಾಣೀತ್ಯೇತಾವಲ್ಲಭ್ಯತೇ । ತದಾಧಾರಸ್ತು ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಭವತಿ , ಅಪಿ ತು ತದಂತರ್ವರ್ತ್ಯನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾ ಚ ತದೇವಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಗತೈಸ್ತೈಃ ಪದೈಃ ಪರಾಮರ್ಶನೀಯಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನ್ವಯಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಪಿ ಸೂತ್ರಮೇವೋತ್ತರಮ್ – ದಹರಾಕಾಶೋ ದ್ಯಾವಾಪೃಹಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನಾಧಾರಃ; ಪ್ರಥಮಾಕ್ಷೇಪೋತ್ತರೇಭ್ಯಃ । ಅತ್ರಾಪ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಬಹುವಚನಮ್ । ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯಾಕಾಶಪದಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಂತತ್ವಂ ದಹರಾಕಾಶಪರತ್ವಂಚಾವಗತ್ಯ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಶ್ರುತಸ್ಯಾನುಷಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತದಹರಾಕಾಶಪರಾಮರ್ಶಿನಃ ‘ಅಸ್ಮಿನ್’ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಂಚಾವಗತ್ಯ ಹಿ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾಧಾರತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂಚ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋಜನಯೋರ್ವಿಭಕ್ತಧನೇಷು ಭ್ರಾತೃಷು ವಿಭಕ್ತಪದವದುತ್ತರಾವಯವವಾಕ್ಯೇಷೂತ್ತರಪದಮುತ್ತರಪದಲೋಪೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯತ್ತು – ‘ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾನಿ । ‘ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತೀದಂ ವಾವ ತತ್’ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಸ್ತಾನ್ಯುಪಕ್ರಮಗತಾಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಭ್ಯಾಸಾನುಸಾರೇಣ ತಥೈವ ಯೋಜನೀಯಾನಿ ; ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಷು ಭೂಯಸ್ತ್ವನ್ಯಾಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಪಿ ಸೂತ್ರಮೇವೋತ್ತರಂ ತತ್ರ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಷ್ಯದರ್ಶಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಭೂತಾಕಾಶೋಪಮೇಯತ್ವಲಿಂಗಂ ದ್ವಿತೀಯಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನನಿರ್ವಾಹಾಯ ವೃತ್ತ್ಯಂತರಾಸಹಿಷ್ಣುರ್ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮಾಕಾಶಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಉತ್ತರಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ವೃತ್ತ್ಯಂತರಸಹಿಷ್ಣುತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾಯಾ ಆಕಾಶಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಬಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ಉದಃ ಉದಿತಿನಾಮ್ನಃ , ತರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಇತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇ ಉತ್ತರಮ್ । ತರತಿಧಾತುಃ ‘ನೈನಂ ಸೇತುಮಹೋರಾತ್ರೇ ತರತಃ’ ಇತಿ ‘ಏತಂ ಸೇತುಂ ತೀರ್ವಾ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೌ ದಹರಾಕಾಶಪ್ರಕರಣ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ಏವಂಚ ಶ್ರೇಷ್ಠವಾಚಕಯೋರುತ್ತರೋತ್ತರಶಬ್ದಯೋರುನ್ನಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತವಾಚಕಸ್ಯೋತ್ತರಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ‘ನಪುಂಸಕಮನಪುಂಸಕೇನ’(ಪಾ.ಸೂ.೧.೨.೬೯) ಇತ್ಯೇಕಶೇಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ॥೧.೩.೧೪॥
ಅಥ ಗತಿಶ್ರವಣಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಥಾ ಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಂಚ ॥೧೫॥
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಕ್ರೋಡೀಕೃತಹೇತೂನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಜಾನಾಮಹರಹರ್ದಹರಾಕಾಶಗತಿಂ ದಹರಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಂಚ ‘ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮ್’ ಇತ್ಯನೂದ್ಯ ‘ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ‘ತದುಭಯಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದೃಷ್ಟಮ್, ನ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಇತ್ಯತಸ್ತದುಭಯಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಗತಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ; ವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ನ ಭೂತಾಕಾಶಗತಮ್; ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವೇನ ವಿಲಂಬಿತೋಪಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಸತ್ಯಲೋಕೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಷು ಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಾದಿಷು ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇ ಚ ಶಬ್ದೇ ನರಪತಿರಾಜಕುಮಾರಾದಿಶಬ್ದ ಇವ ನ ನಿಷಾಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯಾವತಾರಃ ; ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯಾನವತಾರೇಪ್ಯಹರಹರ್ಗತಿಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸಮಾಸಪರಿಗ್ರಹೇ ಲಿಂಗಮಸ್ತೀತಿ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯನೇನೋಕ್ತಮ್ ।
ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ‘ತಥಾಹ್ಯಹರಹರ್ಜೀವಾನಾಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಗತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದರ್ಶನಪ್ರದರ್ಶಕಂ ವಾಕ್ಯಂ , ಯಚ್ಚ ‘ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋಽಪಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ದೃಷ್ಟಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ’ ಇತ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಪೂರಣೀಯಂ ‘ನನು ಕಮಲಾಸನಲೋಕಮಪಿ’ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ಸೌತ್ರಪದಾವತಾರಿಕಾತಃ ಪ್ರಾಚೀನಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ರೋಭಯತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಿ ನಿಷ್ಠಾಂತತಯಾ ಗತಿಶಬ್ದವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ನಿವೇಶನಂ ಫಲಿತಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಪರಮ್ ; ನ ಸೌತ್ರದೃಷ್ಟಪದಯೋಜನಾಪರಮಿತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ಅಸ್ತು ವಾ ಕರ್ಮಣಿ ನಿಷ್ಠಾಂತಃ, ತಥಾಪಿ ನ ವಿರೋಧಃ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಪುಂಲ್ಲಿಗದ್ವಿವಚನಾಂತನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಪಾಣಿನೀಯೇ ‘ದ್ವಿಗುರೇಕವಚನಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೨.೪.೧೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಪುಂಲ್ಲಿಂಗವಿಶೇಷಣೇ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗವತ್ , ‘ಕರ್ಮಣೋ ರೋಮಂಥತಪೋಭ್ಯಾಂ ವರ್ತಿಚರೋಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೩.೧.೧೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವಿಶೇಷ್ಯದ್ವಯಗತಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕೈಕತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ದ್ವಿವಚನಾಂತವೇಷಣೇ ಏಕವಚನವಚ್ಚಾತ್ರ ವಿಶೇಷಣೇ ನಪುಂಸಕಸ್ಯ ಏಕವಚನಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತೇಃ ।೧.೩.೧೫।
ನನು ವಿಧಾರಕತ್ವಂ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತೀತ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಧೃತೇಶ್ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇಃ ॥೧೬॥
ನನ್ವಸ್ತು ನಾಮೈವಮ್ ; ತಥಾಽಪಿ ನಾಯಂ ಮಹಿಮಾ ದಹರಾಕಾಶೇ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ‘ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿಃ’ ಇತ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ದಹರಾಕಾಶಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಪಿ ‘ಅಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇಃ’ ಇತ್ಯೇವೋತ್ತರಮ್ ; ಅಸ್ಯಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಮಿಂದಹರಾಕಾಶ ಏವೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿನೋ ಯತ್ಪದಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶೇ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ವಿದ್ಯಮಾನತಯಾ ಸೇತುತ್ವಾದಿವರ್ಣನಸ್ಯ ತದನ್ಯವಿಷಯತ್ವಯೋಗೇನಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ತದರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಙ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಗುಣಾಃ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯೋಪಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಫಲತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಏತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾನ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಾಂತರಪರಿಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಯಾ ಸರ್ವೇಷಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಏವಂ ‘ಅಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಖಂಡಸ್ಯ ಶಂಕಾಂತರೋತ್ತರತ್ವೇನ ದ್ವಿತೀಯಯೋಜನಾ ‘ಕಥಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ನಿರ್ದಿಶತಿ’ ಇತ್ಯಂತೇನ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಾವತಾರಿಕಾಭಾಷ್ಯೇಣ ಸೂಚಿತಾ । ತತ್ರ ‘ಅನತಿವೃತ್ತಪ್ರಕರಣಮ್’ ಇತ್ಯೇನನಾತ್ರಾಥಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಕೋ ನ ಭವತೀತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತತ್ರ ಹೇತೂ ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶಿತೌ । ‘ಆಕಾಶೌಪಮ್ಯಪೂರ್ವಕಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಂ ಚೋಪದಿಶ್ಯ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಗುಣಾನುವಾದರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾರ್ಥಸ್ಯಾಥಶಬ್ದಸ್ಯೋಕ್ತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಮಹಿಮ್ನಃ’ ಇತ್ಯೇತಾವದೇವೋಕ್ತರೂಪವಿಧಾರಕತ್ವೋಪಸ್ಥಾಪನೇ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ ;
‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯೈಷ ಮಹಿಮಾ ಭುವಿ’(ಮು.೨.೨.೭) ಇತ್ಯಾಥರ್ವಣೇ ಪಾರಮೇಶ್ವರಗುಣಕಲಾಪೇ ಕೇವಲಸ್ಯ ಮಹಿಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾತ್, ಅಥಾಪಿ ಹೇತುವಿಶೇಷಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ‘ಧೃತೇಃ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ಏವಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಕ್ರೋಡೀಕೃತಹೇತೂನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕೇಷಾಂಚಿದಹೇತುತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಶೇಷತ್ವಂ ‘ತ ಏವೋತ್ತರೇ ಹೇತವ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯಂತ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾವತಾರಿಕಾಭಾಷ್ಯೇಣ ದರ್ಶಿತಮ್ ॥೧.೩.೧೬॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿವದ್ಧೃದಯಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ
‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಹೃದಯೇ’(ಛಾ.೩.೧೫.೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು । ಕಿಂಚಾತ್ರಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಹೃದಯಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ ।
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಹೃದೀತಿ ತಸ್ಯೈತದೇವ ನಿರುಕ್ತಂ ಹೃದ್ಯಯಮಿತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮ್’(ಛಾ.೮.೩.೩) ಇತಿ ನಾಮನಿರ್ವವಚನರೂಪೇಣಾರ್ಥವಾದೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತಯಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ । ಏವಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವಸ್ಯ , ಹೃದಯಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿತೌಲ್ಯಾತ್ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತವಿಷಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ ಕ್ಲಿಷ್ಟಯೋಜನಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಚ ಸತಿ
‘ಸಂದಿಗ್ಧೇ ತು (ಷು)ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್’(ಜೈ.ಸೂ.೧.೪.೨೪) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದರ್ಥವಾದಾಗಮಿತತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ಅಥಾಪಿ ತದಂತರ್ವರ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ ಯದ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ
‘ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ’(ಛಾ.೧.೯.೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು । ಕಿಂಚ ಮಾಭೂದನ್ಯತ್ರ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ , ಇಹೈವಾಕಾಶಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ತದಂತರ್ವರ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶಾತಿಶಯಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಸೂತ್ರೇ ‘ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯೇಕೋಽರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಚಕಾರೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯೋಽರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಚಕಾರಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶಾತಿಶಯಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ॥೧.೩.೧೭॥
ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಸ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾಸಂಭವಾತ್ ॥೧೮॥
ಯದ್ಯಪಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವೋ ಜೀವೇ ಸ್ಪಷ್ಟ ಏವ ; ತಥಾಪಿ ತತ್ಸಂಭವಶಂಕಾಂ ಕಾಂಚಿನ್ನಿರಾಕರ್ತುಮುಪೋದ್ಘಾತರೂಪಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ॥೧.೩.೧೮॥
ತಾಮೇವ ಶಂಕಾಮುದ್ಘಾಟ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ॥೧೯॥
ನನು ತಥಾಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶೇ ವರ್ಣಿತಮತಿರೋಹಿತಸ್ವಭಾವಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ಜೀವಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ ; ಕ ಏವಮುಪದಿದೇಶ ? ತಿರೋಹಿಅಮೇವ ಹಿ ತತ್ ತತ್ರೋಪದಿಷ್ಟಮ್ । ತಥಾ ಹಿ –
‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ’(ಛಾ.೮.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣ ಪಿತ್ರಾದಿಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚೇನೋಪವರ್ಣ್ಯ
‘ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ’(ಛಾ.೮.೩.೧) ಇತಿ ತ ಇಮೇ ಪಿತ್ರಾದಯಃ ಕಾಮ್ಯಮಾನತಯಾ ಕಾಮಶಬ್ದೋಕ್ತಾಃ ಕೇವಲಂ ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನೋಪಭೋಗಾಕ್ಷಮಾ ವಿತಥಾಃ , ಕಿಂತು ಸತ್ಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ‘ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತತ್ಪ್ರಕರಣಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುಸಾರೇಣಾವಿತಥಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತ್ರಾದಿಮತ್ತ್ವಮೇವಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ತೇಷಾಂಚ ಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ‘ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ’ ಇತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾನಂತರಂ ‘ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ’ ಇತಿ ತೇಷಾಂ ಸತ್ಯಾನಾಮನೃತಮಪಿಧಾನಮಿತಿ
‘ಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯೇತಃ ಪ್ರೈತಿ ನ ತಮಿಹ ದರ್ಶನಾಯ ಲಭತೇ’(ಛಾ.೮.೩.೧) ಇತಿ ಚ ಇಹಲೋಕೇ ಸ್ಥಿತೌ ತಿರೋಹಿತತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವೋಕ್ತಮ್ । ಅಥ
‘ಯೇ ಚಾಸ್ಯ ಜೀವಾ ಯೇ ಚ ಪ್ರೇತಾ ಯಚ್ಚಾನ್ಯದಿಚ್ಛನ್ನ ಲಭತೇ ಸರ್ವಂ ತದತ್ರ ಗತ್ವಾ ವಿಂದತೇ’(ಛಾ.೮.೩.೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗಮನಾನಂತರಂ ತದಾವಿರ್ಭಾವಶ್ಚೋಕ್ತಃ । ಏವಂ ಸಂಕಲ್ಪಜಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ತಿರೋಹಿತತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಸ್ಯ ತಿರೋಹಿತತ್ವಮರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್ । ಪಾಪ್ಮಜರಾಮರಣಶೋಕಾದೀನಾಂ ತು ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಧರ್ಮಾಣಾಮಭಾವಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸಮಯೇ ತಿರೋಹಿತತತ್ವಂ ರಜತಾಧ್ಯಾಸಸಮಯೇ ಶುಕ್ತೌ ರಜತತ್ವಾಭಾವಸ್ಯೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ । ಅತಃ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ತಿರೋಧಾನಮುಕ್ತಮ್ ।
ಏತೇನ – ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮವಿದ್ಯಾತಿರೋಹಿತಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಮುಕ್ತಂ ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಂ ತದಾವಿರ್ಭಾವಶ್ರವಣಾತ್ , ದಹರವಾಕ್ಯೇ ತ್ವತಿರೋಹಿತಸ್ವಭಾವಮೇವ ತದುಕ್ತಂ ತಿರೋಧಾನಾಶ್ರವಣಾತ್ – ಇತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ದಹರವಾಕ್ಯಾಂತರ್ಗತೇಪಿ ‘ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇನಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ಜೀವೇ ಸಂಭವತ್ಯೇವ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಮುತ್ಥಿತಾತೀತನಿಜಪಿತ್ರಾದಿಮತ್ತ್ವರೂಪಂ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ಕಿಂಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋ ಜೀವ ಇತಿ ಪಕ್ಷ ಏವ ಸ್ವಾರಸಿಕಃ ; ಜೀವಸ್ಯೈವ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಧಾರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧೇಯತ್ವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗಾಯತನಭಾವರೂಪಸಮಾಸಾಂತರ್ವರ್ತಿಷಷ್ಠ್ಯುಕ್ತಾಸಾಧಾರಣಶರೀರಸಂಬಂಧವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತೇಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ನಾಧೇಯತ್ವಂ ನ ವಾ ಶರೀರೇಣ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧವತ್ತ್ವಮ್ ; ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಕಾರಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ಅಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಹಿ ವ್ಯಪದೇಶಾ ಭವಂತಿ ; ತದ್ಯಥಾ ಕ್ಷಿತಿಸಲಿಲಬೀಜಾದಿಜನ್ಮಾಽಪ್ಯಂಕುರೋಽಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಶಾಲಿಬೀಜೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ‘ಶಾಲ್ಯಂಕುರ’ ಇತಿ ನ ತು ಕಾರ್ಯಾಂತರಸಾಧಾರಣೈಃ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಬೃಂಹಯತಿ ದೇಹಮನ್ನಪಾನಾದಿಭಿರಿತಿ ಜೀವೇ ಯೋಗಸ್ಸ್ವೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಃ ।
ತಥಾ ಭೂತಾಕಾಶೋಪಮೇಯತ್ತ್ವಮಪಿ ಜೀವೇ ಸಂಭವತಿ ; ಅತ್ರಾಪಿ ಮಾನಸವೈಪುಲ್ಯಸದ್ಭಾವಾತ್, ತಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣಾವ್ಯಾಪಕತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯೋಪಹಿತೇನ ರೂಪೇಣ ಸರ್ವಶರೀರಾನುಸ್ಯೂತೇನ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಮಾನಸಮೇವ ವೈಪುಲ್ಯಮಿಹ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ’ ಇಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ; ಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯಾಪಕತ್ವವರ್ಣನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾನುಪಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಂತಶ್ಶಬ್ದೇನ ,
‘ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ’(ಛಾ.೮.೧.೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾವಧಾರಣೇನಾಂತಶ್ಶಬ್ದೇನ ,
‘ಅಸ್ಮಿನ್ಶ್ಚೇದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಃ’(ಛಾ.೮.೧.೪) ಇತ್ಯತ್ರ ದೇಹಾಂತರ್ಗತಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಂತರ್ವರ್ತಿನಿ ದಹರಾಕಾಶೇ ಸರ್ವಸಮಾಧಾನೋಕ್ತ್ಯ ದೇಹ ಏವ ಸರ್ವಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನುವಾದೇನ ಚ , ಹೃದಯಾಂತಃಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನ ದಹರಾಕಾಶವೈಪುಲ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯೈವಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋಽಪ್ಯತ್ರ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಸಮಾಹಿತಾ ಮಾನಸಾ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ತದಾಧಾರತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ನಾನುಪಪನ್ನಮ್ ; ಸ್ವಪ್ನಋಷ್ಟಾನಾಮಿವಾನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಮಾನಸಾನಾಂ ಜೀವ ಏವಾಧ್ಯಾಸಾತ್ । ‘ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ದೇಹಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮನೃತಮ್ , ಇದಂ ತು ಸತ್ಯಂ ದೇಹಬೃಹ್ಮಣತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಕಲಕಾಮಾಧಾರತ್ವಾತ್ ಪುರ್ಮಿತಿ ಜೀವೇ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಅಹರಹರ್ಗತಿಶ್ರವಣಮಪಿ ಜೀವ ಏವಾವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪಹಿತರೂಪೇ ಯುಜ್ಯತೇ ; ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಯೋರಂತಃ ಕರಣೋಪಧಾನೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾವಂತಃಕರಣಲಯೇ ಸತಿ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪಹಿತಮಾತ್ರರೂಪಾಪತ್ತಿಸತ್ವಾತ್ । ಜಗದ್ವಿಧಾರಕತ್ವಶ್ರವಣಮಪಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಜವಸ್ತುವಿಧಾರಕತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಾ ಈವೇ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ನಾಸ್ತಿ ಜೀವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ , ತಥಾಽಪ್ಯತ್ರೈವ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿತದ್ಧರ್ಮಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ಅನ್ಯಥಾ ಲೋಕೇ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಮಪಿ ತಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವ ಏವ ದಹರಾಕಾಶ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ ।
ಅತ್ರೋತ್ತರಮ್ – ‘ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು’ ಇತಿ । ದಹರವಾಕ್ಯಾದುತ್ತರಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕೋಕ್ತೇರ್ದಹರೋ ಜೀವ ಇತಿ ಶಂಕಾ ನ ಕಾರ್ಯಾ । ಯತಸ್ತತ್ರಾವಿರ್ಭ್ತಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪ ಏವ ಜೀವೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿರೂಪಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ , ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಾಣಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಜಾಗರಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿಅರ್ಯಾಯೇಷು ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ‘ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾತ್ಮರೂಪತ್ವಂ ‘ಅಮೃತಮ್’ ಇತಿ ಭೂಮಾಖ್ಯನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪತ್ವಂ ‘ಅಭಯಮ್’ ಇತಿ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಕಲುಷಸಂಸಾರಾಖ್ಯಮಹಾಭಯರಾಹಿತ್ಯಂಚೋಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಹಿ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ತತ್ ಕಥಂಜೀವಸ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ ತಟಸ್ಥಶಂಕಾಯಾಂ ‘ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಜಾಗರಾದ್ಯವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವರೂಪಂ ಜೀವಲಿಂಗಂ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಮ್ ; ತಥಾಽಪಿ ಅಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೈಕೈಕಮನುವಾದ್ಯಂ ಜೀವಲಿಂಗಂ ಬಹ್ವನುಗ್ರಹನ್ಯಾಯೇನ , ಅಂಗುಷ್ಠಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಚೋಪಮೃದ್ಯ ತತ್ತದವಸ್ಥೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋ ವಿಧೀಯತೇ । ಏವಂಚ ‘ಏವಮೇವೈಷ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯವಾಕ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರದ್ವಯವಿವೇಕಾವಧಾರಣರೂಪತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶೋಧನಪೂರ್ವಕೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣಾವಸ್ಥಾತ್ರಯಾನುವೃತ್ತತ್ವೇಽಪ್ಯನೃತತಿರೋಹಿತಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕನಿರಸ್ತನಿಖಿಲಸಂಸಾರಮಹಾಭಯನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತಿಕಥನಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾತ್ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಯಾವತ್ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಂ ಬಿಂಬೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯಸ್ಮಾಭಿಸ್ಸಿದ್ಧಾಂತಲೇಶಸಂಗ್ರಹೇ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವೇನಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಏವ ; ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವೇಶ್ವರಾನುಸ್ಯೂತಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಾನಾತ್ ।
ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಂ ಹಿ ಯಾವತ್ಸರ್ವಮುಕ್ತಿ ಜೀವೇಶ್ವರಾನುಸ್ಯೂತಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮನಾಽವತಿಷ್ಠತೇ , ನ ತು ತೃತೀಯಕೋಟಿತಯಾ ಪೃಥಗವತಿಷ್ಠತೇ । ನ ಹಿ ಶುದ್ಧಮುಖಂ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನುಸ್ಯೂತಮುಖಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮನಾ ವಿನಾ ಪೃಥಗವತಿಷ್ಠಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಬ್ರಹ್ಮಣಾಂ ಯಾವತ್ಸರ್ವಮುಕ್ತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾಪತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ವಾಮದೇವಸ್ಯ ಮನುಸೂರ್ಯಾದಿಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಶುಕಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಭೂತಮಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಏವಂಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಾರ್ವಭ್ॐಆದಿಮಾನುಷಾತ್ಮನಾ , ಇಂದ್ರಾದಿಲೋಕಪಾಲಾತ್ಮನಾ , ದಹರೋಪಾಸನಾದಿಫಲಾನುಭವಿತೃಪುರುಷಾತ್ಮನಾ ಚ ಜಕ್ಷಣಾದಿಕಂ ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸಾಅಹಿತಸತ್ಯಕಾಮಾನುಭವಿತೃತ್ವಂಚ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಜಕ್ಷಣಾದಿಶ್ರವಣಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ತದ್ದುಃಖಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಪದೇಶಪ್ರಸಂಗಃ ; ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನಿರಸ್ತಾವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜಕ್ಷಣಾದಿಜನ್ಯಸುಖವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾನಂದರೂಪತಾಪತ್ತಿವದಾವಿದ್ಯಕದುಃಖಿತ್ವಾಪತ್ತೇರಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯದಿಹ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಪಾದನೀಯಂ ಸರ್ವಂ
‘ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೩.೪೦) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಚಿಂತಯಿಷ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತು ದಹರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣ ಏವ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಮುತ್ಥಿತಾತೀತನಿಜಪಿತ್ರಾದಿಮತ್ತ್ವರೂಪತಯೋಪವರ್ಣಿತಂ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ – ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ । ದ್ವಯಮಿಹ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಂ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ಏಕಮುಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ತದುಪಾಸನಾವಿಷಯತಯಾ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಮುಪಾಸಕಸ್ಯ ತದುಪಾಸನಾವಿಷಯತಯಾ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಮುಪಾಸಕಸ್ಯ ತದುಪಾಸನಾಫಲತಯಾ ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಮೇವ ಸಂಕುಚಿತಂ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಮುತ್ಥಿತಪಿತ್ರಾದಿಮತ್ವರೂಪಂ , ನ ತ್ವಾದ್ಯಮಪಿ ; ತತ್ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾತ್ । ನನ್ವಿದಮೇವ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಕೋಚೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯುಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವೇಽಪಿ ಕಾಮನಾವಿಷಯಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸೃಷ್ಟಾಃ ಸಾಧಾರಣಪ್ರಪಂಚಾಂತರ್ಗತಾ ವಿಯದಾದಯೋಽಪಿ ಸತ್ಯಾಃ , ನ ತು ವಿತಥಾ ಮನೋರಾಜ್ಯವಿಜೃಂಭಿತಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವಸ್ತುವದ್ಭೋಗಾನುಪಯುಕ್ತಾಃ , ತಥಾಽಪ್ಯುಪಾಸಕಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಸಮುತ್ಥಿತಾಃ ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣಭೋಗೋಪಯುಕ್ತಾಃ ಪಿತ್ರಾದಯ ಏವ ಸತ್ಯಾ ನ ತು ವಿಯದಾದಯೋಽಪೀತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರ ಏವ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವವಿಷಯತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾವತಾರ ಇತಿ ।
ನನ್ವೇತದನುಸಾರೇಣೋಪಾಸ್ಯಗತಂ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಂ ನ ಸಂಕೋಚನೀಯಮ್ ; ಕಿಂತು ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ವಿನಿಗಮಕಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಸಂಕೋಚೇ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಮಪಿ ಸಂಕೋಚನೀಯಮ್ ; ‘ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಸ್ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಪಾಸಕಗತಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಕೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ತತೋ ವರಮೇಕಸ್ಯೈವ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಗುಣದ್ವಯವಿಷಯೇಽಪಿ ಸಂಕೋಚಕಲ್ಪನಮ್ । ಕಿಂಚ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸನಾಯಾಂ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಸ್ಯಾವಶ್ಯಕಃ ಸಂಕೋಚಃ । ನ ಚ ತಥೋಪಾಸನೈವ ನಾಸ್ತಿ ; ‘ಕಾರಣಂ ತು ಧ್ಯೇಯಃ ಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯಸಂಪನ್ನಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಶ್ಚ ಶಂಭುರಾಕಾಶಮಧ್ಯೇ’ ಇತ್ಯಥರ್ವಶಿಖಾಯಾಂ ಶ್ರವಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಸ್ಯೈವ ಕ್ವಚಿದ್ಗುಣೇ ಕ್ಲೃಪ್ತಃ ಸಂಕೋಚೋಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಃ । ಏತೇನೇದಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ – ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವರ್ಣಿತಂ ಗುಣಾಷ್ಟಕಂ ತಿರೋಹಿತಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವಾತ್ರಾಪಿ ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ತಸ್ಯಾವಿರ್ಭಾವವರ್ಣನಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಯ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವತಿರೋಧಾನವರ್ಣನಾಚ್ಚ , ತತ್ತು ಜೀವಸ್ಯೈವ ಸಂಭವತಿ , ನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ । ಯತಸ್ತತ್ರ ಉಪಾಸನಾಫಲಸ್ಯಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವವರ್ಣನಮ್ , ನ ತೂಪಾಸನೀಯಸ್ಯ । ತತ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಂ ನಿತ್ಯಾವಿರ್ಭೂತಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ; ತಿರೋಧಾನಾವಚನಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವಿದಾನೀಂ ಸಂಕಲ್ಪಸೃಜ್ಯಾ ಅನೃತತಿರೋಹಿತಾಸ್ಸಾತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಜೀವನಾಮತೀತವರ್ತಮಾನಪಿತೃಪುತ್ರಾದಯೋ ನ ಸಂತ್ಯೇವ । ದಹರಾಕಾಶೇ ಇದಾನೀಂ ಸತಾಮೇವ ತೇಷಾಮನೃತತಿರೋಹಿತತ್ವಶ್ರವಣಂ ತು ದಹರೋಪಾಸನಾಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮಯತ್ನಲಭ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮತಿಶಯೋಕ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ ।
ಯತ್ತು – ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹೇನಾಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತೀತಿ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಪುರಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ – ಇತಿ ತತ್ತುಚ್ಛಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಸಾಧಾರಣತಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ ತತ್ಪುರಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ , ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತಯಾ ತದ್ವಿಶೇಷಣಭೂತಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ತದನುಸಾರೇಣ ನೇತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಂತಶ್ಶಬ್ದಾದಿಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಮಾನಸಾ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ತೇಷಾಂ ಜೀವ ಏವ ಸಮಾಧಾನೋಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ; ಸ್ವಾಪ್ನಾನಾಮಿವ ಮಾನಸಾನಾಂ ಜೀವೇಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಿತಿ ತದಪಿ ತುಚ್ಛಮ್ ; ಉಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಾಹಿತತ್ವೇನ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಾನಾಂ ಮಾನಸಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಾಧಾನನಿವಾರಣಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ವ್ಯಾಕೋಪಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಮಾನಸಾ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಾಪತ್ತೇಃ । ಉಪರ್ಯಧಶ್ಚಾಪಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತರೇವ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ‘ಯಸ್ಯಾಂತಸ್ಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ ಇತಿವದಂತಶ್ಶಬ್ದಾವಧಾರಣಯೋರುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಮ್’ ಇತಿ ಶಂಕಾವಾಕ್ಯಗತಾನುವಾದಸ್ಯ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ದಹರಾಕಾಶೇ ಸರ್ವಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ
‘ಯೋಽಯಂ ಭಗವೋಽಪ್ಸು ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ ಯಶ್ಚಾಯಮಾದರ್ಶೇ ಕತಮ ಏಷಃ’(ಛಾ.೮.೭.೪) ಇತೀಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯೇವೋಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ಮಾನಸಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಪಕ್ಷೇಽಪಿ
‘ಯದೈನಂ ಜರಾ ವಾಽಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಧ್ವಂಸತೇ ವಾ ಕಿಂ ತತೋಽತಿಶಿಷ್ಯತೇ’(ಛಾ.೮.೧.೪) ಇತಿ ಶಂಕಾಂಶೇ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ಥೂಲಾನಾಮಿವ ಮಾನಸಾನಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ದೇಹಾಂತಸ್ಸಮಾಹಿತತ್ವೇಽಪಿ ಜರತ್ಕುಸೂಲಾಂತರ್ನಿಹಿತವ್ರೀಹ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ದೇಹಸ್ಯ ಜರಾದೌ ಸತಿ ಭ್ರಂಶಶಂಕಾಽವಕಾಶಂ ಲಭತೇ । ಏವಂಚ ಸತಿ ‘ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಮಪ್ಯಂತೇವಾಸಿಗಣಭ್ರಾಂತಿವಾರಣಾರ್ಥತಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ನ ಹಿ ದೇಹರೂಪಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪುರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಸ್ಸಮಾಹಿತಾಃ ಯೇನಾರ್ಥತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನವಚ್ಛೇದಕ ಏವ ಸಮಾಹಿತತ್ವಮಾಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂತು ತದವಚ್ಛೇದಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಭೂತಾಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಕತಯೋಕ್ತೇ ದಹರಾಕಾಶ ಏವ ಸಮಾಹಿತಾಃ – ಇದಂತು ಸತ್ಯಮವಿತಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಂ ಪುರಂ ಪುರವತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಭಕ್ತತಯಾಽವಸ್ಥಾನಭೂಮಿರಿತಿ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮಾಪಸ್ತಂಬೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ
‘ಸ ವೈ ವೈಭಾಜನಂ ಪುರಮ್’(ಆ.ಧ.೧.೮.೨೨.೭) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಸಂಕುಚಿತದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಾತಿರೋಹಿತಾಸಂಕುಚಿತಗುಣಾಷ್ಟಕಪ್ರಭೃತಿಹೇತುಭಿರ್ದಹರಾಕಾಶಃ ಬ್ರಹ್ಮ , ,ನ ತು ಜೀವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ – ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾವಲಂಬನಶಂಕಾಯಾಮಯಮರ್ಥಃ – ಉತ್ತರಾತ್ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಾತ್ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ – ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪೋ ಜೀವಸ್ತತ್ರಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಮತ್ತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಸ ತ್ವಪೇಜೀವಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಜೈವೇನ ರೂಪೇಣಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಸಂಭವ ಇತಿ । ದಹರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಗತಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾವಲಂಬನಶಂಕಾಯಾಮಯಮರ್ಥಃ – ಉತ್ತರಾತ್ ‘ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ’ ಇತಿಸಂಕುಚಿತತಿರೋಹಿತಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಲಿಂಗಾತ್ ದಹರಾಕಾಶೋ ಜೀವ ಇತಿ ಚೇತ್ – ದಹರಾಕಾಶಸ್ತಿರೋಹಿತಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಸ್ವರೂಪೋ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ , ಕಿಂ ತ್ವಾವಿರ್ಭೂತಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಸ್ವರೂಪ ಏವ ; ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿತಿರೋಧಾನಂ ತು ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೇನ ಉಪಾಸನಾಫಲಂ ಲಭಮಾನಸ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ , ಇತಿ । ತುಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾದ್ಯವಲಂಬನಶಂಕಾಂತರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧.೩.೧೯॥
ಯದಿ ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಜೀವಃ , ತರ್ಹಿ ‘ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಃ ಕಿಮರ್ಥಃ ? ಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ ॥೨೦॥
ಜೀವಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯದಹರಾಕಾಶರೂಪತಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋ ನ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಃ , ಕಿಂತ್ವನ್ಯಾರ್ಥಃ । ಕಥಮ್ ?
‘ಏವಂ ವಿತ್ಸ್ವರ್ಗ ಲೋಕಮೇತಿ’(ಛಾ.೮.೩.೩) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೋ ವಿದ್ವಾನ್
‘ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ’(ಛಾ.೮.೩.೪) ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಸೋಽಥ ಇದಂ ಸರೀರಂ ಹಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಕ್ರಮೇಣ ಶರೀರದ್ವಯವಿವಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪರಂಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರರೂಪಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿರತಿಶಯಸುಖಾತ್ಮನಾ ರೂಪೇಣಾವಿರ್ಭವತಿ , ಯತ್ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕ ಉಪಾಸ್ಯಃ , ಏತದೇವಾಭಯಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ದಹರಾಕಾಶಪರಮೇಶ್ವರೋಪಾಸನಸ್ಯ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ । ಅಯಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಭಾಷಸ್ವರಸಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ‘ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜೀವ ಉಚ್ಯತೇ । ಸ ಜಾಗರೇ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾಭಿಮಾನೀ ಸನ್ ಬಾಹ್ಯಪದಾರ್ಥಾನನುಭೂಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಾಭಿಮಾನೀ ಭೂತ್ವಾ ವಾಸನಾಮಯಪದಾರ್ಥಾನನುಭೂಯಾಥ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಭಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ದಹರಾಕಾಶರೂಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಕೃತಕಾಲುಷ್ಯರಹಿತೇನ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನಾಽವತಿಷ್ಠತೇ , ಯತ್ ಪರಂಜ್ಯೋತಿಸ್ಸುಷುಪ್ತಾವುಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಮ್ ; ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕ ಉಪಾಸ್ಯಃ ಇತಿ ದಹರಾಕಾಶರೂಪಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಪರಿಶ್ರಾಂತಜೀವಜಾತಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಃ । ಅಯಂ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಷ್ಯಸ್ವರಸಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ।
ಅಥವಾ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾಷ್ಯದರ್ಶಿತರೀತ್ಯಾಽವಸ್ಥಾತ್ರಯವಾನ್ , ಏಷ ಏವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕ ಆತ್ಮಾ ಅಮೃತಮಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾತ್ರಯವಿಲಯೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಪದೇಶಾರ್ಥೋ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಃ । ಅಯಂ ಭಾಮತೀಸ್ವರಸಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಅಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಜನನಾರ್ಥಂ ತದರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪರೂಪತ್ವಮ್ , ಏವಂಚ
‘ಇತಿ ಹೋವಾಚ’(ಛಾ. ೮. ೩. ೪) ಇತ್ಯೇತತ್ ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚೇತ್ಯೇವಮರ್ಥಕಂ , ನ ತು ‘ಸ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತಿವದಾಚಾರ್ಯವಚನಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರೇಣ ಜೀವೇತ್ಥಂಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಪಿ ಭವತಿ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಥಂಭಾವೇ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಿಕಾಯಾಂ ಜಾಗರಾವಾವರ್ತಮಾನಸಂಸಾರಕ್ಲೇಶಪರಿಪಂಥಿನ್ಯಾಮಸ್ಯಾಮುಪಾಸನಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭವೇದಿತಿ । ೧.೩.೨೦ ।
ಏವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಹೇತ್ವಾಶ್ರಯಾಂ ಜೀವಾಶಂಕಾಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತಹೇತ್ವಾಶ್ರಯಾಂ ತಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಅಲ್ಪಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ ॥೨೧॥
ದಹರ ಇತ್ಯಲ್ಪಪರಿಮಾಣಶ್ರುತೇರಾರಾಗ್ರೋಪಮಿತೋ ಜೀವೋ ದಹರಾಕಾಶೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಚೇತ್ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮುತ್ತರಂ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತಂ
‘ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೨.೭) ಇತಿ । ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೋಕ್ತಂ ‘ತಾವನೇಷಾಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶ’ ಇತಿ । ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ನೋಪಕ್ರಮಗತಮ್ ; ಇಹ ದಹರತ್ವಮುಪಕ್ರಮಗತಮಿತ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾ । ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಬಹುಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಿರೋಧಾದುಪಕ್ರಮಗತಮಪಿ ನಾದರಣೀಯಮಿತ್ಯಧಿಕಪರಿಹಾರಃ । ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ದಹರಾಕಾಶಾಂತರ್ವರ್ತ್ಯನ್ವಯಾಭಾಸಾದ್ದಹರಾಕಾಶಾನ್ವಯಿತ್ವೇನಾಸ್ಪಷ್ಟತಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ॥೧.೩.೨೧॥
ಇತಿ ದಹರಾಧಿಕರಣಮ್ ॥
ಆಥರ್ವಣಿಕಾಃ ಸಮಾಮನಂತಿ
‘ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ ನ ಚಂದ್ರತಾರಕಂ ನೇಮಾ ವಿದ್ಯುತೋ ಭಾಂತಿ ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿಃ । ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’(ಮು.೨.೨.೧೦) ಅತ್ರ ‘ತತ್ರ’ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಲೌಕಿಕಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ತೇಜೋಧಾತುಃ, ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಸತಿ , ವಿಷಯೇ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ ಸಂಶಯೇ , ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ – ಬಲೀಯಸಾ ಹಿ ಸೌರೇಣ ಲೌಕಿಕತೇಜಸಾ ಮಂದೇತೇಜಶ್ಚಂದ್ರತಾರಕಾದಿ ಅಭಿಭೂಯಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತದ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ತೇಜೋಽಭಿಭೂಯತೇ , ತತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಸರ್ವಾತಿಶಾಯಿ ಲೌಕಿಕಂ ತೇಜ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ – ತತ್ರೇತಿ ಸತಿಸಪ್ತಮೀ ಮಾಭೂತ್ ವಿಷಯಸಪ್ತಮ್ಯಸ್ತು , ತಥಾ ಸತಿ ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಂ ವಿಷಯಂ ಸೂರ್ಯೋ ನ ಭಾಸಯತೀತಿ ಣಿಜರ್ಥಾಧ್ಯಾಹಾರಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತಥಾಽಪಿ ಸೂರ್ಯದೀಪಾತೇಜೋಽಭಿಭಾವಕಘನಕುಡ್ಯಾದಿವದತೇಜಸ್ತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ ; ಘನಕುಡ್ಯಾದೀನಾಂ ಸೂರ್ಯದೀಪಾದ್ಯಭಿಭಾವಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಘನಕುಡ್ಯಾದ್ಯಾವರಣೇ ಸತಿ ಚಕ್ಷುಸ್ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಭಾವಾದೇವ ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಗ್ರಹಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಸುವರ್ಣರೂಪತೇಜೋಽಭಿಭಾವಕಪಾರ್ಥಿವಭಾಗವದತೇಜಸ್ತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಪೀತಿಮಗುರುತ್ವಾಶ್ರಯಪಾರ್ಥಿವಾತಿರಿಕ್ತಸುವರ್ಣಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶಕಸ್ಯ ಸತಸ್ತೇಜೋಽಭಿಭಾವಕಸ್ಯ ತೇಜಸ್ತ್ವನಿಯಮಾಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚ । ತಥಾ ‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ ಇತಿ ಸರ್ವಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜಸೋಽನುಭಾನರೂಪಾತ್ತದನುಕಾರಾದಪಿ ತತ್ಸಜಾತೀಯಂ ತೇಜ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಮಾನೇಷ್ವೇವ ಹ್ಯನುಕರಣಂ ದೃಷ್ಟಂ ‘ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತಿ’ ಇತಿ ಯಥಾ ।
ನನ್ವಭಿಭವಲಿಂಗಂ ತಾವದಸಿದ್ಧಮ್ ; ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹೀದಾನೀಂ ಭಾತ್ಯೇವ ಸೂರ್ಯಾದೌ ನ ಭಾತೀತ್ಯೇತದನ್ವೇತಿ । ಕಾಲಾಂತರೇ ತಸ್ಮಿನ್ ತೇಜಸಿ ಸತಿ ನ ಭಾಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮ್ಯೇವಾಸ್ತು । ಕ್ವಚನ ಣಿಜರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಭವಿಷ್ಯದರ್ಥಸ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರ ಇತಿ ತೌಲ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ವ್ಯತ್ಯಯಾನುಶಾಸನಾಲ್ಲಟೈವ ಭವಿಷ್ಯದರ್ಥಲಾಭ ಇತಿ ನಾಧ್ಯಾಹಾರಃ , ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀಬಲಾದ್ವಿಷಯಿತ್ವೇನ ನ ಭಾತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಣಿಜರ್ಥಲಾಭ ಇತಿ ನಾಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಏವಮನುಕಾರಲಿಂಗಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ ; ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಯನ್ನ ಭಾತಿ , ತತ್ತದನುಭಾತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಖಲು ಯಸ್ಮಿನ್ ಗಚ್ಛತಿ ಯೋ ನ ಗಚ್ಛತಿ , ಸ ತಮನುಗಚ್ಛತಿ । ಉಚ್ಯತೇ – ಅನುಭಾತೀತ್ಯತ್ರ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿಕೃಷ್ಟಭಾನತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಅತೋ ‘ನ ಭಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಃ ; ತೇಜೋಂತರಾಭಿಭೂತಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದೇರ್ನಾಹಾರಾದ್ಯಾವೃತಸ್ಯೇವ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಭಾನಾನಿಷೇಧಾತ್ । ‘ಅನುಭಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಃ ; ನಿಕೃಷ್ಟಭಾನವಚನಾತ್ । ಏವಮುಭಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಸಂಭವೇ ವ್ಯತ್ಯಯಾನುಶಾಸನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಭವಿಷ್ಯದರ್ಥಲಾಭ ಇತಿ ವಾ । ವಿಷಯೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮವಲಂಬ್ಯ ಣಿಜರ್ಥಲಾಭ ಇತಿ ವಾ ಕ್ಲೇಶೋ ನಾಶ್ರಯಣೀಯಃ ।
ನನು ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ತೇಜಸಿ ನ ಸಂಭವತಿ , ತೇಜಸಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿಷಯಮಾತ್ರಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಸೂರ್ಯಾದಿಮಾತ್ರಪರಃ ; ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜಃಪ್ರಕಾಶೇ ಚಕ್ಷುರ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಭಾಸಮಾನತೇಜೋಂತರಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಯದಿ ತೇಜೋಂತರಾದೃಷ್ಟಮಪಿ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ವಾ ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜಸಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ತೇಜಸ್ಸಾಜಾತ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವಾಭಿಭವಸ್ತದನುಕರಣಂಚ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ । ನ ಚ – ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೋ ದ್ವಯಂ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ತೇಜಃಪಕ್ಷೇ ತ್ವೇಕಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತೇಜಃಪಕ್ಷೇ ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಸ್ತೇಜಸೋಽಪ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ – ತೇಜಸಸ್ತೇಜಃಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ನಾದೃಷ್ಟಚರಮ್ ; ಲಾಘವೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ತೇಜೋಽಪೇಕ್ಷಾಂಗೀಕಾರಾತ್ , ದೀಪೇ ತತ್ಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯಾಲೋಕೇ ಪರಸ್ಪರಸಂಯುಕ್ತಾನೇಕಕಿರಣಾತ್ಮಕೇ ತತ್ತತ್ಸಂಯುಕ್ತಕಿರಣಸ್ಯ ಚ ತೇಜಸಃ ಸದ್ಭಾವಾತ್ , ಅಂತತಸ್ಸರ್ವತ್ರ ತತ್ತದವಯವಾವಯಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ , ತದ್ರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ತ್ರಿಸರೇಣ್ವಾದೇಃ ಜಾಲಾಂತರಗತಾಲೋಕೇ ಏವ ಭಾನಾತ್ । ಏವಂಚಾಭಿಭವಾನುಕಾರಲಿಂಗದ್ವಯಬಲಾತ್ , ತೇಜಃಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ ತೇಜೋಧಾತುರೇವ ಕಶ್ಚಿನ್ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಭೂತಯೋನಿಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ನಾದರಣೀಯಮ್ ; ಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯ ಬಾಧಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿಸರ್ವನಾಮ್ನಾಂ ಪ್ರಕೃತಪರತ್ವನಿರ್ಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ; ‘ತೇನ ರಕ್ತಂ ರಾಗಾತ್’(ಪಾ.ಸೂ.೪.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಾವಪ್ರಕೃತಪರಾಣಾಮಪಿ ತೇಷಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ನನು ‘ತೇನ ರಕ್ತಂ ರಾಗಾತ್’ ‘ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್’(ಪಾ.ಸೂ. ೪.೧.೯೨) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೋದಾಹರಣೇಷು ‘ಮಾಹಾರಜನಂ’ ‘ಔಪಗವಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ತದ್ಧಿತಾರ್ಥೇ ‘ಮಹಾರಜನೇನ ರಕ್ತಮ್’ ‘ಉಪಗೋರಪತ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ಮಹಾರಜನಾದೇಃಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಶಬ್ದತಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತಸ್ಯ ‘ತೇನ’ ‘ತಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಸರ್ವನಾಮಭಿಃ ಪರಾಮರ್ಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಯದ್ಯೇತಾವತಾ ತೃಪ್ತಿಸ್ತರ್ಹೀಹಾಪ್ಯಭಿಭವಾದಿಲಿಂಗಮಾಲೋಚ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಭಿಭಾವಕಂ ತತ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಂ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕಂಚ ತೇಜೋಽಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ತೇಜಸಃ ಶಬ್ದತಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಸಂತುಷ್ಯತಾಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜ ಏವ ಕಿಂಚಿದುಪಾಸನೀಯಂ ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ನ ತು ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ಚಾಚಾಕ್ಷುಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತನಿಷೇಧತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಭಾರೂಪೇ ತಸ್ಮಿನ್ ‘ಭಾಂತಮ್’ ಇತಿ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ’ ಇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾಶ್ಚ ನಿರ್ವಿಷಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಭಾನಾನ್ಯಭಾನಾಭಾವೇನ ‘ಅನುಭಾತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಗಮನಭೇದೇ ಸತ್ಯೇವ ಹ್ಯನುಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ನ ಚ ಶ್ರುತಿದೃಷ್ಟೋಽಯಂ ವ್ಯಪದೇಶೋ ‘ವಹ್ನಿಂ ದಹಂತಮಯೋಽನುದಹತಿ’ ಇತಿ ಲೌಕಿಕವ್ಯಪದೇಶವದಾರೋಪಿತಭೇದನಿಮಿತ್ತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ರಾದ್ಧಾಂತಃ – ತೇಜೋ ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಲಕ್ಷಣಂ ಕಿಂಚಿತ್ತೇಜಸ್ತಾವದನುಮಂತವ್ಯಮ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾಯ ತದುಪಾಸನವಿಧಿಸ್ತತ್ಫಲಂಚೇತ್ಯುಭಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂಚ ಬಾಧನೀಯಮ್ । ಪ್ರಕೃಅಪರಾಮರ್ಶಿನ್ಯಃ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಯಶ್ಚಾತಿಲಂಗನೀಯಾಃ । ನ ಚ ತಾಸಾಮುಕ್ತನಿರ್ವಾಹೋ ಯುಕ್ತಃ । ದ್ವಿವಿಧಾಃ ಹಿ ಸರ್ವನಾಮಶಬ್ದಾಃ – ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪರಾಃ , ವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥಪರಾಃ । ತೇ ತು ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಂದರ್ಭೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತದಭಾವೇ ಪ್ರಕರಿಷ್ಯಮಾಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯೋಭಯಾಭಾವ್ಽನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಾ ಭವಂತಿ । ಯಥಾ
‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್’(ಛಾ.೮.೧.೧) ಇತಿ
‘ಸ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತಿ’(ಛಾ.೮.೭.೧) ಇತಿ ‘ಇತ್ಥಂ ಪ್ರಚ್ಛನ್ನಪಾಪಸ್ಯ ಸ ಏವ ತವ ಶಾಸಿತಾ’ ಇತಿ । ಇಹ ‘ತತ್ರ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕಾರ್ಥಪರಾಃ । ನಾತ್ರ ಸಂದರ್ಭೇ ತೇಜಃ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಮಸ್ತಿ । ನಾಪಿ ಪ್ರಕರಿಷ್ಯಮಾಣಮ್ । ನ ಚ ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ತೇಜಸೋಽನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮವರ್ಜನೀಯಮಿತಿ ತದತಿಲಂಗನದೋಷೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದೇವ ।
ಏವಮಪಿ ತೇಜೋ ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಕಥಂಚಿದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ ಯದಿ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸನಾಶೇಷತ್ವೇನಾಭಿಮತೇ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸತಿ ಕಥಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮಃ ? ಯದಿ ಹಿ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋಽಭಿಭಾವಕಂ ತತೋಽಧಿಕಪ್ರಕಾಶಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕಾಶಕತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಸ್ಥಿತಂ ಚ ಕಿಂಚಿತ್ತೇಜಸ್ಸ್ಯಾತ್ ಕಥಂ ತನ್ನಾನುಭೂಯತೇ ? ಕಥಂ ಚ ಸೌರಚಾಂದ್ರಾದಿತೇಜಸಾಮಭಾವೇಽಪಿ ಘಟಾದಿಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಚ ಮಣಿಪ್ರಭಾನ್ಯಾಯೇಣ ಸೂರ್ಯಚಂದ್ರದೀಪಾದ್ಯನುವಿಧಾಯ್ಯೇವ ತತ್ತೇಜಃ , ತದೀಯತ್ವಾರೋಪಾಚ್ಚ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋಽಭಿಭಾವಕಮಿದಮನ್ಯತ್ತೇಜಸ್ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಹಜಂ ನಿಕೃಷ್ಟಂ ತೇಜಃ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಮಾನಮಪಿ ತತ್ಕರಂಬಿತಮಿತ್ಯೇವಂ ವಿವೇಕಗ್ರಹವೈಧುರ್ಯಮೂಲಾತ್ತದನುಭವಾಮಾವಾಭಿಮಾನಃ ; ತಥಾ ಸತಿ ದೀಪನಿರ್ವಾಪಣೇ ಸತಿ ದೀಪಪ್ರಭಾಮಂಡಲಸ್ಯೇವ ತಸ್ಯಾಪಿ ನಾಶ ಇತ್ಯುಪಗಮಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ ; ಪ್ರತಿದೀಪವ್ಯಕ್ತಿ ತತ್ತದಭಿಭಾವಕತೇಜೋಂತರಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯ ನಿರ್ಮೂಲತ್ವಾತ್ । ಮಂತ್ರೇ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ತಮಿತಿ ಪದಗತೈರೇಕವಚನೈಸ್ಯೈವ ಪ್ರತೀತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿಸಾರ್ಪಿತಂ ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ ; ಅನುಕೃತೇಃ – ಅನುಭಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ತ್ಯದೇತತ್ ‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯನುಭಾನಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇಽವಕಲ್ಪತೇ , ನ ತೇಜಃಪರಿಗ್ರಹೇ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ‘ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತದ್ಗಮನಾನುಕಾರಿಗಮನಾಂತರವತ್ತ್ವಮಿವ ತದ್ಭಾನಾನುಕಾರಿಭಾನಾಂತರವತ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ; ‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮ್’ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಭಾನವತ್ತ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ಯತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಭೇದೋಽಸ್ತಿ ತತ್ರ ‘ತಮೇವ ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಉಚ್ಯತೇ ತು ಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಭಾವಸ್ಥಲೇ ವಹ್ನಿಮೇವ ದಹಂತಂ ತಪ್ತಾಯುಃಪಿಂಡೋಽಪ್ಯನುದಹತೀತಿ । ತಥಾ ಚ ಭಾರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತಾನಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ತತ್ಸತ್ತಯೈಅ ಸತ್ತ್ವವತ್ , ತತ್ಪ್ರಿಯತಯೈವ ಪ್ರಿಯತ್ವವಚ್ಚ ತದ್ಭಾನೇನೈವ ಭಾನವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಯದಾಹುಃ –
‘ಅಸ್ತಿ ಭಾತಿ ಪ್ರಿಯಂ ರೂಪಂ ನಾಮ ಚೇತ್ಯಂಶಪಂಚಕಮ್ । ಆದ್ಯಂ ತ್ರಯಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಜಗದ್ರೂಪಂ ತತೋ ದ್ವಯಮ್’ ಇತಿ ।
ತೇಜಸಿ ತು ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ; ತೇಜೋಧಾತೂನಾಂ ಸಮತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಃ ಪ್ರದೀಪಾಂತರಭಾನೇನ ಭಾನವಾನುಪಲಭ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಸಬ್ದಃ ಸಕಲಪ್ರಪಂಚಪರಃ ; ಸಂಕೋಚಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಸಕಲಪ್ರಪಂಚಭಾಸಕತ್ವಂ ತೇಜಸ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ತಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಮಾತ್ರಭಾಸಕತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಭಾಸಕಕಿಂಚಿಲ್ಲೌಕಿಕತೇಜೋಽಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಮಸಿ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪಲಂಭಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೂಪಪದ್ಯತೇ ; ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಸ್ತಸಕಲಾನುಭವರೂಪತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಮಂತ್ರೋಽಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಸ್ಯ ‘ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯತಿ ಕಂಚಿದೇನಮ್’ ಇತಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಸ್ಯೇವ ನಿಷೇಧಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಭಾರೂಪೇ ತಸ್ಮಿನ್ ‘ಭಾಂತ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ‘ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ’ ‘ಗುರುಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಶಿಷ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶವದುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ’ ಇತಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಅನುಭಾನಾತ್’ ವಕ್ತವ್ಯೇ ‘ಅನುಕೃತೇಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೋಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯಸ್ತಂ ಸೂರ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಯೈವಾಸ್ತೀತಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ಫುರಣೇನೈವ (ತೇಜಃ) ಸ್ಫುರತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಶುಕ್ತ್ಯಧ್ಯಸ್ತರಂಗರಜತಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಭಾಸ್ವರರೂಪೇಣೈವ ಭಾಸ್ವರತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಾಸಂಭಾಸ್ವರರೂಪಾಂತರಸ್ಯೇವಾತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿವಸ್ತು ಅನುಭವವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಸ್ಯಾಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾದಿತಿ ಶ್ರೌತಾವಧಾರಣಾನುಗ್ರಾಹಕೋಪಪತ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥಮ್ । ‘ತಸ್ಯ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಗತಚತುರ್ಥಪಾದಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಭಾಸಕತ್ವಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಪಂಚಮ್ಯಭಾವಾತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವಸ್ಫುಟಮಿತಿ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಫುಟೀಕರಣಾಯ ಸ್ಫುಟೋಕ್ತಹೇತುನಾ ತತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಾಕಾಶಾದಿಪದವತ್ ಸರ್ವನಾಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯಾಭಾವಾತ್
‘ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೧೩) ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಪಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಃ । ಹೇತುಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪಕ್ಷ ಉನ್ನೇಯ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ॥೧.೩.೨೨॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ‘ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮಭಿಭವ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ‘ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಾತ್ । ಯೇನ ಮಹತಾ ತೇಜಸಾ ಸೂರ್ಯೋಽಪ್ಯಭಿಭೂಯತೇ , ತೇನಾಗ್ನಿರಭಿಭೂಯತೇ ಇತಿ ಕಿಮುವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಹಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೋಪನ್ಯಾಸಃ ಶೋಭತೇ । ನ ತು – ಯತ್ರ ರೂಪಾದಿಹೀನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇ ಸೂರ್ಯೋ ನ ಕಾರಣಮ್ , ತತ್ರಾಗ್ನಿರ್ನ ಕಾರಣಮಿತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಏವಮಭಿಭವಲಿಂಗೇನ ತೇಜಸಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ತತ್ರೈವ ‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮ್’ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ತತ್ತೇಜೋಽನುಪ್ರವೇಶೇನ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಮಿತ್ಯೇತದಾಶಯಂ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತೇಜಸೋಃ ಸಮತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷಾ ; ಶ್ರುತಿಬಲಾದೇವಾಂಗೀಕಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾತ್ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಸ್ಯ ಸೌರತೇಜೋಽನುಪ್ರವೇಶಾದೇವ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಮಿತಿ । ಏವಂಚ ‘ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ತತ್ತೇಜಃಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಯೋಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನನು ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾನೇನೈವ ಭಾನಮನುಭಾನಂ ಸೂರ್ಯಾದಿವಿಷಯಸ್ಯ ಅಸ್ಮದಾದ್ಯನುಭವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಕಥಮಸ್ಮಿನ್ಸೂತ್ರೇ ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ’ ಇತಿ ಗೀತಾವಚನಮನುಸೃತ್ಯ ಜಗದ್ಭಾಸಕಂ ಸೂರ್ಯಾದಿಗತಂ ತೇಜೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಮೇವ , ನ ತು ಸೂರ್ಯಾದೇರನ್ಯತ್ತೇಜೋಽಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮತೇಜೋನುಪ್ರವೇಶೇನ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಮನುಭಾನಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ? ಉಚ್ಯತೇ – ಯದಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತೇಜಸೋಽನುಪ್ರವೇಶೇನ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಮನುಭಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯತೇ , ತದಾಽಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಭಿಮತಂ ಲೌಕಿಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಭಿಭಾವಕಂ ತೇಜೋ ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ , ಕಿಂತು ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮಂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯುದ್ಘಾಟಯಿತುಂ ‘ನ ತದ್ಭಾಸಯತೇ ಸೂರ್ಯಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಸ್ಮೃತ್ಯುದಾಹರಣಪ್ರಸಂಗಾದ್ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರಪ್ಯುದಾಹೃತಾ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ‘ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಽನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಬಾಹ್ಯತೇಜೋರೂಪಯಾ ರಭಯಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರಾಹತತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೈತನ್ಯಪ್ರಭಯೈವ ಸೂರ್ಯಾದಿಭಾಸಕತ್ವಮರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ತು ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದ್ರೂಪಾದಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಕ್ತ್ಯಧೀನತ್ವಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ । ‘ತಾಪನೀ ಪಾವನೀ ಚೈವ ಶೋಷಣೀ ಚ ಪ್ರಕಾಶಿನೀ । ನೈವ ರಾಜನ್ರವೇಃ ಶಕ್ತಿಃ ಶಕ್ತಿರ್ನ್ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ಸಾ’ ಇತಿ ಭಾರತವಚನಾನುರೋಧಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾನುಭಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯಾಸ್ಪಷ್ಟತಾ ಸ್ಪಷ್ಟೈವ ।
‘ಪರಂಜ್ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ’(ಛಾ.೮.೩.೪) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್
‘ತಚ್ಛುಭ್ರಂಜ್ಯೋತಿಷಾಂಜ್ಯೋತಿಃ’(ಮು.೨.೨.೯) ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಪರಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಾಧಕೋ ‘ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೋ ವಿಚಾರಿತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿಃ ॥೧.೩.೨೩ ॥
ಇತ್ಯನುಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ॥೬॥
ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ – ಅಲ್ಪಪರಿಮಾಣಾತ್ ಜೀವಲಿಂಗಾಜ್ಜೀವೋಽಯಮ್ , ಈಶಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಶ್ರುತಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ಜೀವಲಿಂಗಸ್ಯ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಭಾವಬಲಾದಪಿ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಬಲಸ್ಯಾಧಿಕತ್ವಾತ್ ; ಅತ ಏವೋಪಕ್ರಮಾಧಿಕರಣೇ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಬಲಮವಿಗಣಯ್ಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಬಲಮನುಸೃತಮ್ । ಕಿಂಚಾತ್ರ ಈಶಾನಶಬ್ದೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಿಧಾನಶ್ರುತಿಃ ; ‘ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯುಪಾದಾನೇ ರೂಢ್ಯನುನ್ಮೇಷಾತ್ , ‘‘ಪದ್ಮಾನಿ ಯಸ್ಯಾಗ್ರಸರೋರುಹಾಣಿ ಪ್ರಬೋಧಯತ್ಯೂರ್ಧ್ವಮುಖೈರ್ಮಯೂಖೈಃ’(ಕುಮಾ.ಸಂ.೧.೧೬) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಸರಃಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯಗ್ರೋಪಾದಾನವತಿ ಸರೋರುಹಶಬ್ದೇ ಸ್ಥಿತೇಽಪಿ ಪದ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ‘‘ಉತ್ಫುಲ್ಲಸ್ಥಲನಲಿನೀವನಾದಮುಷ್ಮಾದುದ್ಧೂತಸ್ಸರಸಿರುಹೋದ್ಭವಃ ಪರಾಗಃ’(ಕ.ರಾ.೫.೩೯) ಇತ್ಯತ್ರ ಸರಸಿರುಹಶಬ್ದಸ್ಯೇವಾತ್ರ ಸರೋರುಹಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢ್ಯುನ್ಮೇಷೇ ಪದ್ಮಪದಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ‘ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರರೂಪವಾಕ್ಯಬೋಧ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಾತ್ರಮ್ । ತತ್ತು ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾಜ್ಜೀವಲಿಂಗಾದ್ದುರ್ಬಲಮಿತಿ ನಿರ್ವಿವಾದಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಅಲ್ಪಪರಿಮಾಣಂ ಜೀವಲಿಂಗಮಿಹ ನ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಮ್ , ಕಿಂತು ‘ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯೇತತ್ಪೂರ್ವಶ್ರುತೇನೈತನ್ಮಂತ್ರಶ್ರುತೇನ ಚ ಭೂತಭವ್ಯೇಶಿತೃತ್ವೇನ ಸಂದಷ್ಟಂ ಅಲ್ಪಪರಿಮಾಣಂಚ , ನ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ । ತದ್ಧಿ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಂದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಹೃದಯಾಯತನೋಪಾಧಿಕಂ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮ್ । ನ ಚ – ತತ್ರೋಭಯತ್ರಾಪಿ
‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಹೃದಯೇಽಣೀಯಾನ್’(ಛಾ.೩.೧೪.೩) ಇತಿ,
‘ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’(ಛಾ.೮.೧.೧) ಇತಿ ಚ ಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶಾತ್ ತದುಪಾಧಿಕಮಲ್ಪಪರಿಮಾಣಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತ್ವತ್ರೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ
‘‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠತಿ’(ಕ.೪.೧೨) ಇತಿ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರೇ ಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನ ಚ – ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವವಚನತ್ವೇ ಕಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವ ಇತ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ ಜೀವವಚನತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮವಚನತ್ವೇ ಚ ತಯೋರ್ಮಧ್ಯಾಭಾವಾದಿಹ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶಃ , ಕಿಂತು ಮಧ್ಯೇ ಉದಾಸೀನೇ ಸ್ವಭಾವೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಉದಾಸೀನಸ್ವಭಾವೋ ಭವತೀತ್ಯೇವ ತದರ್ಥ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ;
‘‘ಊರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಾಣಮುನ್ನಯತ್ಯಪಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಸ್ಯತಿ । ಮಧ್ಯೇ ವಾಮನಮಾಸೀನಂ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಉಪಾಸತೇ’(ಕ.೫.೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಮಂತ್ರಾಂತರೇ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಮಧ್ಯೇಽವಸ್ಥಾನಸ್ಯ , ತದುಪಾಧಿಕವಾಮನತ್ವಸ್ಯ ಚ ಶ್ರವಣೇನಾತ್ರಾಪಿ ಮಧ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಮಧ್ಯೇಽವಸ್ಥಾನಸ್ಯ , ತದುಪಾಧಿಕವಾಮನತ್ವಸ್ಯ ಚ ಶ್ರವಣೇನಾತ್ರಾಪಿ ಮಧ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಮಧ್ಯಪರತಯಾ ಹೃದಯಸ್ಥಾನಲಾಭಾತ್ , ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಆತ್ಮಾ ಜೀವೇ ಧೃತೌ ದೇಹೇ’ ಇತ್ಯನುಶಿಷ್ಟದೇಹಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ , ‘ಆತ್ಮೈವ ಮಹನೀಯಃ’
‘ಆತ್ಮಾ ಪರಿಚರ್ಯಃ’(ಛಾ. ಉ.೮.೮.೪) ಇತಿ ವಿರೋಚನಕೃತದೇಹಾತ್ಮವಾದೋಪದೇಶೇ ದೇಹವಿಷಯಾತ್ಮಶಬ್ದದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂತರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಜನಾನಾಂ ಹೃದಯೇ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಃ’ಇತ್ಯತ್ರತ್ಯಮಂತ್ರಾಂತರೇ ಹೃದಯೋಪಾಧಿನಿರ್ದೇಶಃ ಸ್ಪಷ್ಟ ಏವಾಸ್ತಿ । ನನ್ವಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ಮಾತ್ರಶಬ್ದೇನಾಧಿಕಪರಿಮಾಣವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಽಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಸಂಪಿಣ್ದಿತರೂಪೇ ಜೀವೇ ಸಂಭವತಿ , ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಮಾತ್ರಶಬ್ದೋ ಹ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣವಾಚಿಪ್ರತ್ಯಯಃ
‘ಪ್ರಮಾಣೇ ದ್ವಯಸಜ್ದಘ್ನಞ್ಮಾತ್ರಚಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೫.೨.೩೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾನುಶಿಷ್ಟಃ , ನ ತು ‘ಕ್ಷೀರಮಾತ್ರಂ ಪಿಬ’ ಇತ್ಯತ್ರೇವೋತ್ತರಪದತ್ವನಿಯತಂ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಅಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣಮಾತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಲಾಭಾಯಾಂಗುಷ್ಠಶಬ್ದಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಲಕ್ಷಣಾಪತ್ತೇಃ ।
ನನು ‘ಅಥ ಸತ್ಯವತಃ ಕಾಯಾತ್ಪಾಶಬಂಧವಶಾಂಗತಮ್ । ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷ ಯಮೋ ಬಲಾತ್’ ಇತಿ ಜೀವೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಕೋ ನೇತ್ಯಾಹ ? ನ ಹಿ ವಯಂ ಜೀವಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸಂಭವತಾ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ನ ಬಾಧನೀಯಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಮಾರ್ತಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಜೀವ ಇವ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಚೇತ್, ಮಾಭೂತ್ ,
‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂಗುಷ್ಠಂಚ ಸಮಾಶ್ರಿತಃ । ಈಶಸ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭುಃ ಪ್ರೀಣಾತಿ ವಿಶ್ವಭುಕ್’(ಮಹಾನಾರಾ ೧೬.೩) ಇತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯೇ,
‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂತರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಜನಾನಾಂ ಹೃದಯೇ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಃ । ಹೃದಾ ಮನೀಷಾಮನಸಾಽಭಿಕ್ಲೃಪ್ತೋ ಯ ಏನಂ ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವಂತಿ’(ಶ್ವೇ.ಉ. ೩.೧೩) ಇತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮಂತ್ರಶ್ರವಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತೋ ಬಲವತೀ ಪ್ರಥಮಾಂತಶ್ರೌತಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಜಾಗರ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಲಿಂಗಾಜ್ಜೀವ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ ;
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ನ ಭೂತಭವ್ಯೇಶಿತೃತ್ವೇನ ಸಂದಷ್ಟಮ್ , ಕಿಂತು ತದೇವ ಮಂತ್ರದ್ವಯೇ ಪಠಿತಮಪಿ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಕ್ಶ್ರುತೇನ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂತರಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ತದನಂತರಶ್ರುತೇನ ಚಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಸಂದಷ್ಟಮ್ । ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂಚ ಹೃದಯಾಯತನೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ಹೃದಯಾಗ್ರವರ್ತ್ಯತಿಸೂಕ್ಷ್ಮವಹ್ನಿಶಿಖಾಮಧ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಯತನತ್ವೇನೋಕ್ತತಯಾ ತದುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಣೀಯಸ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ , ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಶ್ಯಾಮಾಕತಣ್ದುಲಾದಪ್ಯಣೀಯಸ್ತ್ವೋಕ್ತೇಃ ; ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪುಂಡರೀಕದಹರತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ದಹರತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಪುನರ್ದಹರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾಽತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಂಜನಾಚ್ಚ । ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಮಂಂಗುಷ್ಠಾವಚ್ಛೇದೋಪಾಧಿಕಮಿತಿ ತತ್ರೈವ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ – ಅಂಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ; ತದಭಿಧಾನಶ್ರುತಿರೂಪಾದೀಶಾನಶಬ್ದಾತ್ । ನ ಚ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯನುಪಾದಾನ ಏವ ರೂಢ್ಯುನ್ಮೇಷ ಇತಿ ನಿಯಮಃ ; ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯುಪಾದಾನೇಽಪಿ ರೂಢಶಬ್ದಶ್ರವಣಪ್ರಯುಕ್ತರೂಢ್ಯುನ್ಮೇಷಸ್ಯಾನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಾವ್ಯೇಷು ತು ವ್ಯಂಗ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಧಾನೇಷು ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥೋ ವ್ಯಂಜನಾವ್ಯಾಪಾರಾನುಕೂಲಸ್ತಂ ಶಬ್ದಂ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥ ಏವೋಪಕ್ಷೀಣಂ ಕೃತ್ವಾ ತದೀಯರೂಢ್ಯರ್ಥಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಂ ಕ್ವಚಿತ್ ಕ್ವಚಿತ್ ಪದಾಂತರಮುಪಾದದತ ಇತಿ ತತ್ಪದಾಂತರೋಪಾದಾನಂ ನ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥೇಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯುಪಾದಾನಸ್ಯ ರೂಢ್ಯುನ್ಮೇಷವಿರೋಧಿತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ ; ತದನುಪಾದಾನೇಪಿ ‘‘ತವ ಪ್ರಸಾದಾತ್ ಕುಸುಮಾಯುಧೋಽಪಿ ಸಹಾಯಮೇಕಂ ಮಧುಮೇವ ಲಬ್ಧ್ವಾ । ಕುರ್ಯಾಂ ಹರಸ್ಯಾಪಿ ಪಿನಾಕಪಾಣೇಃ ಧೈರ್ಯಚ್ಯುತಿಂ ಕೇ ಮಮ ಧನ್ವಿನೋಽನ್ಯೇ’(ಕ.ಮಾ. ೩.೧೦) ಇತ್ಯತ್ರ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೋಪಯೋಗಿಸಾರತರಾಯುಧತ್ವವ್ಯಂಜನಾನುಕೂಲೇ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥ ಏವ ಪಿನಾಕಪಾಣಿಶಬ್ದಮುಪಕ್ಷೀಣಂ ಕೃತ್ವಾ ತದ್ರೂಢಿವಿಷಯಶಿವಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಪದಾಂತರಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ ಯಸ್ಯ ಯೋಗರೂಢಿಮತಃ ಪದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧೌ ತದಲಭ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದವಯವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಕಂ ಕಿಮಪಿ ಪ್ರಥಮಮುಪಾದೀಯತೇ – ಯಥಾ ‘ಪದ್ಮಾನಿ ಯಸ್ಯಾಗ್ರಸರೋರುಹಾಣಿ’ ಇತಿ ಯಥಾ ವಾ ‘ಲಪನಂ ಪದ್ಮಮೇವಾಸ್ಯಾ ಲಾವಣ್ಯಸರಸೀರುಹಮ್’ ಇತಿ – ತತ್ಪದಂ ತದ್ವಿಶೇಷಿತಯೌಗಿಕಾರ್ಥವಶೀಕೃತಮಿತಿ ತೇನಾಪಿ ಹೇತುನಾ ತತ್ರ ರೂಢ್ಯುನ್ಮೇಷೋ ನ ಭವತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಇಹ ತು ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾದೀಶಾನಪದಯೌಗಿಕಾರ್ಥತಯಾ ತಲ್ಲಬ್ಧ ಏವಾರ್ಥೋ ‘ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯನೇನ ಪಶ್ಚಾದನುವದಿಷ್ಯತ ಇತಿ ನಾತ್ರ ತದನುನ್ಮೇಷಶಾವಕಾಶಃ ।
ನನ್ವೀಶಾನಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸ್ಯಾಪ್ಯನುವಾದ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವತಾ ವಿಧೇಯೇನ ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯುಪಮರ್ದೋ ಯುಕ್ತ ಏವ ; ಉಕ್ಥ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ‘ಉಕ್ಥ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಂಯೋಗಾದಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರಃ ಸ್ಯಾತ್ಸತಿ ಹಿ ಸಂಸ್ಥಾಽನ್ಯತ್ವಮ್’(ಜೈ.ಸೂ.೧೦.೫.೧೨) ಇತಿ ದಾಶಮಿಕಾಧಿಕರಣೇ ‘ಅಪ್ಯಗ್ನಿಷ್ಟೋಮೇ ರಾಜನ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹ್ಣೀಯಾದಪ್ಯುಕ್ಥ್ಯೇ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ’ ಇತಿ ವಚನಾದ್ರಾಜನ್ಯನಿಮಿತ್ತೇನೋಕ್ಥ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಯೋಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಯಾಗಾಭ್ಯಾಸಃ ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರರಹಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಸಹಿತೋ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ, ಉಕ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ಚ ಸತಃ ಷೋಡಶಿಯಾಗಾಭ್ಯಾಸವಿಧಾನಾತ್ತದಂಗಸ್ಯ ಷೋಡಶಿಸ್ತೋತ್ರಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ಕ್ರತೋರುಕ್ಥ್ಯಸ್ತೋತ್ರಾಂತತ್ವರೂಪಸ್ಯೋಕ್ಥ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸ್ತೋತ್ರಾಂತತ್ವರೂಪಸ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮತ್ವಸ್ಯ ಚೋಪಮರ್ದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರರಹಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ , ಷೋಡಶಿಯಾಗಾಭ್ಯಾಸವಿಧಿನಾ ಸಾಂಗಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿಧಾನೇನ ತದಂಗಭೂತಯೋಃ ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರಯೋರನಿವಾರ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಧೇಯೇನ ಸಂಸ್ಥಾಂತರೇಣಾನುವಾದ್ಯಯೋರುಕ್ಥ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಂಸ್ಥಯೋರುಪಮರ್ದೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತಿ ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರಸಹಿತ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂಚೋಕ್ಥ್ಯಸಂಸ್ಥೋಽಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಂಸ್ಥೋ ವಾ ಯಃ ಕ್ರತುಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸ ರಾಜನ್ಯಸ್ಯ ನ ತಥಾ , ಕಿಂತು ಪ್ರಾಪ್ತಸಂಸ್ಥೋಪಮರ್ದೇನ ಷೋಡಶಿಸಂಸ್ಥಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚ ‘ಉಕ್ಥ್ಯಸಂಸ್ಥೋ ಹಿ ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತಥಾಽಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಂಸ್ಥಿಕಃ । ರಾಜನ್ಯಸ್ಯ ತಥಾ ನಾಸೌ ಕಿಂತು ಷೋಡಶಿಸಂಸ್ಥಿಕಮ್’ ಇತಿ । ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತರೂಪತಯಾ ಯೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಜೀವಃ ಸ ನ ತಥಾ , ಕಿಂತ್ವಸಂಕುಚಿತಸಕಲಭೂತಭವಿಷ್ಯದ್ವರ್ತಮಾನವಸ್ತುನಿಯಂತೃತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಸಕಲಾಂತರವಸ್ಥಾನತಯಾ ವ್ಯಾಪಕಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವೈತ್ಯರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।
ನನ್ವಿಹಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯೇಶಾನಭಾವೋ ವಿಧೀಯತೇ ಚೇತ್ ಅಸ್ತು ನಾಮ ಪೂರ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದಃ । ತದೇವ ಕುತೋಽವಸೀಯತೇ । ನಹ್ಯತ್ರ ಕಿಂಚಿದನುವಾದ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾಪಕಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಂತರಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುತ್ತರಮಂತ್ರವಶಾದೇವಮವಸೀಯತೇ । ತತ್ರ ಹಿ ಪೂರ್ವಾರ್ದ್ಧೇನ ಜೀವಮನೂದ್ಯ ‘ತಂ ಸ್ವಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಪ್ರವೃಹೇತ್’ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹದ್ವಯಾದಪ್ರಮಾದೇನ ಬುದ್ಧಿಬಲೇನ ವಿವೇಚನಂ ವಿಧಾಯ ವಿವೇಚಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ‘ತಂ ವಿದ್ಯಾಚ್ಛುಕ್ರಮಮೃತಮ್’ ಇತಿ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋ ವಿಧೀಯತೇ । ಇಹಾಪಿ ಸ ಏವಾರ್ಥಃ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಜೀವಾನುವಾದಃ । ‘ಜ್ಯೋತಿರಿವಾಧೂಮಕಃ’ ಇತಿ ಜಡದೇಹಾಂತಃಕರಣಸಂವಲಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತತೋ ವಿವೇಚನಮ್ । ‘ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ’ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವವಿಧಿರಿತಿ । ನನು ತದ್ವದತ್ರ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಪದೇಶೋ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಅತ್ರಾಲ್ಪಪರಿಮಾಣತ್ವೋಪಮರ್ದೇನ ತದ್ವಿರೋಧಿವ್ಯಾಪಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೋಪಲಕ್ಷಕಸ್ಯ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಸ್ಯೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ । ಉಕ್ಥ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮವಾಕ್ಯಯೋರಪಿ ಹ್ಯನೂದಿತೋಕ್ಥ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಂಸ್ಥೋಪಮರ್ದಕವಿಧೇಯಷೋಡಶಿಯಾಗಸಂಸ್ಥೋಪಲಕ್ಷಕಂ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಮೇವೋಪಸ್ಯಸ್ತಮ್ ।ಸೂತ್ರಗತ ಏವಕಾರಃ – ಕಥಂ ‘ಅಹಮಿಹೈವಾಸ್ಮಿ ಸದನೇ ಜಾನಾನಃ’ ಇತ್ಯಲ್ಪಪರಿಮಾಣತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ವಚನಬಲಾದೇವ , ನಹ್ಯಸ್ತಿ ವಚನಸ್ಯಾತಿಭಾರ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ ॥೧.೩.೨೪॥
ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವೇನಾನುವಾದೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಯಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಹೃದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ॥೨೫॥
ಜೀವಸ್ಯ ಹೃದ್ಯವಸ್ಥಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಇದಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ನಾಡೀಸಂಚಾರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತ್ವನ್ಯತ್ರ ಆರಾಗ್ರಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಮ್ । ಅತ ಏವಾಪರತ್ರಾತಿಸೂಕ್ಷ್ಮನಾಡೀಸಂಚಾರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಾಲಾಗ್ರಾಯುತಭಾಗತ್ವಶ್ರವಣಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ । ನಾಡೀಹೃದಯಾದಿತತ್ತದವಕಾಶಾನುಸಾರಿಸಂಕೋಚವಿಕಾಸೇನಾಂತಃಕರಣೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವೋಽಪಿ ಹಿ ತಥಾ ತಥಾ ಭವತಿ । ನನು ಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಮಪ್ಯಂಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ; ಹಸ್ತಿಮಶಕಾದೀನಾಂ ಹೃದಯಪರಿಮಾಣಭೇದಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ತದಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ; ಖರತುರಗಾದೀನಾಮಂಗುಷ್ಠಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ‘ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್’ ಇತಿ । ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ಅತೋ ಮನುಷ್ಯಾನ್ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಉಪಪಾದನೀಯಃ । ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂಚ ಹೃದಯಂ ತದಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಮಿತಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವಸ್ಯ ತಥಾತ್ವೇನಾನುವಾದೋ ಯುಜ್ಯತ ಏವ । ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವೋಪಪಾದನಪರತಯಾಽಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ , ತತ್ ಅಯಂಮಂತ್ರಃ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ವಾಕ್ಯವಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪರಮಹಾವಾಕ್ಯವಿಧಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾವಾಂತರವಾಕ್ಯವಿಧಯಾಽಪಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರೌಢಿವಾದಮವಲಂಬ್ಯ , ನ ತು ಭಾಷ್ಯಾಭಿಮತಮ್ । ಅಗ್ರೇ ‘ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತ್ಯನೇನ ಜೀವಾನುವಾದ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯಾನುಮೋದನಾತ್ । ನನ್ವಿತ್ಥಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಂ ಮನುಷ್ಯದೇಹಾಪನ್ನಜ್ಜೀವವಿಷಯತಯಾ ಸಂಕೋಚನೀಯನಂ ಚೇತ್ , ಏವಮೇವ ಭೂತಭವ್ಯೇಶಾನತ್ವಶ್ರವಣಮಪಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಿಯಂತೃತ್ವವಿಷಯತಯಾ ಸಂಕೋಚ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನೋಽಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಕಿಮಿತಿ ಜೀವಪರೋ ನಾಭ್ಯುಪೇಯತೇ – ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಸ್ತುಶಬ್ದಃ । ಅನನ್ಯಗತಿಕತಯಾ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಂಕೋಚಃ ಕೃತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಕೋಚಃ ಕರ್ತುಂ ನ ಯುಕ್ತಃ ; ಜೀವಸ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮುಪಮೃದ್ಯ ತದಭೇದೇನೋಪದೇಶ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಪಕತೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ತದಸಂಕೋಚೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥೧.೩.೨೫॥
ಇತಿ ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಮ್ ॥೭॥
ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್ ॥೨೬॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಯದೀರಿತಮ್ ।
ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇನ ದೇವಾನಾಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಾಧ್ಯತೇ ॥
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮುಪರಿ ಯೇ ದೇವಾಸ್ತೇಷಾಂಚ ಮನ್ಯತೇ ।
ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ತತ್ರಾರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸಂಭವಾತ್ ॥
ದಿವ್ಯೇ ಸುಖೇ ನಿಮಗ್ನಾನಾಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಿತಾ ಭವೇತ್ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ ಕ್ಷಯಸಾತಿಶಯತ್ವಯೋಃ ॥
ತೇಷಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಪಟುದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಕಮ್ ।
ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದ್ಯುಪವರ್ಣಿತಮ್ ॥
ತೇಷಾಮನುಪನೀತಾನಾಮಧೀತಿರ್ನಾಸ್ತಿ ಚೇದಪಿ ।
ವೇದೋ ಜನ್ಮಾಂತರಾಧೀತಃ ಸ್ವಯಂ ಭಾಯಾನ್ಮಹಾತ್ಮನಾಮ್ ॥
ಶ್ರುತಂಚೇಂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಗುರೂಪಸದನಂ ಶ್ರುತೌ ।
ತೇಷಾಮೃಷೀಣಾಂಚ ನೃಣಾಂ ಮುಕ್ತತ್ವಮಪಿ ವಿದ್ಯಯಾ ॥
ಸೂತ್ರೇ ತದುಪರೀತ್ಯೇತತನ್ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಧಸ್ತನಾತ್ ।
ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ಪಶ್ವಾದೀನ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರತಃ ॥೧.೩.೨೬॥
ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇನ್ನಾನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥೨೭॥
ಯದ್ಯವಾಪ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಿಂದ್ರಾದ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿಮಾಪ್ನುಯುಃ ।
ಯಷ್ಟವ್ಯದೇವತಾಽಭಾವಾತ್ ಕರ್ಮಲೋಪೋ ಭವೇತ್ತದಾ ॥
ಇತಿ ಚೇನ್ಮೈವಮಾಮ್ನಾಯತದಂತೇಷು ಸ್ಮೃತಿಷ್ವಪಿ ।
ಅನೇಕಸ್ಯೇಂದ್ರವಹ್ನ್ಯಾದಿಭಾವಸನ್ಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ॥
ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟ್ಯರ್ಥವಾದಾದಿಷ್ವಿಂದ್ರಾದೀನಾಮನೇಕತಾ ।
ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವಾದಿಭೇದಕೈರ್ಹಿ ಪ್ರದರ್ಶತಾ ॥
ತತಶ್ಚ ಮುಕ್ತಿಂ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ವಿದ್ಯಯಾ ಸಮುಪೇಯುಷಿ ।
ತದನ್ಯ ಇಂದ್ರಸ್ತತ್ಕಾಲೇ ಯಷ್ಟವ್ಯಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ಭವೇತ್ ॥೧.೩.೨೭॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ –
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಂ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನಂ ವಿತನ್ವತಃ ।
ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದೇ ಸ ಭವೇತ್ ಕರ್ಮಾಂಗಮನುಷು ಶ್ರುತೇ ॥
ನ ಹ್ಯೇಕ ಇಂದ್ರಸ್ತಸ್ಯಾರ್ಥೋ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತದಾ ।
ನ ಚಾನೇಕತ್ರ ತದ್ವೃತ್ತಿರ್ನಿಮಿತ್ತೈಕ್ಯಂ ವಿನಾ ಭವೇತ್ ॥
ನೈವಾಸ್ತಿ ಡಿತ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಕೇತವಿಷಯೇಷ್ವಿವ ।
ಅರ್ಥೇಷು ತೇಷು ತೇಷ್ವೇಕಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ತಸ್ಯ ಯೋಜಕಮ್ ॥
ಕ್ರಿಯೇತೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಯದಿ ಡಿತ್ಥಾದಿಶಬ್ದವತ್ ।
ಪ್ರತ್ಯರ್ಥವ್ಯಕ್ತಿಸಂಕೇತಸ್ತದಾ ಸಾಪೇಕ್ಷತಾ ಭವೇತ್ ॥
ವ್ಯವಸ್ಥಿತಶ್ಚಾರ್ಥ ಏಕೋ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನೈವ ಸಂಭವೇತ್ ।
ತತ್ಸಂಭವೇ ಚ ತಚ್ಛೂನ್ಯೇ ಕಲ್ಪೇ ತೇ ಸ್ಯುರ್ನಿರರ್ಥಕಾಃ ॥
ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚ್ಯೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋಃ ।
ನಿತ್ಯ ಏಕೈಕ ಏವಾರ್ಥೋ ನ ಭಿನ್ನಃ ಕಾಲಭೇದತಃ ॥
ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವಸ್ತು ನ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಿಣಾಮ್ ।
ಅರ್ಥವಾದೈಃ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಿತೋ ಭೇದಸಾಧಕಃ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಿಷ್ಣುಶ್ಚ ರುದ್ರಶ್ಚ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಯಷ್ಟೃತಾಮ್ ।
ಯಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂಚ ತೈರ್ನೀತಂ ವಾಚ್ಯಂ ತತ್ರೈವಮೇವ ಹಿ ॥
ಆತ್ಮಾಸಾಧಾರಣಂ ದ್ರವ್ಯಮನ್ಯಸಾಧಾರಣಂ ಸುರೈಃ ।
ಕೃತಂ ವಾಸ್ತ್ವಿಷ್ಟಿಭಿಸ್ತೇಷಾಂ ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ ಕಥಂ ತತಃ ॥
ವಸ್ವಾದ್ಯುಪಾಸಕಾನಾಂತು ವಸ್ವಾದಿಭವನೋಕ್ತಯಃ ।
ಭೋಗಸಾಮ್ಯಪರಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯಾಃ ತೇಷಾಂ ವಸ್ವಾದಿಭಿಸ್ಸಹಂ ॥
ಅನ್ಯಥಾ ಖಲು ವಸ್ವಾದಿಸಂಖ್ಯಾಧಿಕ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ।
ಪರಶ್ಶತೇಷು ಯುಗಪತ್ಪ್ರೇಪ್ಸುಷೂಪಾಸನಾಫಲಮ್ ॥
ದೃಷ್ಟಾ ಹಿ ವಿಷ್ಣುಭಾವಸ್ಯ ತದ್ಯಾಗಫಲತಾಶ್ರುತೇಃ ।
ತದ್ಭೋಗಸಾಮ್ಯಪರತಾ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಸಮ್ಮತಾ ॥
ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯವಾಕ್ಯಾನಾಮಯಂತು ವಿಷಯೋ ಭವೇತ್ ।
ದೇವಾನಾಂ ದೇಹನಿಕರಃ ಸೃಜ್ಯತೇ ಹ್ರಿಯತೇ ಚ ಯತ್ ॥
ಸರ್ಗಾದೌ ಭಗವಾಂಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್ ।
ಇತ್ಯೇವಮಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಲಭ್ಯತೇ ಚೈವಮಾರ್ಜವಮ್ ॥
ಏವಂಚಾಸ್ಪೃಷ್ಟದೇಹಾದೌ ತತ್ತದಾತಮಿಕವಾಚಕೇ ।
ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದನಿಕರೇ ನ ವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ॥
ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಮತ್ಸ್ಯರೂಪಾದೌ ಪರಮಾತ್ಮೈಕವಾಚಕೇ ।
ವಿಷ್ಣುರ್ನಾರಾಯಣಃ ಕೃಷ್ಣೋ ವಿಧುರಿತ್ಯಾದಿಕೇ ಯಥಾ ॥
ತಥಾಚೇಂದ್ರಾದಿದೇವಾನಾಮಿಂದ್ರತ್ವಾದ್ಯನಪಾಯತಃ ।
ಸಹ್ಯಂ ಸಾತಿಶಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಕೃಚ್ಛ್ರಂಚ ಪ್ರಲಯಾದಿಕಮ್ ॥
ತಸ್ಮಾನ್ಮುಕ್ತಾವಸಾಧ್ಯಾಯಾಮರ್ಥಿತ್ವಂ ನ ಸುಪರ್ವಣಾಮ್ ।
ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಽಪನೋದಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ॥
ಶಬ್ದಂ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ॥೨೮॥
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತಾ ಯತಃ ।
ಅತೋಽತ್ರ ನೇದೃಶೀ ಶಂಕಾಽವಕಾಶಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ॥
ಏವಂ ಖಲ್ವತ್ರಾಶಂಕಾ ಕೃತಾ – ವರ್ತಮಾನೇಂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ಮುಕ್ತೌ ಯಷ್ಟವ್ಯೇಂದ್ರಾಭಾವಾದಗ್ರೇ ಕರ್ಮಲೋಪೋ ಮಾಭೂದಿತ್ಯೇತದರ್ಥಂ ತದಾನೀಮಿಂದ್ರಾಂತರಸೃಷ್ಟ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕರ್ಮಾಂಗಮಂತ್ರೇಷು ‘ಇಂದ್ರಾಗಚ್ಛ ಹರಿವ ಆಗಚ್ಛ’ ‘ಆಯಾಹೀಂದ್ರ ಪಥಿಭಿರೀಡಿತೇಭಿಸ್ಸೋಮಂ ಪಿಬ ವೃತ್ತ್ರಹನ್ ಶೂರ ವಿದ್ವಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರುತೇ ಇಂದ್ರಶಬ್ದೇ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಭೂತೋ ಭವಿಷ್ಯನ್ವರ್ತಮಾನೋ ವಾ ತಸ್ಯೈಕ ಏವೇಂದ್ರೋ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾತ್ , ಇಂದ್ರಾಂತರೇ ಯಷ್ಟವ್ಯೇ ತಸ್ಯ ತದವಾಚ್ಯತ್ವೇನೈಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯ ಇವ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ವಿನಿಯೋಜಕಶ್ರುತ್ಯಭಾವೇನ ಚ ಲಿಂಗವಿನಿಯೋಜ್ಯಾನಾಮೈಂದ್ರಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನ ಚ ತಾವತ್ಸ್ವಿದ್ರೇಷ್ವಿಂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರೇಕಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ವಿನಾ ಸಂಭವತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂಚೈಕಂ ಡಿತ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಸಂಕೇತವಿಷಯೇಷ್ವಿವಾತ್ರಾಪಿ ತಾವತ್ಸ್ವಿಂದ್ರೇಷ್ವನುಗತಂ ನಾಸ್ತಿ । ಏವಮಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾರ್ಥೇಷು । ಯದಿ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾದೀನಾಂ ಪುತ್ರೇಷೂತ್ಪನ್ನೇಷು ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಂ ಪಿತ್ರಾದಿಭಿರಿಚ್ಛಯಾ ಡಿತ್ಥ ಇತಿ ಸಂಕೇತ ಇವ ತತ್ತತ್ಕಾಲವೃತ್ತಿಷ್ವಿಂದ್ರಾದಿಷೂತ್ಪನ್ನೇಷು ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಂ ಕಾಶ್ಯಪಾದಿಭಿಃ ಸ್ವೇಚ್ಛಯೇಂದ್ರೋಽಗ್ನಿರ್ಮಿತ್ರೋ ವರುಣ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಕೇತಃ ಕ್ರಿಯತೇ , ತದಾ ವೈದಿಕಾನಾಮಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಕಾಲಸಂಕೇತಯಿತೃಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಧೀನಸಂಕೇತಾಪೇಕ್ಷತತ್ತತ್ಕಾಲವರ್ತಿಭಿನ್ನಭಿನ್ನಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವೇ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವ್ಯವಸ್ಥಿತಶ್ಚೈಕೈಕೋಽರ್ಥೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ವ್ಯವಸ್ಥಿತೈಕೈಕೇಂದ್ರಾದ್ಯರ್ಥಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ತದನ್ಯೇಂದ್ರಾದಿಮತಿಕಲ್ಪೇ ‘ಇಂದ್ರಾಗಚ್ಛ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿನಿಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಮನಪಾಯೀಂದ್ರತ್ವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತೋ ನಿತ್ಯ ಏಕೈಕ ಏವಾರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಃ ।
ಅತ್ರೇಯಮಾಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ – ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟ್ಯರ್ಥವಾದೇಷು ‘ಇಂದ್ರೋ ವಾ ಅಕಾಮಯತ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಂ ದೇವಾನಾಮಭಿಜಯೇಯಮಿತಿ ಸ ಏತಮಿಂದ್ರಾಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯೈ ಪುರೋಡಾಶಮೇಕಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರವಪತ್’ ‘ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಅಕಾಮಯತ । ಅನ್ನಾದೋ ದೇವಾನಾಂ ಸ್ಯಾಮಿತಿ । ಸ ಏತಮಗ್ನಯೇ ಕೃತ್ತಿಕಾಭ್ಯಃ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರವಪತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಿಂದ್ರಸ್ಯೇಂದ್ರೋ ಯಷ್ಟಾ ಅಗ್ನೇರಗ್ನಿಃ ಸೋಮಸ್ಯ ಸೋಮಃ ಸವಿತುಃ ಸವಿತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವಶ್ರವಣಾದಿಂದ್ರಭೇದಾದಿಕಂ ತಾವತ್ಸ್ವೀಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್ । ಇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವಸ್ವೋದ್ದೇಶೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕಯಾಗಾನುಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಸ್ಮೈ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತ್ವತ್ಯಾಗಾಸಂಭವಾತ್ । ಏವಮಿಂದ್ರಭೇದಾದಿಕಂಚ ಕಲ್ಪಮನ್ವಂತರಾದಿಕಾಲಭೇದೇನೋಪಪಾದನೀಯಮ್ ; ಯುಗಪದಿಂದ್ರದ್ವಯಾದ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಏತತ್ಕಲ್ಪಾದಿವರ್ತೀಂದ್ರಃ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾದಿಸ್ಥಿತಾಯೇಂದ್ರಾಯ ತದಾನೀಂ ಹವಿರ್ನಿರವಪದಿತ್ಯಾದಿಸ್ತದರ್ಥಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ನೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಂ ‘ತದ್ಯತ್ಪ್ರಥಮಮೃತಂ ವೇದ ವಸೂನಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವಾಽಗ್ನಿನೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ । ಸ ಯ ಏತದೇವಮಮೃತಂ ವೇದ ರುದ್ರಾಣಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವೇಂದ್ರೇಣೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ , ಉಪಾಸ್ಯೇಷ್ವನ್ಯತಮಸ್ಯ ವಸುಭಾವಾದಿಪರಾವೃತ್ತಿಂ ವಿನಾ ತತ್ತದುಪಾಸಕಸ್ಯ ವಸ್ವಾದಿಭಾವಪ್ರಾಪ್ತೌ ‘ಅಷ್ಟೌ ವಸವ ಏಕಾದಶ ರುದ್ರಾ ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ವಾದಿಸಂಖ್ಯಾಽತಿರೇಕಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಉಪಾಸ್ಯಾನಾಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಯಾವದಧಿಕಾರಮವಸ್ಥಾಯ ಪರಾವೃತ್ತೌ ಪುನಶ್ಚ ವಸ್ವಂತರಾದಿಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ಪೂರ್ವಂ ವಸ್ವಾದ್ಯುಪಜೀವ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಗತರೋಹಿತಾದಿರೂಪಾತ್ಮಕಾಮೃತೋಪಾಸನಾಕೃತೋಽಪಿ ತೇಷು ತೇಷ್ವನ್ಯತಮಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯೇವ ತದರ್ಥಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ವಸುರುದ್ರಾದ್ದಿತ್ಯಮರುತ್ಸಾಧ್ಯಗಣಾನಾಮಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ಏವಂಚಾನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅತ ಏವ ವೇದೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಚ ಇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯೌ ವರ್ಣ್ಯೇತೇ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೇದಮುತ್ತರಮ್ – ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವಸ್ತು ನೇಂದ್ರಾದಿಭೇದಸಾಧಕಃ । ದೇವೈರಪ್ಯನುಷ್ಠಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮನುಷ್ಯೈರನುಷ್ಠೇಯಾನೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಿತೋ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ‘ದೇವಾ ವೈ ಸತ್ರಮಾಸತ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಜಾತೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾತೃಭಾವಃ ; ವಸ್ತುತೋ ದೇವಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇನ ಬಾಧಿತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಯಷ್ಟವ್ಯಾ ಇಂದ್ರಾದಯೋಽಪಿ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಾದಿಫಲಮೇತಾಭಿರಿಷ್ಟಿಭಿಃ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ , ಅನ್ಯೈಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮನುಷ್ಠೇಯಾ ಏತಾ ಇತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂವಿಧೇನಾಪಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಂ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವೋಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರಾಪತ್ , ಅನ್ಯೈರ್ದೇವರ್ಷಿಮನುಷ್ಯಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಽವಾಪ್ತವ್ಯೇತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮರ್ಥವಾದಃ ‘ತದಾಹುಃ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯಂತೋ ಮನುಷ್ಯಾ ಮನ್ಯಂತೇ ಕಿಮು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾವೇದ್ಯಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ ಇತಿ । ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ ಇತಿ , ತಥೈವ ‘ಇಂದ್ರೋ ವಾ ಅಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದಯೋಽಪ್ಯರ್ಥವಾದಾಃ ಸ್ಯುಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಯಷ್ಟೃಪರೇಂದ್ರಾದಿಪದಾನಾಂ ಭವಿಷ್ಯದಿಂದ್ರಾದಿಭಾವೇಷು ಲಕ್ಷಣಾ ಪರಿಹೃತಾ ಭವತಿ । ಅವಶ್ಯಂಚ ರೋಹಿಣೀಶ್ರವಣಾರ್ದ್ರಾನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟಿವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದೇಷ್ವೇವಮೇವೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತೈರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ಣುರುದ್ರಾಃ ಸರ್ವಕಲ್ಪಾನುಯಾಯಿನಃ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ಣುರುದ್ರಾಂತರಾಭಾವೇನಾಭೇದೇಽಪಿ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವಂ ನೀತಾಃ । ಯೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ಣುರುದ್ರಾನಪ್ಯಧಿಕಾರಿಜೀವವಿಶೇಷತಯಾ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಭಿನ್ನಾನ್ಮನ್ಯಂತೇ , ತೈರಪ್ಯಭಿಜಿನ್ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟ್ಯರ್ಥವಾದೇ ಇತ್ಥಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತೇನ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವಂ ನೀತಮ್ ।
ಅಸ್ತು ವೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟಿಷ್ವಕಲ್ಪಿತೋ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟಯಭಾವಃ । ಸ ತ್ವಿಂದ್ರಾದಿಭೇದಾಭಾವೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಏವ । ನ ಹಿ ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟಿಷು ಕೇವಲಾ ಇಂದ್ರಾದಯೋ ಯಷ್ಟವ್ಯಾಃ , ಕಿಂತು ಜ್ಯೇಷ್ಟಾದೀನಿ ನಕ್ಷತ್ರಾಣ್ಯಪಿ । ತಥಾಚೇಂದ್ರಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಸ್ವಾಸಾಧಾರಣಮೇಕಾದಶಕಪಾಲಾದಿ ದ್ರವ್ಯಂ ಯಾಗೇ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾನಕ್ಷತ್ರಾದಿಸಾಧಾರಣಂ ಕೃತಮಿತಿ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವೇನ ಭೇದಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾವಕಾಶಃ । ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸಕಸ್ಯ ವಸ್ವಾದಿಭಾವಶ್ರವಣಂ ತು ವಸ್ವಾದಿಪದಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ತತ್ತದ್ಭೋಗಸಾಮ್ಯಪರಮುಪಪದ್ಯತೇ ‘ಅಸ್ಮಾಕಂ ಭ್ರಾತೄಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತ್ವಮೇಕಃ’ ಇತಿ ಲೌಕಿಕವಚನವತ್ । ಅನ್ಯಥಾಽಷ್ಟಾಧಿಕಸಂಖ್ಯೇಷೂಪಾಸಕೇಷು ಯುಗಪದುಪಾಸನಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮುಪಸ್ಥಿತೇಷು ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಸ್ವಾದಿಭಾವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ತತ್ಸಂಖ್ಯಾಽತಿರೇಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ದೃಷ್ಟಂಚ ‘ವೈಷ್ಣವಂ ವಾಮನಮಾಲಭೇತ ಸ್ಪರ್ಧಮಾನಃ’ ಇತಿ ವಿಧಿಶೇಷಸ್ಯ ‘ವಿಷ್ಣುರೇವ ಭೂತ್ವೇಮಾನ್ ಲೋಕಾನಭಿಜಯತಿ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಜೇತೃತ್ವೇ ವಿಷ್ಣುಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಮ್ । ಇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಪೂರ್ವದೇಹೋಪಸಂಹಾರದೇಹಾಂತರಸೃಷ್ಟೀ ಸ್ತಃ ಪುಂಡರೀಕಾಕ್ಷಸ್ಯೇವ ।
‘ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಾಯ ಸಂಭವಾಮಿ ಯುಗೇ ಯುಗೇ’(ಭ.ಗೀ.೪.೮) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಪೂರ್ವದೇಹಾಂತರ್ದ್ಧಾನದೇಹಾಂತರಪರಿಗ್ರಹಾವಿತಿ ಸ ಏವ ದೇವಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಷಯಃ ।
ಏವಂಚ ‘ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್’(ಮಹಾನಾರಾ.೫.೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ಯಾಂಜಸ್ಯಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಯಥಾ ರಾಷ್ಟ್ರಕ್ಷೋಭೇ ಯಾ ದಗ್ಧಗೃಹಾಃ ಪ್ರಜಾಃ , ತಾ ಏವ ಪುನರ್ಗೃಹಾಂತರನಿರ್ಮಾಣೇನ ರಾಜಾ ಕಲ್ಪಯತಿ , ಏವಂ ಯಾಃ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸದ್ಯುಪೃಥಿವೀಪ್ರಭೃತಯೋ ದೇವತಾಃ ಪ್ರಲಯೇನೋಪಸಂಹೃತದೇಹಾಸ್ತಾ ಏವ ಸರ್ಗಾದೌ ಪುನರ್ದೇಹಾಂತರನಿರ್ಮಾಣೇನ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಪತಿರಕಲ್ಪಯದಿತಿ ಹಿ ತದರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚೈವಮಪಿ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಿವೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮವಾಚಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದೇಕಸ್ಯೇಂದ್ರಾದೇಃ ಪ್ರತಿಮನ್ವಂತರಂ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ಬಹೂನಾಂ ದೇಹಾನಾಂ ತತ್ತನ್ಮಾತ್ರಾನುಗತಜಾತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಭಾವದೇಕೈಕದೇಹವಿಶಿಷ್ಟ ಏವೇಂದ್ರಾದೌ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ಸಂಕೇತೋಽಂಗೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪುನರಪಿ ಶಬ್ದವಿರೋಧಸ್ತದವಸ್ಥ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವಜ್ರಾಯುಧಾದೀನೀವ ವಿಗ್ರಹಾನಪಿ ವಿಹಾಯ ಆತ್ಮವಾಚಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣಮತ್ಸ್ಯಾದಿಮೂರ್ತೀರಪಹಾಯ ವ್ಯೂಹಾವತಾರಾದಿಸಕಲಮೂರ್ತ್ಯನುಸ್ಯೂತಪರಮಾತ್ಮಮಾತ್ರವಾಚಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಸಂಸಾರಿವಾದಿಮತೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವವನ್ನಿತ್ಯತ್ವೇನಾನಪಾಯಿನ ಇಂದ್ರತ್ವಾದೇರ್ವಿದ್ಯಯಾಽಪಾಸಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿಂದ್ರಚಂದ್ರಾದಿಪದಾನಾಂ ಸಾತಿಶಯತ್ವಂ ಸಾತಿಶಯಮುಕ್ತಿವಾದಿಮತೇ ಮುಕ್ತಾವಿವ ಸಂಸಾರ ಏವ ಸೋಢವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಪ್ರಲಯಮನ್ವಂತರಾದ್ಯಖಿಲಮಪೀತಿ ದೇವಾನಾಂ ಮುಕ್ತೇಃ ಸಾಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ತತ್ಸಾಧನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ತದುಪಯೋಗಿಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಕರಾರ್ಥಿತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ನ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನವಿದ್ಯಾರ್ಥೇಷು ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಗುಣೋಪಾಸನೇಷ್ವಧಿಕಾರ ಇತಿ ।
ನೇಯಮಾಶಂಕಾಽವಕಾಶಂ ಲಭತೇ , ‘ಏತ ಇತಿ ವೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾನಸೃಜತ , ಅಸೃಗ್ರಮಿತಿ ಮನುಷ್ಯಾನ್ , ಇಂದವ ಇತಿ ಪಿತೄನ್’ ‘ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ ಸ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ , ಸ ಭುವ ಇತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ ಸೋಽಂತರಿಕ್ಷಮಸೃಜತ’(ತೈ.ಬ್ರಾ.೨.೨.೪.೨) ‘ವೇದೇನ ರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರೋತ್ ಸತಾಸತೀ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ’ ‘ಸರ್ವೇಷಾಂ ತು ಸ ನಾಮಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ । ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ಪೃಥಕ್ಸಂಸ್ಥಾಶ್ಚ ನಿರ್ಮಮೇ’ ‘ನಾಮರೂಪಂಚ ಭೂತಾನಾಂ ಕೃತ್ಯಾನಾಂಚ ಪ್ರಪಂಚನಮ್ । ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ದೇವಾದೀನಾಂಚಕಾರ ಸಃ’(ಮನು.೧.೨೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಗಣಾಭ್ಯಾಂ ದೇವಾದಿಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಾವಸಾಯಾತ್ ।
ನನು ವೇದವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಥಂ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಕಥಂಚ ತಾವತೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾವಿರೋಧಪರಿಹಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಅತ್ರಾಹುಃ – ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಮಿಂದ್ರಾದಿವ್ಯಕ್ತೌ ವಿನಷ್ಟಾಯಾಂ ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟಾ ವೈದಿಕಾದಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನ್ಮನಸಿ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಾತ್ಪೂರ್ವೇಂದ್ರಾದ್ಯಾಕಾರೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಕಂ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ತದಾಕಾರೈಶ್ವರ್ಯಯುಕ್ತಾಮೇವಾಪರಾಮಿಂದ್ರಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಂ ಸೃಜತಿ , ಯಥಾ ಕುಲಾಲೋ ಘಟಾದಿಶಬ್ದಾನ್ಮನಸಿ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಾತ್ ಪ್ರಾಚೀನಘಟಾದ್ಯಾಕಾರಮನುಸಂಧಾಯ ತದಾಕಾರಾಂ ಘಟಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಂ ಸೃಜತೀತ್ಯನೇನರೂಪೇಣ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಭೂತವೈದಿಕಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಮಿಹಾಭಿಮತಮ್ । ತೇನ ಚೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಜಾತಿನಿಮಿತ್ತಕತ್ವದ್ಯೋತನಾತ್ ಸಾಂಕೇತಿಕತ್ವಶಂಕಾಮೂಲಕಶಬ್ದವಿರೋಧಪರಿಹಾರೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಜಾತಿನಿಮಿತ್ತಕೇಭ್ಯೋ ಹಿ ಘಟಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತದರ್ಥಾಃ ಪ್ರಭವಂತೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಸಾಂಕೇತಿಕಾಸ್ತು ಡಿತ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪನ್ನೈಃ ಪಿತ್ರಾದಿಭಿರ್ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಂ ನಾಮಧೇಯಾಪೇಕ್ಷೈಃ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಮಾನಾಃ ಸ್ವಯಮೇವಾರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಭವಂತಿ । ಜಾತಿನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಂಚೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪೂರ್ವಾಪರೇಂದ್ರಾದಿಗ್ರಹಾನುಗತೈಕೈಕಜಾತಿಸದ್ಭಾವಾನ್ಮನುಷ್ಯಪಶುಪಕ್ಷ್ಯಾದಿಸಬ್ದನ್ಯಾಯೇನ , ತ್ರಿದಿವತ್ವಾದಿಜಾತ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನೈಕೈಕಸ್ಥಾನಾಧಿಪತ್ಯಸದ್ಭಾವಾನ್ನರಪತ್ಯಮಾತ್ಯಾದಿಶಬ್ದನ್ಯಾಯೇನ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೇದಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ – ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಗೌಣಮಪ್ಯರ್ಥಸೃಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ; ಅರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ತದನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ತನತದನುಭವಾದೇವ ಸಂಭವೇನ ತದ್ವಾಚಕಶಬ್ದಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕೈಶ್ಚಿದುಪಕರಣೈಃ ಕಿಂಚಿದರ್ಥನಿರ್ಮಾಣಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತದ್ವಾಚಕಶಬ್ದಾನಭಿಜ್ಞಾ ಅಪಿ ನಾನಾಶಿಲ್ಪನಿಪುಣಾಸ್ತೈರುಪಕರಣೈಸ್ತಥಾಭೂತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಂ ನಿರ್ಮಿಮಾಣಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಶಿಲ್ಪಿನಾಂ ಪ್ರತಿಮಾದಿನಿರ್ಮಾಣಾರ್ಥಂ ತದನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಂ ಜಗದನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ; ತಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣೇ ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಪೇಕ್ಷಮೇವ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವೇನ ಸಾಧಿತಮ್ । ಆಗಂತುಕಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಶ್ಚತುರ್ಮುಖೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ನಾಮರೂಪಸ್ರಷ್ಟಾ , ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ದೇವಾದೀನಾಂ ನಾಮರೂಪಸ್ರಷ್ಟಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತು ವಾ ಚತುರ್ಮುಖೋಽಪಿ, ತದೀಯಸ್ಯಾಪಿ ಸೃಜ್ಯಾನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ವಾಚಕಶಬ್ದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ; ‘ಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಘಂ ಯಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಚ ಜಗತ್ಪತೇಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚೈವ ಧರ್ಮಶ್ಚ ಸಹಸಿದ್ಧಂ ಚತುಷ್ಟಯಮ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುಷ್ಠಿತಸತ್ಕರ್ಮಾಧೀನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸ್ಯ ಸಹಜತ್ವಶ್ರವ್ಣಾತ್ । ದೇವಾದೀನಾಂ ವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಭವತಾಯಾಂ ‘ಏತ ಇತಿ ವೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾನಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುದಾಹರಣಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ‘ಏತೇ’ ‘ಅಸೃಗ್ರಮ್’ ‘ಇಂದವಃ’ ಇತಿ ಪದಾನಾಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಪಿತೃವಾಚಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಗಾದಿನಾಪಿ ತತ್ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಯೋಗಿತತ್ತದಾಕೃತಿವಿಶೇಷೋಪಸ್ಥಿತಿಜನಕತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ।
ಯತ್ತು – ಏತಚ್ಛಬ್ದೋ ದೇವಾನಾಂ ಕರಣೇಷ್ವನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಹಿತಾನಾಂ ಸ್ಮಾರಕಃ । ಅಸೃಗ್ರುಧಿರಂ ; ತತ್ಪ್ರಧಾನದೇಹೇರಮಮಾಣಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಅಸೃಗ್ರಶಬ್ದಃ । ಇಂದುಮಂಡಲಸ್ಥಪಿತೄಣಾಮಿಂದುಶಬ್ದ ಇತಿ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಲ್ಪಾದೌ ದೇವಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಂ ತತ್ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಕರಣೇಷ್ವಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ದೇವಾನಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ಸಂಭವೇಽಪ್ಯೇತ ಇತ್ಯೇಕೇನ ಸರ್ವನಾಮಶಬ್ದೇನ ತತ್ತದ್ದೇವಾಸಾಧಾರಣಾಗ್ನಿಸೂರ್ಯೇಂದ್ರಾದಿಪದಜಾತೇನೇವ ತತ್ತದ್ದೇವಜಾತೀಯವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಸೃಷ್ಟ್ಯನುಕೂಲಾಯಾಃ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಜಾತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತತ್ತದ್ದೇವೋಪಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ಸಂಭವೇಽಪಿ ‘ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವಸ್ತಿರಃ ಪವಿತ್ರಮಾಶವಃ । ವಿಶ್ವಾನ್ಯಭಿಸೌಭಗ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಲತಾರೂಪಸೋಮದೇವತ್ಯಬಹಿಷ್ಪವಮಾನಸ್ತೋತ್ರವಿನಿಯುಕ್ತೇ ‘ಛಂದಾಂಸಿ ವೈ ಸೋಮಮಾಹರಂಸ್ತಂ ಗಂಧರ್ವೋ ವಿಶ್ವಾವಸುಃ ಪರ್ಯಮುಷ್ಣಾತ್ತೇನಾಪಃ ಪ್ರಾವಿಶತ್ । ತಂ ದೇವತಾ ಅನ್ವೈಚ್ಛನ್ । ತಂ ವಿಷ್ಣುರಪ್ಸು ಪರ್ಯಪಶ್ಯತ್ । ಸ ಹ್ಯಕಾಂಕ್ಷಾದಯಂ ನು ನಾಪ್ಯ ಇತಿ । ತಂ ಪುರಾ ಪ್ರಾಸ್ಫುರತ್ತಸ್ಮಾತ್ ಪೃಥಗಿಂದವೋಽಸೃಜ್ಯಂತ । ಸ ದೇವತಾಭ್ಯೋಽಭಿತಸ್ತಿಷ್ಠಂತೀಭ್ಯಃ ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವ ಇತಿ ಪ್ರಾಬ್ರವೀತ್ । ಬಹಿಷ್ಪವಮಾನೇನ ವೈ ಯಜ್ಞಃ ಸೃಜ್ಯತೇ । ಯದೇತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ । ಯಜ್ಞಮೇವ ತತ್ಸೃಷ್ಟಂ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಹೇತಿ । ಏತ ಇತಿ ವೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾನಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾನಂತರಶ್ರುತವಿನಿಯೋಗಾನುರೋಧ್ಯರ್ಥವಾದಾನುಸಾರೇಣ , ವೇದಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುಸಾರೇಣ ಚ ‘ಏತೇ ಇಂದವಸ್ಸೋಮಾಃ, ತಿರಃಪವಿತ್ರಂ ತಿರ್ಯಗ್ಭೂತಂ ದಶಾಪವಿತ್ರಂ ಪ್ರತಿ , ಆಶವಃ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿನಃ , ವಿಶ್ವಾನಿ ಸೌಭಗಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಸೌಭಾಗ್ಯಾನಿ ಅಭಿ ಉದ್ದಿಶ್ಯ , ಅಸೃಗ್ರಂ ಅಸೃಜ್ಯಂತ’ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಕೇ ಶ್ರುತಸ್ಯೈತ ಇತ್ಯಸ್ಯೇಂದುಶಬ್ದೋಕ್ತಸೋಮವಿಶೇಷಣತಯಾ ಕರಣಾಧಿಷ್ಟಾತೃದೇವಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ।
ವಿನಿಯೋಗಾನುಸಾರ್ಯರ್ಥವಾದವಿರೋಧಿನಃ ‘ಏತೇ ಇತಿ ವೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾನಸೃಜತ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ‘ನೃಮೇಧಶ್ಚ ಪರುಚ್ಛೇಪಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಾದ್ಯಮವದೇತಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಸೃಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಧಾನವರ್ಣನೇನ ‘ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ತುತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವೇನ ಬಲವತ್ತ್ವೋಕ್ತಾವತೋಽಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೇನ ‘ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವ ಇತಿ ಬಹುಭ್ಯಃ ಪ್ರತಿಪದಂ ಕುರ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಬಹುಯಜಮಾನಕಕ್ರತುಗತಬಹಿಷ್ಪವಮಾನಸ್ತೋತ್ರೇ ಉದಾಹೃತಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗವಿಧೇಃ ಶೇಷೇಣ ‘ಏತೇ ಇತಿ ಸರ್ವಾನೇವೈನಾನೃಧ್ಯೈ ಭೂತ್ಯಾ ಅಭಿವದತಿ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ‘ಏತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯಜಮಾನಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ , ಅರ್ಥವಾದದ್ವಯಮಧ್ಯೇ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯೈವ ಬಲವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ‘ಯದೇತ ಇತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವಂತ ಏವಾಗ್ರ ದೇವಾಸ್ತಾವಂತ ಇದಾನೀಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವ ಶೇಷಭೂತೇನಾನಂತರಶ್ರುತಾರ್ಥವಾದೇನ ‘ಏತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾತೀತವರ್ತಮಾನಕಲ್ಪಯೋರಷ್ಟೌ ವಸವ ಏಕಾದಶ ರುದ್ರಾ ಇತ್ಯಾದಿದವಗಣಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವೇನ ತತ್ತದಸಾಧಾರಣಜಾತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಕಥಮಪ್ಯವಕಾಶಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಏತೇನ – ದೇವಾದಿಸೃಷ್ಟೇರ್ವೈದಿಕಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವೇ ‘ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯುದಾಹರಣಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸಹಜಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಧೀನಾಯಾ ದೇವಾದಿಸೃಷ್ಟೇರ್ವೈದಿಕಶಬ್ದಾಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ರೂಪೇಣ ವೇದಸ್ತುತಿಪರತ್ವಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರೇಂದ್ರಾದ್ಯನುಗತಜಾತ್ಯುಪಾಧಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಶಬ್ದವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಚ ತದೇವ ಸೂತ್ರೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮ್ , ನ ತು ತದುಪಪಾದಕತ್ವೇನಾಭಿಮತಂ ದುರುಪಪಾದಂ ಚ ಇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿದಿದರ್ಶಯಿಷಾಯಾಂ ಚ ‘ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮ್’ ಇತ್ಯೇವ ಸೂತ್ರಣೀಯಮ್ , ನ ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ; ಅಸ್ಫುಟಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಗುರುತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಮಿದಮಸಮಂಜಸಮಿವ ಭಾತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ –
ಸೃಷ್ಟಿಷು ತ್ರಿದಶಾದೀನಾಂ ಸರಸೀರುಹಭೂರಪಿ ।
ಕರ್ತೈವ ಕಲಶಾದೀನಾಂ ಕುಲಾಲ ಇವ ಸೃಷ್ಟಿಷು ॥
ಅತ ಏವ ತಪಸ್ತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ।
ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಪ್ರಪಂಚೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ ॥
ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಮಾದಿಶತ್ತಸ್ಮೈ ವೇದಾನೀಶ ಇತೀರಿತಮ್ ।
‘ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಯತ್ತಸ್ಯಾಯಂ ಕಿಲಾಶಯಃ ॥
ಶಿಲ್ಪೀ ಯಥಾ ಶಿಲ್ಪಶಾಸ್ತ್ರವಚನೇಭ್ಯೋ ಮರುತ್ವತಾಮ್ ।
ವಿಜ್ಞಾಯ ನಾಮರೂಪಾಣಿ ನಿರ್ಮಾತಿ ಪ್ರತಿಮಾದಿಕಮ್ ॥
ತಥೈವ ತ್ರಿದಶಾದೀನಾಂ ನಾಮರೂಪಾಣಿ ಸರ್ವಶಃ ।
ವಿಜ್ಞಾಯ ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ವಿಶ್ವಂ ವೇಧಾಸ್ಸೃಜತ್ವಿತಿ ॥
ಏವಂ ಚ ಲಬ್ಧಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಜಾತಮಾತ್ರೇಣ ವೇದತಃ ।
ಸಹಜಂ ತೇನ ತತ್ಸೃಷ್ಟಾ ದೇವಾಸ್ಸ್ಯುರ್ವೇದಶಬ್ದಜಾಃ ॥
ಯದ್ಯಪೀಂದ್ರಸ್ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷ ಇತ್ಯಾದೇರೇವ ವೈದಿಕಾತ್ ।
ನೈತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿತ್ಯಾದೇಶ್ಶಬ್ದಾದಿಂದ್ರಾದಿಸಂಭವಃ ॥
ದೇವಸಂಖ್ಯಾಕ್ಲೃಪ್ತಿರಪಿ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುವರ್ತಿನೀ ।
ಅಷ್ಟೌ ವಸವ ಇತ್ಯಾದೇರ್ನೈತಸ್ಮಾದೇತ ಇತ್ಯತಃ ॥
ತಥಾಪಿ ಮಹಿಮಾಽನ್ಯಸ್ಯಾ ವೈದಿಕ್ಯಾಃ ಪದಸಂಹತೇಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯೋಪಚಾರೇಣ ಸ್ತುತಯೇಽನ್ಯತ್ರ ವರ್ಣ್ಯತೇ ॥
ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷವಲಕ್ಷಾಂಶುಲಕ್ಷ್ಮೀಪ್ರಭವತಾದಿಕಃ ।
ಕಲಶಾಬ್ಧ್ಯಾದಿಮಹಿಮಾ ಲವಣಾಂಬುನಿಧಾವಿವ ॥
ಸಮುದ್ರಮಥನೋದ್ಭೂತಶ್ಶಿವಭೂಷಣತಾತ್ಮಕಃ ।
ಕಲಾಧರ್ಮ ಇವ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಚರಿಷ್ಣೌ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ॥
ಸರ್ಗಾದ್ಯಕಾಲಜೈಕೈಕವಿಪ್ರಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಗಮ್ ।
ಮುಖಬಾಹೂರುಪಜ್ಜತ್ವಂ ವರ್ಣೇಷ್ವದ್ಯತನೇಷ್ವಿವ ॥
ಏತ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ದೇವಸಂಖ್ಯಾದ್ಯವಾಚಿನಾಂ ।
ತಾದರ್ಥ್ಯೋಕ್ತಿಸ್ತು ನೇತವ್ಯಾ ಸ್ವಪಿತ್ಯಾದಿನಿರುಕ್ತಿವತ್ ॥
ಭಾಷ್ಯಂ ತು ವೇದಾದ್ದೇವಾದಿಪ್ರಭವೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರುತೀರಿತಃ ।
ಇತ್ಯೇತಲ್ಲಕತಯಾ ಸಾಽಪಿ ಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ ॥
ಪೂರ್ವಾಪರೇಂದ್ರಾದಿಗತಜಾತೀನಾಮೇವ ಸಿದ್ಧಯೇ ।
ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತಾಂ ದೇವಾದೀನಾಮಸೂತ್ರಯತ್ ॥
ನಾಮರೂಪಾಣ್ಯನುಸ್ಮೃತ್ಯ ಸೃಷ್ಟಾನಾಂ ಹಿ ಘಟಾದಿವತ್ ।
ಸಮಾನಮಾಮರೂಪತ್ವಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಂತಿ ತತಸ್ತೇಷಾಂ ನಾಮ್ನಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿಷು ಹೇತವಃ ।
ಸಮಾನಾಕೃತ್ಯಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಾ ವಾಸವತ್ವಾದಿಜಾತಯಃ ॥
ಸಾಕ್ಷಾತ್ತು ಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಂ ಹೇತೂಕರ್ತುಂ ಬ್ನ ಶಕ್ಯತೇ ।
ಅಸಿದ್ಧಂ ತದ್ಧಿ ಶಂಕ್ಯೇತ ಪರಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿತಃ ॥
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಂ ಹೇತೂಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಹೇತುರತ್ರೋಕ್ತಸ್ಸೋಽಪ್ಯಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ ॥
ಇಂದ್ರಾದಿದೇವಭಾವಸ್ಯ ಕರ್ಮಪ್ರಭವತಾಽಽತ್ಮಕಮ್ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಮಪಿ ಕ್ರೋಡೀಕರ್ತುಂಚೇತ್ಥಮಸೂತ್ರಯತ್ ॥
ಸಮಾನನಾಮಾಕೃತಯೋ ಬಹವಸ್ಸಂತು ವಿಗ್ರಹಾಃ ।
ದೇವತ್ವಂ ತ್ವನಪಾಯ್ಯಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ತೇನ ವಾರ್ಯತೇ ॥
ಕರ್ಮಜತ್ವೇಽಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಯೌಗಪದ್ಯೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ।
ಅಷ್ಟೌ ವಸವ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ ಭವೇತ್ ಕ್ಷತಿಃ ॥
ಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ ಕರ್ಮವಿಪಾಕೇ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಕ್ರಮಃ ।
ಯೌಗಪದ್ಯಮಿವೈತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಲಯೋತ್ಪಾತವರ್ಣನಾತ್ ॥
ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಸೂತ್ರಯದಸ್ಫುಟಮ್ ।
ತದಪ್ಯರ್ಥಾಂತರಂ ತೇನ ಕ್ರೋಡೀಕರ್ತುಂ ನ ತದ್ವೃಧಾ ॥
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಮಾಸ್ವೇತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಭವತೀತಿ ಯತ್ ।
ಅನುಮೇಯಂ ವಿರಿಂಚೇನ ಸೃಷ್ಟೇಷು ಸುಮನಸ್ಸ್ವಿತಿ ॥
ಅಯಮತ್ರ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ – ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಘಟಾದಿಸೃಷ್ಟಿಷು ಕುಲಾಲಾದಿವದ್ದೇವಾದಿಸೃಷ್ಟಿಷು ಚತುರ್ಮುಖೋಽಪಿ ಕರ್ತೈವ ; ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ತಪಶ್ಚರಣಸ್ಯ ತಲ್ಲಬ್ಧಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ದೇವಾದಿಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ವರ್ಣನಾತ್ ।
‘ತಂ ಹ ದೇವಮಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಪ್ರಕಾಶಂ ಮುಮುಕ್ಷುರ್ಹವೈ ಶರಣಮಹಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ’(ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೮) ಇತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷನ್ಮಂತ್ರೇ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯಧಿಕಾರಿತಯಾ ಸೃಷ್ಟಾಯ ಪ್ರಥಮಂ ವೇದೋಪದೇಷ್ಟುರಿತ್ಥಮಾಶಯೋ ವರ್ಣನೀಯಃ – ಯಥೇದಾನೀಂ ಶಿಲ್ಪೀ ಶಿಲ್ಪಶಾಸ್ತ್ರವಚನೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ನಾಮರೂಪಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರತಿಮಾದಿಕಂ ನಿರ್ಮಾತಿ , ಏವಂಚತುರ್ಮುಖೋಽಪಿ ವೇದಾದಿವಚನೇಭ್ಯಸ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾಯ ದೇವಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ಸೃಜತು ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ರವೋಪದಿಷ್ಟವೇದಲಬ್ಧಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಜಾತಮಾತ್ರೇಣ ಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ ಸಹಜಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪೌರಾಣಿಕೈರ್ಗೀಯತೇ । ತತಶ್ಚ ವೇದಲಬ್ಧಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಯೋಗಿನಾಮರೂಪವಿಜ್ಞಾನೇನ ತೇನ ಸೃಷ್ಟಾ ದೇವಾ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ । ಯದ್ಯಪಿ ಇಂದ್ರಾದಿನಾಮಾನಿ ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷತ್ವಾದಿರೂಪಪ್ರತಿಪಾದಕಪದಾನಿ ಚ ಯೇಷು ವೇದವಾಕ್ಯೇಷು ಸಂತಿ , ತೇಭ್ಯ ಏವೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ತತ್ತನ್ನಾಮರೂಪವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಪ್ರಭವಃ , ನ ತು ‘ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪದಸಂಹತೇಃ ; ಯದ್ಯಪಿ (ಚ) ‘ಅಷ್ಟೌ ವಸವಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದೇವ ದೇವಸಂಖ್ಯಾಕ್ಲೃಪ್ತೇನಾತ್ರತ್ಯಾದಿಂದುವಿಶೇಷಣಾತ್ ‘ಏತ’ ಇತಿ ಪದಾತ್ , ತಥಾಪ್ಯನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ವೈದಿಕಪದಾನಾಂ ಮಹಿಮಾ ವೈದಿಕತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನ ತತ್ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇಷ್ವನ್ಯೇಷೂಪಚಾರೇಣ ಸ್ತುತಯೇಽರ್ಥವಾದೇಷು ವರ್ಣ್ಯತೇ ; ಕಾವ್ಯೇಷು ಯಥಾ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷಪ್ರಭವತ್ವಾದಿಃ ಕ್ಷೀರಸಮುದ್ರಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ಸಮುದ್ರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಲ್ಲವಣಸಮುದ್ರೇ ವರ್ಣ್ಯತೇ , ಸಮುದ್ರಮಥನಪ್ರಭವತ್ವಾದಿಃ ಕಲಾಧರ್ಮಶ್ಚಂದ್ರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ವರ್ಣ್ಯತೇ , ಮುಖಜತ್ವಬಾಹುಜತ್ವಾದಿಃ ಸರ್ಗಾದ್ಯಕಾಲಪ್ರಭವೈಕವ್ಯಕ್ತಿಧರ್ಮೋಽದ್ಯತನೇಷ್ವಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಿಷು ವರ್ಣ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತು ‘ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾಮ್ನಾತಾನಾಮೇತ ಇತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮರ್ಥವಾದೇಷು ದೇವಸಂಖ್ಯಾದಿವಾಚಿತ್ವವರ್ಣನಂ ತತ್ ‘ಸ್ವಪಿತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿರುಕ್ತಿವದ್ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ ತತ್ತತ್ಪದಶಕ್ತಿಸಂಪಾದನೇನ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ
‘ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ನಾಮ ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದೇನಂ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತಿ’(ಛಾ.೬.೮.೧) ‘ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷೋಽಶಿಶಿಷತಿ ನಾಮ ಆಪ ಏವ ತದಶಿತಂ ನಯಂತೇ ತದ್ಯಥಾ ಗೋನಾಯೋಽಶ್ವನಾಯಃ ಪುರುಷನಾಯ ಇತ್ಯೇವಂ ತದಪ ಆಚಕ್ಷತೇ ಅಶನಾಯಾ’(ಛಾ.೬.೮.೩) ಇತ್ಯಾದಿ । ನ ಹಿ ಸ್ವಶಬ್ದಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾಪ್ಯುಪಸೃಷ್ಟೈತಿಧಾತ್ವಂತರರೂಪಾವಯವದ್ವಯಘಟಿತಃಸ್ವಪಿತಿಶಬ್ದಃ ; ನ ವಾ ಬುಭುಕ್ಷಾಯಾಂ ನಿಪಾತಿತೋಽಶನಾಯಾಶಬ್ದೋ ಗೋನಾಯಾದಿಶಬ್ದವತ್ ಕರ್ಮೋಪಪದಾನ್ನಯತೇರಣಂತಃ ; ತಥಾಪ್ಯಕ್ಷರಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ರ ಯಥಾಽರ್ಥವಾದೇಷು ತತ್ತದರ್ಥವರ್ಣನಮೇವಮಿಹಾಪಿ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯ ದೇವಾನಾಂ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತಾಯಾಂ ‘ಏತ ಇತಿ ವೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾನಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದೇರವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತಯಾ ಪ್ರದರ್ಶನಂ ತದಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶ್ರುತಯಃ ಸಂತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೋಪಲಕ್ಷಕತಯಾ , ನ ತು ಸ ಏವಾರ್ಥವಾದಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ । ಅತ ಏವ ‘ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಿ । ಯದುಕ್ತಮ್ – ಶಬ್ದವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಿಂದ್ರತ್ವಾದಿಜಾತಿವಾಚಿತ್ವೇ , ತತ್ತತ್ಪದವಿಶೇಷಾಧಿಪತ್ಯರೂಪೋಪಾಧಿವಾಚಿತ್ವೇ ವಾ ಹೇತೂಕರ್ತ್ತವ್ಯೇ ಕಿಮರ್ಥಂ ಸೂತ್ರೇ ದೇವಾನಾಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವವರ್ಣನಮ್ ? ಇತಿ ; ತತ್ರೇದಮುತ್ತರಮ್ – ಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರೇಂದ್ರಾದಿಗತಜಾತಿಸಿದ್ಧಿಸಾಪೇಕ್ಷಮ್ , ಉಪಾಧಿವಾಚಿತ್ವಂ ತದ್ಘಟಕಪೂರ್ವೋತ್ತರೇಂದ್ರಾದಿಪದಗತಜಾತಿಸಿದ್ಧಿಸಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ತಾಸಾಮೇವ ಜಾತೀನಾಂ ಸಿದ್ಧಯೇ ದೇವಾದೀನಾಂ ತತ್ತತ್ಪದವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಚ ವೇದೋಪವರ್ಣಿತತತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾನುಸಂಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಸೃಷ್ಟತ್ವಂ ಸೂತ್ರೇ ವರ್ಣಿತಮ್ । ತೇನ ಹಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರೇಂದ್ರಾದಿಷು , ತತ್ಪದಾದಿಷು ಚ ಘಟಾದಿಷ್ವಿವ ನಾಮ್ನಾಮಾಕೃತೀನಾಂಚ ಸಮಾನತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ತೇಷಾಂ ನಾಮ್ನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದಿಂದ್ರಾದಿಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೂತತಾದೃಶೋಪಾಧಿಸಂಘಟನಸಮರ್ಥಾಶ್ಚ ಸಮಾನಾಕೃತ್ಯಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಾ ಇಂದ್ರಾದಿಗತಾಸ್ತತ್ಪದವಿಶೇಷಗತಾಶ್ಚ ಜಾತಯಃ ಸಿದ್ಧ್ಯಂತಿ । ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೂಕರಣೇ ತ್ವಿಂದ್ರತ್ವಾದಿಜಾತೀನಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಸಮ್ಮತತ್ವಾದಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ತಾಸಾಂ ಜಾತೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಧಕಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಂ ಸೂತ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯೋದಾಹರಿಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ತದ್ಧೇತುರ್ದಾಢ್ರ್ಯಾರ್ಥಂ ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪಾದಕಂ ದೇವಾನಾಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । ಸೋಽಪಿ ಹೇತು:
‘ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾತ್’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧. ೩. ೩೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ದೇವತ್ವಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಕರ್ಮಾಧೀನತ್ವಸೂತ್ರಣೇನೇಯಂ ಶಂಕಾ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ ಸಂತು ನಾಮೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ನವನವಾ ವಿಗ್ರಹಾಸ್ಸಮಾನಾಕೃತಯಃ, ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ದೇವತ್ವೇಂದ್ರತ್ವಾದಿಕಂ ನಿತ್ಯಮನಪಾಯ್ಯಸ್ತು , ಇತಿ । ಇತ್ಥಂ ಚ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತನಮ್ – ದೇವತ್ವಾದೀನಾಂ ತಾವತ್ ಕರ್ಮಾಧೀನತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ , ತತ್ತು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ತಥೈವಾಂಗೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಸಮರ್ಥನೇನ ಶಬ್ದವಿರೋಧಸ್ಯ ಪರಿಹೃತತಯಾ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಿಂದ್ರತ್ವಾದಿನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಮರ್ಥನೀಯತ್ವೇನ ತದನ್ಯಥಾನಯನಕ್ಲೇಶಾಯೋಗಾತ್ ಇತಿ । ದೇವಾನಾಂ ಕರ್ಮಜತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾತೄಣಾಮಾನನ್ಯೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಯೌಗಪದ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ನ ವಸ್ವಾದಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಭಂಗಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ಯತೋ ವಸ್ವಾದಿಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತಿಬಲೇನ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಪಾಕಕ್ರಮಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಪ್ರಲಯಶ್ರುತಿಬಲೇನ ಭಿನ್ನಕಾಲಜಾನಾಮಪಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಗತದೇಹಾದಿವಿಯೋಜಕಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಪಾಕಯೌಗಪದ್ಯವತ್ , ಉತ್ಪಾತಶ್ರುತಿಬಲೇನ ಶಿಥಿಲಿನೀಶಲಭಾದ್ಯುದ್ಗಮಹೇತುತದೀಯಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಪಾಕಯೌಗಪದ್ಯವಚ್ಚ ।
ಯತ್ತು – ‘ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಫುಟಾರ್ಥೇ ಲಘುನಿ ಸೂತ್ರೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಕಿಮರ್ಥಂ ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಮಿತಿ ಚೋದ್ಯಮ್ ; ತತ್ರೇದಮುತ್ತರಮ್ – ತೇನಾಪ್ಯರ್ಥಾತರಂ ಕ್ರೋಡೀಕರ್ತುಂ ತಥಾ ಸೂತ್ರಿತಮಿತಿ ನ ತದ್ವೈಯರ್ಥಮ್ । ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಚ ದೇವಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಯುಕ್ತಿರೂಪಮ್ । ಯದ್ಧಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾವಗಮ್ಯರೂಪವಿಶೇಷ ವಸ್ತ್ವನ್ಯೇನ ನಿರ್ಮೀಯಮಾಣಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಕೇನಚಿದ್ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಂ ನಿರ್ಮೀಯತೇ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯತನ್ನಾಮರೂಪಾವಗತ್ಯೈವೇತಿ ಶಿಲ್ಪಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞೇನ ನಿರ್ಮೀಯಮಾಣೇಷು ಪ್ರತಿಮಾದಿಷು ಸರ್ವಸಂವೇದ್ಯಮೇವ ತತ್ । ತಮೇವ ಪ್ರತಿಮಾದಿಷು ಗೃಹೀತಂ ನಿಯಮಮವಲಂಬ್ಯ ಸರ್ಗಾದೌ ವಿರಿಂಚೇನ ಸೃಷ್ಟೇಷು ದೇವಾದಿಷು ಅನುಮೀಯತೇ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಂ ಸಮಂಜಸಮೇವ । ಏವಂ ದೇವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥಶ್ರವಣಾದ್ಯಾಧಿಕಾರಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಃ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ಮತೇ ಇಂದ್ರಾದೀನಾಮೇಕೈಕವ್ಯಕ್ತಿತಾಂಗೀಕಾರೇ ತನ್ಮುಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಯಷ್ಟವ್ಯೇಂದ್ರಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನೇಕವ್ಯಕ್ತಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ತೇಷಾಮಿಂದ್ರಾದಿಪದೇಷು ಕ್ರಮೇಣಾಗಚ್ಛತಾಮಮಾತ್ಯಸೇನಾಪತ್ಯಾದಿಪದೇಷ್ವಾಗಚ್ಛತಾಮಿವಾನುಗತಾನತಿಪ್ರಸಕ್ತೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಯೋಗ್ಯಜಾತಿಮತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ತೇಷು ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾಸಂಭವೇನೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದೇ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥತಯಾ ‘ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತಯೋಜನಾ ದರ್ಶಿತಾ ।
ಅಥ ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾಂಕೀಕಾರೇ ಕರ್ಮಣಿ , ಶಬ್ದೇ ಚ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥತಯಾ ಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ಯೋಜನಾಂ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಂಠತಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾಮುಪನ್ಯಸ್ಯಾಮಃ । ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಯಾಗಾದಿಕರ್ಮಣಿ ಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಭಾವ್ಯಮ್ ; ವಿಗ್ರಹವತೋಽಂಗಸ್ಯ ಋತ್ವಿಗಾದಿವತ್ ಸನ್ನಿಧಾಯ ಋತೂಪಕಾರಕತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ನ ಚ ತಾಸಾಂ ಯಾಗಾದಿದೇಶೇ ಸನ್ನಿಧಾನಮಂಗೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಯುಗಪತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಾನೇಕಯಾಗದೇಶಗಮನಾಸಂಭವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಿತತ್ವಾಚ್ಚ ; ಇತ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರೇ ಶಂಕಾ । ದೇವತಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಮಿವ ಯುಗಪದನೇಕದೇಹಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು ದರ್ಶನಾತ್ , ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾಸ್ಮದಾದ್ಯದೃಶ್ಯತ್ವಸಂಭಾವಾಚ್ಚ ಯಾಗದೇಶೇ ತಾಸಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಃ । ಅಥವಾ ಮಾಭೂದ್ಯಾಗದೇಶೇ ದೇವತಾಸನ್ನಿಧಾನಮ್ । ಸ್ವಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಾಮೇವ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯುಗಪದ್ಯಜಮಾನಾಃ ಸ್ವಸ್ವದ್ರವ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ಷ್ಯಂತಿ । ಬಹುಭಿರ್ನಮಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವಾನೇಕಕರ್ತೃಕನಮಸ್ಕಾರಕರ್ಮಣಿ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ತದ್ವದಿಹಾಪ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರಃ । ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ಜನನಮರಣಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಇಂದ್ರಾದಿಜನನಾನಂತರಂ ತತ್ಪಿತ್ರಾದಿಕೃತಮಿಂದ್ರಾದಿನಾಮ ಡಿತ್ಥಾದಿನಾಮವತ್ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವಂ ಭವೇದಿತಿ ತತ್ಪೂರ್ವಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪುರುಷಬುಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ವೈದಿಕಶಬ್ದೇ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿರೂಪೋ ವಿರೋಧ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇ ಶಂಕಾ । ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವೇದೋಪದರ್ಶಿತನಾಮರೂಪಾನುಸಂಧಾನಸಷ್ಟೇಂದ್ರಾದಿವಿಗ್ರಹರತಸಮಾನಾಕೃತ್ಯಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಸಮರ್ಥನೇನ ತತ್ಪರಿಹಾರಃ ।
ಇದಮತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ –
ಸ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧಶ್ಚೇದ್ದೇವಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹೇ ಸತಿ ।
ವಿಗ್ರಹಾಭಾವಪಕ್ಷೇ ವಾ ಕಥಂ ತತ್ಸ್ಯಾನ್ನ ದೂಷಣಮ್ ॥
ನ ನಿಯಮಃ ಕಥಮಪ್ಯುಪಕಾರಕೇ ಕ್ರತುಷು ವಿಗ್ರಹವತ್ಯಪಿ ಸನ್ನಿಧೇಃ ।
ಅವನಿದಾನಮುಖೈರುಪಕಾರಕೋ ನ ಖಲು ಸನ್ನಿಹಿತೋ ನೃಪತಿಃ ಕ್ರತೌ ॥
ಅಸ್ತಿ ವಿಗ್ರಹವತೋಽಂಗತಾಜುಷಃಸನ್ನಿಧೌ ನಿಯಮ ಇತ್ಯುರೀಕೃತೌ ।
ವ್ಯರ್ಥಮೇವ ನಿಯಮೇ ವಿಶೇಷಣಂ ಸರ್ವಮಂಗಮಯತೇ ಹಿ ಸನ್ನಿಧಿಮ್ ॥
ಜುಹೂಮದಂತ್ಯಾದಿಷು ಕಿಂ ನ ಸನ್ನಿಧಿರ್ವ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ವಿಗ್ರಹವರ್ಜಿತೇಷ್ವಪಿ ।
ಅತಃ ಕಥಂಕಾರಮವಿಗ್ರಹಾಽಪಿ ತೇ ನ ಸನ್ನಿಧಾಯಾಂಗಮಿಹಾಸ್ತು ದೇವತಾ ॥
ವಿಗ್ರಹೇಣ ರಹಿತಾಽಪಿ ದೇವತಾ ನೋ ಖಲು ಕ್ರತುಗಣೇಷು ಕೇನಚಿತ್ ।
ಇಂದ್ರಮಿತ್ರವರುಣಾದಿಶಬ್ದಿತಾ ಸನ್ನಿಧಿಂ ವಿದಧತೀ ಸಮೀಕ್ಷ್ಯತೇ ॥
ಅಪಿ ಚಾಪರಿಹಾರ್ಯಸ್ತೇ ದೋಷೋಽಯಂ ವಿಗ್ರಹಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಃ ।
ವಿಗ್ರಹವತೀ ಹಿ ಕುರ್ಯಾದ್ಯುಗಪತ್ಸನ್ನಿಧಿಮನೇಕಕಾಯಬಲಾತ್ ॥
ವಿಗ್ರಹವತೀ ಚ ಗಚ್ಛೇದಂಗತ್ವಂ ದೇವತಾ ನ ಸನ್ನಿಹಿತಾಽಪಿ ।
ಪ್ರವಸನ್ನಿವ ಯಜಮಾನಃ ಕರ್ತಾ ಕಾಲೇಷು ಯಾಜಮಾನಜಪಸ್ಯ ॥
ಅವಿಗ್ರಹಂ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನ ವೀಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಯತ್ಖಲ್ವಸನ್ನಿಧಾನೇಽಪಿ ಗಚ್ಛೇತ್ ಕ್ರತ್ವಂಗತಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ ॥
ಯದಿ ಪುರುಷೋಚ್ಚಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾಗೇಷ್ವಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದ ಏವಾಂಗಮ್ ।
ನ ತು ತತ್ತದರ್ಥ ಇತಿ ಮತಿರನಂಗಮರ್ಥಸ್ತದಾಽಸ್ತು ವಿಗ್ರಹವಾನ್ ॥
ನ ಹಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ಸ್ಯಾದರ್ಥೋಽಪ್ಯಂಗಮಿತೀದೃಶಮ್ ।
ಆಪಾದನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯವಕಾಶವತೀ ಸ್ಪೃಹಾ ॥
ಶಬ್ದೇ ವಿರೋಧೋ ಯದಿ ವಿಗ್ರಹೇ ಭವೇತ್ ಕಥಂ ಸಮಾಧಿಸ್ತದಭಾವಸಮ್ಮತೌ ।
ನಾಸ್ತ್ಯರ್ಥ ಏವೇತಿ ಯದಿ ಪ್ರಪದ್ಯಸೇ ದೃಢೀಭವೇತ್ತರ್ಹಿ ವಿರೋಧದುರ್ದಶಾ ॥
ನಿತ್ಯೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯುಪಗಮೇ ತ್ವನಿತ್ಯಾಸ್ಸಂತು ವಿಗ್ರಹಾಃ ।
ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಬಹಿರ್ಭೂತಾಃ ಕ ವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ॥
ಇತ್ಯಾಪತ್ತೇರನಿತ್ಯಾರ್ಥೇ ವಿಗ್ರಹಾಸಮ್ಮತಾವಪಿ ।
ವಕ್ತವ್ಯೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿರೋಧತದವಸ್ಥಿತಿಃ ॥
ತಸ್ಮಾದಾಕ್ಷೇಪಭಾಗಸ್ಯ ಸೂತ್ರಯೋರನಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ।
ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾಕ್ಷೇಪಪರತಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ॥
ಅಯಮತ್ರ ಶಂಕಾಽರ್ಥಃ । ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾಂಗೀಕಾರೇ ತದೇವ ದೂಷಣಮುದ್ಭಾವನೀಯಮ್ , ಯತ್ತದನಂಗೀಕಾರೇ ನ ಪ್ರಸರತಿ । ಕರ್ಮವಿರೋಧದೂಷಣಂ ತು ತದನಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಸರತಿ । ತಥಾ ಹಿ – ವಿಗ್ರಹವತಃ ಕ್ರಋತೂಪಕಾರಕತ್ವೇ ಸನ್ನಿಧಾನನಿಯಮಮವಷ್ಟಭ್ಯಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧ ಆಪಾದಿತಃ , ಉತ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವೇ ? ಆದ್ಯೇ ಸ್ವಸ್ಥಾನ ಏವ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಧನದಾನಯಜ್ಞವಾಟರಕ್ಷಣಾದಿನಾ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕೇ ರಾಜ್ಞಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಗ್ರಹವತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ ; ವಿಗ್ರಹರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಜುಹ್ವಾದೇಃ ಕ್ರತ್ವಂಗಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನನಿಯಮದರ್ಶನಾತ್ । ಅತೋ ವಿಗ್ರಹರಹಿತಾಽಪಿ ದೇವತಾ ಸನ್ನಿಧಾನಾಭಾವೇ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕಥಂ ವಿಗ್ರಹಾಭಾವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ವಿಗ್ರಹರಹಿತಾಽಪಿ ದೇವತೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಿತಾ ಕ್ರತುಷು ಸನ್ನಿಹಿತಾ ಕೇನಚಿದ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಅಪಿಚ ವಿಗ್ರಹಾನಂಗೀಕಾರ ಏವಾಪರಿಹಾರ್ಯಃ ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧ ಆಪತತಿ । ನ ಹಿ ವಿಗ್ರಹರಹಿತದೇವತಾಯಾಂ ಯುಗಪತ್ ಪ್ರವೃತ್ತೇಷು ಯಾಗೇಷು ಕಾಯವ್ಯೂಹೇನ ಸನ್ನಿಧಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಕಿಂಚ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರವಸದ್ಯಜಮಾನವದಸನ್ನಿಧಾನೇಽಪಿ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ನ ತು ತದ್ರಾಹಿತ್ಯೇ । ನ ಹಿ ವಿಗ್ರಹರಹಿತಂ ಪ್ರವಸದ್ಯಜಮಾನಜಪ್ಯಮಾನಮಂತ್ರೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತತ್ಕ್ರಿಯಮಾಣವಿಷ್ಣುಕ್ರಮೇಭ್ಯಶ್ಚಾನ್ಯದಸನ್ನಿಹಿತಂ ಕ್ರತ್ವಂಗಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಕ್ರತುವಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದ ಏವಾಂಗಮ್ ; ಪುರುಷೇಣೋಚ್ಚಾರ್ಯತಯಾಽನುಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ತು ತದರ್ಥಃ ; ಅನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದಿತಿ , ತದಾ ತದರ್ಥಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಂ ಕಥಂ ಸನ್ನಿಧಾನಾಭಾವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ? ಅನಂಗತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಧಾನಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನ ಹಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇಽರ್ಥೋಽಪ್ಯಂಗಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಪಾದನಂ ಸಂಭವತಿ ; ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ।
ಶಬ್ದವಿರೋಧಾಪಾದನಮಪಿ ವಿಗ್ರಹಾಭಾವಪಕ್ಷಸಾಧಾರಣಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಯದಿ ವಿಗ್ರಹರಾಹಿತ್ಯೋಕ್ತಿಭಂಗ್ಯೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥ ಏವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದೇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಘಟಿತವೈದಿಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಶಬ್ದವಿರೋಧಃ । ಅರ್ಥಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಿಗ್ರಹವಾದಿನಾಽಪಿ ನಿತ್ಯಮಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾಗಮಾಪಾಯಿನಾಂ ಭೂಷಣಾಯುಧಾದಿವದಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಬಹಿರ್ಭೂತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾಣಾಂ ಸ್ವೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿರೋಧೋ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತಿ ದೋಷಾಪತ್ತೇರನಿತ್ಯ ಏವಾರ್ಥೇ ವಿಗ್ರಹಾಭಾವವಾದಿನಾಽಪ್ಯಂಗೀಕರ್ತವ್ಯೇ ಸತೀಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದೇ ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದವಿರೋಧಸ್ತದವಸ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದನಯೋಃ ಸೂತ್ರಯೋರಾಕ್ಷೇಪಭಾಗಸ್ಯ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾಕ್ಷೇಪಪರತಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ –
ಅಸಾರಾವಿತ್ಥಮಾಕ್ಷೇಪೌ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಕೈಃ ಕೃತೌ ।
ದೇವತಾವಿಗ್ರಹದ್ವೇಷಭರಾಂಧೀಕೃತದೃಷ್ಟಿಭಿಃ ॥
ತಾವೇವಾತ್ರಾಪಹಸಿತುಂ ಪರಿಹಾರಂಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ ।
ವಕ್ತುಂ ಸೂತ್ರಪದಾರೂಢೌ ವಿದಧೇ ಭಾಷ್ಯಕೃನ್ಮುನಿಃ ॥ ೧.೩.೨೮॥
ಏವಂ ದೇವತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಽಧಿಕಾರಮಮೃಷ್ಯಮಾಣೈಃ ಪರೈರುದ್ಭಾವಿತಂ ಶಬ್ದವಿರೋಧಂ ‘ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್’ ಇತಿ ಹೇತುನಾ ಪರಿಹತ್ಯ ತದ್ಧೇತೂಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಬ್ಧೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ –
ವೇದಃ ಪೌರುಷೇಯೋ ನ ಭವತಿ ; ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾದೀಶ್ವರವತ್ । ನ ಚಾದೃಷ್ಟೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಸ್ವತಂತ್ರೇಣ ಪುರುಷೇಣಾರ್ಥಮುಪಲಭ್ಯ ತೇನ ಹೇತುನಾ ವಿರಚಿತವರ್ಣಪದಾನುಪೂರ್ವೀವಿಶೇಷರೂಪಸಂದರ್ಭವತ್ತ್ವಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಿತಿ ತದಭಾವಸ್ಥಾದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಏವಮಾನುಷಂಗಿಕವೇದಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಹೇತುವಿಶೇಷಲಾಭೋಽಪಿ ‘ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಹೇತುನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಚಕಾರಃ ಸ್ವತಂತ್ರಕರ್ತ್ರಸ್ಮಾರಣಾದಿಹೇತ್ವಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ೧. ೩. ೨೯ ।
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥೩೦॥
ಕಿಮರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ? ಸಮಾಹಿತಃ ಖಲು
‘ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತಃ ಪ್ರಭವಾತ್’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧. ೩. ೨೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವೇನೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಷ್ಯ ತೇಷಾಂ ನಾಮ್ನಾಂ ಸಮಾನರೂಪಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಜಾತಿವಾಚಿತ್ವೇನ ಶಬ್ದವಿರೋಧಃ । ಅಥ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ನಿರಾಶ್ರಯಾಣಾಮಿಂದ್ರತ್ವಾದಿಜಾತೀನಾಮವಸ್ಥಾನಾಯೋಗೇನ ತತ್ಪೂರ್ವಾಪರಕಲ್ಪಸಂಭವೇಂದ್ರಾದ್ಯನುಗತೇಂದ್ರತ್ವಾದಿಜಾತ್ಯಸಂಭವಾದಿಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿವಾಚಿತ್ವಪಕ್ಷ ಇವ ಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯೈಕಾರ್ಥ್ಯಾಸಂಭವೇನಾನೇಕತ್ರ ಸಾಂಕೇತಿಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ಶಬ್ದವಿರೋಧಸ್ತದವಸ್ಥ ಇತ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಯಾಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯವ್ಯವಧಾನೇಽಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಲ್ಪಸಂಭವೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತದನುಗತಾನಾಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಿನೀನಾಮಿಂದ್ರತ್ವಾದಿಜಾತೀನಾಮವಶ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾನಾಂಚ ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಽಪ್ಯವಸ್ಥಾನಸತ್ತ್ವೇನ ನಿರಾಶ್ರಯತ್ವಾಪ್ರಸಕ್ತೇರ್ಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮಹಾಪ್ರಲಯಾಂಗೀಕಾರಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಖಲ್ವಿಯಂ ಶಂಕಾ , ನೇಂದ್ರಾದ್ಯನೇಕತ್ವವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರಪ್ರಯುಕ್ತಾ । ಅತ ಏವೇಯಂ ಗವಾದಿಶಬ್ದಸಾಧಾರಣೀ ; ಗೋತ್ವಾದಿಜಾತೀನಾಮಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ನಿರಾಶ್ರಯಾಣಾಮವಸ್ಥಾನಾಯೋಗಶಂಕಾಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇಯಂ ಶಂಕಾಽತ್ರ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಮಾನದೇವತಾಽಧಿಕಾರವಿರೋಧಿನೀ , ಯೇನಾತ್ರ ಪರಿಹಾರ್ಯಾ ಭವೇತ್ । ಲಪ್ಸ್ಯಮಾನಪರಿಹಾರಾ ಚೇಯಂ ಶಂಕಾ
‘ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹತ್ವಾತ್’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧.೪.೨) ‘ತದಧೀನತ್ವಾದರ್ಥವತ್’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧. ೪. ೩) ಇತ್ಯಾನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣ ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ನನ್ವಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯವಹಿತಸೂತ್ರಪ್ರಸಾಧಿತಸ್ಯ ಶಬ್ದವಿರೋಧಾಭಾವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥನಾರ್ಥಂ ಮಾಭೂತ್ ಅವ್ಯವಹಿತ ಸೂತ್ರಪ್ರಸಾಧಿತೇ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವೇ ವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮಸ್ತು । ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಽಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದಾದ್ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ವಿರೋಧಶಂಕಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ವೇದಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ , ನ ತು ಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ; ಆನುಪೂರ್ವೀವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟವರ್ಣಸಮುದಾಯರೂಪಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ಅದೃಷ್ಟಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಪ್ರದರ್ಶಿತಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಹೇತುಕತತ್ಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವಸಿಧ್ಯಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯವರ್ತಿತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಽಧ್ಯಯನಾಧ್ಯಾಪನಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ತದ್ವಿರೋಧಶಂಕಾ ನಿರಾಲಂಬನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣ ಸಕಲಕಾಲವರ್ತಿತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ ; ಅದೃಷ್ಟಾದೀನಾಂಚ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಽಪ್ಯವಸ್ಥಾನಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯಾನೇನಾಪಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಮಾಧಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಧ್ಯಾಪನಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ –
ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ ।
ಸಮಾಧಾತುಂ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಸೂತ್ರಮೇತತ್ ಪ್ರವರ್ತಿತಮ್ ॥
ತಥಾಹಿ –
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂಚ ಪದಾನಾಮಪಿ ತಜ್ಜುಷಾಮ್ ।
ಕರ್ತಾರಸ್ಸಂಹಿತಾನಾಂಚ ಶ್ರೂಯಂತೇ ಬಹವಃಶ್ರುತೌ ॥
ಈಶ್ವರಾದ್ಯಜುರಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ವರ್ಣ್ಯತೇ ।
ಯಜ್ಞೇನ ವಾಚ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಶ್ರುತಯೋ ಹಿ ಯಾಃ ॥
ತಾಸ್ತ್ವವಾಂತರಕಲ್ಪಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಗತಾಃ ।
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಚಾಂಸ್ಯಪಿ ॥
ತನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇಽರ್ಥಶಾಲಿತಾಮ್ ॥
‘ನಮ ಋಷಿಭ್ಯೋ ಮಂತ್ರಕೃದ್ಭ್ಯಸ್ಸಂಹಿತಾಕಾರಪದಕಾರಸೂತ್ರಕಾರಬ್ರಾಹ್ಮಣಕಾರಾಣಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ವೇದಾಂತರ್ಗತಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ತದಂತರ್ಗತಪದಾನಾಂ ತತ್ಸಂಹಿತಾನಾಂಚ ಕರ್ತಾರಃ ಋಷಯಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ‘ಛಂದಾಂಸಿ ಜಜ್ಞಿರೇ ತಸ್ಮಾತ್ ಯಜುಸ್ತಸ್ಮಾದಜಾಯತ’
‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಃ’(ಬೃ. ೨. ೪.೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಪರಮೇಶ್ವರಶ್ಚ ವೇದಾನಾಂ ಕರ್ತಾ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತೋ ವೇದೋ ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಯಾ ತು ಯಜ್ಞೇನ ವಾಚಃ ಪದವೀಯಮಾಯನ್ ತಾಮನ್ವವಿಂದನ್ನೃಷಿಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಮ್’(ಋ. ಸಂ. ೧೦. ೭೧. ೩) ಇತಿ ಯಜ್ಞಾದಿಪುಣ್ಯೇನ ವೇದಗ್ರಹಣಯೋಗ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮೃಷಿಷು ಸ್ಥಿತಾಯಾ ಏವ ವೇದವಾಚೋ ಲಾಭ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ , ಯಾ ಚ ಯುಗಾಂತೇಽಂತರ್ಹಿತಾನ್ವೇದಾನ್ ಸೇತಿಹಾಸಾನ್ ಮಹರ್ಷಯಃ । ಲೇಭಿರೇ ತಪಸಾ ಪೂರ್ವಮನುಜ್ಞಾತಾಸ್ವಯಂಭುವಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಲಯೇಽಂತರ್ಹಿತಾನಾಮೇವ ವೇದಾನಾಂ ತಪಸ್ಸಮಾರಾಧಿತಚತುರ್ಮುಖ ಪ್ರಸಾದಾಲ್ಲಾಭಸ್ಮೃತಿಃ ಸಾ ಸರ್ವಾಽಪ್ಯವಾಂತರಪ್ರಲಯಾಂತರ್ಹಿತವೇದಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।
ಅತ ಏವೋದಾಹೃತಯೋಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ‘ಋಷಿಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಮ್’ ಇತಿ ‘ಸೇತಿಹಾಸಾನ್’ ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯೇ ಹಿ ಭೂರ್ಭುವಸ್ಸುವರಿತಿ ಲೋಕತ್ರಯಮಾತ್ರವ್ಯಾಪಿನಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿಗತೇಷು ಋಷಿಷು ಪ್ರವಿಶ್ಯ ವೇದಸ್ತಿಷ್ಠತಿ , ನ ತು ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಸಕಲಭೂತವ್ಯಾಪಿನಿ । ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯಾನಂತರಮೇವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿಸ್ಥಿತಾನಾಮಿತಿಹಾಸಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ , ನ ತು ಮಹಾಪ್ರಲಯಾನಂತರಮ್ ; ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಾಚೀನಪೌರುಷೇಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶಾತ್ । ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಗಮಕಾನಿ ದೇವಾದೀನಾಂ ವೇದಪ್ರಭವತ್ವವಿಷಯಾಣಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಿ ಚ ಯಾನಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಚನಾನಿ ಸಂತಿ , ತಾನ್ಯಪ್ಯವಾಂತರಕಲ್ಪಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನೈವಾರ್ಥವತ್ತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಅತ ಏವ ‘ಋಷೀಣಾಂ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಯಾಶ್ಚ ವೇದೇಷು ದೃಷ್ಟಯಃ । ಶರ್ವರ್ಯಂತೇ ಪ್ರಸೂತಾನಾಂ ತಾನ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ದದಾತ್ಯಜಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೀ ‘ಶರ್ವರ್ಯಂತೇ ಪ್ರಸೂತಾನಾಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ಶರ್ವರ್ಯಂತೋ ಹಿ ಚತುರ್ಮುಖರಾತ್ರಿರೂಪಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಲಯಸ್ಯಾವಸಾನಮ್ , ನ ತು ತದಾಯುಸ್ಸಮಾಪ್ತ್ಯನಂತರಭಾವಿನೋ ಮಹಾಪ್ರಲಯಸ್ಯ । ಅನೇನ ವಿಶೇಷಣೇನೇತ್ಥಂ ಜ್ಞಾಯತೇ – ಅವಾಂತರಕಲ್ಪಾದಿಷು ಸೃಷ್ಟಾನಾಮೃಷೀಣಾಂ ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಂ ಯಾನಿ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ತೇಷಾಂ ತತ್ತದ್ವೇದಭಾಗದರ್ಶನಾನಿ ಚ , ತಾನಿ ತತ್ತತ್ಕಲ್ಪಾಂತರ್ಗತಮನ್ವಂತರೇಷು ತದುತ್ತರಾವಾಂತರಕಲ್ಪೇಷು ಚ ಸೃಷ್ಟೇಭ್ಯೋ ದದಾತಿ , ನ ತು ಮಹಾಕಲ್ಪಾದಿಷು ಸೃಷ್ಟಾನಾಂ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಮಹಾಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಸೃಷ್ಟೇಭ್ಯೋ ದದಾತೀತಿ । ಏವಂ ಮಹಾಕಲ್ಪಾವಾಂತರಕಲ್ಪಭೇದೇನ ವೇಕರ್ತೃದ್ರಷ್ಟೃವಿಷಯೋಭಯವಿಧಶ್ರುತಿಸಾಮಂಜಸ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ನೈಕಾನುಸಾರೇಣಾನ್ಯನಯನಕ್ಲೇಶಃ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯಃ ।
ನ ಚ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ವೇದಸ್ಯ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಕ್ರಮಸ್ವರಾನ್ಯತ್ವೇ ಪಾರಾಯಣಾದಿಭಿಃ ಕ್ಕಚಿತ್ಕಲ್ಪೇಽಭಿಮತಫಲಪ್ರದೋ ವೇದಃ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ವಾಗ್ವಜ್ರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾವಿಪ್ಲವೋ ದೋಷಃ ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರತಿಮಹಾಕಲ್ಪಮನ್ಯ ಏವ ವೇದಾಃ ಅನ್ಯ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ , ಅನ್ಯಾನ್ಯೇವ ಚ ವೈದಿಕಾನಿ ಪದಾನಿ ತೇಷು ತೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ತತ್ತತ್ಕಲ್ಪಾದಿಷು ಪದಕಾರೈರ್ಮಹರ್ಷಿಭಿಸ್ಸಂಕೇತಿತಾನೀತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಹಿ ಕಲ್ಪೇ ಹಿಂಸಾಸ್ತೇಯಪರಯೋಷಿದಪಹಾರಾದಿಕಂ ವಿಷಯಭೇದೇನ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೋಭಯರೂಪತಯಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಕಲ್ಪಭೇದೇನ ವೇದತದುಕ್ತಕರ್ಮಣಾಂ ತದುಭಯರೂಪತ್ವಸ್ವೀಕಾರೇ ಕೋ ದೋಷಃ ಕಿಂಚೈಕಸ್ಯ ಶ್ರಾದ್ಧಕರ್ಮಣಃ ದಿನೇ ನಿಶಾಯಾಂಚ ಕೃತಸ್ಯ , ಏಕಸ್ಯೈವ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಣಃ ಶುದ್ಧಮಾಸೇ ಮಲಮಾಸೇ ಚ ಕೃತಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ಗೋಮಧುಪರ್ಕಸ್ಯ ಕೃತಾದಿಷು ಕಲೌ ಚ ಕೃತಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ವಹ್ನೇಃ ಶಿಶಿರೇ ನಿದಾಘೇ ಚ ಸೇವಿತಸ್ಯಾರ್ಥಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ತದ್ವತ್ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಭಿನ್ನವೇದತದುಕ್ತಕರ್ಮಣಾಂ ಕಲ್ಪಭೇದೇನಾರ್ಥಾನರ್ಥಹೇತುತಯಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪತ್ವಮಂಗೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮೇವ । ತಥಾ ಚ ವಾಸಿಷ್ಠೇ ವಸಿಷ್ಠಂಪ್ರತಿ ಭೂಸುಂಡಾಖ್ಯಸ್ಯಾನೇಕಕಲ್ಪಜೀವಿನೋ ವಾಯಸಸ್ಯ ವಚನಂ ದರ್ಶಿತಮ್ –
‘ಸುರಾಪಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ತಾತ ನಿಷಿದ್ಧಸುರಶೂದ್ರಕಮ್ ।
ಸ್ವೈರವೃತ್ತಸತೀಕಂಚ ಕಂಚತ್ಸರ್ಗಂ ಸ್ಮರಾಮ್ಯಹಮ್ ॥
ಕಲೌ ಕೃತಯುಗಾಚಾರಂ ಕೃತೇ ಕಲಿಯುಗಸ್ಥಿತಿಮ್ ।
ತ್ರೇತಾಯಾಂ ದ್ವಾಪರೇ ಚೈವ ವಿಪರ್ಯಾಸಂ ಸ್ಮರಾಮಿ ಚ’ ॥
ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದನುಪಪನ್ನಂ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ।
ಸಮಾಧಾನಪ್ರಕಾರಸ್ತು – ಮಹಾಪ್ರಲಯಾನಂತರಂ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಃ ; ಸೃಜ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತತ್ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಜಗತ್ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾತ್ , ತತ್ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಮತ್ವಾಚ್ಚ । ಕುತ ಇದಮವಗಮ್ಯತೇ ? ‘ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್’(ಋ ಸಂ. ೧೦. ೧೯೦. ೩.) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿದರ್ಶನಾತ್ ।
‘ಯಥರ್ತುಷ್ವೃತುಲಿಂಗಾನಿ ನಾನಾರೂಪಾಣಿ ಪರ್ಯಯೇ ।
ದೃಶ್ಯಂತೇ ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ತಥಾ ಭಾವಾ ಯುಗಾದಿಷು ॥
ತಥಾಽಭಿಮಾನಿನೋಽತೀತಾಸ್ತುಲ್ಯಾಸ್ತೇ ಸಾಂಪ್ರತೈರಿಹ ।
ದೇವಾ ದೇವೈರತೀತೈರ್ಹಿ ರೂಪೈರ್ನಾಮಭಿರೇವ ಚ ॥
ತೇಷಾಂ ಯೇ ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟಯಾಂ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ ।
ತಾನ್ಯೇವ ತೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾಃ ಪುನಃಪುನಃ ॥
ಹಿಂಸ್ರಾಹಿಂಸ್ರೇ ಮೃದುಕರೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವೃತಾನೃತೇ ।
ತದ್ಭಾವಿತಾಃ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತಸ್ಯ ರೋಚತೇ’ ॥(ವಿ.ಪು.)
ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ , ದೇವರ್ಷಿಮನುಷ್ಯತಿರ್ಯಕ್ಸ್ಥಾವರಾದಿಭಾವಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾದಿಫಲತ್ವಾಚ್ಚ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಯೈರ್ಮಹೇಂದ್ರವರುಣಕುಬೇರಾದಿದೇವಭಾವಸ್ಯ , ವಸಿಷ್ಠವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿಋಷಿಭಾವಸ್ಯ , ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಿಮನುಷ್ಯಭಾವಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಾಪಕತ್ವೇನ ವೇದವಿಹಿತಾನಿ ಯಜ್ಞಾಧ್ಯಯನದಾನತಪಾಂಸಿ , ಉಪಾಸನಾನಿ ವಾ ಯಥಾವಿಧಿ ತತ್ತದ್ಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಮನುಷ್ಠಿತಾನಿ , ತ ಏವ ಮಹಾಪ್ರಲಯಭಾವಿನ್ಯಾಮಪಿ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾವೃತ್ತಾವಿಂದ್ರಾದಿಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ।
ಯೈರ್ಗವಾಶ್ವಗಜಧನಧಾನ್ಯಗೃಹಕ್ಷೇತ್ರಾರಾಮಾದಿಪ್ರಾಪಕತ್ವೇನ ವಿಹಿತಾನಿ , ತಾನ್ಯನುಷ್ಠಿತಾನಿ ತತ್ತದ್ಭಾಗ್ಯತಯಾ ತಿರ್ಯಂಚಸ್ಸ್ಥಾವರಾಶ್ಚ ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ತೇ ಚಾನುಷ್ಠಾತಾರಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಪ್ರಚರದ್ಭಿರ್ವೇದವಾಕ್ಯೈಸ್ತತ್ಕಾಲವರ್ತಿನಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ದಿವ್ಯಾವಿಗ್ರಹೈಶ್ವರ್ಯಮಹಾಭೋಗಾದಿಕಂ ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಂ ದಿವ್ಯಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾದಿಕಂಚ ಯಾದೃಶಂ ವರ್ಣಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಜಾತಿಕುಲರೂಪಾಯುಶ್ಶ್ರುತಾಪತ್ತವೃತ್ತಸುಖಮೇಧಸಾಂ ಮುಕ್ತಿಪರ್ಯಂತಸಕಲಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಪಾದನಾಧಿಕಾರವತಾಂ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಗಾವಾಶ್ವಾದೀನಾಂ ದೋಹನವಾಹನಾದಿಕೃತತದುಪಯೋಗಿಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾದಿಕಂಚ ಯಾದೃಶಮವಗತಂ , ತಾದೃಶಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯತಯಾಸಂಕಲ್ಪಯಂತೇ ನಾನ್ಯಾದೃಶಮವಗಮ್ಯತೇ ; ಇಷ್ಟಸಾಧನವಿಷಯತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾಃ , ತಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಪ್ರಚರಾದ್ಭಿರ್ವೇದವಾಕ್ಯೈಸ್ತತ್ಕಾಲವರ್ತಿ ದೇವರ್ಷಿಮನುಷ್ಯಾದಿವಾಚಕಪದವದ್ಭಿಸ್ತತ್ಸಜಾತೀಯದೇವಭಾವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನೈವ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಚ ವಿಧಾನಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ತಥಾಸಂಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಮನುಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲತಯಾ ಭವಂತೀ ದೇವಾದಿಸೃಷ್ಟಿಃ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಸ್ಥಿತದೇವಾದಿನಾಮರೂಪಸ್ವಭಾವಪ್ರಭಾವವೈಭವವತೀ ವಜ್ರಲೇಪಾಯತೇ ।
ಏತೇನ – ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾದಿವಿಷಯಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಚನಜಾತಮವಾಂತರಕಲ್ಪಾದಿವಿಷಯಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಽಪಿ ನಿರಸ್ತಾ । ದೇವಾದಿಭಾವಪ್ರಾಪಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಹೇತುಸಂಕಲ್ಪಾನುಸಾರೇಣ ಮಹಾಕಲ್ಪಭೇದೇಽಪಿ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ‘ಶರ್ವರ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ ತು ಮಹಾಪ್ರಲಯಾವಸಾನಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಮಹಾಪ್ರಲಯೋ ಹಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲತ್ವೇನೌಪಚರ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಂಚಾಚಾರ್ಯವಾಚಸ್ಪತಿನಾ ಅಸ್ಯ ಚ ಸುಪ್ತಿರ್ಮಹಾಪ್ರಲಯಃ’ ಇತಿ ।
ನನ್ವಸ್ತು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಯುಕ್ತಿಭಿರ್ಮಹಾಕಲ್ಪಭೇದೇನೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಮ್ । ತೇನ ವೈದಿಕೇಂದ್ರಾದಿಪದಸಾಂಕೇತಿಕತ್ವಶಂಕಾಮೂಲಕ ಏವ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಃ ಸಮಾಹಿತೋ ಭವತಿ , ನ ತು ಪುರಾಣಾದಿವತ್ತತ್ತತ್ಕಲ್ಪಾದಿಷು ನವನವಾ ವೇದಾಃ ಪುರುಷಪ್ರಣೀತಾಃ ಸಂತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಮೂಲಕ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಸೋಽಪಿ ತೇನ ಸಮಾಹಿತೋ ಭವತ್ಯೇವ । ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವೇ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಯೈರ್ವೇದವಾಕ್ಯೈರಿಂದ್ರಾದಿರೂಪಮವಗಮ್ಯ ತದ್ಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠಿತಾನಿ ತೈರೇವ ತತ್ಕಲ್ಪಸ್ಥಿತೇಂದ್ರಾದಿನಾಮರೂಪಾಣಿ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಚತುರ್ಮುಖೇನ ಮಹಾಪ್ರಲಯವ್ಯವಹಿತಾಯಾಂ ಪುನಸ್ಸೃಷ್ಟ್ಯಾವೃತ್ತೌ ತತ್ಸಮಾನರೂಪೇಂದ್ರಾದಿಭಾವೇನ ತೇ ಸೃಷ್ಟಾ ಇತ್ಯಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ತದಾನೀಂತನಪುರುಷಪ್ರಣೀತೈರ್ವೇದವಾಕ್ಯೈಸ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾನುಸಂಧಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಕಲ್ಪಸ್ಥಿತವೇದಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಸ್ವೀಕಾರೇಽಪಿ ತೇ ಮಂತ್ರಕೃತ್ತ್ವಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮದೃಷಿಪ್ರಣೀತಾ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ತೈಸ್ತೇಷಾಮೃಷೀಣಾಂ ತತ:ಪೂರ್ವಂ ಸೃಜ್ಯಾನಾಂ ದೇವಾನಾಂಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಯೋಗಿನೋ ನಾಮರೂಪಜ್ಞಾನೇಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ,
‘ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ’ ಇತಿ (ಶ್ವೇ.೬.೧೮) ಬ್ರಹ್ಮಸೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಮೇವ ತತ್ಕರ್ತೃಕದೇವಋಷಿಮನುಷ್ಯಾದಿಸೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥನಾಮರೂಪಾನುಸಂಧಾನೋಪಯೋಗಿವೇದಪ್ರದಾನಶ್ರವಣವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸೃಷ್ಟೇರಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರಣೀತತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾನಸೃಜತ’ ‘ಸ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಲಙಾದಿಶ್ರವಣಾವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ । ಪೂರ್ವಕಲ್ಪವೃತ್ತಾಂತವಿಷಯತಯಾ ಕಥಂಚಿಲ್ಲಙಾದಿಸಮರ್ಥನೇಽಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರೋಪಾದಾನಕತ್ವರೂಪಸ್ಯ , ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕತ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಾ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರಭವತ್ವಸ್ಯ ವೇದೇಽಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಪ್ರಾಙ್ನಿರುಕ್ತಾಪೌರುಷೇಯತ್ವರೂಪತನ್ನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಾಪ್ರಸಕ್ತೇಶ್ಚ , ‘ಅಸ್ಯ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಶ್ವಸಿತಮೇತತ್’ ‘ಯಜುಸ್ತಸ್ಮಾದಜಾಯತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ತನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯತಯೋಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ ; ವೇದತ್ವಂ ಸಮಾನಾನುಪೂರ್ವೀಕೋಚ್ಚಾರಣಪೂರ್ವಕತ್ವರಹಿತಸ್ವತಂತ್ರ ಪುರುಷೋಚ್ಚಾರಣವಿಷಯವೃತ್ತಿ ; ವಾಕ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಸತ್ತಾವದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಾನಾಮಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ತತ್ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವೇನ ವಕ್ತೃವಾಕ್ಯಾರ್ಥಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿರೂಪಗುಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವದೈಕರೂಪಾನುಪೂರ್ವೀ ವಿಶಿಷ್ಟಾ ವೇದಾ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಷ್ವಧ್ಯಾಪಕಾದ್ಯಭಾವೇನ ಖಿಲೀಭೂತಾ ಅಪಿ ಪುನಸ್ಸರ್ಗೇ ಪ್ರಾಚೀನಾನುಪೂರ್ವೀ ವಿಶಿಷ್ಟತಯೋದ್ಧೃತ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಯ ಪ್ರದೀಯಂತೇ । ತೇಷು ಕೇಚಿದ್ಭಾಗಾಃ ಕೈಶ್ಚಿಕೈಶ್ಚಿತ್ ಪ್ರಾಚೀನಪುಣ್ಯಫಲಾದ್ವಾಸಿಷ್ಠವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿಋಷಿಪದಂ ಪ್ರಾಪ್ತೈಸ್ತದಾನೀಮಧ್ಯಯನಾಭಾವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾಧೀತಾ ಏವಾನುಸಂಧಾಯ ಶಿಷ್ಯೇಷು ಪ್ರವರ್ತ್ಯಂತೇ । ಕೈಶ್ಚಿತ್ಪದವಿಭಾಗಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಪದಾಧ್ಯಯನಸಂಪ್ರದಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಂತೇ ಕೈಶ್ಚಿದ್ವರ್ಣಪದಾನಾಂ ಸಂಹಿತಾಯಾ ಲಕ್ಷಣಗ್ರಂಥಾನ್ನಿರ್ಮಾಯ ಸಂಹಿತಾಸ್ವರೂಪಮಸಂದಿಗ್ಧಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ತ ಏವ ವೇದೇಷು ಮಂತ್ರಕೃತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕಾರಾಃ ಪದಕಾರಾಃ ಸಂಹಿತಾಕಾರಾ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಂತೇ । ವೈದಿಕಪದೈರ್ದೇವತಾದಿಸೃಷ್ಟಿಮಂತ್ರಕೃದಾದಿಋಷಿಸದ್ಭಾವಶ್ಚ ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿರಿತ್ಯನಾದಿಷ್ವಪಿ ವೇದೇಷು ‘ಸ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ಲಙಾದಿಪ್ರಯೋಗಾಃ ಮಂತ್ರಕೃದಾದಿನಿರ್ದೇಶಾಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಂತ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಮಹಾಸರ್ಗಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಾಂತರಕಲ್ಪವಿಧ ದೇವರ್ಷಿಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಶಬ್ದಸಮುಚ್ಚಿತಾತ್ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಪ್ರಭಾವತ್ವಾಚ್ಚ ನ ತೇಷಾಂ ನಾಮ್ನಾಂ ಘಟಾದಿನಾಮವದನುಗತನಾಮರೂಪಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಸ್ಯ ಸೇನಾನ್ಯಾದಿನಾಮವದನುಗತಾಧಿಕವಿಶೇಷರೂಪೋಪಾಧಿವಾಚಿತ್ವಸ್ಯ ವಾಽವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ತದನುಸಾರೇಣ ಪದಕಾರಶ್ರುತಿಃ ಪದಾಧ್ಯಯನಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಪರೇತಿ ತತೋ ವೈದಿಕಪದಾನಾಂ ಸಾಂಕೇತಿಕತ್ವರೂಪಃ ಶಬ್ದವಿರೋಧೋ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ಇತಿ ನ ತತ್ಕೃತೋ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಃ ಇತ್ಯೇವಮವಿರೋಧಪದಾವತ್ಯಾ ಯೋಜನಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಪುನಶ್ಚ ಮಂತ್ರಕೃದಾದಿಶ್ರವಣೇನಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಃ । ಮಹಾಸರ್ಗಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಾಂತರಕಲ್ಪಾದಿಷ್ವಿವ ಪೂರ್ವೇಷಾಮುತ್ತರೇಷಾಂ ಚ ಮಂತ್ರಾದಿಕೃತಾಂ ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ತತ್ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧೈರ್ವೈದಿಕಶಬ್ದೈರೇವ ನಾಮರೂಪಾದ್ಯನುಸಂಧಾಯ ತೇಷಾಂ ತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸೃಜ್ಯಾನಾಂ ದೇವಾದೀನಾಂಚ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯತಯಾ ಮಂತ್ರಕೃದಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಮಂತ್ರದ್ರಷ್ಟೃಪರತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಕತ್ವೇನ ‘ಅವಿರೋಧ’ ಇತ್ಯಂತಮಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಪುನಶ್ಚ ‘ಯಜುಸ್ತಸ್ಮಾದಜಾಯತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣೇನಾಪಿ ನ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಃ ; ವಿಯದಾದೀನಾಮಿವ ವೇದಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ವೇದಾನಾಂ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯವೃತ್ತಿವದಾನುಪೂರ್ವೀವಿಶೇಷಾತ್ಮಕರೂಪಭೇದೋ ವಾ , ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಮಕರೂಪಭೇದೋ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ರೂಪಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾಪಾದಕೋ ನಾಮಭೇದೋ ವಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ , ಯೇನ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಭಿನ್ನನಾಮರೂಪಾ ವೇದಾಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಕಲ್ಪೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ನಿರ್ಮಿತಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದರ್ಥತ್ವೇನಾಪ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯಂತಮಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।
ದೇವರ್ಷಿಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಂ ವೇದಾನಾಂಚ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವೇ ಸ್ಯಾದೇವಮವಿರೋಧಃ , ತದೇವ ಕುತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಃ । ದೇವಾದೀನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವೇ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಯುಕ್ತಯಃ , ವೇದಾನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವೇ ‘ವಾಚಾ ವಿರೂಪನಿತ್ಯಯಾ’ ‘ಅನಾದಿನಿಧನಾ ನಿತ್ಯಾ ವಾಗುತ್ಸೃಷ್ಟಾ ಸ್ವಯಂಭುವಾ । ಆದೌ ವೇದಮಯೀ ದಿವ್ಯಾ ಯತಸ್ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಶ್ರುತೌ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಾವನಾದಿನಿಧನತ್ವಂಚ ನ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ; ಆನುಪೂರ್ವೀವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತದಸಂಭವಾತ್ । ಕಿಂತು ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯತದಾನುಪೂರ್ವೀತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಕನಾಮಭೇದಂ ವಿನಾ ಸರ್ವಕಲ್ಪೇಷ್ವೈಕರೂಪ್ಯೇಣಾಧ್ಯಯನಾಧ್ಯಾಪನಸಂಪ್ರದಾಯವಿಷಯತ್ವಮ್ । ‘ಅನಾದಿನಿಧನಾ ನಿತ್ಯಾ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತು ‘ಅತಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್’(ಬ. ಸೂ. ೧. ೩. ೨೯.) ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಮಿವ ಸ್ವತಂತ್ರಪುರುಷವಿಶ್ರಾಂತ್ಯಭಾವರೂಪಮಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಅಪಿ ಚ ‘ಯಜ್ಞೇನ ವಾಚಃ ಪದವೀಯಮಾಯನ್’ ‘ಯಜ್ಞೋ ಮ ಆಗಚ್ಛತು’ ‘ಉತ್ತರಾಂ ದೇವಯಜ್ಯಾಮಾಶಾಸ್ತೇ ಭೂಯೋ ಹವಿಷ್ಕರಣಮಾಶಾಸ್ತೇ’ ‘ಪುಣ್ಯಃ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರತಿಪನ್ನವೇದವೈದಿಕಕರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಯಜ್ಞಾದಸತ್ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ತತ್ಪ್ರೇಪ್ಸಯಾ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅವಗತೇಷ್ಟಸಾಧನವಿಷಯಾ ಚ ಪ್ರೇಪ್ಸಾ ಭವತಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕಾಲೇ ಪ್ರಚರಂತ್ವೇವ ಚ ವೇದವೈದಿಕಕರ್ಮಾಣ್ಯವಗತಾನಿ ನಾನ್ಯಾದೃಶಾನೀತಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಭಿಸ್ತದನಂತರಕಲ್ಪೇ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಣಿ ವೇದವೈದಿಕಕರ್ಮಾಣಿ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಪ್ರವೃತ್ತಾನ್ಯೇವ ಭವಂತೀತ್ಯತೋಽಪಿ ವೇದಾನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ। ನಾಮರೂಪಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾಚ್ಚ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ ಹಿ ಲಾಘವಾತ್ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಮೇವ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ವಾಸಿಷ್ಠವಚನಂ ತು ನ ವೈದಿಕಕರ್ಮಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ; ಅವಾಂತರಕಲ್ಪಭೇದೇನ ವೈದಿಕಕರ್ಮವೈರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾಽಪ್ಯನಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ , ಮಹಾಕಲ್ಪಭೇದೇನ ತದ್ವೈರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಕಾಕೇನಾನುಭೂತತಯಾ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮಹಾಕಲ್ಪದ್ವಯಜೀವಿನಃ ಕಾಕಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಾಸಿಷ್ಠೇ ಭೂಸುಂಡಾಖ್ಯಕಾಕವಚನಂ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರಪರಮಿತಿ ನೇತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಮಹಾಕಲ್ಪಾದೌ ಪ್ರಾಥಮಿಕಾಧ್ಯಯನವಿಷಯೋ ವೇದಃ ಪೂರ್ವವೇದಸಮಾನನಾಮರೂಪಃ ; ವೇದತ್ವಾದಿದಾನೀಂತನಾಧ್ಯಾಪನವಿಷಯವೇದವತ್ ; ವಿಪಕ್ಷೇ ನಾಮರೂಪಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೌರವಮ್ ; ‘ವಾಚಾ ವಿರೂಪನಿತ್ಯಯಾ’ ‘ಅನಾದಿನಿಧನಾ ದಿವ್ಯಾ’ ‘ತಾನ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ದದಾತ್ಯಜಃ’ ‘ಯುಗಾಂತೇಂತರ್ಹಿತಾನ್ ವೇದಾನ್ ಸೇತಿಹಾಸಾನ್ ಮಹರ್ಷಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವ್ಯಾಕೋಪಶ್ಚ । ‘ಸೇತಿಹಾಸಾನ್’ ಇತಿ ಇತಿಹಾಸಶಬ್ದೇನ ‘ತ್ರಯೋ ಹೋದ್ಗೀಥೇ ಕುಶಲಾ ಬಭೂವುಃ’ । ‘ದೇವಾಸುರಾಃ ಸಂಯತ್ತಾ ಆಸನ್’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ವೈದಿಕಾನಿ ಪುರಾವೃತ್ತಾನಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾನಿ , ನ ತು ಪೌರುಷೇಯಪ್ರಬಂಧವಿಶೇಷಾಃ । ಪುರಾವೃತ್ತಗ್ರಹಣಂ ಚ ವೇದಾರ್ಥೈಸ್ಸಹ ವೇದಾನಾಂ ಲಬ್ಧತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಯನಾರ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಚಕಾರೇಣ ಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಯೋಗೀಂದ್ರಾದಿನಾಮರೂಪಪರಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾರ್ಥಪ್ರಧಾನಂ ಸಂಗೃಹೀತಮಿತಿ ವಿವರಣಾರ್ಥೇ ತದುಪಬೃಂಹಣೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧೇ ಪೂರ್ವಂ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಮೀಶ್ವರಃ । ತಸ್ಮೈ ವೇದಾನ್ ಪುರಾಣಾನಿ ದತ್ತವಾನಗ್ರಜನ್ಮನೇ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಪುರಾಣಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಪುರಾಣಶಬ್ದೋ ವೈದಿಕಾರ್ಥವಾದನಿರೂಪಿತಸರ್ಗಪ್ರಲಯಪರ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯಃ , ನ ತು ಪೌರುಷೇಯಪ್ರಬಂಧಪರಃ ; ಮಹಾಕಲ್ಪಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಸೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ತದೀಯಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪಯೋಗಿವೇದಪ್ರದಾನಸಮಯೇ ಪೌರುಷೇಯಪ್ರಬಂಧಾನಾಮನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ । ಏವಂವಿಧಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಯುಕ್ತಯೋ’ ದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷೇಣ ಸಂಗೃಹೀತಾಃ । ತತ್ರ ‘ಶ್ರುತೇಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಣೀಯೇ ‘ದರ್ಶನಾತ್’ ಇತಿ ಗುರುಸೂತ್ರಕರಣಂ ಶಂಕಾಂತರವಾರಣಾರ್ಥಮರ್ಥಾಂತರಮಪಿ ಕ್ರೋಡೀಕರ್ತುಮ್ ।
ತತ್ರೇದಮುತ್ತರಂ ಸೂತ್ರಶೇಷೇಣ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಮರಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ ಮಹಾಪ್ರಲಯವ್ಯವಧಾನೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾಹಿ – ಪ್ರಾಣಿನಾಮನೇಕಜನ್ಮಾಂತರವ್ಯವಹಿತೇಷು ಮನುಷ್ಯಪಕ್ಷಿಸರೀಸೃಪಾದಿಜನ್ಮಸು ಪ್ರಾಪ್ತೇಷು ತತ್ತಜ್ಜಾತ್ಯುಚಿತಸ್ತನ್ಯಪಾನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಯೋ ಹಿಂಸ್ರಾಹಿಂಸ್ರತ್ವತತ್ತಜ್ಜಾತ್ಯಂತರವಿಷಯವಿರೋಧಾದಿಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಯಶ್ಚ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಾಸ್ಸರ್ವಾಅಪ್ಯನೇಕಜನ್ಮಸಹಸ್ರವ್ಯವಹಿತತತ್ತತ್ಸಜಾತೀಯಜನ್ಮಾಂತರಾಭ್ಯಸ್ತಸ್ಮೃತಿಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವಂತೀತಿ ತತ್ತಜ್ಜಾತಿಪ್ರಾಪಕಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವ ತತ್ಸ್ಮೃತಿಜನಕಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕಾನೀತಿ ಸ್ವೀಕರಣೀಯಮ್ । ಏವಮೇವ ವಸಿಷ್ಠವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿಪ್ರಭೃತಿಮಂತ್ರಕೃಷಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪಕಾಣಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾಣಿ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೇಷ್ವನುಷ್ಠಾಯ ಮಹಾಕಲ್ಪಾದಿಷು ವಸಿಷ್ಠಾದಿಜನ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನುವತಾಂ ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕಥಂ ತತ್ತನ್ಮತ್ರಾದಿವಿಷಯಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕಾನಿ ನ ಸ್ಯುರಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಮಂಜಸಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಯೋಜನಾ ಸುಕರೈವ । ೧. ೩. ೩೦ ।
ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿಃ ॥೩೧॥
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದೇವಾನಾಮಧಿಕಾರಾಂಗೀಕುವಾರ್ಣಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಬಾದರಾಯಣಸ್ಯ ಮತಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ । ಅಥ ತಮನಂಗೀಕುರ್ವಾಣಸ್ಯ ಜೈಮಿನೇರ್ಮತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತಯೋದ್ಭಾವ್ಯತೇ । ಅತ್ರಾಯಂ ಪರ್ವ ಪಕ್ಷಃ –
ವಸುರುದ್ರಾದಿತ್ಯಮರುತ್ಸಾಧ್ಯಾಶ್ಚ ಗಣವರ್ತಿನಃ ।
ರವಿಶ್ಚ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸ್ಯಾ ನಾಧಿಕಾರಿಣಃ ॥
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾದಿಷು ಚ ವಾಯ್ವಾದ್ಯಾ ನಾಧಿಕಾರಿಣಃ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷು ತಥಾ ಯಷ್ಟವ್ಯಾಸ್ಸರ್ವದೇವತಾಃ ॥
ಮಧುವಿದ್ಯಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷ್ವಂತರ್ಯಾಮೀ ಸುಪರ್ವಣಾಮ್ ।
ಭವೇದುಪಾಸ್ಯೋ ಯಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಸ್ತು ನ ಯುಜ್ಯತೇ ॥
ತಥಾಽಪ್ಯುಪಾಸ್ಯಾ ವಸ್ವಾದ್ಯಾ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಉಪಜೀವಕತಾಯಾಶ್ಚ ತದ್ಭಾವಸ್ಯ ಚ ವರ್ಣನಾತ್ ॥
ಯಷ್ಟವ್ಯಾಶ್ಚ ಮಹೇಂದ್ರಾದ್ಯಾ ದೇವಾ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧವೃತ್ರಹಂತೃತ್ವಮುಖತೋ ಧರ್ಮವರ್ಣನಾತ್ ॥
ಸ್ವಮಿಷ್ಟವದ್ಭ್ಯೋ ದೇವೇಭ್ಯಸ್ಸ್ವದೇವತ್ಯೇ ಮಹಾಕ್ರತೌ ।
ತತ್ತದ್ಭಾಗಾಃ ಪ್ರಸನ್ನೇನ ವಿತೀರ್ಣಾ ಹರಿಣೇತಿ ಚೇತ್ ॥
ತಾವತಾ ವಿಷ್ಣುದೇವತ್ಯಸ್ಸ ಏಕಸ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಕ್ರತುಃ ।
ನಾನಾದೇವತ್ಯತಾನ್ಯೇಷಾಂ ಭವೇತ್ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಪ್ರತಿ ॥
ಅರ್ಥವಾದಾಂಶ್ಚ ನಿಸ್ಸಾರಾನವಲಂಬ್ಯೈತಿಹಾಸಿಕಾನ್ ।
ನ ಯುಜ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸ್ಥಿತಿಚ್ಯುತಿಃ ॥
ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋಶ್ಶಾಪಾದಾರಭ್ಯ ಯೋಷಿತಾಮ್ ।
ಸಂಪ್ರವೃತ್ತೈಕವರ್ತಿತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ॥
ಶ್ವೇತಕೇತೋಃ ಕೋಪಾಲಿಂಗಾತ್ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯನಾದಿತಾ ।
ಜ್ಞಾತೇತಿ ತತ್ಕಥಾ ಸ್ವಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾರಹಿತೇತಿ ಚೇತ್ ॥
ಯಜ್ಞಾಗ್ರಹಾರೋಪಾಖ್ಯಾನಕಥಾಽಪ್ಯೇವಮಿತಿ ಸ್ಮರ ।
ತಸ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ಯತಸ್ಸ್ಯಾತ್ ಬಹ್ವಸಂಗತಮ್ ॥
ತಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ರೇ ಯದಿ ತದಾ ದೀಕ್ಷಣೀಯಾ ಕೃತಾಗ್ನಿನಾ ।
ಅದ್ಯ ವಿಷ್ಣೋರಭಾಗತ್ವಂ ನ ಚೇದಗ್ನೇಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ॥
ಉಪಸತ್ಸು ಕೃತಶ್ಚೇತ್ ಸ್ಯಾತ್ ಯಾಗಃ ಕೇನಾಪಿ ವೈಷ್ಣವಃ ।
ತದೀಯ ಏವೇದಾನೀಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚೇತ್ಸ್ಯಾದ್ವಿಕಲ: ಕ್ರತುಃ ॥
ಸರ್ವೈರುದವಸಾನೀಯಾವಸಾನಾಸ್ಸರ್ವ ಏವ ಚೇತ್ ।
ಅನುಷ್ಠಿತಾಸ್ತದಾನೀಂ ಸ್ಯುಸ್ಸರ್ವೇ ಸ್ಸರ್ವೇಷು ಭಾಗಿನಃ ॥
ಕೈಶ್ಚಿತ್ ಕೇಚಿದ್ಯದಿ ಕೃತಾಸ್ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಸ ಕ್ರತುಃ ।
ವಿಕಲಸ್ಸ್ಯಾತ್ತತೋ ವಿಷ್ಣೋಃ ಕುತಃ ಪ್ರೀತಿಃ ಕುತೋ ವರಃ ॥
ತದ್ದೇವತಾವಿಧೀನಾಂ ಚ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಕಾಲಭೇದತಃ ।
ಅದೃಷ್ಟಚರಮನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತಾನಿವಾರಿತಮ್ ॥
ಏತೇನೇಂದ್ರಾದಯೋ ವಿಷ್ಣುಂ ಯಜಂತಿ ಮನುಜಾಸ್ತು ತಾನ್ ।
ಇತ್ಯಪಾಸ್ತಂತು ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತೇಷಾಂ ಸ್ಯಾದ್ಧಿ ತದಾ ಸದಾ ॥
ಏವಮೇವ ಕ್ರತುಭುಜಾಂ ಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಗೋಚರಾಃ।
ಅರ್ಥವಾದಾಶ್ಚ ವಿಜ್ಞೇಯಾ ವಿವಕ್ಷಾರಹಿತಾರ್ಥಕಾಃ ॥
ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಂ ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಸೃಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಸ್ತೋಮಾದಿಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಾಕ್ ತತ್ಸೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ವಿಶ್ವಸೃಕ್ ॥
ಯಷ್ಟೄಣಾಂ ಸಾಪ್ತದಶ್ಯಂಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಂಚ ವಿನಾ ಕಥಮ್ ।
ಚತ್ವಾರಸ್ಸತ್ರಮಾಸೀರನ್ನಗ್ನೀಂದ್ರಪ್ರಮುಖಾಸ್ಸುರಾಃ ॥
ಕಥಂ ವೈಶ್ವಸೃಜೇ ಸತ್ರೇ ಕುರ್ಯಾದಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯಮಂಗನಾ ।
ಋತ್ವಿಜಾಂ ಖಲು ಪುಂಲ್ಲಿಂಗೈರ್ವೇದೈಃ ಪುಂಸ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ॥
ಕಥಂಚೋನ್ನೇತೃಕರ್ಮೈಕಂ ಕುರ್ಯಾತಾಮೇಕಕರ್ತೃಕಮ್ ।
ಸರ್ಪೌ ಚ ಕವಿಶಂಕಾಖ್ಯೌ ಸರ್ಪಾಣಾಮಯನೇ ಕೃ(ಕ್ರ)ತೌ ॥
ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚ ಚ್ಯುತಾಸ್ಸುರಾಃ ।
ಚ್ಯವಂತೇ ಶ್ರವಣಾದಿಭ್ಯೋ ವೈದಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷತಃ ॥
ದೇವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಂ ಯದರ್ಥವಾದೇಷು ವರ್ಣಿತಮ್ ।
ಪೂರ್ವಜನ್ಮಾನುವೃತ್ತಂ ತತ್ ಘಟತೇ ವಾಮದೇವವತ್ ॥
ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ಯ ವರ್ಣನಮ್ ।
ಯಷ್ಟೃತ್ವವಾದವನ್ನೇಯಂ ಶೂನ್ಯಮರ್ಥವಿವಕ್ಷಯಾ ॥
ಕಥಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಕ್ಷಣಮಪ್ಯಮೃತಾಂಧಸಾಮ್ ।
ಸದಾ ಕ್ರತುಹವಿರ್ಭೂತಮಧುಮಾಂಸಾದಿಭೋಜಿನಾಮ್ ॥
ಪದ್ಯೈಸ್ಸಮಗ್ರಹೀಷ್ಮೇತ್ಥಂ ಪದ್ಧತಿಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಃ ।
ಪುನಸ್ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯಾಮೋ ವಾಕ್ಯೈರನತಿವಿಸ್ತರೈಃ ॥
ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಮಾದಿತ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯವಸ್ವಾದಿಪಂಚದೇವಗಣೋಪಜೀವ್ಯಪಂಚಾಮೃತೋಪಾಸನಾಸು ಮಧ್ವಧ್ಯಾಸೇನಾದಿತ್ಯೋಪಾಸನಾಯಾಂಚ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ , ಸಂವರ್ಗಾದಿವಿದ್ಯಾದಿಷು ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮ್ , ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಷ್ಟಿಸೋಮಯಾಗಾದಿಷು ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಸರ್ವದೇವತಾನಾಂಚ ನಾಧಿಕಾರಃ ; ಅಭೇದೇ ಉಪಾಸ್ಯೋಪೋಸಕಭಾವಸ್ಯ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಚಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ತೇಷು ವಸ್ವಾದಿತತ್ತದ್ದೇವಾಂತರ್ಯಾಮೀ ಪರಮಾತ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯೋ ಯಷ್ಟವ್ಯಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಹಿ ‘ತದ್ಯತ್ ಪ್ರಥಮಮಮೃತಂ ತದ್ವಸವ ಉಪಜೀವಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದೋಕ್ತಾನಾಂ ತತ್ತದಮೃತೋಪಜೀವನಂ ಶ್ರುತಮ್ , ನ ತು ತತ್ತದ್ಭೋಗಮಾತ್ರಮ್ । ಉಪಜೀವನಂ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕಿಂಚಿದಾಶ್ರಯಣಮ್ । ತತ್ತು ನ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ‘ವಸೂನಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವಾ’ ಇತ್ಯುಪಾಸಕಸ್ಯ ವಸೂನಾಮನ್ಯತಮಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತಾ । ಸಾಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ನ ಸಂಭವತಿ ; ನಿರ್ಧಾರಣಷಷ್ಠೀಬಹುವಚನಸ್ಯಾರ್ಥಬಹುತ್ವಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಯಾಮಿಣ್ಯನ್ವಯಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದೋಕ್ತಾ ಗಣದೇವತಾ ಏವೇತ್ಯವಸೀಯತೇ । ಯಥಾ
‘ಸ ಯ ಏತದೇವಮೃತಂ ವೇದ’(ಛಾ. ೩.೬.೩) ಇತ್ಯತ್ರೋಪಾಸಕತ್ವಲಿಂಗಾದ್ಯಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತೋ ಜೀವಃ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀ , ‘ನ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಾ ಉದೇತಿ ನ ನಿಮ್ರೋಚತಿ ಸಕೃದ್ದಿವಾಹೈವಾಸ್ಮೈ ಭವತಿ ಯ ಏತಾಮೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯೌಪಸಂಹಾರಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಕಥನಂ ವಸ್ವಾದಿಭಾವದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಪರಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷತ್ಪದಂ ವೇದೋಪನಿಷದರ್ಥಕಂಚೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ , ತಥಾ ಋತುಷು ಯಷ್ಟವ್ಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಮಹೇಂದ್ರಾದಯ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ । ‘ತ್ವಷ್ಟಾ ಹತಪುತ್ರೋ ವೀಂದ್ರಂ ಸೋಮಮಾಹರತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವೃತ್ರಹಂತುರಿಂದ್ರಸ್ಯೈವ , ‘ಸಂಭವದಗ್ನೀಷೋಮಾವಭಿಸಮಭವತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ವೃತ್ರೇಣಾಭಿಭವಿತುಂ ಯೋಗ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರಗ್ನೀಷೋಮಯೋರೇವ , ‘ಅಗ್ನಿರ್ವೈ ದೇವಾನಾಮವಮಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವವಮತ್ವಾದಿ ಯೋಗ್ಯಾನಾಮಗ್ನಿಪ್ರಭೃತೀನಾಮೇವ ಚೇಷ್ಟಿಸೋಮಾದಿಷು ದೇವತಾತ್ವಸ್ಯಾವಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಮಹಾಭಾರತೇ –
‘ತತಸ್ತೇ ವಿಬುಧಾಸ್ಸರ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಾ ತೇ ಚ ಮಹರ್ಷಯಃ ।
ವೇದದೃಷ್ಟೇನ ವಿಧಿನಾ ವೈಷ್ಣವಂ ಋತುಮಾರಭನ್ ॥
ತಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ರೇ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಸ್ವಯಂ ಭಾಗಮಕಲ್ಪಯತ್ ।
ದೇವಾ ಮಹರ್ಷಯಶ್ಚೈವ ಸರ್ವೇ ಭಾಗಮಕಲ್ಪಯನ್ ॥
ತೇ ಕಾರ್ತಯುಗಧರ್ಮಾಣೋ ಭಾಗಾಃ ಪರಮಸತ್ಕೃತಾಃ ।
ಪ್ರಾಪುರಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಂ ಪುರುಷಂ ತಮಸಃ ಪರಮ್ ॥’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಭಿಧಾಯ
‘ಯಜ್ಞೈಶ್ವರ್ಯೇಽಪಿ ಯಕ್ಷ್ಯಂತಿ ಸರ್ವಲೋಕೇಷು ವೈ ಸುರಾಃ ।
ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯಂತಿ ವೋ ಭಾಗಾಂಸ್ತೇ ನರಾ ವೇದಕಲ್ಪಿತಾನ್ ॥
ಯೋ ಮೇ ಯಥಾ ಕಲ್ಪಿತವಾನ್ ಭಾಗಮಸ್ಮಿನ್ ಮಹಾಕ್ರತೌ ।
ಸ ತಥಾ ಯಜ್ಞಭಾಗಾರ್ಹೋ ವೇದಸೂತ್ರೇ ಮಯಾ ಕೃತಃ॥
ಇತಿ ತದನಂತರಂ ವಿಷ್ಣುವಚನವರ್ಣನೇನ ಪೂರ್ವಂ ವೈಷ್ಣವಾನಾಮೇವ ಸತಾಂ ಯಜ್ಞಭಾಗಾನಾಂ ತದೀಯವರದಾನೇನ ದೇವತಾಂತರಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಋತುಷು ದೇವತಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ನಾಸಾಂಗತ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಕಿ ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ವೈಷ್ಣವಸತ್ರಾದನ್ಯೇಷಾಂ ಕ್ರತೂನಾಂ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಧುನೇಂದ್ರಾದಿ ನಾನಾದೇವತ್ಯತಾಂಗೀಕೃತೈವೇತಿ ಕಥಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಯಾಗಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಕಿಂಚೈತಾದೃಶಾನಿತಿಹಾಸದೃಷ್ಟಾನರ್ಥವಾದಾನವಲಂಬ್ಯ ಪೂರ್ವಮನ್ಯಥಾಪ್ರವೃತ್ತಃ ಧರ್ಮ ಇದಾನೀಮನ್ಯಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ಧರ್ಮಮರ್ಯಾದಾವಿಪ್ಲವಾಂಗೀಕಾರೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ; ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯಧರ್ಮಮರ್ಯಾದಾಽಪ್ಯೇವಂ ವಿಪ್ಲುತಾಽಂಗೀಕ್ರಿಯೇತ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಭಾರತ ಏವ ಪೂರ್ವಮನಾವೃತಾನಾಂ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಶ್ವೇತಕೇತುಶಾಪಪ್ರಭೃತ್ಯೇಕಪತ್ನೀತ್ವಾವರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾದಿರಧರ್ಮವಿಪ್ಲವಾರ್ಥವಾದಃ।
ನನು ಶ್ವೇವಕೇತೂಪಾಖ್ಯಾನೇ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಪೂರ್ವಮನಾವೃತತ್ವೇ ನಿರ್ಧನೇನೋತ್ಸವಾರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಮಾಭರಣಪ್ರಾರ್ಥನಾಯಾಮಿವಾಪತ್ನೀಕೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನಾಪತ್ಯಾರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಮುದ್ದಾಲಕಪತ್ನೀಪ್ರಾರ್ಥನಾಯಾಂ ತತ್ಪುತ್ರಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋಃ ಕೋಪೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕೋಪಶ್ಚ ತತ್ರೈವ ವರ್ಣಿತಃ ‘ಮಾತರಂ ತಾಂ ತದಾ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನೀಯಮಾನಾಂ ಬಲಾದಿವ । ತಪಸಾ ದೀಪ್ತವೀರ್ಯೋ ಹಿ ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ನ ಚಕ್ಷಮೇ । ಸಂಗೃಹ್ಯ ಮಾತರಂ ಹಸ್ತೇ ಶ್ವೇತಕೇತುರಭಾಷತ । ದುರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ವಿಮುಂಚ ತ್ವಂ ಮಾತರಂ ಮೇ ಪತಿವ್ರತಾಮ್’ ಇತಿ । ತತಸ್ತ್ರೀಣಾಮೇಕಪತ್ನೀತ್ವನಿಯಮಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾವಗಮಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಖ್ಯಾನೇ ‘ಅನಾವೃತಾ ಹಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಂಗನಾ ಭುವಿ । ಯಥಾ ಗಾವಃ ಸ್ಥಿತಾಸ್ತಾತ ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ವರ್ಣೇ ತಥಾ ಪ್ರಜಾಃ’ ಇತಿ ನಾರೀಣಾಂ ಪ್ರಾಗನಾವೃತತ್ವವಚನಂ ‘ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯಾಃ ಪತಿಂ ನಾರ್ಯಾಃ ಅದ್ಯಪ್ರಭೃತಿ ಪಾತಕಮ್ । ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾಕೃತಂ ಪಾಪಂ ಭವಿಷ್ಯತ್ಯಸುಖಾವಹಮ್’ ಇತಿ ತದಾಪ್ರಭೃತ್ಯೇಕಪತ್ನೀತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನವಚನಂ ಚ ಕುಂತ್ಯಪತ್ಯಾರ್ಥಂ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಕಾಮಸ್ಯ ಪಾಂಡೋಸ್ಸ್ವಕಲ್ಪಿತಾರ್ಥವಿಷಯಂ ವಚನಮಿವ ಪ್ರರೋಚನಾಮಾತ್ರಪರಮಿತ್ಯವಸೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ ।
ಯಜ್ಞಾಗ್ರಹಾರೋಪಾಖ್ಯಾನವಚನಜಾತಮಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಯ , ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ತತ್ರ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಮಾಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ರೇ ದೀಕ್ಷಣೀಯಾಯಾಮಾಗ್ನಾವೈಷ್ಣವಃ ಪುರೋಡಾಶೋಽಗ್ನಿನಾ ನಾನುಷ್ಠಿತಶ್ಚೇದಗ್ನೇರ್ಭಾಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನುಷ್ಠಿತಶ್ಚೇತ್ ವಿಷ್ಣೋರಿದಾನೀಂ ಭಾಗಾನುವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಪಸತ್ಸು ವೈಷ್ಣವೋ ಯಾಗಃ ಕೇನಾಪಿ ದೇವೇನಾನುಷ್ಠಿತಶ್ಚೇತ್ ತದೀಯ ಏವೇದಾನೀಂ ಸ್ಯಾನ್ನವೈಷ್ಣವಃ ; ನಾನುಷ್ಠಿತಶ್ಚೇತ್ ಕ್ರತುರ್ವಿಕಲಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಉದವಸಾನೀಯಾವಸಾನಾಃ ಸರ್ವೇಽಪಿ ದೇವರ್ಷಿಭಿರನುಷ್ಠಿತಾಶ್ಚೇತ್ ಸರ್ವೇಷು ಹವಿಷ್ಷು ಸರ್ವೇಽಪಿ ಭಾಗಿನಃ ಸ್ಯುಃ । ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕೇಚಿತ್ಕೃತಾಶ್ಚೇತ್ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಸ ಕ್ರತುರ್ವಿಕಲ ಇತಿ ತತೋ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪ್ರೀತಿಸ್ತತೋ ದೇವಾನಾಂ ವರಲಾಭಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವಂ ವೈಷ್ಣವಃ ಕ್ರತುಃ ಕಾಲವಿಶೇಷೇ ನಾನಾದೇವತ್ಯೋ ಜಾತ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪದೇಶಾತಿದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ‘ಪ್ರವೃತ್ತೇಷು ವಿಧಿಷು ಶ್ರುತಾನಾಂ ದೇವತಾಸಮರ್ಪಕಪದಾನಾಂ ಪೂರ್ವಂ ವಿಷ್ಣುವಾಚಿತ್ವಮಿದಾನೀಂ ನಾನಾದೇವತಾವಾಚಿತ್ವಮಿತಿ ಕ್ವಾಪಿ ಅದೃಷ್ಟಚರಂ ವಿವಿಧಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಏತೇನ – ‘ಇಂದ್ರಾದಯೋ ದೇವಾ ವಿಷ್ಣುಂ ಯಜಂತೀತಿ ನ ಯಷ್ಟೃಯಷ್ಟವ್ಯಭಾವವಿರೋಧಃ ಮನುಜಾಸ್ತ್ವಿಂದ್ರಾದೀನ್ಯಜಂತೀತಿ ನೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಯಷ್ಟವ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಶ್ಚ’ ಇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ । ತದಾ ಹಿ ವಿಧಿಷು ದೇವತಾವಾಚಕಪದಾನಾಂ ನಿತ್ಯಮೇವ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
ಏವಂ ಯಜ್ಞಾಗ್ರಹಾರೋಪಾಖ್ಯಾನವದೇವ ದೇವಾನಾಂ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥವಾದಾ ಅಪ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ , ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ತತ್ರಾಪ್ಯಸಾಂಗತ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ । ತಥಾ ಹಿ – ಛಂದೋಗಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ಸ ಏತಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಮಪಶ್ಯತ್ತಮಾಹರತ್ತೇನೇಮಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಸೃಜತ’ ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತೇಸ್ಸೃಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿಧ್ಯರ್ಥಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾನುಷ್ಠಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಯಜ್ಞಂ ಸೃಜೇಯೇತಿ ಸ ಮುಖತ ಏವ ತ್ರಿವೃತಮಸೃಜತ ತಂ ಗಾಯತ್ರೀಛಂದೋಽನ್ವಸೃಜ್ಯತಾಗ್ನಿರ್ದೇವತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯಾ ವಸಂತ ಋತುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಂ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾನಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಪಂಚದಶಾದಿಸ್ತೋಮನಾಂ ಗಾಯತ್ರೀತ್ರಿಷ್ಟುಭಾದಿಚ್ಛಂದಸಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಿಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ವಸಂತಗ್ರೀಷ್ಮಾದಿಋತೂನಾಂಚ ಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತಾ । ಪುರಾಣೇಷು ತು ‘ಗಾಯತ್ರಂಚ ಋಚಶ್ಚೈವ ತ್ರಿವೃತ್ಸ್ತೋಮಂ ರಥಂತರಮ್ । ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಂಚ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ನಿರ್ಮಮೇ ಪ್ರಥಮಾನ್ಮುಖಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ತೋಮಾದಿಸೃಷ್ಟಿತಃ ಪೃಥಗಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾದಿಯಜ್ಞಸೃಷ್ಟಿರಪ್ಯುಕ್ತಾ । ಏವಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮತದಂಗಕಲಾಪಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಮಾಹರತ್’ ಇತಿ ಕಥಂ ಘಟತೇ ? ತಥಾ ‘ದೇವಾ ವ ಯಶಸ್ಕಾಮಾಸ್ಸತ್ರಮಾಸತ ಅಗ್ನಿರಿಂದ್ರೋ ವಾಯುರ್ಮುಖಃ’ ಇತಿ ಚತುರ್ಣಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಸತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಮುಕ್ತಮ್ । ಕಥಂ ಚತ್ವಾರ ಏವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯರಹಿತಾಸ್ಸತ್ರಮನುತಿಷ್ಠೇಯುಃ ? ಸಪ್ತದಶಾವರಾಣಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮೇವ ಹಿ ಸತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಮ್ । ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೈ ದೇವಾನಾಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಃ ಕ್ಷತ್ರಮಿಂದ್ರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ದೇವೇಷ್ವಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಭಾವೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇದಸ್ತು ನಾಮ । ತಥಾಽಪಿ ಬೃಹಸ್ಪತೇರೇವ ದೇವೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವೇನ ನಿರ್ಧಾರಿತಸ್ಯ ಸತ್ರಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತ್ವಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ತ್ವಂ ದೇವೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಸ್ಯಹಂ ಮನುಷ್ಯೇಷು’ ಇತಿ ಅಗ್ನೇರಪಿ ದೇವೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯನಿರ್ಧಾರಣಂ ಶ್ರೂಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯರ್ಥವಾದದ್ವಯಮಪ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಮಿತ್ಯೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ್ ; ಉಭಯೋರಿತರವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯನಿರ್ಧಾರಣಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಪೀಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸತ್ರಾಧಿಕಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದೇವ । ತಥಾ ವಿಶ್ವಸೃಜಾಮಯನೇ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಆರ್ತ್ವಿಜ್ಯಂ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ವಾಕ್ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯ (ಣ್ಯಾ)’ ಇತಿ । ತಥೈವ ತೈತ್ತಿರೀಯಶಾಖಾಯಾಮಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ವಾಗೇಷಾಂ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಸೀಚ್ಛಂದೋಯೋಗಾನ್ವಿಜಾನತೀ’ ಇತಿ । ಕಥಂ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಆರ್ತ್ವಿಜ್ಯಮ್ ? ಹೋತಾರಂ ವೃಣೀತೇ ಇತ್ಯಾದಿವಿಧಿವಾಕ್ಯಗತೈರ್ಹಿ ಪುಂಲಿಂಗೈಃ ಋತ್ವಿಜಾಂ ಪುಂಸ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತಥಾ ಸರ್ಪಾಣಾಮಯನೇ ಚಕಪಿಶಂಗಯೋರ್ದ್ವಯೋರುನ್ನೇತೃಕರ್ಮ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಚಕಪಿಶಂಗಾವುನ್ನೇತಾರೌ’ ಇತಿ । ಕಥಮೇಕಕರ್ತೃಕಮುನ್ನೇತೃಕರ್ಮ ದ್ವೌ ಕುರ್ಯಾತಾಮ್ ? ತಸ್ಮಾದವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥ ಏವ ದೇವಾನಾಂ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥವಾದಃ । ಅತೋ ವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಚ್ಯುತಾ ದೇವಾಃ ಶ್ರವಣಾದಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಚ್ಯವಂತ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ ; ವೈದಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಯತ್ತು ಕಠಕೌಷೀತಕೀಶಾಖಾದಿಷು ಯಮಮಹೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪದೇಷ್ಟತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತತ್ ವಾಮದೇವವತ್ಪೂರ್ವಜನ್ಮಾನುವೃತ್ತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಘಟತೇ । ಯತ್ತು ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥಮೇಕಶತವರ್ಷಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವರ್ಣನಂ ತತ್ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನವರ್ಣನವದವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಂ ನೇತವ್ಯಮ್ । ನನ್ವಿಹ ವಿರೋಧಾಭಾವೇ ಕಿಮಿತ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ಇಹಾಪಿ ವಿರೋಧಸ್ತುಲ್ಯ ಏವ । ಕಥಂ ಹಿ ದೇವಾನಾಂ ಚಿತ್ರೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಷು , ಪಶುಯಾಗಾದಿಷು ಚ ಹವಿರ್ಭೂತಾನಿ ಮಧುಮಾಂಸಾನಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಯಜಮಾನೈಃ ಪ್ರದೀಯಮಾನಾನಿ ಸದಾ ಭುಂಜಾನಾನಾಂ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಂಭವೇತ್ ? ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಕಾಲೇ ತದ್ಭೋಜನಾಭಾವೇ ಚ ಹವಿರ್ಭೋಜನೇನ ತೃಪ್ತಾನಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಫಲಪ್ರದಾತೃತ್ವಮಿತಿ ನಿಯಮಸ್ತ್ಯಕ್ತ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ದೇವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಽಧಿಕಾರಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಮಧುವಿದ್ಯಾದಿಷ್ವಧಿಕಾರಾಸಂಭವಾತ್ ವೈದಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮೇನ ಇತ್ಯೇಕೋಽರ್ಥಃ । ಮಧುಮಾಂಸಭಕ್ಷಣಶೀಲೇಷುಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ತೇಷ್ವನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮೇನ ಇತ್ಯಪರೋಽರ್ಥಃ । ೧. ೩. ೩೧ ।
ಏವಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕವತೀ ದೇವತಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಿರೀತ್ಯಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವಧಿಕಾರೋ ನಿರಾಕೃತಃ । ಇದಾನೀಂ ತಥಾಭೂತಾಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯಾಸ್ತದಧಿಕಾರವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಂ ಗಗನಕುಸುಮಸ್ಯ ಸೌರಭ್ಯಪ್ರದಾನೇನ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಯಾಗಾದಿವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಆದಿತ್ಯಾದಿಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕವದ್ದೇವತಾಕೀರ್ತನಂಚ ತಥಾಭೂತದೇವತಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಶಂಕನೀಯತಯಾ ಸಂಭಾವಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ತತ್ತದ್ದೇವತ್ಯಯಾಗವಿಧಯಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ಯಾಗಾಶ್ಚ ತತ್ತದ್ದೇವತಾರಾಧನರೂಪಾಃ ; ‘ಯಜ ದೇವಪೂಜಾಯಾಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ಫಲಕಾಮಿನಾಂಚ ದೇವತಾರಾಧನಾನಿ ರಾಜಾರಾಧನವತ್ಫಲಾರ್ಥಾನೀತ್ಯಾರಾಧ್ಯಮಾನಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ರಾಜ್ಞಾಮಿವ ಫಲದಾತೃತ್ವಮತ್ರಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ಫಲಸ್ಯಾನೀಶಾನಾನಾಂ ಫಲದಾತೃತ್ವಂ ಘಟತೇ । ನಾಪ್ಯಪ್ರಸನ್ನಾಃ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ । ನಾಪಿ ದೀಯಮಾನಂ ಹವಿರಭುಂಜಾನಾಃ ಪ್ರಸೀದಂತಿ । ನ ಚೈತತ್ಸರ್ವಮಚೇತನಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹರಹಿತಾನಾಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯಾಗವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವಿಗ್ರಹೋ ಹವಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಾದವತ್ತ್ವಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಫಲದಾತೃತ್ವಂ ಚ ದೇವತಾನಾಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ‘ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಭೋಜ್ಯೇನ ಪುರೋಡಾಶಾದಿನಾ ಸಂಬಂಧೋ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮೇವ । ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಚ ತದುಪಪಾದಕೋ ವಿಗ್ರಹಸ್ತತ್ಸಾಧ್ಯಂ ಪ್ರಸಾದಾದಿಕಂ ಚ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯೇವಂ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ ತಾಸಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪ್ರಗೀತಾಪ್ರಗೀತಮಂತ್ರಸಾಧ್ಯಗುಣವಚನರೂಪಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ । ಗುಣವಚನಂ ಹಿ ದೇವತಾನಾಂ ರಾಜ್ಞಾಮಿವಾರಾಧನರೂಪಂ ಭವತಿ । ತೇನಾರಾಧ್ಯಮಾನಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಫಲದಾತೃತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತೇನ ತಾಸಾಂ ಫಲೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸ್ತಾವಕೇಷು ಪ್ರಸಾದೋ ಗುಣವಚನಾಕರ್ಣನಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತಾ ಚೇತಿ ಸರ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ’ಯಸ್ಯ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್’ ಇತಿ ದೇವತಾಧ್ಯಾನವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ ವಿಗ್ರಹಾದಿಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಹಿ ವಿಗ್ರಹರಹಿತಾ ದೇವತಾ ಧ್ಯಾನಗೋಚರೀಭವತೀತಿ ರೂಪವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವಿಗ್ರಹಾತ್ಮಕಮೇವ ರೂಪಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಹವಿಃಪ್ರದಾನಸಮಯೇ ಹವಿರುದ್ದೇಶ್ಯಭೂತವಿಗ್ರಹವದ್ದೇವತಾಧ್ಯಾನಂ ಚ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಯ ಹವಿಃಸ್ವೀಕರಣಾರ್ಥಮ್ । ತಚ್ಚ ಭೋಜನಾರ್ಥಮ್ । ತೇನ ಪ್ರಸಾದಸ್ತೇನ ಫಲಕಾಮನಯಾ ಹವಿಸ್ತ್ಯಕ್ತವತೇ ಯಜಮಾನಾಯ ಫಲಪ್ರದಾನಂಚೇತಿ ಸರ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಆದಿತ್ಯೋಽಗ್ನಿಶ್ಚಂದ್ರ ಇಂದ್ರ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾ ವಿಧಿಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಲೋಕೇ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ತೇಷಾಂಚ ವಿಧಿಮಂತ್ರಾದಿಷ್ವೇವ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾತ್ ವಿಹಿತೈರ್ವಿಭಕ್ತಿತದ್ಧಿತೈರ್ಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ನಿಖಂಡ್ವಾದಿಷು ರವಿಃ ಸೂರ್ಯೋ ವಹ್ನಿರ್ಜ್ವಲನೋ ವಿಧುಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಮಘವಾನ್ ಮರುತ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಸ್ಮರಣಾಚ್ಚ ಹುಂಫಡಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಸ್ಯ , ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧೇಂದ್ರಾಣ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ‘ಪುಂಯೋಗಾದಾಖ್ಯಾಯಾಮ್’(ಪಾ. ಸೂ. ೪. ೧. ೪೮.) ಇತಿ ವಿಹಿತಸ್ತ್ರೀಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗಾದ್ವಿಗ್ರಹವದರ್ಥವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧೌ ವಿಗ್ರಹವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಿಗ್ರಹಃ ಸಮಾನವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತತ್ವಾದ್ಧವಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಕಂಚೇತಿ ಸರ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ವಿಧಿನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇಣ ‘ವಜ್ರಹಸ್ತಃ ಪುರಂದರಃ’ ‘ಪಿಬಾ ಸೋಮಮಿಂದ್ರ ಮಂದತು ತ್ವಾ’ ‘ತೃಪ್ತ ಏವೈನಮಿಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿಸ್ತರ್ಪಯತಿ’ ‘ಇಷ್ಟಾನ್ ಭೋಗಾನ್ಹಿ ವೋ ದೇವಾ ದಾಸ್ಯಂತೇ ಯಜ್ಞಭಾವಿತಾಃ’ ‘ತೇ ತೃಪ್ತಾಸ್ತರ್ಪಯಂತ್ಯೇನಂ ಸರ್ವಕಾಮಫಲೈಃ ಶುಭೈಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣೈರಪಿ ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಾವನ್ನೋಕ್ತರೂಪದೇವತಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ; ಆದಿತ್ಯೋಽಗ್ನಿಶ್ಚಂದ್ರಃ ವಿದ್ಯುನ್ನಕ್ಷತ್ರಾಣೀತ್ಯೇವಮಾದಿಪದಾನಾಮಚೇತನಗಗನಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಮಂಡಲಾದಿರೂಪೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ವೃತ್ತೇಃ । ತತ್ರೈವ ತೇಷಾಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ , ‘ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಸದ್ಭಾವಾತ್ ; ಇಂದ್ರೋ ಮಿತ್ರೋ ವರುಣ ಇತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮಪಿ ‘ಜ್ಯೇಷ್ಠಾ ನಕ್ಷತ್ರಮಿಂದ್ರೋ ದೇವತಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ನಕ್ಷತ್ರರೂಪೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯೇವ ವೃತ್ತೇಃ । ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟಿಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಸು ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ ಇಂದ್ರೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಮನು ನಕ್ಷತ್ರಮೇತಿ’ ಇತ್ಯಾದೀ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾದಿನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಮಿಂದ್ರಾದಿದೇವತಾನಾಂಚ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ನಕ್ಷತ್ರಪದವಾಚ್ಯಲೌಕಿಕತೇಜೋವಿಶೇಷತ್ವದೇವತಾಪದವಾಚ್ಯಾಲೌಕಿಕಹವಿರುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ಮಕರೂಪಭೇದೇನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಲಂಭಿತಸರ್ವವಿಷಯಗಕಾರಾಭೇದಾನುಸಾರೇಣ ‘ದ್ವಾವೇತೌ ಗಕಾರೌ ತಾರೇಣ ಮಂದ್ರೋಽಭಿಭೂತಃ ತಾರಾನ್ಮಂದ್ರೋಽನ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮೌಪಾಧಿಕರೂಪಭೇದವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತತ್ವೇನ ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧದೇವತಾವಾಚಿಪದಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಮಧ್ಯಗತೇ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿನ್ನಕ್ಷತ್ರೇ ಇಂದ್ರಾದಿಪದವತ್ ವರ್ತನಸಂಭವಾತ್ । ಇಂದ್ರಾಣ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ನಕ್ಷತ್ರವಾಚಿತಯಾ ಪುಂವಿಶೇಷಯುಕ್ತಸ್ತ್ರೀವಾಚಿತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಹಿಮಾನೀಯವಾನೀಶಬ್ದವತ್ ಸ್ತ್ರೀಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಪೋ ವಾಯುರಂತರಿಕ್ಷಮೋಷಧಯೋ ವನಸ್ಪತಯಃ ಪುಷ್ಪಾಣಿ ಫಲಾನ್ಯಹೋರಾತ್ರೌ ಪ್ರಾಚೀ ಪ್ರತೀಚೀ ಮನಶ್ಚಿತ್ತಮಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮವಿಶೇಷವಿನಿಯುಕ್ತದೇವತಾವಾಚಿಪದಾನಾಂ ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಷು ಮೃದಾದಿಷ್ವೇವ ವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮದ್ದೇವತಾಽಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।
ನಾಪಿ ಯಾಗಾದಿವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಯಾಗವಿಧೀನಾಂ ಪೂಜಾವಿಷಯತ್ವೇನ , ದ್ರವ್ಯಸಂಬಂಧವಿಧೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ , ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರವಿಧೀನಾಂ ಸ್ತುತಿವಿಷಯತ್ವೇನ , ಧ್ಯಾನವಿಧೇರ್ಧ್ಯಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ಚಾದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷಿ ಮೃದಾದೌ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ –
ಪೂಜ್ಯಃ ಫಲಪ್ರದಾತೇತಿ ನಿಯಮೋ ನೈವ ವಿದ್ಯತೇ ।
ದೂರೇ ತಸ್ಯ ಫಲೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರೀತಿಭೋಜನವಿಗ್ರಹಾಃ ॥
ಪೂಜ್ಯಾ ಹಿ ರಾಜ್ಞಶ್ಶಿಶವಃ ಪೂಜ್ಯಾಸ್ತತ್ಪಾದುಕಾದಯಃ ।
ಕ್ರತೌ ಸೋಮಶ್ಶಿವೇಜ್ಯಾಯಾಂ ಪೂಜೋಪಕರಣಾದಯಃ ॥
ತಾನುದ್ದಿಶ್ಯ ಕೃತಾ ಪೂಜಾ ರಾಜಾದೀನಾಂ ಭವೇದ್ಯದಿ ।
ತದಾಽಸ್ತು ಯಜ್ಞೇ ದೇವಾನಾಂ ಪೂಜಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನಃ ॥
ಪಿತುರ್ಮಾತುರ್ಗುರೋಃ ಪತ್ಯುರತಿಥೀನಾಂ ತ್ರಯೀವಿದಾಂ ।
ಪೂಜಾಯಾಂ ಗತಿರೇಷೈವ ಹ್ಯುಪಾಸ್ಯಾ ಸಕಲೈರಪಿ ॥
ಇಷ್ಟ್ಯೋಃ ಪಾರ್ವಣಹೋಮಾಭ್ಯಾಂ ತೇ ಏವ ಖಲು ಕರ್ಮಣಿ ।
ಯಷ್ಟವ್ಯೇ ಸ್ವೀಕೃತೇ ತತ್ರ ಕಾ ಗತಿಃ ಕಥಿತೇತರಾ ॥
ತುರಂಗಮೇಧೇ ಮೇಧ್ಯಸ್ಯ ತುರಂಗಸ್ಯ ಗುಣಕ್ರಿಯಾಃ ।
ಅಂಗಾನಿ ಚ ಯದಿಜ್ಯಂತೇ ಗತಿಸ್ತತ್ರಾಪಿ ನಾಪರಾ ॥
ಛಂದೋಗಾನಾಂ ವಿವಾಹೇಷು ಯಾ ಕನ್ಯಾ ಪರಿಣೀಯತೇ ।
ಸೈವೇಜ್ಯತೇ ತದಂಗಂ ಚ ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ಯಾಽಸ್ತಿ ನೋ ಗತಿಃ ॥
ಶ್ರಾದ್ಧೇಷ್ವತೀತಾಃ ಪಿತರಃ ತಿರ್ಯಗ್ಜನ್ಮಗತಾ ಅಪಿ ।
ಇಜ್ಯಂತೇ ನಾಮಗೋತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ರಾಪ್ಯೇಷಾ ಗತಿಸ್ಸಮಾ ॥
ಚೇತನತ್ವೇಽಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಭಾವಿಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಫಲಮ್ ।
ಈಶ್ವರೇಣೈವ ದಾತವ್ಯಂ ನ ತು ತೈರ್ವಿಲಯಂ ಗತೈಃ ॥
ಅಥವಾ ಕರ್ಮಜನ್ಯೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣೈವ ಕೇವಲಮ್ ।
ನ ದ್ರವ್ಯದಾನಪ್ರೀತೇನ ದೇವೇನಾಖಂಡಲಾದಿನಾ ॥
ಆಹೂತಾಯಾಪ್ರದಾನಂ ಚ ಕ್ಷೇಪಂ ಸಂಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಚ ।
ತತ್ಪ್ರೀತಿಮಿಚ್ಛನ್ ಕಃ ಕುರ್ಯಾದಾಶ್ರಯನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕರ್ಮ ವಾ ॥
ಯದಾಗ್ನೇಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ತದ್ಧಿತಾದಿಸಮರ್ಪಿತಃ ।
ದ್ರವ್ಯದೈವತಸಂಬಂಧಶ್ಶಬ್ದದ್ವಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ॥
ವಿಧಿವದ್ದೇವತಾವಾಚಿಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಪೂರ್ವಕಮ್ ।
ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ತ್ಯಜ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಸ್ತಾಭಿರಸ್ತಿ ಹಿ ॥
ಶಬ್ದದ್ವಾರಕ ಏವಾತ್ರ ಸಂಬಂಧೋ ವಿಧಿಮರ್ಹತಿ ।
ಶಕ್ಯಂ ಪುಂಸಾಮನುಷ್ಠಾತುಂ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಮೇವ ಯತ್ ॥
ಅತ ಏವ ಹಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ ಪದಸ್ಯ ವಿಧಿವರ್ತಿನಃ ।
ಯಜ್ಞೇಷು ನ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ದೇವತಾಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಯೇ ॥
ಅಗ್ನಯೇ ಪಾವಕಾಯೇತಿ ವಿಹಿತಾ ಯತ್ರ ದೇವತಾ ।
ತತ್ರ ಶಬ್ದೌ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಪರ್ಯಾಯಾವಪಿ ತಾವುಭೌ ॥
ಸೋಮಃ ಕ್ರತುಹವಿರ್ಭೂತಸ್ತಸ್ಯಾಭಿಷವಸಾಧನಃ ।
ಗ್ರಾವಾ ಚ ಸ್ತೂಯತೇ ತದ್ವದರ್ಹಂತೀಂದ್ರಾದಯಃ ಸ್ತುತಿಮ್ ॥
ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಹಿ ನ ಪ್ರೀತ್ಯೈ ತತ್ಪರೀವಾದಶಂಸನಮ್ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ಸ್ತೋತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ಕಸ್ತವಾಗ್ರಹಃ ॥
ಸಮುದ್ರಧ್ಯಾನವದ್ಧ್ಯಾನಂ ದೇವತಾನಾಂ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ ।
ತಾಸಾಂ ನಾಚೇತನತ್ವೇನ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯಪರಾಧ್ಯತೇ ॥
ಶ್ಲೋಕಸ್ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಜಾತಮಸ್ಫುಟಾರ್ಥಕರಂಬಿತಂ ವಾಕ್ಯೈಃ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ಮಃ । ಪೂಜ್ಯಃ ಫಲಪ್ರದಾತೇತಿ ನಾಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ ; ಯೇನ ಯಾಗೇಷು ಪೂಜನೀಯಾನಾಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಫಲೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಕಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ರಾಜ್ಞಶ್ಶಿಶವಸ್ತತ್ಪಾದುಕಾದಯಶ್ಚ ರಾಜಭೃತ್ಯೈರುಚಿತೋಪಚಾರೇಣ ಪೂಜ್ಯಂತೇ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಸೋಮಲತಾ ಪಯೋಽನ್ನನಿವೇದನೇನ ಪೂಜ್ಯತೇ । ಶಿವಪೂಜಾಯಾಂ ಪೂಜೋಪಕರಣನಿರ್ಮಾಲ್ಯಾದಯೋ ಗಂಧಪುಷ್ಪಾದಿಭಿಃ ಪೂಜ್ಯಂತೇ । ನ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಫಲದಾತೃತ್ವಮಸ್ತಿ । ಯದ್ಯುಚ್ಯತೇ ರಾಜಕುಮಾರಾದೀನಾಮುಪಚಾರೋ ರಾಜಾದೀನಾಮೇವ ಪೂಜಾ ತೇಷಾಂ ಚ ಫಲದಾತೃತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ನಾಸ್ತಿ ನಿಯಮವಿರೋಧ ಇತಿ , ತದಾ ಕ್ರತುಷು ದೇವಾನಾಮಿಜ್ಯಾ ತತ್ತದ್ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಚಾರಾದಿರೂಪಾಜ್ಞಾಪ್ರವರ್ತಕಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪೂಜಾ ತಸ್ಯ ಫಲದಾತೃತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ನಾಸ್ಮಾಕಮಪಿ ನಿಯಮವಿರೋಧಃ । ಅವಶ್ಯಂಚ ಪಿತ್ರಾದಿಪೂಜಾಸು ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇಷ್ಟ್ಯೋರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಶಬ್ದಿತಕರ್ಮಸಮುದಾಯದೇವತ್ಯತ್ವೇನಾತ ಏವ ಆಗ್ನೇಯಾದಿಪ್ರತ್ಯೇಕಯಾಗವಿಕಾರೇಷು ಸೌರ್ಯಾದಿಷು ಅನತಿದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಸ್ವೀಕೃತಯೋಃ ಪಾರ್ವಣಹೋಮಯೋರಶ್ವಮೇಧೇ ಚಾಶ್ವಸ್ಯ ಗುಣಕ್ರಿಯಾಂಗಾನ್ಯುದ್ದಿಶ್ಯ ‘ಕೃಷ್ಣಾಯ ಸ್ವಾಹಾ ಶ್ವೇತಾಯಸ್ವಾಹಾ ಯನ್ಮೇಹಸಿ ತಸ್ಮೈ ಸ್ವಾಹಾ ಯಚ್ಛಕೃತ್ಕರೋಷಿ ತಸ್ಮೈ ಸ್ವಾಹಾ ದದ್ಭ್ಯಸ್ಸ್ವಾಹಾ ಹನೂಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಾಹಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷು ಹೋಮೇಷು , ಸಾಮಗಾನಾಂ ಪರಿಣಯನಕರ್ಮಣಿ ಪರಿಣೀಯಮಾನಾಂ ಕನ್ಯಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಲೇಖಾಸಂಧಿಷು ಪಕ್ಷ್ಮಸು’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೈಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷು ಹೋಮೇಷು , ತದಂಗವಿಶೇಷಮುದ್ದಿಶ್ಯ ‘ಇಮಂ ತ ಉಪಸ್ಥಂ ಮಧುನಾ ಸಂಸೃಜಾಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇಣ ಕ್ರಿಯಾಮಾಣೇ ಹೋಮೇ , ತಿರ್ಯಗ್ಜನ್ಮಗತಾನಪಿ ಮೃತಾನುದ್ದಿಶ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷು ಶ್ರಾದ್ಧೇಷು ಕಲ್ಪಾವಸಾನಕೃತಯಾಗಾದಿಷು ಚ ನಾನ್ಯಾ ಗತಿರಸ್ತಿ ; ಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ಪಿತೃಶುಶ್ರೂಷಾದಿವಿಧ್ಯುಕ್ತೈಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಚೇತನತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗತಾನಾಮಪಿ ಯಾಗೇಷು ಯಷ್ಟವ್ಯಾನಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರೇಷ್ವನುವೃತ್ತಿರಹಿತಾನಾಂ ಭಾವಿಕಲ್ಪಾಂತರಭೋಗ್ಯಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾವಸಾನಕೃತಕರ್ಮಫಲದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದನನ್ಯಗತ್ಯಾ ದೇವಾನಾಮಿಜ್ಯಾಯಾಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಫಲಂ ದೇಯಮಿತಿ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕರ್ಮಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರೇಣೈವಾಪೂರ್ವರೂಪೇಣ ಫಲಂ ದೇಯಮಿತಿ ವಾಽಽಶ್ರಯಣೀಯಮ್ । ದ್ರವ್ಯದಾನಪ್ರೀತೇನ ಇಂದ್ರಾದಿನಾ ಫಲಂ ದೇಯಮಿತಿ ತ್ವಯುಕ್ತಮೇವ ; ಕರ್ಮಾನ್ವಯಿದೇವತಾನಾಂ ಚೇತನತ್ವಫಲೈಶ್ವರ್ಯಫಲದಾನಕಾಲಪರ್ಯಂತಸ್ಥಾಯಿತ್ವನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ ।
ಕಿಂಚ ‘ಐಂದ್ರಮೇಕಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ ಮಾರುತಂ ಸಪ್ತಕಪಾಲಂ ಗ್ರಾಮಕಾಮಃ’ ಇತಿ ವಿಹಿತಾಯಾಮಿಷ್ಟ್ಯಾಂ ‘ಐಂದ್ರಸ್ಯಾವದ್ಯನ್ ಬ್ರೂಯಾದಿಂದ್ರಾಯಾನುಬೃಹೀತ್ಯಾಶ್ರಾವ್ಯ ಬ್ರೂಯಾನ್ಮರುತೋ ಯಜೇತಿ ಮಾರುತಸ್ಯಾವದ್ಯನ್ಯಾನ್ಮರುದ್ಭ್ಯೋಽನುಬೃಹೀತ್ಯಾಶ್ರಾವ್ಯ ಬ್ರೂಯಾದಿಂದ್ರಂ ಯಜ’ ಇತ್ಯಾಹೂತದೇವತಾಯೈ ದ್ರವ್ಯಾಪ್ರದಾನಮನಾಹೂತದೇವತಾಯೈ ತತ್ಪ್ರದಾನಂಚ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಶ್ರೂಯತೇ । ‘ಯಸ್ಯ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾಚ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಭ್ಯುದೇತಿ ಸ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ವಿಭಜೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾಯಾಮಭ್ಯುದಯೇಷ್ಟೌ ದ್ರವ್ಯಸಂಪ್ರದಾನತ್ವೇನ ಸಂಕಲ್ಪಿತದೇವತಾನಿರಾಸೋ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ದೇವತಾಂತರೋದ್ದೇಶೇನ ತ್ಯಾಗಶ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಶ್ರೂಯತೇ । ತದೇತತ್ ಯಾಗಾದೀನಾಂ ದೇವತಾಪ್ರೀಣನೇನ ತತಃ ಫಲಾವಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಪಕ್ಷೇ ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ಕೋ ಹಿ ದ್ರವ್ಯದಾನೇನ ಕಂಚಿತ್ಪ್ರೀಣಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ ದ್ರವ್ಯದಾನಾರ್ಥಂ ತಮಾಹೂಯ ತದ್ದ್ರವ್ಯಮನ್ಯಸ್ಮೈ ದದ್ಯಾತ್ ? ಕಸ್ಮೈಚಿದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಸಂಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯಾನ್ಯಸ್ಮೈ ತದ್ದ್ರವ್ಯಂಚ ದದ್ಯಾತ್ ? ನ ಹ್ಯಪ್ರೀಣನೀಯೇ ಪ್ರೀಣನೀಯತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ತದಾಹ್ವಾನಸಂಕಲ್ಪೌ ; ಅಗ್ರೇ ಯಷ್ಟವ್ಯಾನಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಮವಶ್ಯಂ ಪ್ರೀಣನೀಯತ್ವಾತ್ , ತೇಷಾಮಪಿ ತಥಾಽಽಹ್ವಾನಸಂಕಲ್ಪಾಭ್ಯಾಂ ಕೋಪಜನನಾಯೋಗಾತ್ । ಅತಃ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತರಾನಾಶ್ರಯೇಣ ಯಷ್ಟೄಣಾಂ ದೇವತಾಪ್ರೀಣನಪರತಾಯಾಮೀದೃಶಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗಾದೀದೃಶೈಃ ಕರ್ಮಭಿರಾತ್ಮನೋ ಲೀಲಾರೂಪೈಃ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಾ , ಅಪೂರ್ವದ್ವಾರಕಂ ಕರ್ಮೈವ ವಾ ವಿಶ್ವಸಂತೋ ಯಷ್ಟವ್ಯ ದೇವತಾಪ್ರೀತಿಮನಾದೃತ್ಯ ಯಥಾವಿಧಿ ಕರ್ಮಾನುತಿಷ್ಠಂತಿ । ಕರ್ಮವಿಧಯಶ್ಚ ಯಷ್ಟವ್ಯದೇವತಾಪ್ರೀತಿಮದ್ವಾರೀಕುರ್ವಂತಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾರಾಧ್ಯಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಫಲದಾತೃತ್ವೇ ಕರ್ಮಣ ಏವಾಪೂರ್ವದ್ವಾರಕಸ್ಯ ಫಲ ಜನಕತ್ವೇ ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವಂತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯೇವೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ಪೂಜ್ಯ: ಫಲಪ್ರದಾತೇತಿ ನಿಯಮಶ್ಚ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಃ , ಪೂಜೈವ ಫಲಜನಿಕೇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಯಾಗವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।
ನಾಪಿ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ‘ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲಃ’ ‘ಅನುಮತ್ಯೈ ಪುರೋಡಾಶಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಧಿಷು ತದ್ಧಿತಚತುರ್ಥೀಸಮರ್ಪಿತಃ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ದೇವತಾಸಂಬಂಧೋ ನ ಭೋಕ್ತೃಭೋಜ್ಯಭಾವಸಂಬಂಧಃ ; ತಸ್ಯ ಪುರುಷೇಣಾನುಷ್ಠಾತುಮಶಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ಯಥಾವಿಧಿ ತತ್ತದ್ದೇವತಾವಾಚಿಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಪೂರ್ವಕತ್ಯಾಗವಿಷಯತ್ವರೂಪಃ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧಃ ; ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಸ್ಯೈವ ಪುರುಷೇಣಾನುಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಧ್ಯರ್ಹತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಾದಿವಿಷಯೇ ತತ್ತದ್ವಿಧಿಶ್ರುತದೇವತಾವಾಚಿಶಬ್ದೋಚಾರಣ ಏವ ವಿಧಿಪರ್ಯವಸಾನಮ್ , ನ ದೇವತಾಯಾಮ್ , ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಸಂಬಂಧೇ ವಾ । ಅತ ಏವಾಗ್ನೇಯಾದಿಯಾಗಕಾಲೇಷು ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯಾ ನೋಚ್ಚಾರ್ಯಂತೇ – ಅನ್ಯಥಾ ಉದ್ದೇಶ್ಯದೇವತಾಸ್ಮೃತಿಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಕದಾಚಿದಿಚ್ಛಯಾ ಪರ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯೇರನ್ ।
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ – ವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತದೇವತಾವಾಚಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ತ್ಯಾಗೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ಸ ಏವ ಯಾಗಕಾಲೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ – ಇತಿ , ತಥಾಪಿ ‘ಅಗ್ನಯೇ ಪಾವಕಾಯ ಪುರೋಡಾಶಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಧಿವಿಹಿತಯಾಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ದ್ವಯೋರಗ್ನಿವಾಚಕಪದಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಏಕೇನಾಪ್ಯರ್ಥಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತೋ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಶ್ರುತಯಾವದ್ದೇವತಾವಾಚಿಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣವಿಧಿಬಲಾದೇವ ಸ ನಿಯಮೋ ನಿರ್ವಾಹ್ಯ ಇತಿ ನ ದೇವತಾವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ತಾಸಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಸ್ತುತಿಸ್ತ್ವಿಂದ್ರಾದೀನಾಮಚೇತನಾನಾಮಪಿ ಬಹಿಷ್ಪವಮಾನಸ್ತೋತ್ರೇ ಸೋಮಲತಾಯಾ ಇವ , ಗ್ರಾವಸ್ತುತೌ ತದಭಿಷವಸಾಧನಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾಮಿವ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ದ್ವಾದಶಾಹೇ ‘ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪರಿವದಂತಿ’ ಇತಿ ವಿಧಾನಾತ್ ‘ಅಕುಶಲೋ ವಾ ಅಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಯೋ ದಂಶಮಶಕಾನ್ ಸಸೃಜೇ ಯಸ್ತೇನಾನ್’ ಇತ್ಯಾದೀನ್ ಪ್ರಜಾಪತಿಪರಿವಾದಾನ್ನ ತತ್ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಮಧೀಯತೇ । ನಿಂದಾನಾಂ ಕೋಪಜನಕತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತ್ವದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮಿತ್ಯೇವೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಏವಮೇವಾನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರವಚನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥತಾಯಾಮಾಗ್ರಹೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ದೇವತಾನಾಂ ಧ್ಯಾನಮಪಿ ಬೃಹತ್ಸ್ತೋತ್ರಾದಿಕಾಲೇಷು ಸಮುದ್ರಾದೀನಾಮಿವಾಚೇತನಾನಾಮಪಿ ಘಟತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇವತಾನಾಮಚೇತನತ್ವೇ ಕಿಮಪಿ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಇತಿ ನ ಯಾಗದೇವತಾಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರದೇವತಾಧ್ಯಾನವಿಧೀನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಾಸಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।
ನಾಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣವಚನಜಾತಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕರ್ಮತದಂಗಕಲಾಪಾನ್ವಯಿಷು ಮಂತ್ರೇಷು ತದ್ವಿಧ್ಯನ್ವಯಿಷ್ವರ್ಥವಾದೇಷು ಚ ದೇವತಾನಾಂ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯವಿಗ್ರಹಚರಿತ್ರಾದಿವರ್ಣನಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿದ್ವಾರಾ ವಿಧೇಯಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೌ ಪ್ರಧಾನೇ ತದಂಗಕಲಾಪೇ ಚ , ಔಪನಿಷದಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಷ್ವಿತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಚ ತದ್ವರ್ಣನಸ್ಯ ದೇವತಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಕರ್ತರಿ ತಪಶ್ಚರ್ಯಾದಿಭಿಃ ತಾಸಾಮುಪಾಸ್ಯೇ ತದ್ವೈರಿನಿಗ್ರಹಾದಿನಾ ತಾಸಾಂ ಪಾಲಕೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಿ , ತದುಪಾಸನಾವಿಶೇಷೇಷು ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕರ್ಮತದಂಗವಿಧಿಭಿಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪರಮಹಾವಾಕ್ಯೈಸ್ತದುಪಾಸನಾವಿಧಿಭಿಶ್ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಾನಾಂ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಸಮರ್ಪಕಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣವಚನಾನಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽರ್ಥಾಂತರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ತೇಷಾಂ ವಿಧ್ಯಾದ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೀ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇಽಪ್ಯವಾಂತರಪದಸಂಸರ್ಗತಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಃ ಸೋಽಪ್ಯರ್ಥೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯ ಏವ ; ಪ್ರತೀಯಮಾನಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ , ‘ನ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪದತ್ರಯಸ್ಯ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇದಿತಿ ಪದದ್ವಯಸಂಸರ್ಗತೋಽರ್ಥಪ್ರತೀತಿರೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ತದನಭ್ಯುಪಗಮಃ । ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ತು ಸನ್ನಿಹಿತವಿಧ್ಯಾದಿಭಿಃ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ತೇಭ್ಯೋಽವಾಂತರಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಃ ಸರ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಾ । ಅತ ಏವ ಜೈಮಿನಿನಾಽಪಿ ‘ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ’(ಜೈ. ಸೂ. ೧. ೨. ೩೨) ‘ಅರ್ಥೈಕತ್ವಾದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್’(ಜೈ , ಸೂ. ೨. ೧. ೪೬) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರ್ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತದ್ವಿರೋಧಿನಶ್ಚ ತದರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಾದಯೋ ಮಂತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಪರಿಹೃತಾಃ । ಅಪರಿಪೂರ್ಣೇಷು ಮಂತ್ರವಾಕ್ಯೇಷು ತದರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪಾದಕೋ ಚಾನುಷಂಗಾಧ್ಯಾಹಾರೌ ‘ಅನುಷಂಗೋ ವಾಕ್ಯಸಮಾಪ್ತಿಃ’(ಜೈ. ಸೂ. ೨. ೧. ೪೮) ‘ವ್ಯವಧಾನಾ (ವ್ಯವಾಯಾ) ನಾನುಷಜ್ಯತೇ’(ಜೈ. ಸೂ. ೨. ೧. ೪೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶಿತೌ । ಮಂತ್ರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಮುಪಜೀವ್ಯೈವ ಚ ‘ಬರ್ಹಿರ್ದೇವಸದನಂ ದಾಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಲೈಂಗಿಕವಿನಿಯೋಗೋಽಂಗೀಕೃತಃ । ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವವಿರೋಧಿನಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾದಯೋಽರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣೇ ಪರಿಹೃತಾಃ । ತದರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪಾದಕಾಶ್ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಾಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಪೇಟಿಕಾಯಾಂ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಮುಪಜೀವ್ಯೈವ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಫಲಸಮರ್ಪಕಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯಾಲೌಕಿಕಸುಖವಿಷಯತ್ವಂ ರಾತ್ರಿಸತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಫಲತ್ವಂ , ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸೋಮಯಾಗಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯೇ ದ್ವಯೋಃ ಪರ್ವಣೋರಪ್ರಾಕೃತಾಗ್ನಿಪ್ರಣಯನಾಂತರವಿಧಾನಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮಪರ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ಗಾವಾಮಯನಿಕಾರಂಭಕಾಲವಿಧಾಯಕವಾಕ್ಯಗತಪೌರ್ಣಮಾಸೀಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾಘಪೌರ್ಣಮಾಸೀವಿಷಯತ್ವಂ ದ್ವಾದಶಾಹವಿಕಾರೇಷು ತದೀಯಮಧ್ಯಮದಶರಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಗವಾಮಯನೇ ತ್ರ್ಯನೀಕಾಯಾಂ ಸ್ವಸ್ಥಾನವಿವೃದ್ಧಿಃ ದಂಡಕಲಿತಪದಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಜಾತಂ ನಿರ್ಣೀತಮ್ । ಕಿಂಬಹುನಾ । ಕೃಸ್ನಮಪಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಲಿಂಗಾನ್ಯುಪಜೀವ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದೀನಾಂ ವಿಧ್ಯಾದ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಯಾಽನ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯವತಾಂ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿರೂಪೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ ;
ನ ; ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯ ಏವಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಮಾಣತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಯೋರಸತೋಃ ಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಲಭ್ಯಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಏತಸ್ಯೈವ ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸಾಮ ಕೃತ್ವಾ ಪಶುಕಾಮೋ ಹ್ಯೇತೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ ರೇವತ್ಯಾಧಾರವಾರವಂತೀಯಸಾಮಸಾಧ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸ್ತೋತ್ರವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರತುವಿಧಿಪರಾತ್ ‘ರೇವತೀರ್ನಸ್ಸಧಮಾದ’ ಇತ್ಯಾದಿಋಕ್ತ್ರಯಾಧಾರವಾರವಂತೀಯಸಾಮರೂಪಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಸ್ತೋತ್ರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ನ ಹಿ ತತ್ ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಷು ಸೋಮಲತಾದಿವಿಶೇಷಣವಲ್ಲೋಕಸಿದ್ಧಮ್ । ನಾಪಿ ‘ಕವತೀಷು ರಥಂತರಂ ಗಾಯೇತ್’ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಮಾಪಕವಿಧ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ । ನ ಚಾಸ್ಯೈವ ವಿಶಿಷ್ಟಗೋಚರಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ವಿಶೇಷಣವಿಧಾವಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾಕ್ಷೇಪಾದ್ವಿಶೇಷಣವಿಧಿಲಾಭಃ । ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ವಿಶೇಷಣೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿವಾಕ್ಯಗತಸೋಮಾದಿಪದಾತ್ಪ್ರತೀತೇ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗಾದಿಗೋಚರೋ ವಿಧಿಃ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿಮಾಕ್ಷಿಪೇತ್ । ನ ಚೇಹ ತಥಾ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಲೋಕತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ನ ಚಾಕ್ಷೇಪಾದೇವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪ್ಯೇಷ್ಟವ್ಯಾ । ಆಕ್ಷೇಪಾತ್ ವಿಶೇಷಣಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಸತ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಃ , ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿನೈವ ಚ ವಿಶೇಷಣತದ್ವಿಧ್ಯೋರಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೇರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ವರೂಪೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ‘ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಮ್’ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತತಸ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಾಶ್ರಯಣೀಯಾ ।
ಏವಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಭಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯರಹಿತೈರಪಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ನಿವಾರ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ಯಾವತ್ಸ್ವವಿಷಯಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ; ‘ಘಟಾಯೋನ್ಮೀಲಿತಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪಟಂ ಕಿಂ ನ ಪ್ರಕಾಶಯೇತ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಯದಿ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಸ್ತಥಾಽಪಿ ನ ದೋಷಃ । ಯಾಗಾದಿವಿಧಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಪರವಾಕ್ಯೈರುಪಾಸನವಿಧಿಭಿಶ್ಚ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ತೇಷು ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯವತಾಮಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನವಿದ್ದ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾವತಾಂ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಿವ ಸ್ವಖಾರ್ಥೇಷ್ವವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪೇಣ ಪ್ರಧಾನವಿಧ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತೇಷ್ವವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಸ್ತಿ , ನ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ , ಅನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ‘ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಕಾರಸಾಕಾಂಕ್ಷಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಕೃತೈಸ್ಸಹ । ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ ಸಮೀಪಸ್ಥಂ ವಿಕಾರಾಃ ಪ್ರೋಜ್ಝ್ಯ ಚೋದಿತಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಕಾರಪ್ರಾಕೃತಾಂಗಕಲಾಪಪ್ರಾಥಮಿಕಾನ್ವಯನಿರಾಕಾಂಕ್ಷೀಕೃತಪ್ರಧಾನವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಿತಾಂಗಸಮರ್ಪಕಾಣಾಮಪ್ಯಾಮನಹೋಮಾದಿವಿಧಾನಾಂಸ್ವಾರ್ಥೇಷ್ವವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯನಾಮಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ ; ವಿಧೀಯನ್ವಯ್ಯರ್ಥವಾದಾರ್ಥಾನಾಂ ಯಾಗಾದಿಷೂಪಾಸನಾಸು ಚ ಪರೀಕ್ಷಕಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿಸ್ತುತಿದ್ವಾರತ್ವಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಕಾವ್ಯೇಷು ಪುರವರ್ಣನಾದಿರೂಪಾ ಸಹೃದಯಹೃದಯೋಲ್ಲಾಸಪ್ರಯೋಜನಾ , ಲೋಕೇ ರಾಜಾದಿಹೃದಯಾವರ್ಜನಪ್ರಯೋಜನಾ , ಬಾಲಾನಾಮೌಷಧಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಾ ಚ ಸ್ತುತಿರಸದರ್ಥಾವಲಂಬನಾಽಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ , ತಥಾಪಿ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಯಾಗಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಾ ಸ್ತುತಿರಸದರ್ಥಾವಲಂಬನಾ ನ ಸಂಭವತ್ಯೇವ । ಏವಂ ‘ನಕಿರಿಂದ್ರ ತ್ವದುತ್ತರಃ’ ‘ವಿಶ್ವಸ್ಮಾದಿಂದ್ರ ಉತ್ತರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರತ್ವಾದಸದರ್ಥಾವಲಂಬನತಾ ನ ಸಂಭವತಿ । ಯೇ ತು ಕೇವಲಮನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕಾ ಮಂತ್ರಾ ನ ತು ಸ್ತಾವಕಾಃ ತದರ್ಥಾ ಅಪ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಸ್ಯೈವ ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಾಃ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಿಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾ ಅಪ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಾ ಏವ । ಏವಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಾರ್ಥಾ ಅಪಿ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣೈರ್ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಕಂ ಸಿದ್ಧ್ಯಯತೀತಿ ಚೇತ್ ;
ಉಚ್ಯತೇ – ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಯೋರಭಾವಾತ್ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಭಿರನ್ಯಪರೈರಪಿ ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಕಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ , ತತ್ರ ವಿರೋಧಾಭಾವಸ್ತಾವದಸಿದ್ಧಃ । ತಥಾ ಹಿ – ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾಂ ತೇಷಾಮಚೇತನೇಷು ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಷ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಶಕ್ತಿಗ್ರಾಹಕೈಸ್ತದನುಸಾರಿಭಿರ್ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗೈಶ್ಚ ವಿರೋಧಃ । ‘ಅಸೌ ಯೋಽವಸರ್ಪತಿ ನೀಲಗ್ರೀವೋ ವಿಲೋಹಿತಃ ಉತೈನಂ ಗೋಪಾ ಅದೃಶನ್ನದೃಶನುದಹಾರ್ಯಃ ಉತೈನಂ ವಿಶ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ಸ ದೃಷ್ಟೋ ಮೃಡಯಾತಿ ನಃ’ ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹಂ ಗೋಪಾಲಸಲಿಲಾಹರಣೀಪ್ರಭೃತಿಪಾಮರಜನಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಸಕಲದೃಶ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೋ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಃ । ಅಸ್ಯ ಚ ‘ನಮಸ್ಸೂರ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಯ ನಮೋ ನೀಲಗ್ರೀವಾಯ ಶಿತಿಕಂಠಾಯ’ ಇತಿ ಕೃಚ್ಛ್ರಾಂಗಾದಿತ್ಯೋಪಸ್ಥಾನಮಂತ್ರಸ್ಯ ಚ ನೀಲಗ್ರೀವತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಮಾದಿತ್ಯವಿಗ್ರಹಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಸ್ತಥಾಭೂತವಿಗ್ರಹಂ ಶಿವಾಸಾಧಾರಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯದ್ಭಿರ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಭಿರ್ವಿರೋಧಃ । ‘ಅರ್ಯಮ್ಣೇ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋಽಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋಽರ್ಯಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಬ್ರಾಹ್ಮಣವಿಹಿತೇ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟಿವಿಶೇಷೇ ಕ್ರಮಪ್ರಮಾಣೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಅರ್ಯಮಾಯಾತಿ ವೃಷಭಸ್ತುವಿಷ್ಮಾಂದಾತಾ ವಸೂನಾಂ ಪುರುಹೂತೋ ಅರ್ಹನ್ । ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷೋ ಗೋತ್ರಭಿದ್ವಜ್ರಬಾಹುರಸ್ಮಾಸು ದೇವೋ ದ್ರವಿಣ ದದಾತು’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಜ್ರಹಸ್ತತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಗ್ರಹಂ ಮಹೇಂದ್ರಾಸಾಧಾರಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯದ್ಭಿಸ್ತೈರ್ವಿರೋಧಃ । ‘ಏತೇನ ವೈ ಸರ್ಪಾ ಅಪಮೃತ್ಯುಮಜಯನ್ನಪಮೃತ್ಯುಂ ಜಯಂತಿ ಯ ಏತದುಪಯಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಹಿತ್ವಾ ಜೀರ್ಣಾಂ ತ್ವಚಮತಿಸರ್ಪಂತ್ಯಪ ಹಿ ತೇ ಮೃತ್ಯುಮಜಯನ್ಸರ್ಪಾ ವಾ ಆದಿತ್ಯಾ ಆದಿತ್ಯಾನಾಮೇವೈಷಾಂ ಪ್ರಕಾಶೋ ಭವತಿ ಯ ಏತದುಪಯಂತಿ’ ಇತಿ ಸರ್ಪಾಣಾಮಯನಾರ್ಥವಾದಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾನಾಂ ಕದ್ರೂಸುತರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾಯತಸ್ತೇಷಾಂ ಪೌರುಷೇಯಾನ್ವಿಗ್ರಹಾನದಿತಿಪ್ರಭವಾನ್ ಪ್ರತಿಪಾದಯದ್ಭಿಸ್ತೈರ್ವಿರೋಧಃ । ‘ಸಾಯಂ ಯಾವಾನಶ್ಚ ವೈ ದೇವಾಃ ಪ್ರಾತರ್ಯಾವಾನಶ್ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಿಣೋ ಗೃಹಮಾಗಚ್ಛಂತಿ’ ‘ಅಧ್ವರ್ಯೋ ದ್ರಾವಯ ತ್ವಂ ಸೋಮಮಿಂದ್ರಃ ಪಿಪಾಸತಿ । ಉಪನೂನಂ ಯುಯುಜೇ ವೃಷಣಾ ಹರೀ ಆ ಚ ಜಗಾಮ ವೃತ್ರಹಾ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಯಾಗದೇಶಾಗಮನಂ ದೇವತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಃ ; ಯುಗಪತ್ಪ್ರವೃತ್ತಾನೇಕಯಾಗದೇಶಾಗಮನವಿರೋಧಶ್ಚ ।
ನ ಚ ಕಾಯವ್ಯೂಹಕಲ್ಪನೇನ ಸರ್ವತ್ರಾಗಮನನಿರ್ವಾಹಃ । ಮಾತಾಪಿತೃಪ್ರಭವತ್ವನಿಯತಾನಾಂ ಕರಚರಣಾಭಿಲಾಪಾದಿಮತ್ಕಾಯಾನಾಮಿಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣಾವಿರ್ಭಾವಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಕಸ್ಯ ವಾಹ ದೇವಾ ಯಜ್ಞಮಾಗಚ್ಛಂತಿ ಕಸ್ಯ ವಾ ನ ಬಹೂನಾಂ ಯಜಮಾನಾನಾಮ್’ ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಶ್ರುತಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಾಯವ್ಯೂಹಪರಿಗ್ರಹೇ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಯಜ್ಞಮಾಗಚ್ಛೇಯುರವಿರೋಧಾತ್ । ‘ಯೋ ವೈ ದೇವತಾಃ ಪೂರ್ವಃ ಪರಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ ಏನಾಶ್ಶ್ವೋಭೂತೇ ಯಜತೇ’ ಇತಿ ತದುತ್ತರಮಪಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ । ಪಶ್ಚಾದ್ದೇವತಾಪರಿಗ್ರಹಂ ಕೃತವತಾಂ ಯಜ್ಞಂ ಪ್ರತಿ ದೇವತಾನಾಮನಾಗಮನೇನ ತನ್ನೈಷ್ಫಲ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಏವಮಪಿ ಯುಗಪತ್ಪ್ರವೃತ್ತಾನೇಕಯಾಗದೇಶಾಗಮನಾನಿರ್ವಾಹಾಚ್ಚ । ತಥಾ ದೇವತಾನಾಂ ಯಾಗೀಯಹವಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಃ । ಅಗ್ನೌ ಹುತಾನಿ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭಸ್ಮೀಭವಂತಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಪದಹೋಮಾದಿದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಚ ಪಾಂಸ್ವಾದಿಷು ನಿಲೀಯಮಾನಾನಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಪಂಚಶಾರದೀಯೋಕ್ಷಹಯಮೇಧಪರಸ್ವದಾದಯಶ್ಚ ಯಾಗೀಯಾಃ ಪಶವಃ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತೇ ದೇವತಾದೇಶೇನ ತ್ಯಕ್ತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಜೀವಂತ ಏವ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಶ್ರಾದ್ಧೇಷು ವಿಶ್ವದೇವಾದ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ತ್ಯಕ್ತಾನಿ ಚಾನಾನೇ ನಿಮಂತ್ರಿತೈಬ್ರಾಹ್ಮಣೈರೇವ ಭುಜ್ಯಮಾನಾನಿ ತೇಷಾಮೇವ ಚ ತೃಪ್ತಿಂ ಜನಯಂತಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಹವಿಷಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ ರಸಾಂಶಾಃ ದೇವೈರ್ಭುಜ್ಯಂತ ಇತಿ ಮಧುಕರಭುಕ್ತಸೂಕ್ಷ್ಮರಸಾಂಶೇಷು ಪುಷ್ಪೇಷ್ವಿವ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಏವಮಪಿ ಹವಿಷಾಂ ಪರಲೋಕೋತ್ಕ್ರಮಣಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಃ । ತಥಾ ಹಿ – ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೀ: ಪ್ರಕೃತ್ಯ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಃ ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾವಿಶತಸ್ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ತರ್ಪಯತಃ ತೇ ದಿವಮಾವಿಶತಃ ತೇ ದಿವಂ ತರ್ಪಯತಃ ತೇ ಆವರ್ತೇತೇ । ತೇ ಇಮಮಾವಿಶತಃ ತೇ ಪುರುಷಮಾವಿಶತಃ ತೇ ಸ್ತ್ರಿಯಮಾವಿಶತಃ ತತಃ ಪುತ್ರೋ ಜಾಯತೇ’ ಇತಿ । ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚ ‘ಅಗ್ನೀ ಪ್ರಾಸ್ತಾಹುತಿಸ್ಸಮ್ಯಗಾದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ । ಆದಿತ್ಯಾಜ್ಜಾಯತೇ ವೃಷ್ಟಿರ್ವೃಷ್ಟೇರನ್ನಂ ತತಃ ಪ್ರಜಾಃ’(ಮೈತ್ರಾ , ೬. ೩೭) ಇತಿ ।
ನ ಚ ‘ದಿವಂ ತರ್ಪಯತ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದ್ಧವಿಷಾಂ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದಂಶೇ ದೇವೈರ್ಭುಕ್ತೇಽಶಾಂತರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ದಿವಂ ತರ್ಪಯತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ‘ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ತರ್ಪಯತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚಾವಿಶೇಷೇಣ ತತ್ತಲ್ಲೋಕಪ್ರೀತಿಪರತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಯ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರದೇವತಾಭೂತಾಗ್ನಿಸೂರ್ಯಪ್ರಜಾಪತಿತರ್ಪಣಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾವಿಶತ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ಅಗ್ನಿಸೂರ್ಯಪ್ರಜಾಪತೀನಾಮಂತರಿಕ್ಷಲಾಕೇವಾಸಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಹವಿರ್ಭುಂಜಾನಾ ದೇವಾಃ ಖಸ್ಸ್ಥಾನ ಏವ ಸ್ಥಿತ್ವ ಭುಂಜತೇ ಉತ ಯಾಗದೇಶಮಾಗತ್ಯ ? ಆಯೇ ಯಾಗದೇಶಾಗಮನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ‘ಅಧ್ವಯೋಂ ದ್ರಾವಯ ತ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರತಿವಿರೋಧಃ ದ್ವಿತೀಯೇ ಹವಿರಗ್ನಿನಾ ದೇವಾನಾಂ ಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರತಿ ನ ನೇತವ್ಯಮಿತಿ ‘ಅತಂದ್ರೋ ಹವ್ಯಾ ವಹಸಿ ಹವಿಷ್ಕೃತಃ’ ‘ಅಗ್ನೇಸ್ತ್ರಯೋ ಜ್ಯಾಯಾಂಸೋ ಭ್ರಾತರ ಆಸಂತೇ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಹವ್ಯಂ ವಹಂತಃ ಪ್ರಾಮೀಯಂತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರತಿವಿರೋಧಃ ।
ಏವಂ ಶ್ರಾದ್ಧೇಷು ತರ್ಪಣೀಯಾಃ ಸ್ವಸ್ಥಾನಸ್ಥಾ ಭುಂಜತ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಪುರಾಣಾದಿಷು ತೇಷಾಂ ಶ್ರಾದ್ಧದೇಶಾಗಮನವರ್ಣನವಿರೋಧಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಪದ್ಮಪುರಾಣೇ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರೇಣಾಪಿ ಯೋಗವಾಪ್ಯಾಂಗಯಾಯಾಂ ಶ್ರಾದ್ಧೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ದಶರಥತತ್ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಾಸ್ತಂ ದೇಶಮಾಗತ್ಯ ನಿಮಂತ್ರಿತಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ದೇಹೇಷು ಸ್ಥಿತಾಃ ಸೀತಯಾ ದೃಷ್ಟಾ ಇತಿ । ತತ್ರ ಕಿಮರ್ಥಂ ನಿಮಂತ್ರಿತಾನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಶ್ರಾದ್ಧ ದೇಶಾದಪಕ್ರಾಂತಾಽಸೀತಿ ಪೃಷ್ಟವಂತಂ ಶ್ರೀರಾಮಚಂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಶ್ರೀಸೀತಾವಚನಂ ‘ಶೃಣು ತ್ವಂ ನಾಥ ಯದ್ದೃಷ್ಟಮಾಶ್ಚರ್ಯಂ ಹಿ ಮಯೇದೃಶಮ್ । ಪಿತಾ ತವ ಮಯಾ ದೃಷ್ಟೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂಗೇಷು ರಾಘವ । ಸರ್ವಾಭರಣಸಂಯುಕ್ತೋ ದ್ವಾವನ್ಯೌ ಚ ತಥಾವಿಧೌ । ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತ್ರಪಾಽನ್ವಿತಾ ಚಾಹಮಪಕ್ರಾಂತಾ ತವಾಂತಿಕಾತ್’ ಇತಿ । ಶ್ರಾದ್ಧದೇಶಮಾಗತ್ಯ ನಿಮಂತ್ರಿತಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಖೇನಾವಿಷ್ಟಮನುಷ್ಯಮುಖೇನ ಪಿಶಾಚಾ ಇವ ಭುಂಜತ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ತು ‘ಅಭೂನ್ನೋ ದೂತೋ ಹವಿಷೋ ಜಾತವೇದಾ ಅವಾಡ್ಢವ್ಯಾನಿ ಸುರಭೀಣಿ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾದಾತ್ ಪಿತೃಭ್ಯಸ್ವಧಯಾ ತೇ ಅಕ್ಷನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ಸ್ಥಾವರತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಾದಿಜನ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಶ್ರಾದ್ಧದೇಶಗಮನಾಸಂಭವಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಶ್ಚ ; ಪೂರ್ವಜನ್ಮಪುತ್ರಾದಿಕೃತಶ್ರಾದ್ಧೈಃ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಕದಾಪಿ ತೃಪ್ತೇರದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಶ್ಚ । ಭಾವ್ಯಂ ಹಿ ಹವ್ಯಕವ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಾನಾಂ ತದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಕದಾಚಿದಪ್ಯಕಸ್ಮಾದೇವ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಪುತ್ರಾದಿಕರ್ತೃಕಶ್ರಾದ್ಧದತ್ತಾನ್ನಪಾನವಿಶೇಷೋಪಯೋಗಜನ್ಯೈಃ ಪ್ರೀತಿವಿಶೇಷೈಃ ।
ಕಿಂಚ ದೇವತಾನಾಂ ಹವಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ‘ನಹ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತ್ಯೇತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಶ್ಚ । ಪ್ರಸ್ತರಯಾಗಸ್ವರೂಪಹೋಮವಾತನಾಮಹೋಮಾದಿದ್ರವ್ಯೇಷು ಕುಶಕಾಶದಾರುಶಕಲವಾಯ್ವಾದಿಷು ಮನುಷ್ಯಾದ್ಯನದನೀಯೇಷು ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಶ್ಚ । ತಥಾ ಸ್ರುವಾದಿಗೃಹೀತೈರಾಜ್ಯಾದಿದ್ರವ್ಯೈಃ ದ್ವ್ಯವದಾನಾದಿಪರಿಮಿತೈಃ ಪುರೋಡಾಶಾದಿದ್ರವ್ಯೈಶ್ಚ , ಮಹಾವಿಗ್ರಹತ್ವೇನ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ತೃಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾಂ ತೇಷಾಂ ಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಃ । ‘ಯಸ್ಮೈ ವಾ ಅಲ್ಪೇನಾಹರಂತಿ ನಾತ್ಮನಾ ತೃಪ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಸ್ಮೈ ದದಾತಿ ಯಸ್ಮೈ ಮಹತಾ ತೃಪ್ಯತ್ಯಾತ್ಮನಾ ದದಾತ್ಯನ್ಯಸ್ಮೈ ಮಹತಾ ಪೂರ್ಣಂ ಹೋತವ್ಯಂ ತೃಪ್ತ ಏವೈನಮಿಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿಸ್ಸಮದ್ಧರ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಪಿ ಸ್ರುವಾದ್ಯಲ್ಪಪಾತ್ರಪ್ರವಿಷ್ಟೈರಾಜ್ಯಾದಿದ್ರವ್ಯೈಸ್ತೃಪ್ತ್ಯಸಂಭವಯುಕ್ತಿಮನುಮೋದತೇ ।
ತಥಾ ದೇವಾನಾಂ ಫಲದಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರಭೋಗ್ಯಫಲದಾತೃತ್ವಾಸಂಭವಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಃ ,
‘ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ (ಬ್ರ.ಸೂ ೩.೨.೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೋಕ್ತನ್ಯಾಯಾವಿರೋಧಶ್ಚ । ಏಕೈವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರದೇವತಾ ದಧ್ನಾ ಪ್ರೀತೇಂದ್ರಿಯಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ , ಪಯಸಾ ಪ್ರೀತಾಪಶಮಿತ್ಯಾದಿಫಲವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಲೋಕದೃಷ್ಟವಿರೋಧಶ್ಚ । ಲೋಕೇ ದ್ರವ್ಯಪ್ರದಾನೇನ ಪ್ರೀಣನೀಯಾನಾಂ ರಾಜಾದೀನಾಂ ಪ್ರದೇಯದ್ರವ್ಯಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಫಲದಾತೃತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಏತೇನ – ಫಲದಾತೃತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ದೇವತಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಫಲೈಶ್ವರ್ಯಕಲ್ಪನಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಸಿದ್ಧೋ ವಿರೋಧಾಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಮನ್ಯಪರವಾಕ್ಯೈರಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಕಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ , ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯ ಏವಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾದಿತಿ , ತದಸಂಗತಮ್ । ತಥಾ ನಿಯಮಾಭಾವೇ ‘ಶ್ವೇತೋ ಧಾವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ವಿತ್ರಿಕರ್ತೃಕವಶ್ವನಿರ್ಣೇಜನಪರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ‘ಇತಃ ಸಾರಮೇಯೋ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯರ್ಥಾಂತರೇಽಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಅವಿರುದ್ಧೇಽಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪರ್ವತೋ ವಹ್ನಿನಮಾನಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯಾನುಮೇಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪರ್ವತಾದಾವಿವ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಸ್ಯ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರೇಣೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವಾರ್ಥದ್ವಯೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ । ದ್ವಾರದ್ವಾರಿಭಾವಾಪನ್ನೇ ತು ಅಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಶ್ಲಿಷ್ಟಕಾವ್ಯೇಷು ವಿಶ್ವತೋಮುಖೇಷು ಸೂತ್ರೇಷು ಚ ವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಯಾ ಶಬ್ದತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೇ ಸ್ವತಂತ್ರಾರ್ಥದ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತವಿವೇಕತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯ ಏವಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪರ್ಯವಸಾನೇನೋಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ । ‘ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ । ಅಸಿದ್ಧೇಃ ; ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಿವಾತ್ರಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿನೈವ ವಿಶೇಷಣವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚೋಕ್ತಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಃ ; ಸೋಮದ್ರವ್ಯಪ್ರತೀತಿವತ್ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಗತಪದಲಭ್ಯಾಂ ರೇವತ್ಯಾಧಾರವಾರವಂತೀಯಪ್ರತೀತಿಮುಪಜೀವ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿನಾ ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಿಶೇಷಣವಿಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೇ ತ್ವಯಾಽಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರತೀತೇರೇವಾವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ – ಸೋಮಲತಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಂ ಪದಾತ್ಪ್ರತೀಯತೇ , ಇದಂತು ಮಾನಾಂತರಾಸಿದ್ಧಮೇವ ಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ । ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವ ಉಭಯತ್ರಾಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಃ । ಅಯಂಚಾಪರೋ ವಿಶೇಷ: – ಸೋಮಲತಾದಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಯಾಗಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನೈವ ವಿಧಿಃ , ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ‘ವಿಶ್ವಜಿತ್ ಸರ್ವಪೃಷ್ಠೋಽತಿರಾತ್ರೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವಿಶ್ವಜಿತಿ ಷಾಡಹಿಕಪೃಷ್ಠಗತಸರ್ವತಾವಿಧೌ ಷಾಡಹಿಕಪ್ರಷ್ಠಾನಾಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ದ್ವಾದಶಾಹಪ್ರಕರಣಗತವಿಧಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತೇಷ್ವಪಿ ವಿಶ್ವಜಿತ್ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನೈವ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ಇಹ ತು ವಿಶೇಷಣಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಮಾನಾಂತರಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸ್ತೋತ್ರವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಚ ವಿಧಿದ್ವಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯೇಽಪಿ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯೇತದಸಂಗತಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಮ್ – ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೀನಾಮವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಯಾಜಾಮನಹೋಮಾದಿಷ್ವಿವ ತೇಷ್ವವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ , ತದಪ್ಯಸಂಗತಮ್ । ವೇದೇ ನ್ಯಾಯೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ , ಲೋಕೇ ವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಯೇವ । ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಮವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಸದ್ಭಾವಾವಗಮಕೋ ನ್ಯಾಯಃ । ತೇಷಾಂ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವಿಧಿತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇ ಹಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದ್ಯನ್ವಯ್ಯಂಗಸಮರ್ಪಕತ್ವಾಭಾವೇನ ತದ್ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಯಾಽಪಿ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಕಲ್ಪನಾನವಕಾಶಾತ್ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಿಗೃಹೀತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ । ನ ಚೇಹ ತಥಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾನಾಂ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಷ್ವವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪಕೋಽಸ್ತಿ ನ್ಯಾಯಃ । ತೇಷಾಮನುಷ್ಠಾನಕಾಲಿಕದ್ರವ್ಯದೇವತಾದಿಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶನಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಸಮರ್ಪಣರೂಪವ್ಯಾಪಾರಾಂತರವತಾಂ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ತತ್ತದ್ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಯದಿ ತು ತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪಕನ್ಯಾಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಕ್ವಚಿತ್ತಾತ್ಪರ್ಯವತಾಂ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುರಿಚ್ಛಯಾಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ , ತದಾ ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಜಗತ್ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾದಿಬಲವನ್ನ್ಯಾಯವಶಾತ್ಕ್ವಚಿದರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯವತಾಂ ತತ್ತದ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗತಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ಣುರುದ್ರೇಂದ್ರಚಂದ್ರಸೂರ್ಯಾನಲಾದಿಷ್ವನ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಬಹುಷು ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಅನೇಕೇಶ್ವರವಾದೋ ವೇದಸಿದ್ಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
ನನು ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾನಾಮಸದರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಪರೀಕ್ಷಕಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿನ್ಯಾ ವಿಧೇಯಸ್ತುತಿಬುದ್ಧೇರ್ವಿಹಿತಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚಾಸಂಭವಾತ್ತದುಭಯದ್ವಾರಾ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ನ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮೇವ ತೇಷಾಂ ಸದರ್ಥವಿಷಯಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ – ಸ್ತಾವಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತಾವತ್ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಕಾವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಸದರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತಥಾತ್ವ ಏವ ಸ್ತುತಿಪರತ್ವನಿಶ್ಚಯೇನ ಝಟಿತಿ ಸ್ತುತಿಬುಧ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧವಿಷಯೈವ ವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕಯಾ ಸ್ತುತಿಪರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ತುತಿಪರವಾಕ್ಯಾನಾಮಸದಾವಲಂಬನತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವೋಕ್ತಮಭಿಯುಕ್ತೈಃ ‘ಭೂತಾರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಸಾ ಹಿ ನ ಸ್ತುತಿಃ ಪರಮೇಷ್ಠಿನಃ’ ಇತಿ । ಭಟ್ಟಪಾದೈರಪ್ಯಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ತಥೈವ ದರ್ಶಿತಮ್ ‘ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಅಸದರ್ಥಾನ್ವಾಖ್ಯಾನೇ ಕುತಃಸ್ತುತಿನಿಂದಾತ್ವಮಿತಿ ಸುತರಾಂ ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ಕಾಮ ಪರಾರ್ಥೇ ವಕ್ತಾರೋ ಭವಂತಿ ಕಾಽತ್ರ ಸ್ತುತಿನಿಂದಾ ವಾ । ಸತ್ಯಮೇವೈತತ್’ ಇತಿ ।
ನನ್ವಸದರ್ಥಾವಲಂಬನಯಾ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಪರೀಕ್ಷಕಾಃ ಕಥಂ ಪ್ರರೋಚಿತಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ? ಇತ್ಥಮ್ – ಆರೋಗ್ಯಾದಿಫಲೇ ಕಟುತಿಕ್ತಾದ್ಯೌಷಧಸೇವನೇ ಬಹುನಿಯಮಪರಿಕರೇ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ಯ ಪಿತ್ರಾದೇಃ ಪ್ರವರ್ತನೀಯೇಷ್ಟತಮಾಸತ್ಯಾನೇಕಫಲೋಕ್ತೀನಾಮಿವ ಬಹುವಿತ್ತವ್ಯಯಾಯಾಸಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಸ್ತಾವಕವಾಕ್ಯಾನಾಮಸದರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮವಗಚ್ಛಂತೋಽಪಿ ಪ್ರವರ್ತನೀಯಾಃ ಪರೀಕ್ಷಕಾ ಯದಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಂ ಫಲಂ ತಲ್ಲಂಭನಾರ್ಥಮವಶ್ಯಮಿದಮನುಷ್ಠಾಪನೀಯಮಿತಿ ಸ್ತಾವಕವಾಕ್ಯಾನಾಮಸದರ್ಥಾವಲಂಬನತ್ವೇ ಹಿತೈಷಿತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕದ್ವೇಷಾಲಸ್ಯಾದಿಭಂಗರೂಪಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮಸತ್ಯಾನ್ಯನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಫಲಾನ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತಾಹಮಿದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಪಿತ್ರಾದಿವದ್ವೇದಃ ಸ್ತೋತೀತಿ ಸ್ತಾವಕವಾಕ್ಯಾನಾಮಸದಾವಲಂಬನತ್ವೇಽಪ್ಯಬಾಧಿತಾಯಾಂ ಕರ್ಮಸ್ತುತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಹಿತೈಷಿತ್ವೇನಾನತಿಕ್ರಮಣೀಯತ್ವವಿಶ್ವಾಸಾತ್ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಭೂತಾರ್ಥಾಸತ್ಯತ್ವಮದೋಷಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಏವಮೇವಾಸದರ್ಥಾವಲಂಬನನಿಂದಾವಾಕ್ಯಶ್ರವಣೇನ ಚ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಏವಮಸದರ್ಥಾವಲಂಬನಸ್ತುತಿನಿಂದಾವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾಸಮರ್ಥನೇ ಭಾರತಾದಿಷು , ಗೃಧ್ರಗೋಮಾಯುಸಂವಾದಾದೀನಾಮಸದುಪಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ಕಾ ಗತಿಃ ? ತೇ ಹಿ ತಿಯಂಚೋಽಪಿ ಏವಂ ವಂಚಯಂತಿ ; ವಿಶಿಷ್ಟಬುದ್ಧಯೋ ಮನುಷ್ಯಾ ವಂಚನಪ್ರವೃತ್ತಾಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ಕಥಂ ನ ವಂಚಯೇಯುಃ ? ತಸ್ಮಾದ್ವಂಚಕಾನಿಂಗಿತಾಕಾರೈಃ ಸಂಪಕ್ಸಂಶೋಧ್ಯ ತದನುಸಾರೇಣ ಪ್ರವರ್ತನೀಯಂ ನಿವರ್ತನೀಯಂ ವೇತ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶೇ ತಾತ್ಪರ್ಯವಂತಃ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾ ಇತ್ಯೇವ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ಇಯಮೇವ ‘ತ್ರಯೋ ಹೋದ್ಗೀಯೇ ಕುಶಲಾ ಬಭೂವುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವೈದಿಕೋಪಾಖ್ಯಾನಾನಾಮಪಿ ಗತಿಃ । ನ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಸದರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮಂಗೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ವೇದಸ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂತು ಅನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕಾಶನೀಯೇಷು ದ್ರವ್ಯದೇವತಾದಿಷು ಸದ್ವಿಷಯತ್ವನಿಯಮೇಽಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಣೇಷು ಚ ನಾಸ್ತಿ ಸದ್ವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಃ । ‘ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದಾಮೃತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಮೇಧ ಸುಮನಸ್ಯಮಾನಃ’ ‘ಜಗೃಭ್ಣಾತೇ ದಕ್ಷಿಣಮಿಂದ್ರಹಸ್ತಮ್’ ‘ಧಾಂತೇ ಧೂಮೋ ಗಚ್ಛತ್ವಂತರಿಕ್ಷಮರ್ಚಿಃ’ ‘ಪೃಥಿವೀಂ ಭಸ್ಮನಾ ಪ್ರೀಣಯ ಸ್ವಾಹಾ’ ‘ದಿವಮಗ್ರೇಣ ಮಾ ಲೇಖೀರಂತರಿಕ್ಷಂ ಮಧ್ಯೇನ ಮಾ ಹಿಂಸೀಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಸಂಭವ’ ‘ಅಶ್ವಿನೋರ್ಬಾಹುಭ್ಯಾಂ ಪೂಷ್ಣೋ ಹಸ್ತಾಭ್ಯಮ್ ಅಗ್ನಯೇ ಜುಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಪಾಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಮಂತ್ರೇಷು ಪ್ರಕಾಶನೀಯಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಕ್ರಿಯಾಣಾಮಿವ ತದ್ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಸೌಮನಸ್ಯಾದೀನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ‘ಅವಚನಂ ತೇಷಾಮಿತರಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ’(ಜೈ. ಸೂ. ೯. ೧. ೩೭) ಇತಿ ನಾವಮಿಕಾಧಿಕರಣೇ ಕರ್ಮಸಮವೇತನಿರ್ವಾಪಾದಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ‘ಅಶ್ವಿನೋರ್ಬಾಹುಭ್ಯಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದೇರಸಮವೇತಸ್ಯಾಭಿಧಾನಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಮೇವ ಕರ್ಮಸಮವೇತದೇವತಾಪ್ರಕಾಶಕೇಷು ಮಂತ್ರೇಷು ವಿಗ್ರಹಾದಿರೂಪತದ್ವಿಶೇಷಣಾಭಿಧಾನಮಸಮವೇತಾಭಿಧಾನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಹೀಯತೇ । ಅವಶ್ಯಂಚ ‘ಅಗ್ನಿಸ್ತೇ ತನುವಂ ಮಾತಿಧಾತ್’ ‘ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಮೇಧ ಸುಮನಸ್ಯಮಾನಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇಷು ದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಣದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯನುವದನಸಮವೇತಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯೇವಾಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ । ದೇವತಾವಿಶೇಷಣದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯನುವದನೇ ಕಃ ಸದ್ವಿಷಯತ್ವಾಗ್ರಹಃ ? ತಸ್ಮಾತ್ ಪುರೋಡಾಶಾದೀನಾಮಿವಾಚೇತನಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಮಪಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮಿತ್ಯೇವ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪುರೋಡಾಶಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪೂರ್ವಾದಿಷ್ವಿವ ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪ್ಯಚೇತನೇಷು ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಷು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಅಸೌ ಯೋಽವಸರ್ಪತಿ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಃ ಪಾಮರಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಸಕಲದೃಷ್ಟಿಗೋಚರಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಮೇವ ನೀಲಗ್ರೀವತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಯತಿ । ನ ಹಿ ತತ್ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಮನಂಗೀಕೃತ್ಯ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾನಾಮಪಿ ವಿಗ್ರಹಾದಿಕಲ್ಪನಾವತಿ ಜ್ಯೋತಿರಾದಾವೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ನ ತದ್ಬಲಾದಪಿ ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಗ್ರಹಾದಿರಹಿತತ್ವೇನ ದೇವತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಶಂಕಾಽಪಿ ನಾವಕಾಶವತೀತಿ । ಇತ್ಥಂ ದ್ವೇಧಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ ॥೩೩॥
ಯದ್ಯಪಿ ಮಧುವಿದ್ಯಾದಿಷ್ವಧಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತಿ ದೇವಾನಾಮ್ ।
ನ ನಿವಾರ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಸ ಶುದ್ಧಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ॥
ನ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷ್ವಧಿಕಾರೋ ರಾಜಸೂಯಮುಖ್ಯೇಷು ।
ಸರ್ವತ್ರಾನಧಿಕಾರೋ ಯೇನೈಷಾಂ ಕುಹಚಿದನಧಿಕಾರಾತ್ಸ್ಯಾತ್ ॥
ಕಿಂಚ ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ದೇವಾನಾಂ ನಾನಧಿಕ್ರಿಯಾ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ತ್ವನಧಿಕಾರೋಕ್ತಿಃ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೈವ ಕೇವಲಮ್ ॥
ವಸ್ವಾದ್ಯಾಸ್ಸಮುಪಾಸೀರಂತನಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಸ್ವಮಾತ್ಮನಾ ।
ಸ್ವಸ್ವತ್ಮನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಕೋ ವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ॥
ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನೋಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕತ್ವತಃ ।
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾಸು ಸ್ವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ॥
ಉಪಾಸನಾವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ಸ ಚೇದತ್ರಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಸಃ ।
ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಹ್ಯಮೃತೇ ವಸ್ವಾದ್ಯಾ ವರ್ಣಿತಾಃ ಶ್ರುತೌ ॥
ತಸ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ವಸ್ಯ ನೈವ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ಯೋಽಹಂ ಸೋಽಸಾವಿತಿ ನ ಕಿಂ ಸ್ವವಿಶೇಷ್ಯಮುಪಾಸನಮ್ ॥
ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿರೋಧೋಕ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಭ್ಯುಚ್ಚಯ ಏವ ನಃ ।
ತತ್ಪರತ್ವೇನ ಹಿ ಮುಹುಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಃ ಪ್ರವರ್ತಿತಾಃ ॥
ವಸ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ಸತಾಂ ವಸ್ವಾದಿತ್ವಂ ಭವಾಂತರೇ ।
ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಂ ಭವತ್ಯೇವ ಪುತ್ರಿತ್ವಂ ಪುತ್ರಿಣಾಂ ಯಥಾ ॥
ದೇವತ್ವಪ್ರಾಪಕಂ ಸತ್ರಂ ದೇವಾಸ್ಸಂತೋಽಪಿ ಕುರ್ವತೇ ।
ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತಿಲಿಂಗಾದಪ್ಯಯಮರ್ಥೋಽವಸೀಯತೇ ॥
ಯದ್ವಾ ವಸ್ವಾದಿಭಾವಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಭವೇ ಸತಃ ।
ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಂ ಭವತ್ಯೇವ ದೀರ್ಘಕಾಲಾನುವರ್ತನಮ್ ॥
ಸಿದ್ಧಂ ಕಿಂಚಿತ್ಫಲಾಂಶಾನಾಂ ತದಂಶಾಂತರಲಿಪ್ಸಯಾ ।
ರಸಾಯನಾದಿಸೇವಾಸು ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಖಲು ದೃಶ್ಯತೇ ॥
ಶ್ಲೋಕಾನಾಮಯಂ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ – ಯದುಕ್ತಮ್ – ದೇವಾನಾಂ ಮಧುವಿದ್ಯಾದಿಷ್ವನಧಿಕಾರಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ನಾಧಿಕಾರ – ಇತಿ ತತ್ರೇದಮುಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ರಾಜಸೂಯಾದಿಷ್ವನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಯಥಾ ಕರ್ಮಾಂತರೇಷ್ವಧಿಕಾರಃ , ಏವಮಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ದೇವತಾನಾಮನಧಿಕಾರೋಽಪ್ಯಸಿದ್ಧಃ । ಭಾಷ್ಯೇ ತದನಧಿಕಾರೋಕ್ತಿಃ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೈವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಸಿಧ್ಯರ್ಥಾ । ತಥಾಹಿ – ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಮಧ್ವಾದ್ಯುಪಾಸನಾಸು ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವಸ್ತಾವನ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ; ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾಸು ಸ್ವಾಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ – ತಾಸು ಸ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೀಯಮಿತಿ ಖಾತ್ಮಾ ವಿಶೇಷಣಂ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ಪರಂ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿರೋಧ ಇತಿ । ತರ್ಹ್ಯಪಿ ಸ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ವಸ್ವಾದಿಭೋಗ್ಯರೋಹಿತಾದಿಪಂಚರೂಪಾತ್ಮಕಾಮೃತೋಪಾಸನಾಸು ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಮಧ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇನಾದಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸನಾಸ್ವಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾದಸ್ತಿ ತತ್ರ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿರೋಧ ಇತಿ – ತತ್ರಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತದ್ಯೋಽಹಂ ಸೋಽಸೌ ಯೋಽಸೌ ಸೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯುಪಾಸನಾಯಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿರೋಧ ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕತಾಯಾಮ್ ? ನ ಕ್ವಾಪಿ । ಕಥಂ ? ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವೋಪಾಸನಾಪರತ್ವೇ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿರೋಧಃ ಉಕ್ತಃ ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತದನಂತರಾಧಿಕರಣೇಷು ಜೀವ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನ ಕ್ರಿಯೇತ । ಕೃತಶ್ಚ ಪುನಃ ಪುನಸ್ತತ್ರ ತತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ತಥಾ । ತಥಾ ಪ್ರಾಪ್ತವಸ್ವಾದಿಭಾವಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರೇಪ್ಸಾಽಪಿ ನ ವಿರುದ್ಧಾ । ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಪುತ್ರವತಾಂ ಪುನಃ ಪುತ್ರಾಂತರೋತ್ಪಾದನಾಕ್ಷಮಾಣಾಂ ಭಾವಿಜನ್ಮನ್ಯಪಿ ಪುತ್ರವಾನ್ ಭೂಯಾಸಮಿತೀಚ್ಛಯಾ ತದರ್ಥಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನದರ್ಶನೇನ ತದ್ವದಿಹಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಏತಾಭಿರ್ವೈ ದೇವಾ ದೇವತ್ವಮಗಚ್ಛನ್ ದೇವತ್ವಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಯ ಏತಾ ಉಪಯಂತಿ’ ಇತಿ ದೇವತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪಂಚದಶರಾತ್ರಸ್ಯ ‘ಏತದ್ವೈ ದೇವಾನಾಂ ಸತ್ರಂ ತದದ್ಯಾಪಿ ದೇವಾಸ್ಸತ್ರಮಾತ್ರಮಾಸತ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೇ ತಸ್ಯ ದೇವಾನುಷ್ಠೀಯಮಾನತ್ವೋಕ್ತಿಲಿಂಗಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ದೇವಾನಾಂ ಸತಾಂ ದೇವತ್ವಪ್ರಾಪಕಸತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಂ ಭಾವಿಜನ್ಮನಿ ದೇವತ್ವಪ್ರೇಪ್ಸಾಂ ವಿನಾ ಘಟತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ದೇವತ್ವ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಂ ಯಾಗಾನುಷ್ಠಾನವರ್ಣನಂ ಕಲ್ಪಿತಾರ್ಥವಿಷಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ಸ್ತುತ್ಯಾಲಂಬನಭೂತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ಭಾವಿಜನ್ಮನಿ ದೇವತ್ವಪ್ರೇಪ್ಸಯಾ ಘಟನೀಯತ್ವಾತ್ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ‘ಊರೂಂ ವಾ ಏತೌ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯದ್ವರುಣಪ್ರಘಾಸಾಸ್ಸಾಕಮೇಧಾಶ್ಚ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಾರ್ಥ ಇವ ಲಿಂಗಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತ್ಯೇವ ।
ಅಪಿ ಚ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನಿ ಮನ್ವಂತರಾವಸಾನೇ ಸ್ವಾಧಿಕಾರನಿವೃತ್ತಿರ್ಮಾಭೂತ್ ಮನ್ವಂತರಾಂತರೇಽಪಿ ವಸುಪದಾದ್ಯನುವೃತ್ತಿರಸ್ತ್ವಿತಿ ಲಿಪ್ಸಯಾ ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಘಟತೇ । ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ದೇಹಪೋಷಣನಯನಪಾಟವಾದಿಮತಾಮೇವ ಅಗ್ರೇ ವಾರ್ಧಕೇನ ತದಪಚಯೋ ಮಾಭೂದಿತಿ ತದನುವೃತ್ತಿಲಿಪ್ಸಯಾ ವೈದ್ಯಕೋಕ್ತರಸಾಯನಸೇವನಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ಭವತ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಃ , ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷು ಪರಂ ನ ಸಂಭವತಿ ; ಸ್ವೋಪಾಸನಾವತ್ಸ್ಯೋದ್ದೇಶೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಸ್ವಾತ್ಮನೇ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಸ್ವತ್ವಾನಿವೃತ್ತೇಃ , ತ್ರೈವರ್ಣಿಕತ್ವಋಷಿವಂಶತ್ವರಹಿತಾನಾಂ ತೇಷಾಮಾಧಾನಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಅಗ್ನೇರಾರ್ಷೇಯಸ್ಯ ವರಣಸ್ಯ ಚಾಂಗಸ್ಯಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಏವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಷ್ವನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರ ಉಪಪಾದಿತ ಏವ ।
‘ಯತ್ತು – ಕ್ರತುಹವಿರ್ಭೂತಮಧುಮಾಂಸಾದಿ ಸದಾ ಭುಂಜಾನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಗಮಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಕಾಯವ್ಯೂಹವತಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಗುರುಕುಲವಾಸಾದಿನಾ ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ , ಯಜ್ಞದೇಶಾಗತೇನ , ಸ್ವಪದಾಸ್ಥಿತೇನ ವಾ ರೂಪೇಣ ಹವಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ , ‘ಭುಂಜೀತ ವಿಷಯಾನ್ ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕೈಶ್ಚಿದುಗ್ರಂ ತಪಶ್ಚರೇತ್’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ರೂಪಾಂತರೇಣ ಭೋಗಸ್ಯ ರೂಪಾಂತರಾನುಷ್ಠೀಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಏವಂ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಪ್ರಯುಕ್ತೋ , ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಸಂಭವಪ್ರಯುಕ್ತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಧಿಕಾರಃ ಸಮಾಹಿತಃ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ಯ ಭಾವಂ ಭಗವಾನ್ ಬಾದರಾಯಣೋ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಸಾಧ್ಯೇ ‘ಅಸ್ತಿಹಿ’ ಇತಿ ಹೇತುಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಹೇತುಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಹೇತುಭೂತಮರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಕಮಿತಿ , ಮಧುಮಾಂಸಾದಿಭೋಗಾವಿರೋಧಾಪಾದಕಂ ಗುರುಕುಲವಾಸಿ ರೂಪಾಂತರಮಿತಿ ಚ ಯೋಜನೀಯಃ ।
ಯತ್ತು ದೇವತಾನಾಂ ಚೇತನತ್ವವಿಗ್ರಹತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾತ್ತದಧಿಕಾರಚಿಂತೈವ ನಿರಾಲಂಬನೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ , ತನ್ನಿರಾಕರಣಪೂರ್ವಿಕಾಯಾಮಪಿ ಅಧಿಕಾರವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾಯಾಂ ‘ಅಸ್ತಿ ಹಿ’ ಇತ್ಯೇವ ಹೇತುಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತೀ ದೇವತೇತಿ – ತದರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಯಮಾಶಯಃ ।
ಕಥಂ ದೇವಾನ್ನಿರಾಕುರ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಕಸ್ವಯಮ್ ।
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಭಿಸ್ಸ್ವರ್ಗೇ ದೇವತ್ವಜುಷ ಏವ ಹಿ ॥
ಕರ್ಮಭಿಸ್ಸ್ವರ್ಗತಾ ದೇವಾಸ್ಸಂತೀಂದ್ರಾದ್ಯಾಸ್ತು ನೇತಿ ಚೇತ್ ।
ನನು ಕರ್ಮಭಿರೇವಾಸನ್ನಿಂದ್ರಾದ್ಯಾ ಅಪಿ ದೇವತಾಃ ॥
ಮಯಿವರ್ಚಸ್ಸಾಮಗಾನಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಕಾಮಿನಃ ।
ವಿಹಿತಂ ಹಿ ತತೋಽನ್ಯತ್ಕಿಮಿಂದ್ರಸ್ಯೇಂದ್ರತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ॥
ಬ್ರಹ್ಮೇಂದ್ರಯಕ್ಷರಾಜಾದೀನಾವರ್ತಯಿತುಮಿಚ್ಛತಃ ।
ಸುತಾಸ ಇತಿ ವರ್ಗಸ್ಯ ಗಾನಂ ವಿಹಿತಮೀಕ್ಷ್ಯತೇ ॥
ವಿಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಲೋಕ್ಯಸಾರ್ಷ್ಟಿಸಾಯುಜ್ಯಕಾಮಿನಃ ।
ಸಹಸ್ರವತ್ಸರಂ ಸತ್ರಂ ವಾಜಪೇಯಸ್ತಮೀಪ್ಸತಃ ॥
ಶ್ಲೋಕೈಸ್ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಜಾತಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕುರ್ಮಃ ।
ಕಿಂ ವಿಗ್ರಹವಂತೋ ದೇವಾ ಏವ ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ , ಉತ ವಿಶಿಷ್ಯ ಇಂದ್ರಾದಯೋ ನ ಸಂತೀತಿ । ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಕೇನ ತಾವದ್ದೇವಸಾಮಾನ್ಯಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ಯತೋ ದೇವಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಃ । ಕಥಮ್ ? ಸ್ವರ್ಗೋ ಹಿ ನಾಮ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೋಪನತಸ್ರಕ್ಚಂದನವನಿತಾದಿಸಾಧನಪ್ರಭವಃ ಸಾಧನಾರ್ಜನದುಃಖಾಸಂಭಿನ್ನಃ ಸ್ವದಾರನಿಯಮಭ್ರಂಶಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಗ್ರಿಮನರಕದುಃಖಗ್ರಾಸರಹಿತಶ್ಚ ಸುಖವಿಶೇಷಃ ‘ಯನ್ನ ದುಃಖೇನ ಸಂಭಿನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ । ಸ ಚಾತ್ರತ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತದ್ವಿಗಮನಾಂತರಂ ‘ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಯಜಮಾನಂ ಹಿ ಧೇಹಿ’ ‘ಮಾಂ ನಾಕಸ್ಯ ಪೃಷ್ಠೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಲೋಕೇ ‘ಅನ್ಯನ್ನವತರಂ ಕಲ್ಯಾಣತರಂ ರೂಪಂ ಕುರುತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪನ್ನದಿವ್ಯಶರೀರಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇನ ಲಬ್ಧವ್ಯ ಇತ್ಯೇವೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಶ್ಚ ದೇವ ಏವ । ಏವಂಚ ದೇವತಾಸಾಮಾನ್ಯನಿರಾಕರಣೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೀನಾಂ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಪ್ರಸಂಗೋ ದೋಷಃ । ‘ಸಂತು ನಾಮ ಕರ್ಮದೇವಾಃ , ಆಜಾನದೇವಾ ಇಂದ್ರಾದಯೋ ನ ಸಂಭವಂತಿ’ ಇತಿ ಚೇತ್ – ತತ್ಕಿಮಿಂದ್ರಾದಯ ಇಂದ್ರತ್ವಾದಿಪ್ರಾಪಕಕಲ್ಪಾಂತರಾನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮವಿಶೇಷಪ್ರಭವಾ ನ ಭವಂತಿ ? ಯೇನ ತೇಷಾಂ ನಿರಾಕರಣೇ ಸುಕರಂ ಭವೇತ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಶತಾಶ್ವಮೇಧಾದಿಪ್ರಾಪ್ಯಮಿಂದ್ರಾದಿಪದಮಿತಿ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚ ಛಂದೋಗಾನಾಂ ಸಾಮವಿಧಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ‘ಮಯಿ ವರ್ಚ’ ಇತ್ಯೇತೇನ ಕಲ್ಪೇನ ಚತ್ವಾರಿ ವರ್ಷಾಣಿ ಪ್ರಯುಂಜಾನಾಸ್ತ್ರಾಯಾಣಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಾಧಿಪತ್ಯಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ । ‘ಮಯಿ ವರ್ಚಃ ಮಯಿ ಯಶಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಗೀತಂ ಸಾಮ ಪ್ರಾಗುಕ್ತನಿಯಮಸಾಹಿತ್ಯೇನ ಚತ್ವಾರಿ ವರ್ಷಾಣಿ ಜಪತಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾಧಿಪತ್ಯಂ ಭವತೀತಿ । ತದ್ಧೀಂದ್ರಪದಮೇವ ।
ಕಿಂಚ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ‘ಅಥ ಯಃ ಕಾಮಯೇತಾವರ್ತಯೇಯಮಿತ್ಯೇಕರಾತ್ರಂ ಕ್ಷೀರಸಂಯುಕ್ತಸ್ತಿಷ್ಠೇತ್ಸುತಾಸೋ ಮಧುಮತ್ತಮಾ ಇತಿ ವರ್ಗಃ ಏತೇಷಾಮೇಕಮನೇಕಂ ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಪ್ರಯುಂಜಾನಃ ಏಕರಾತ್ರೇಣ ಕುಟುಂಬಿನಮಾವರ್ತಯತಿ ದ್ವಿರಾತ್ರೇಣ ರಾಜೋಪಜೀವಿನಂ ತ್ರಿರಾತ್ರೇಣ ರಾಜಾನಂ ಚತೂರಾತ್ರೇಣ ಗ್ರಾಮಂ ಪಂಚರಾತ್ರೇಣ ನಗರಂ ಷಡ್ತ್ರೇಣ ಜನಪದಂ ಸಪ್ತರಾತ್ರೇಣ ಸುರರಕ್ಷಾಂಸಿ ಅಷ್ಟರಾತ್ರೇಣ ಪಿತೃಪಿಶಾಚಾನ್ನವರಾತ್ರೇಣ ಯಕ್ಷಾನ್ ದಶರಾತ್ರೇಣ ಗಂಧರ್ವಾಪ್ಸರಸೋಽರ್ದ್ಧಮಾಸೇನ ವೈಶ್ರವಣಂ ಮಾಸೇನೇಂದ್ರಂ ಚತುರ್ಭಿಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಸಂವತ್ಸರೇಣ ಯತ್ಕಿಂಂಚ ಜಗತ್ ಸರ್ವಂ ಹಾಸ್ಯ ಗುಣೀಭವತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇಂದ್ರವರುಣಾದಿವಶೀಕರಣಕಾಮಸ್ಯ ‘ಸುತಾಸೋ ಮಧುಮತ್ತಮಾಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಗೀತಾನಾಮಷ್ಟಾನಾಂ ಸಾಮ್ನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಾ ಸಾಮ್ನಾಂ ಜಪಶ್ಚತುರ್ಮಾಸಾದಿಕಾಲವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ವಿಹಿತಃ । ತಥಾ ಸಾಮಗಾನಾಂ ಪಂಚವಿಂಶಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸಲೋಕತಾಂ ಸಾರ್ಷ್ಟಿತಾಂ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಯ ಏತದುಪಯಂತಿ’ ಇತಿ ವಿಶ್ವಸೃಜಾಮಯನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಲೋಕ್ಯಸಾರ್ಷ್ಟಿಸಾಯುಜ್ಯಫಲಂ ಚೋದಿತಮ್ । ತತ್ರ ಸಾಲೋಕ್ಯಂ ತಲ್ಲೋಕಾವಾಪ್ತಿಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಾವಂತಿ ಭೋಗ್ಯಾನಿ ಗಂಧಮಾಲ್ಯನೃತ್ಯಗೀತವಾದಿತ್ರಾದೀನಿ ತಾವತಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ಸಾರ್ಷ್ಟಿಃ ತೈರ್ನೃತ್ಯಗೀತಾದಿಭಿಸ್ಸಂಗೀತಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಕಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜಾನಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಾವದ್ಭಾಗಸ್ತಾವದ್ಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ಸಾಯುಜ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ।
ತಥಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ‘ವಾಜಪೇಯಯಾಜೀ ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಮಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತಿ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂಚೋದಿತಮ್ । ಏವಂಚ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೇಂದ್ರಾದಯೋ ದೇವಾಸ್ತತ್ತಲ್ಲೋಕವಿಶೇಷೇಷು ವಿಗ್ರಹವಂತೋ ದಿವ್ಯಭೋಗಯುಕ್ತಾ ನ ಸ್ಯುಃ ; ತದಾನೀಂ ತತ್ತದ್ದೈವಭಾವಾವಾಪ್ತ್ಯಭಿಮತವರಪ್ರಾರ್ಥನಾರ್ಥತದ್ವಶಕಿರಣತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿತತ್ಸದೃಶಭೋಗ್ಯಭೋಗಾವಾಪ್ತಿಫಲಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಹಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನೈಫಲ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಿಧಿನಿರ್ವಾಹಾಯ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಷು ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿತಃ ಸ್ವರ್ಗಫಲಾವಶ್ಯಂಭಾವವಿರೋಧಿನಃ ‘ಕೋ ಹಿ ತದ್ವೇದ ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ ವಾ ನ ವಾ’ ಇತಿ ಫಲಸಂದೇಹಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ತತ್ತದ್ದೇವಭಾವತದ್ವಶೀಕರಣತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಕರ್ಮವಿಧಿನಿರ್ವಾಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮೇಂದ್ರವರುಣಾದಿತನುಭುವನಭೋಗಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ತದ್ವಿರೋಧ್ಯರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ‘ಯಃ ಕಾಮಯೇತ್ ಪಿಶಾಚಾನ್ ಗುಣೀಭೂತಾನ್ ಪಶ್ಯೇಯಮಿತಿ ಸಂವತ್ಸರಂ ಚತುರ್ಥೇ ಕಾಲೇ ಭುಂಚಾನಃ ಕಪಾಲೇನ ಭೈಕ್ಷಂ ಚರನ್ಪ್ರಾಣಶಿಶುರಿತ್ಯಂತಂ ಸದಾ ಸಹಸ್ರಕೃತ್ವಃ ಆವರ್ತಯನ್ ಪಶ್ಯತ್ಯಯಾಚಿತಮೇತೇನ ಕಲ್ಪೇನ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನಃ ಪಿತೄನ್ ಪಶ್ಯತಿ ಸಂವತ್ಸರಮಿತ್ಯಷ್ಟಮೇ ಕಾಲೇ ಭುಂಜಾನಃ ಪಾಣಿಭ್ಯಾಂ ಪಾತ್ರಾರ್ಥಂ ಕುರ್ವಾಣೋ ವೃತ್ರಸ್ಯ ವಾ ಶ್ವಸಥಾದಿಷಮಾಣಾ ಇತ್ಯೇತಯೋಃ ಪೂರ್ವಂ ಸದಾ ಸಹಸ್ರಕೃತ್ವಃ ಆವರ್ತಯನ್ ಗಂಧರ್ವಾಪ್ಸರಸಃ ಪಶ್ಯತಿ ಅಯಾಚಿತಮೇತೇನ ಕಲ್ಪೇನ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನೋ ದೇವಾನ್ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ದೇವಾದಿದರ್ಶನಾರ್ಥಸಾಮಜಪವಿಧಿನಿರ್ವಾಹಾಯ ತದೀಯಕಾಯವ್ಯೂಹಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ತದ್ವಿರೋಧಿನಾಮಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಬಹುಷು ಯುಗಪದ್ದೇವಾದಿದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸಾಮಜಪಂ ಕುರ್ವತ್ಸು ತಾವತಾಂ ತತ್ಫಲಾಲಾಭಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಏವಂಚಾಜಾನದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಕರ್ಮದೇವವತ್ ।
ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ದಿವಿ ದೃಶ್ಯಾನಿ ಯಾಂತಿ ತದ್ದೇಹದೀಪ್ತಿತಾಮ್ ॥
ಆಮನಂತಿ ಹಿ ಋಕ್ಷಾಣಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಸುಕೃತಾಮಿತಿ ।
ತದ್ವದೇವಾವಗಂತವ್ಯಂ ವಿವಸ್ವನ್ಮಂಡಲಾದ್ಯಪಿ ॥
ರವಿರಾದಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ವಾರ್ಥಾಧಿಷ್ಠಾನಭಾವತಃ ।
ಶಬ್ದಾಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ನೇತ್ರಾದ್ಯಾ ಗೋಲಕೇಷ್ವಿವ ॥
ದೇಹಪ್ರಭಾಮಂಡಲಸ್ಯ ದರ್ಶನಂ ದೇಹದರ್ಶನಮ್ ।
ಕೃತ್ವಾ ಸಕಲದೃಶ್ಯತ್ವಂ ಮಂತ್ರೇ ನಿಗದಿತಂ ರವೇಃ ॥
ಯದಸ್ಯ ನೀಲಗ್ರೀವತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಮಂತ್ರೇಷು ಕೇಷುಚಿತ್ ।
ತದಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ರೂಪಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಂಬಿಕಾಪತೇಃ ॥
ಮಂತ್ರಾಂತರೇ ಯದಸ್ಯೈವ ರೂಪಮೈಂದ್ರಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ ।
ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಮಧ್ಯೇ ತದಿಂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ಥಿತೇಃ ॥
ಆದಿತ್ಯತ್ವಂ ತು ಸರ್ಪಾಣಾಮನ್ಯಚ್ಚೈವಂವಿಧಂ ಶ್ರುತಮ್ ।
ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪ ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ತಾವಕಂ ಪರಮ್ ॥
ಏವಂ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲವಿಧಿಬಲಾಚ್ಚೇತನೇ ದೇವವರ್ಗೇ ।
ಕಾಯವ್ಯೂಹಾಶ್ರಯಣನಿಪುಣೇ ಯೋಗಿವದ್ವಶ್ಯಭೂತೇ ॥
ಆಹೂತಸ್ಯ ಋತುಷು ಯುಗಪನ್ನಾಂಗತಾಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯಯುಕ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಾತಃ ಕರ್ಮಾದ್ಯನುಮತಿಪರಃ ಕಸ್ಯ ವಾಹೇತಿ ವಾದಃ ॥
ತ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಹವಿಷೋ ವೃದ್ಧಿಶ್ಶ್ರೂಯತೇ ದೇವತೇಚ್ಛಯಾ ।
ಪರ್ಯಾಪ್ತಾ ದೇವತಾವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಸಾ ಭವೇತ್ ॥
ನಿರ್ಗತ್ವರಸ್ಯ ಹವಿಷಸ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೈವ ರಸಸ್ಯ ವಾ ।
ಸುರಭೀಕೃತ್ಯ ಹವಿಷೋ ವೋಢಾಽಗ್ನಿರಿತಿ ಲಿಂಗತಃ ॥
ತತ್ರ ದೈವತತೃಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ರಸಾಂಶೋ ವೃದ್ಧಿಮಾಪ್ನುವನ್ ।
ತೇಷಾಮಾಸ್ವಾದನೇ ಯೋಗ್ಯಂ ಪರಿಣಾಮಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ॥
ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಾವರ್ತಮಾನೋ ರಸಾಂಶಃ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪೂಷಣಮ್ ।
ವೃಷ್ಟ್ಯೋಯೋಷಧಿಪ್ರಜಾರೂಪಂ ಪರಿಣಾಮಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ॥
ಶ್ರಾದ್ಧೇಷು ದತ್ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮೋ ಮುನೀಶ್ವರೈಃ ।
ಪಿತ್ರಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಜಾತ್ಯರ್ಹಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಂ ಚ ವರ್ಣಿತಃ॥
ಯೇಷ್ವಿಷ್ಟಿಸೋಮೇಷ್ವಾಹ್ವಾನಂ ಕರಣೀಯಂ ಸುಪರ್ವಣಾಮ್ ।
ಆಗತ್ಯ ಭುಂಜತೇ ತೇಷು ವಹತ್ಯನ್ಯೇಷು ಹವ್ಯವಾದ್ ॥
ಅಭೂನ್ನೋ ದೂತ ಇತ್ಯೇತದಾಹ ವೋಢಾರಮಾಹುತೇಃ।
ವಿಪ್ರಭೋಜ್ಯಂ (ವಿಭಜ್ಯಾನ್ನಂ) ಚ ನೇತವ್ಯಂ ಪಿತೃಷು ಸ್ಥಾವರಾದಿಷು ॥
ಮಾನುಷಾದ್ಯೈರ್ಯದನ್ನಾದ್ಯಮಕಸ್ಮಾದಿವ ಲಭ್ಯತೇ ।
ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿ ಶ್ರಾದ್ಧಾನ್ನಂ ಭವಾಂತರಸೃತಾರ್ಪಿತಮ್ ॥
ಅಶನಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತು ರೋಹಿತಾದ್ಯಮೃತೇ ಪರಮ್ ।
ನ ಹಿ ರೂಪಂ ಪರೀಣಾಮಂ ಭೋಜನಾರ್ಹಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ॥
ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ಕುಶಕಾಶಾದಿ ಭುಕ್ತ್ಯನರ್ಹಮಪಿ ಸ್ವಯಮ್ ।
ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ಪರೀಣಾಮಂ ತದಹಮಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ ॥
ಫಲಪ್ರದಾತೃತಾ ಯೇಷು ದೇವಾನಾಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ದ್ವಾರಂ ತೇಷ್ವೀಶ್ವರಪ್ರೀತಿಃ ತತ್ಪ್ರೀತಿಸ್ಸತಿ ಸಂಭವೇ ॥
ಕರ್ಮಣೈವ ಫಲೋತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರೀತಿದ್ವಾರಮಿತೀಷ್ಯತೇ ।
ಪಯಸಾ ಪಶುರಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ತೇನ ಯುಜ್ಯತೇ ॥
ಏವಂ ಸಿದ್ಧೇ ಪಂಚಕೇ ದೇವತಾಯಾಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವಾಸ್ಮಿನ್ವಿಗ್ರಹಾದೌ ವಿರೋಧಃ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮಣ್ಯಸ್ತಿ ತತ್ರೈವ ವಾಚ್ಯಾ ತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತ್ಯಾಗಮಾತ್ರಾತ್ ಫಲಾಪ್ತಿಃ ॥
ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ತ್ಯಾಗಮಾತ್ರಾತ್ಫಲೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ವಿಗ್ರಹಾ ನೈವ ಶಕ್ಯಾಃ ।
ಇಂದ್ರಶ್ಚಂದ್ರಸ್ಸೂರ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಕಾನಾಂ ಭೋಗ್ಯಂ ಕರ್ಮೋಪಾಸನಾನಾಂ ಫಲಂ ಯೈಃ ॥
ಶ್ಲೋಕಾನಾಮಯಮರ್ಥಃ — ಏವಂ ಕರ್ಮದೇವವದಾಜಾನದೇವಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೌ ರವಿಮಂಡಲಾದೀನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ತತ್ತತ್ಪ್ರಭಾಮಂಡಲಾನಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ । ಆಮನಂತಿ ಹಿ ‘ಸುಕೃತಾಂ ವಾ ಏತಾನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಯನ್ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ’ ಇತಿ । ತದ್ಬಲಾತ್ಕಾನಿಚಿನ್ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಕರ್ಮದೇವಾನಾಮಿವ ರವಿಚಂದ್ರಗ್ರಹತಾರಕಾದಿಜ್ಯೋತೀಂಷ್ಯಾಜಾನದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಭಾಮಂಡಲಾನ್ಯೇವ । ಭವಂತಿ ರವಿರಾದಿತ್ಯಶ್ಚಂದ್ರ ಇಂದ್ರ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತು ನೇತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾ ಗೋಲಕೇಷ್ವಿವ ಸ್ವಸ್ವವಾಚ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇಷು ಪ್ರಭಾಮಂಡಲೇಷು ಗೌಣಾಃ । ದೇಹಪ್ರಭಾಮಂಡಲದರ್ಶನಮೇವ ದೇಹದರ್ಶನಂ ಕೃತ್ವಾ ಸರ್ವಜನದೃಶ್ಯತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಂ ‘ಅಸೌ ಯೋಽವಸರ್ಪತಿ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ । ತಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೇಷು ಚ ಕೇಚಿತ್ ಮಂತ್ರೇಷ್ವಾದಿತ್ಯರೂಪಸ್ಯ ನೀಲಗ್ರೀವತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಿಃ ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷಃ’ ‘ನಮೋ ಹಿರಣ್ಯಬಾಹವೇ ಹಿರಣ್ಯಪತಯೇಽಂಬಿಕಾಪತಯೇ ಉಮಾಪತಯೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಂತರಪ್ರತಿಪನ್ನಮಾದಿತ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿಣ ಶಿವಸ್ಯ ರೂಪಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ । ‘ಅರ್ಯಮಾಯಾತಿ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ತ್ವಾದಿತ್ಯಸ್ಯೇಂದ್ರರೂಪತ್ವೋಕ್ತಿರಿಂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಮಧ್ಯೇ ಕ್ವಾಚಿನ್ನಿವೇಶಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಹರಿವಂಶೇ — ‘ಅದಿತ್ಯಾಂ ಕಶ್ಯಪಾಜ್ಜಾತಾ ಆದಿತ್ಯಾ ದ್ವಾದಶೈವ ಹಿ । ಇಂದ್ರೋ ವಿಷ್ಣುರ್ಭಗಸ್ತ್ವಷ್ಟಾ ವರುಣೋಂಽಶೋಽರ್ಯಮಾ ರವಿಃ । ಪೂಷಾ ಮಿತ್ರಶ್ಚ ವರದೋ ಧಾತಾ ಪರ್ಜನ್ಯ ಏವ ಚ’ ಇತಿ । ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣೇಽಪಿ — ‘ಮಾರೀಚಾತ್ಕಾಶ್ಯಪಾಜ್ಜಾತಾಸ್ತೇಽದಿತ್ಯಾ ದಕ್ಷಕನ್ಯಯಾ । ತತ್ರ ವಿಷ್ಣುಶ್ಚ ಶಕ್ರಶ್ಚ ಜಜ್ಞಾತೇ ಪುನರೇವ ಹಿ । ಅರ್ಯಮಾ ಚೈವ ಧಾತಾ ಚ ತ್ವಷ್ಟಾ ಪೂಷಾ ತಥೈವ ಚ । ವಿವಸ್ವಾನ್ಸವಿತಾ ಚೈವ ಮಿತ್ರೋ ವರುಣ ಏವ ಚ । ಅಂಶೋ ಭಗಶ್ಚಾದಿತಿಜಾ ಆದಿತ್ಯಾ ದ್ವಾದಶ ಸ್ಮೃತಾಃ’ ಇತಿ । ಮಹಾಭಾರತೇಽಪ್ಯಾದಿಪರ್ವಣಿ — ‘ಧಾತಾ ಮಿತ್ರೋಽರ್ಯಮಾ ಶಕ್ರೋ ವರುಣಶ್ಚಾಂಶ ಏವ ಚ । ಭಗೋ ವಿವಸ್ವಾನ್ಪೂಷಾ ಚ ಸವಿತಾ ದಶಮಸ್ತಥಾ । ಏಕಾದಶಸ್ತಥಾ ತ್ವಷ್ಟಾ ವಿಷ್ಣುರ್ದ್ವಾದಶ ಉಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ‘ಸರ್ಪಾ ವಾ ಆದಿತ್ಯಾಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಿರ್ಯೂಪಾದಿತ್ಯೋಕ್ತಿವತ್ಪ್ರಶಂಸಾಪರಾ ಕೇವಲಮಾದಿತ್ಯಾನಾಮೇವೈಷಾಂ ಪ್ರಕಾಶೋ ಭವತೀತಿ ಫಲಾರ್ಥವಾದಾರ್ಥಾ ।
ಏವಂ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲವಿರೋಧೇನ ಫಲವಿಧೀನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಸಿದ್ಧೇ ವಿಗ್ರಹವತಿ ದೇವತಾಗಣೇ ಯುಗಪದಾರಬ್ಧೇಷು ಕ್ರತುಷ್ವೇಕಕಾಲಮಾಹೂತಸ್ಯ ಯುಗಪತ್ಸನ್ನಿಧಾನಮಪಿ ನಾನುಪಪನ್ನಮ್ ; ತಸ್ಯ ಯೋಗಿವದ್ಭೂತವಶಿತಯಾ ಸ್ವೇಚ್ಛಾವಶಾದ್ವಿಷೇ ತದಪನೇತೃಗರುಡೋಪಾಸನಾದಿವತ್ಕ್ರಿಯೋತ್ಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯವತ್ವೇನ ಭೂತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಸಂಯೋಜನಯಾ ಕಾಯವ್ಯೂಹನಿರ್ಮಾಣನಿಪುಣತ್ವಾತ್ । ಶರೀರವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಮಾತಾಪಿತೃಪ್ರಭವತ್ವನಿಯಮಸ್ತು ದೇವಾದಿದರ್ಶನತದ್ವಶೀಕರಣರೂಪೇಷ್ಟದೇವತಾಸಂಪ್ರಯೋಗಾದಿಫಲಕಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜಪಾದಿವಿಧಿವಿರೋಧಾತ್ ಅಣಿಮಾದ್ಯಷ್ಟೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಫಲಕಯೋಗವಿಧಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿವಿರೋಧಾತ್ ಸುಖಸ್ಯ ದುಃಖಸಂಭಿನ್ನತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವನಿಯಮ ಇವ ಹೇಯಃ । ಉದಾಹೃತೋ ಹಿ ಪ್ರಾಕ್ ಸಾಮವಿಧಿಬ್ರಾಹ್ಮಣವರ್ಣಿತಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದಿಷ್ಟದೇವತಾಸಂಪ್ರಯೋಗಃ । ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಾದೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷದಾದಿಷು ವರ್ಣಿತಾ ; ಪಾತಂಜಲೇ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ವಿಭೂತಿಪಾದೇ ಚ ಪ್ರಪಂಚಿತಾ । ವದಂತಿ ಚಾಗಮಿಕಾಃ ಪಿಶಾಚಾದಿಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಂತಾನಾಮಷ್ಟಗುಣಷೋಡಶಗುಣಾದಿಚತುಷ್ಷಷ್ಟಿಗುಣಪರ್ಯ ಂತಾನೈಶ್ವರ್ಯವಿಶೇಷಾನ್ । ಏವಂ ಚ ಯಜ್ಞವಾಟೇಷು ದೇವಾನಾಮದೃಶ್ಯತ್ವಮಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾದುಪಪನ್ನಮ್ । ‘ಕಸ್ಯ ವಾಹ ದೇವಾ ಯಜ್ಞಮಾಗಚ್ಛಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ತು ಪ್ರಾತರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾನಂತರಮೇವಾನ್ವಾಧಾಯ ದೇವತಾಪರಿಗ್ರಹಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧೇಸ್ಸ್ತಾವಕೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಹವಿರ್ಭೋಜನಾರ್ಥಮಾಹೂತಾನಾಂ ಯಜ್ಞದೇಶಮಾಗತಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಹವಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ ಹವಿರುತ್ಕ್ರಮಣಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ‘ಯದ್ವೈ ದೇವಾ ಹವಿರ್ಜುಷಂತೇ ಅಲ್ಪಮಪ್ಯೇಕಾಮಾಹುತಿಮಪಿ ತತ್ ಗಿರಿಮಾತ್ರಂ ವರ್ಧಯಂತೇ’ ಇತಿ ತ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಹವಿಷೋ ವೃದ್ಧಿಶ್ರವಣೇನ ಕಶ್ಚಿದಂಶಸ್ತೃಪ್ತಿಪರ್ಯಾಪ್ತೋ ದೇವೈರ್ಭುಜ್ಯತೇ, ಕಶ್ಚಿದಂಶೋ ವೃಷ್ಟಯನ್ನಾದಿರೂಪೇಣಾವರ್ತತ ಇತಿ ಉಭಯವಿಧಶ್ರುತಿನಿರ್ವಾಹಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಹವಿರ್ವೃದ್ಧಿತದಂಶಭೋಜನತದಂಶಾಂತರೋತ್ಕ್ರಮಣಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಃ । ತ್ಯಕ್ತೇ ಹವಿಷಿ ತತೋ ನಿರ್ಗತ್ವರಸ್ಯ ತದೀಯಸೂಕ್ಷ್ಮರಸಾಂಶಸ್ಯೈವ ವೃದ್ಧಯಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ‘ಅವಾಢವ್ಯಾನಿ ಸುರಭೀಣಿ ಕೃತ್ವಾ’ ಇತಿ ಸುರಭೀಕೃತಹವಿರವಸ್ಥಾಽಂತರನಯನಲಿಂಗಾತ್ । ಏವಂಚ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತೋತ್ಸೃಷ್ಟಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಂಶಾಪಗಮೇಽಪಿ ಮಧುಕರೋಪಭುಕ್ತರಸಾಂಶಾನಾಂ ಪುಷ್ಪಾಣಾಮಿವ ತಾದವಸ್ಥ್ಯದರ್ಶನಮಪಿ ನಾನುಪಪನ್ನಮ್ । ತತ್ರ ಚ ಹವಿಷಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ರಸೇ ತತ್ತದ್ದೇವತಾತೃಪ್ತಿಪರ್ಯಾಪ್ತಾಂ ವೃದ್ಧಿಮಾಪ್ನುವನ್ ಭಕ್ಷ್ಯಾಂಶಸ್ತತ್ತದಾಸ್ವಾದನಯೋಗ್ಯರೂಪೇಣ ಸೂರ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾವರ್ತಮಾನಸ್ತದಿತರಾಂಶೋ ವೃಷ್ಟಯನ್ನಪ್ರಜಾರೂಪೇಣೇವ ಪರಿಣಮತ ಇತಿ ಕುಶಕಾಶದಾರುಶಕಲಾದೀನಾಮನದನೀಯತ್ವದೋಷೋ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ಶ್ರಾದ್ಧೇಷು ಪಿತ್ರಾದ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ದತ್ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪಿತ್ರಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಜಾತ್ಯುಚಿತಾಹಾರತಯಾ ಪರಿಣಾಮಃ ಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣೇಷು ಕಂಠೋಕ್ತ್ಯಾ ವರ್ಣಿತಃ । ತಥಾಹಿ ಮತ್ಸ್ಯಪುರಾಣವಚನಮ್ –
‘ದೇವೋ ಯದಿ ಪಿತಾ ಜಾತಃ ಶುಭಕರ್ಮನಿಯೋಗತಃ ।
ತಸ್ಯಾನ್ನಮಮೃತಂ ಭೂತ್ವಾ ದೇವತ್ವೇಽಪ್ಯನುಗಚ್ಛತಿ ॥
ಗಾಂಧರ್ವೇ ಭೋಗ್ಯರೂಪೇಣ ಪಶುತ್ವೇ ಚ ತೃಣಂ ಭವೇತ್ ।
ಶ್ರಾದ್ಧಾನ್ನಂ ವಾಯುರೂಪೇಣ ನಾಗತ್ವೇಽಪ್ಯುಪತಿಷ್ಠತಿ ॥
ಪಾನಂ ಭವತಿ ಯಕ್ಷತ್ವೇ ರಾಕ್ಷಸತ್ವೇ ತಥಾಽಽಮಿಷಮ್ ।
ದಾನವತ್ವೇ ತಥಾ ಮಾಂಸಂ ಪ್ರೇತತ್ವೇ ರುಧಿರೋದಕಮ್ ॥
ಮನುಷ್ಯತ್ವೇಽನ್ನಪಾನಾದಿ ನಾನಾಭೋಗರಸೋ ಭವೇತ್’ ಇತಿ ॥
ತಥೈವ ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ತ್ಯಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಹವಿಷಸ್ತದಭಿಮತಾಸ್ವಾದನೀಯದ್ರವ್ಯತಯಾ ಪರಿಣಾಮೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಲಿಂಗಂಚತ್ರ ದೃಶ್ಯತೇ ‘ಏತದ್ವೈ ದೈವ್ಯಂ ಮಧು ಯದ್ಘೃತಮ್’ ಇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚ ತಂತ್ರವಾರ್ತಿಕೇ ಲೋಕವೇದಾಧಿಕರಣೇ ‘ಯಚ್ಚೈತದ್ಘೃತಮಸ್ಮಾಕಂ ದೇವಾನಾಂ ಮಧ್ವಿದಂ ಯದಿ । ರಸವೀರ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತತ್ರ ನ ಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽನ್ಯಥಾಪತೇತ್’ ಇತಿ । ಯೇಷ್ವಿಷ್ಟಿಸೋಮೇಷು ‘ಅಗ್ನಿಮಗ್ರ ಆವಹ’ ‘ಇಂದ್ರಾಗಚ್ಛ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವತ್ಸು ದೇವತಾನಾಮಾಹ್ವಾನಮಸ್ತಿ ತಾಏವ ತೇಷ್ವಾಗತ್ಯ ತ್ಯಕ್ತಂ ಭುಂಜತೇ ತದಿತರೇಷ್ವಗ್ನಿನಾ ನೀತಂ ಭುಂಜತೇ’ ಇತ್ಯಾಗಮನಶ್ರುತಿಹವಿರ್ನಯನಶ್ರುತಿರಿತ್ಯುಭಯಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಶ್ರಾದ್ಧೇಷು ಯದ್ಯಪ್ಯತೀತಾಃ ಪಿತ್ರಾದಯ ಆಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಮಧಿಷ್ಠಾತಾರ ಆಜಾನಪಿತರಃ ಸಂತಿ ತತ್ಪಿತೃಪಿತಾಮಹ ಪ್ರಪಿತಾಮಹಾನಾಂ ವಸುರುದ್ರಾದಿತ್ಯಾ ವರುಣಪ್ರಜಾಪತ್ಯಗ್ನಯೋ ಮಾಸರ್ತುಸಂವತ್ಸರಾ ವಿಷ್ಣುಬ್ರಹ್ಮಮಹೇಶ್ವರಾಃ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಸಂಕರ್ಷಣವಾಸುದೇವಾಃ ಸ್ಕಂದ ಚಂಡಗಣೇಶಾಃ । ಈಶಸದಾಶಿವಶಾಂತಾಂಚಾಧಿಷ್ಠಾತಾರಃ ಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಾಗಮೇಷು ದರ್ಶಿತಾಃ । ಅನ್ಯೇ ಚಾಗ್ನಿಷ್ವಾತ್ತಾ ಬರ್ಹಿಷದ ಆಜ್ಯಪಾಃ ಸುಕಾಲಿನ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಆಜಾನಪಿತರೋ ವರ್ಣಿತಾಃ । ತೇಷು ಚ ಕೇಚಿತ್ತತ್ತದಧಿಕಾರಿಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಯಾ, ತದವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಚ ಅನ್ಯೇ ಶ್ರಾದ್ಧೀಯೇಷು ಹೋಮಪಿಂಡಭೋಜನೇಷು ಭೋಕ್ತಾರಃ । ಯಥಾ ಗರ್ಭವೃಯುದ್ಧೇಶೇನ ಸುಹೃದ್ಭಿರ್ದತ್ತಂ ದೌಹೃದಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತ್ಯೋ ಗರ್ಭವತ್ಯೋ ಗರ್ಭಾನಪಿ ಪೋಷಯಂತಿ ಸುಹೃದ್ಭ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುಪಕುರ್ವಂತಿ ತಥಾ ಪಿತ್ರಾದಿತೃಪ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಪುತ್ರಾದಿಭಿರ್ದತ್ತಮನ್ನಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ತೃಪ್ತಾಸ್ತದಧಿಷ್ಠಾತ್ರ್ಯೋ ದೇವತಾಃ ಪಿತ್ರಾದೀನಪಿ ತರ್ಪಯಂತಿ ಪುತ್ರಾದಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಶ್ರಾದ್ಧಕಲ್ಪೋಕ್ತಫಲಪ್ರದಾನೇನೋಪಕುರ್ವಂತಿ । ‘ವಸುರುದ್ರಾದಿತಿಸುತಾಃ ಪಿತರಶ್ಶ್ರಾದ್ಧದೇವತಾಃ । ಪ್ರೀಣಯಂತಿ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪಿತೄನ್ ಶ್ರಾದ್ಧೇಷು ತರ್ಪಿತಾಃ । ಏವಮೇತೇ ಮಹಾತ್ಮಾನಶ್ಶ್ರಾದ್ಧೇ ಸತ್ಕೃತ್ಯ ಪೂಜಿತಾಃ । ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ ಶತಶೋಽಥ ಸಹಸ್ರಶಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನದರ್ಶನಾತ್ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಾಗಮನಂ ನ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಅತೀತಪಿತೄಣಾಂಚ ಸ್ಥಾವರತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯನಾರಕಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮಾಗಮನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತದರ್ಥತ್ವೇನ ‘ಅವಾಡ್ಢವ್ಯಾನಿ ಸುರಭೀಣಿ ಕೃತ್ವಾ’ ಇತಿ ಶ್ರಾದ್ಧೀಯಹವಿರ್ನಯನಶ್ರವಣಮಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಮನುಷ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿನೈವ ಸ್ವಯತ್ನಮಾಕಸ್ಮಿಕಮಿವ ಯದಾಹಾರಾದಿಕಂ ಲಭ್ಯತೇ ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿ ಸಮರ್ಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಭವಾಂತರಸುತಾದಿದತ್ತಂ ಶ್ರಾದ್ಧಮ್ ; ಕೇವಲಪುಣ್ಯೇನೇವ ಭವಾಂತರಸುತಾದಿಕರ್ತೃಕ ಶ್ರಾದ್ಧಸಂಪಾದನದ್ವಾರಕೇಣಾಪಿ ಪುಣ್ಯೇನ ತಲ್ಲಾಭಸಂಭವಾತ್ ।
ಯತ್ತು ‘ನ ಹವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತಿ’ ಇತಿ ದೇವಾನಾಮಶನಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಸ ಪ್ರಕೃತಪಂಚಾಮೃತಮಾತ್ರವಿಷಯಃ । ‘ತದ್ಯತ್ಪ್ರಥಮಮಮೃತಂ ತದ್ವಸವ ಉಪಜೀವಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ರೋಹಿತರೂಪಾದಿಗುಣಾತ್ಮಕಾನ್ಯಮೃತತಾನಿ ಕಥಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಮುಪಜೀವ್ಯಾನಿ ಸ್ವತೋಽನದನೀಯತ್ವಾದದ್ರವ್ಯತ್ವೇನ ಕುಶಕಾಶಾದಿವದದನೀಯಪರಿಣಾಮಾಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ತೇಷಾಂ ತೃಪ್ತಿಪ್ರದಾನೀತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದವತಾರಾತ್ । ಯಾಗೀಯೇಷು ಹವಿಷ್ಷು ಸ್ವತೋಽನದನೀಯೇಷ್ವದನೀಯವಸ್ತುತಯಾ ಪರಿಂಗತೇಷು ಚ ದೇವತಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ನಾಸ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಹವಿಷಾ ತೇಷಾಂ ತೃಪ್ತಿಸ್ತು ಹವಿರ್ವಧ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಗೇವ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯೈಂದ್ರಮಾರುತೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಷ್ವಾಹೂತಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಪುನಸ್ತದುದ್ದೇಶೇನ ತ್ಯಕ್ತೈರಪಿ ಹವಿರ್ಭಿಃ ಪ್ರೀತಿಲೋಕದೃಷ್ಟಿವಿರುದ್ಧಾ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಪ್ರೀತಿಮತೀನಾಮಪಿ ದೇವತಾನಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರಭಾವಿಫಲಪ್ರದಾತೃತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ಯತ್ರ ಪ್ರೀತಿಃ ಸಂಭವತಿ ತತ್ರ ಫಲಪ್ರದಾಯಾಮೀಶ್ವರಪ್ರೀತೌ ಸಾ ದ್ವಾರಮಿತಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರೀತಿಃ ಕರ್ಮಣಾ , ತದಾಶ್ರಿತಕಾರಕೇಣ ವಾ ಫಲೋತ್ಪತ್ತೌ ದ್ವಾರಮಾತ್ರಂ ನ ತು ತಯೋರೀಶ್ವರಪ್ರೀತಾವುಪಕ್ಷಯ ಇತಿ ಕರ್ಮತತ್ಕಾರಕವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಫಲವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಫಲವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ದೇವಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹಸ್ಯ ತದನುಬಂಧಿತಯಾ ಹವಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದೇಶ್ಚ ಸಿದ್ಧೌ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ತೇಷಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಮ್ । ಯತ್ರ ತು ಗುಣಕ್ರಿಯಾವಯವಾದಿದೇವತ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ, ತತ್ರ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಮಾತ್ರಾದೀಶ್ವರಪ್ರೀತಿದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಫಲಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ತಥಾಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇದಸ್ತು ನಾಮ । ನ ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ದೇವತಾನಾಂ ಯಜ್ಞದೇಶಾಭಿಗಮನಂ ಹವಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ಸಾಧನೀಯಮ್ । ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಸಮರ್ಥನಾಯ ತೇಷಾಂ ವಿಗ್ರಹಮಾತ್ರಂ ಸಾಧನೀಯಮ್ । ವಿಗ್ರಹಾಶ್ಚ ಪ್ರಾಗುದಾಹೃತಫಲವಿಧಿಜಾತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತತ್ತದ್ದೇವಪದಪ್ರಾಪಕಕರ್ಮೋಪಾಸನಾಫಲಭೋಗೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಸಿದ್ಧ್ಯಂತೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಾಃ । ಅನ್ಯತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತು ಮಾ ವಾ, ನ ನಃ ಕಿಶ್ಚಿದಿಹ ತೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।
ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ಮವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಸೂತ್ರಾಂಶಸ್ಯ ತಥೈವ ದ್ವಿತೀಯಯೋಜನಾ ದರ್ಶಿತಾ । ವಸ್ತುವಿಚಾರಣಾಯಾಂ ತು ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಮಪಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರತೀತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ , ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇರಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ಅನುಮಿತೇಸ್ತು ಪರ್ವತಾಂಶೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ನ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ‘ಶ್ವೇತೋ ಧಾವತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಾನಾಸ್ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿರೇವ ನಾಸ್ತಿ । ಅರ್ಥವಾದೇಭ್ಯಃ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಭೂತಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿರನುಭವಸಿದ್ಧಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಾ ಚ । ‘ಶ್ವೇತೋ ಧಾವತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ವಕ್ತುರವಿವಕ್ಷಿತೇಽರ್ಥೇ ಯದಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರತೀತಿಸ್ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧೌ ಚ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ತದಾ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಷ್ಟಮೇವ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಬೋಧಕಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್’ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ‘ಏತಸ್ಯೈವ ರೇವತೀಷು ವಾರವಂತೀಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಅಸ್ತಿ ರೇವತ್ಯಾಧಾರವಾರವಂತೀಯರೂಪವಿಶೇಷಣಪ್ರತೀತಿಸ್ತದ್ಘಟಿತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾ । ನಾಸ್ತಿ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಾರಣಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯೇಽಪಿ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಿವಾರ್ಯಮ್ । ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತವಿಶೇಷಣವಿಧಿತೋ ಲಾಭಃ । ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಚ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯೇಽಪಿ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ತತ್ರಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ತದ್ವದೇವಾರ್ಥವಾದಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸ್ಯಾತ್ । ತದರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥವಾದಃ ಫಲವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಸ್ಯಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಂ, ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಏಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಮಪಿ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಭೂತೇಽರ್ಥೇ ಕ್ವಚಿದವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತದ್ವದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಯೋರಸತೋಸ್ತಸ್ಯಾನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ದೇವತಾಹ್ವಾನವಿಧಿದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಯ ದೇವತಾಗಮನಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತದ್ಧವಿಷಾಂ ಸ್ವೀಕರಣಂ ತದ್ಭೋಜನಂ ತತ್ತೃಪ್ತಿಂ ಫಲಕಾಮೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ದೇವತಾನಾಂ ತೃಪ್ತಿಜನನಂ ದೇವತಾಯಾಃ ಫಲದಾತೃತ್ವಸಿದ್ಧಯ ಇತಿ ತದಪೇಕ್ಷತೇ । ಫಲದಾತೃತ್ವಂ ಫಲೈಶ್ವರ್ಯಂ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಂ ಫಲೈಶ್ವರ್ಯಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ದೇವತಾಗಮನಾದೀನಾಮಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ಚಾಹ್ವಾನವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಲಂ ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನೋ ದೇವತಾನಾಮರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥಶ್ಶ್ರವಣಾದ್ಯಧಿಕಾರಃ।
ನನ್ವಿಯಂ ಚಿಂತಾ ನಾಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಯುಕ್ತಾ । ನಾಪಿ ದೇವತಾನಾಮ್ ; ತೇಷಾಂ ಸ್ವಕೀಯವಿಗ್ರಹಸತ್ತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯನಿರಪೇಕ್ಷಮೇವಾವಗತಿಸದ್ಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ದೇವಾಃ ಸ್ವಪದನಿತ್ಯತ್ವಶಂಕಯಾ ತತ್ರ ನ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಿತಿ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಯುಕ್ತಾ ; ತೇಷಾಂ ಜಾತಿಸ್ಮರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಚೀನಬ್ರಾಹ್ಮಣಜನ್ಮಾದ್ಯನುಷ್ಠಿತಸತ್ಕರ್ಮಾಯತ್ತಂ ಸ್ವಪದಂ ನ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವತ ಏವಾವಗತಿಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ಮದಾದೀನಾಮೇವ ದೇವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸಿದ್ಧಾವುಪಯುಕ್ತಾ । ಉಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣೇಷು ದೇವೋಪಾಸ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಸತ್ತ್ವೇ ದ್ಯುಮೂರ್ದ್ಧತ್ವಾದಿವದಾರೋಪಿತೇನಾಪಿ ತೇನ ರೂಪೇಣೋಪಾಸನೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ದೇವತಾನಾಮಸಿದ್ಧೌ ಮಧುವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ತತ್ತದ್ದೇವತಾಪದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ನ ಭವೇತ್ , ವರುಣಗ್ರಹನಿರ್ಮೋಕಾದಿವದ್ಬಾಧಿತಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಫಲತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಕಿಂತ್ವನ್ಯದೇವ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಂತರಾದಿತ್ಯವಿದ್ಯಾಸ್ವಾದಿತ್ಯದೇವತಾಽಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಾದ್ಯಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವೇನೈವ ತದುಪಾಸನಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಉಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಅರ್ಚಿರಾದ್ಯಭಿಮಾನಿದೇವತಾವಿಶೇಷಾ ಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನ ಚಿಂತನೀಯಾ ನ ಸ್ಯುಃ । ಅರ್ಚಿರಾದೀನ್ಯಚೇತನಾನ್ಯೇವ ತಥಾ ಚಿಂತನೀಯಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ತಥಾ ‘ತಾಂಸ್ತತ್ರ ದೇವಾ ಯಥಾ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಮಾಪ್ಯಾಯಸ್ವಾತಕ್ಷೀಯಸ್ವೇತಿಭಕ್ಷಯಂತ್ಯೇವಮೇನಾಂಸ್ತತ್ರ ಭಕ್ಷಯಂತಿ ಯಥಾ ಹವೈ ಬಹವಃ ಪಶವೋ ಮನುಷ್ಯಂ ಭುಂಜ್ಯುರೇವಮೇಕೈಕಃ ಪುರುಷೋ ದೇವಾನ್ಭುನಕ್ತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಶಾವಾದೀಯಮಾನೇ ಅಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಕಿಂ ಬಹುಷು ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಕರ್ಮದೇವಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಮಾಜಾನದೇವಭೃತ್ಯಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಏತಾದೃಶಸ್ಯಾಭಿಮತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ದೇವತಾಸದ್ಭಾವಪ್ರಸಾಧನಸ್ಯ । ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದಿಪದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾದಿಭಿರ್ವಿರೋಧೇಽಪಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ದೇವತಾಃ ಸಿದ್ಧ್ಯಂತಿ ; ವಿಧಿಫಲತ್ವಾತ್ , ದೃಷ್ಟಸುಖಾದಿವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಸ್ವರ್ಗಸುಖಾದಿವದಿತಿ ದೇವತಾಪ್ರಸಾಧನೋಪಯುಕ್ತನ್ಯಾಯಪ್ರದರ್ಶನಸ್ಯ ತಥೈವ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧೇಽಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಫಲತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಮಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಯೋರಸತೋಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಜಹತೀತಿ ದೇವತಾತದ್ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಪ್ರಸಾಧನೋಪಯೋಗಿನ್ಯಾಯಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ
‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’(ಛಾ. ೮. ೧.೬) ‘ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತ್ಯೇತತ್ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಂ ತೇನಾಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾಜ್ಜುಗುಪ್ಸೇತ’(ಛಾ. ೫. ೧. ೮) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೈಃ ಶ್ರವಣಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣವಿವೇಕವೈರಾಗ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಮಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಫಲೇಯಂ ಚಿಂತಾ । ೧. ೩. ೩೩
ಇತಿ ದೇವತಾಽಧಿಕರಣಮ್ । ೮ ।
ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ ॥೩೪॥
ಅತ್ರ ಶ್ರೌತಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಾರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸಂಭವಾತ್ ದೇವಾನಾಮಿವ ಶೂದ್ರಾಣಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ದೇವಾಧಿಕಾರೇ
‘ತಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ’(ಬೃ. ೧. ೪. ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಮಿವ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಲಿಂಗಂ
‘ಅಹ ಹಾರೇ ತ್ವಾ ಶೂದ್ರ ತವೈವ ಸಹ ಗೋಭಿರಸ್ತು’(ಛಾ. ೪. ೨. ೩) ಇತಿ
‘ಆಜಹಾರೇಮಾಶ್ಶೂದ್ರಾನೇನೈವ ಮುಖೇನ ಮಾಮಾಲಾಪಯಿಷ್ಯಥಾ’(ಛಾ. ೪. ೨. ೫) ಇತಿ ಚ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸನ್ನಂ ಜಾನಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರತಿ ‘ಶೂದ್ರ’ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣಮ್ । ನ ಚಾಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೋ ಯೋಗೇನ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೇ ವರ್ತನೀಯಃ ; ರೂಢೇಃ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ವರ್ಷಾಸು ರಥಕಾರೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ರಥಕಾರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೇ ಯೋಗಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ನ ಚ ರಥಕಾರಶಬ್ದೋ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೋಽರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯತೋಽಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ; ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ವಿದ್ಯರ್ಥವಾದಯೋರವಿಶೇಷಾತ್ । ಅರ್ಥವಾದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಯೋರಸತೋಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ ತಯೋರಸತೋರ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ , ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ಹೋಮಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ‘ಕೃಷ್ಣಲಂ ಶ್ರಪಯೇತ್’ ಇತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ಮಾನಾಂತರವಿರುದ್ಧಾಯಾಂ ವಿಕ್ಲೃತ್ತಿಫಲಕಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷರೂಪಶ್ರಪಿಧಾತುಮುಖ್ಯಾರ್ಥಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಶ್ನುತೇ । ನ ಚ ರಥಕಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢೌ ಬಾಧಕಂ ನಾಸ್ತಿ , ಇಹ ತು ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಾವಸ್ತಿ ಬಾಧಕಂ ಅಧ್ಯಯನರಹಿತಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾವಿದ್ವತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಹಿತೈಷಿವಚನೇನ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಗುರೂಪಗಮನಾಪಕ್ಷಿತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಚ ವಿದ್ವತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನಾವಾಪ್ತವೇದಜನ್ಯವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತೈವ ವೈದಿಕಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತಿ ನಿಯಮಃ । ತಥಾ ನಿಯಮೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ರಥಕಾರಸ್ಯಾಧಾನೇ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತೇರಿಷ್ಟೌ ಶೂದ್ರಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವವರ್ಣಧರ್ಮ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮಪ್ಯುಪನೀತಾನಾಮಧ್ಯಯನಶೌಚಸಂಧ್ಯೋಪಾಸನಸಮಿದಾಧಾನಾದಿಷು ಸ್ತ್ರೀಣಾಮೈಷ್ಟಿಕಸೌಮಿಕಾದಿಪತ್ನೀಕರ್ಮಸು ಚ ವೈದಿಕೇಷ್ವನುಷ್ಠೇಯೇಷು ತದಭಾವಾಚ್ಚ ।
ನನ್ವಧ್ಯಯನವಿಧಿಸ್ತಥಾ ನಿಯಮೇ ಮಾನಮ್ । ತಥಾಹಿ – ‘ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧೇರಶ್ರುತಫಲಕಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಫಲತ್ವೇನ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ ; ‘ಫಲವದ್ವ್ಯವಹಾರಾಂಗಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾಂಗತಾ । ನಿಷ್ಫಲತ್ವೇನ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾತ್ವವಧಾರ್ಯತೇ ॥’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ , ನ ತು ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಃ । ಶ್ರುತಪದಾನ್ವಯಸ್ವಾರಸ್ಯಭಂಜನಸ್ಯ , ಗುಣಕರ್ಮತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಅಶ್ರುತಪದಾನ್ವಯಲೇಶೇನಾರ್ಥಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ , ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಅದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಚಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಫಲತ್ವೇ ’ಹಿರಣ್ಯಂ ಧಾರ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿರಣ್ಯನಿರ್ವರ್ತ್ಯೇನ ಧಾರಣೇನೇಷ್ಟಂ ಭಾವಯೇದಿತಿವತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರ್ವರ್ಥ್ಯೇನಾಧ್ಯಯನೇನ ಸ್ವರ್ಗಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ಶ್ರುತೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭಾವೋ ಭಜ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲತ್ವೇ ತು ಶ್ರುತಪದಾನ್ವಯಲಭ್ಯಸ್ಯ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾದಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತಯಾಽವಗಮ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಯನೇ ಗುಣಭಾವಸ್ಯ ನ ಭಂಗಃ । ಅಧ್ಯಯನೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾವಾಪ್ತಿರೂಪಸಂಸ್ಕಾರಃ ಅವಾಪ್ತೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾರ್ಥಾವಬೋಧ ಇತಿ ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ಭವತಿ ; ಅರ್ಥಜ್ಞಾನರೂಪೇ ಫಲೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯೈವ ಸತೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ।
ತಥಾ ಸ್ವರ್ಗಫಲತ್ವೇಽಧ್ಯಯನಜನ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಯನಜನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಗೌರವಮಾಪದ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲತ್ವೇ ತ್ವಧ್ಯಯನಾವಾಪ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜನ್ಯತಯಾ ದೃಷ್ಟೇಽರ್ಥಜ್ಞಾನೇಽಧ್ಯಯನಜನ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಲಾಘವಂ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಫಲೇ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಯನೇನೈವ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮವಾಪ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾಽರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ನಿಯಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾದಿಗ್ರಹಣಮಂತರೇಣಾವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಾ ವೈದಿಕಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಮನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಂಪನ್ನಾನಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಪೇಕ್ಷಮಾಣಾಃ ಸ್ವತ ಏವಾಧ್ಯಯನಲಬ್ಧಾನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾನ್ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಸಾದ್ಯ ನಿರ್ವೃಣ್ವಂತಿ । ಫಲಕಾಮತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ನಾಕ್ಷಿಪಂತಿ । ಯಥಾ ಕ್ರತುವಿಧಯೋ ಯಾಜಕಾನಪೇಕ್ಷಮಾಣಾಃ ಸ್ವವರ್ಣೋಚಿತದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನೋಪಾಯವತಿ ಯಾಜನೇ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತಾನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಸಾದ್ಯ ನಿರ್ವೃಣ್ವಂತಿ , ನ ತ್ವಧ್ಯಯನವತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋರ್ಯಾಜಕತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪಂತಿ । ತತಶ್ಚ ಯಾಜನಾಧ್ಯಾಪನಪ್ರತಿಗ್ರಹೈರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಧನಮಾರ್ಜಯೇತ್’ ಇತಿ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನೋಪಾಯನಿಯಮವಿಧಿಬಲತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮೇವಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮವದಧ್ಯಯನನಿಯಮವಿಧಿಬಲಾದಧ್ಯಯನಲಬ್ಧಾನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಾಮೇವ ವೈದಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ಲಾಭಾತ್ , ತಥಾ ನಿಯಮೇ ಮಾನಾಭಾವಸ್ತಾವದಸಿದ್ಧಃ । ಯತ್ತು ರಥಕಾರಾದೀನಾಮಾಧಾನಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನೇಷ್ವಧ್ಯಯನಲಬ್ಧಮನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಸತ್ಯಮೇವ । ತಥಾಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ರಥಕಾರಾದೀನಾಮಾಧಾನಾದಿವಿಧಿಬಲಾದಾಪ್ತವಚನೈರೇವಾಧಾನಾದಿಕರ್ತವ್ಯತಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ತದನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಮಂತ್ರಗ್ರಹಣಂ ಚ ತೇಷಾಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ತದ್ವಿಧೀನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೇಹ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಃ , ಅಧ್ಯಯನವತ್ಸು ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೇಷ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಧೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾವಿಧೀನಾಂಚ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಸ್ವಿವ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಪಿ ನಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಫಲತ್ವೇ ಹ್ಯೇತದೇವಂ ಭವೇತ್ , ನ ತು ತತ್ ತಸ್ಯ ಫಲಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಾಪ್ತಿರೇವ , ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಸಾ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ಚೇತ್ – ಕಿಮರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ? ಪಶುಪುತ್ರಾದಿವತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಗೌಣಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ತು ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಾಪ್ತೇರಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಅಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣಾನುಷ್ಠಾನಾಸಮ್ ಭವಾತ್ ತಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಗೌಣಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದವಗತಂ ನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಾಪ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ತಾಂ ವಿನಾ ಜಪಪಾರಾಯಣಾದ್ಯಯೋಗೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದವಗತೇಃ ।
ನನು
‘ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪನಿಷದಾ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತಿ’(ಛಾ. ೧.೧.೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯತಃ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿನ್ಯಾ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಪ್ರಥಮಮವಗತಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಕೃತೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಧಿಕರಣೇ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ‘ಧನ್ಯಂ ಯಶಸ್ಯಮಾಯುಧ್ಯಂ ಪುಣ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗದಮ್ । ಧಾರಣಂ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವೇದಾನಾಂ ಧಾರಣಂ ತಥಾ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಾಪ್ತೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಸ್ಯ ಶೀಘ್ರಮೇವಾವಗತೇಶ್ಚ । ತತ್ರ ಧಾರಣಸ್ಯ ಫಲಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ನ ತ್ವವಾಪ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಧಾರಣಮವಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಭೇದಾತ್ । ಸ್ವಾಧೀನೋಚ್ಚಾರಣಕ್ಷಮತ್ವಂ ಹ್ಯವಾಪ್ತಿಃ । ತಚ್ಚ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಚ್ಚಾರಣೇಚ್ಛಾಯಾಮಸ್ಖಲಿತತದುಚ್ಚಾರಣೋಪಯೋಗಿತಾಲುಮೂರ್ಧಾದಿವರ್ಣಸ್ಥಾನವಶಿತ್ವಸಹಿತಾವಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನಜನಕತದಂತರ್ಗತಯಾವದ್ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಾವಲೀವಿಷಯಸಂಸ್ಕಾರದಾರ್ಢ್ಯಮೇವ । ವಿಧಿಶಕ್ತಿವಿಶೇಷಣಗುಣನಿಕಯಾ ಚ ಸಂಪಾದಿತಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಧಾರಣಮಪಿ ತದೇವ , ನ ವಸ್ತ್ರಭೂಷಣಾದಿವತ್ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ಧಾರಣಮಸ್ತಿ । ಅವಶ್ಯಂ ಚಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಫಲಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಽಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಕ್ವಚಿದಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿರಪಿ ಫಲತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ । ನ ಖಲು ಹುಂಫಡಾದೀನಾಂ ಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರಾಣಾಮರ್ಥೋಽಸ್ತಿ । ನ ವಾ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತದಧ್ಯಯನಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಫಲಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ನಿಷೇಧವಿಧಯೋಽಪಿ ನಿಷಿದ್ಧಾನುಷ್ಠಾನಪರಿಹಾರಾಯ ಹಿಂಸಾನೃತಪರದಾರಗಮನಾದಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕರಮಿತಿ ಜ್ಞಾನವದಧಿಕಾರಿಸಾಪೇಕ್ಷಾಃ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧತದ್ಜ್ಞಾನೇಷು ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೇಷ್ವೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ , ನ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ತದ್ಜ್ಞಾನಮಾಕ್ಷಿಪಂತೀತಿ ತ್ವದೀಯಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸರೇಣ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧೈರುಕ್ತರೂಪಜ್ಞಾನವತಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮೇವ ನಿಷಿದ್ಧಾನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕರಮಿತಿ ನಿಯಮಪರ್ಯವಸಾಯಿತಯಾ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಹಿಂಸಾಽನೃತಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮಪಿ ವೇದಾಧ್ಯಯನೇ ಸತ್ಯೇತಾನಿ ನಿಷಿದ್ಧಾನಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕರಾಣೀತಿ ಜ್ಞಾನಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತದನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ಭವೇದಿತ್ಯನಿಷ್ಠಫಲತ್ವಪ್ರತಿಸಂಧಾನೇನ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ।
ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರತ್ಯವಾಯಫಲಕಂ ನಿಷಿದ್ಧಾನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ , ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಫಲಕ ತದನನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ತದ್ವಿಷಯ ಏವ ನಿಯಮಃ – ಅಧ್ಯಯನಪೂರ್ವಕನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ ಏವ ನಿಷಿದ್ಧಾನನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಾಯ ಭವತೀತಿ । ತಥಾ ಚ ನಿಷಿದ್ಧಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಜನನೇ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ತದನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವೋ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ; ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರೋಪಯೋಗಿಜ್ಞಾನಫಲಕಮಧ್ಯಯನಂ ನಾನಿಷ್ಟಫಲಕಮಿತಿ ತೇಷಾಮಧ್ಯಯನೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೋಽಪಿ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ – ಇತಿ । ಏವಮಪಿ ಅನಧೀತವೇದಾನಾಂ ನಿಷಿದ್ಧಾನನುಷ್ಠಾನೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಪರಿಹಾರಾದವಶ್ಯಂಭಾವಿಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ತದನುಷ್ಠಾನೇನೈವಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನೇನ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ನಿಷಿದ್ಧಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಸಂಗೋ ದುರ್ವಾರಃ । ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮಶ್ವಮೇಧಾದಿಭಾಗಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಯಾಜನಾದ್ಯುಪಯೋಗಿ , ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋರ್ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಾದಿಭಾಗಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ತದವಗಮಾರ್ಥಿಭ್ಯ ಉಪದೇಶೋಪಯೋಗಿ ‘ಆಪತ್ಕಲ್ಪೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ವಿದ್ಯೋಪಯೋಗ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ , ಜೈವಲಿಕೇಕಯಾಜಾತಶತ್ರುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಣಾಮೃಷೀನ್ ಪ್ರತ್ಯಂಗಾವಬದ್ಧಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ , ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ತತ್ ಮೀಮಾಂಸಾಸಾದ್ಧ್ಯವಿಚಾರೋಪಯೋಗಿ ಅಶ್ವಮೇಧಾದಿಭಾಗವಿಚಾರಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಕೃತಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಧನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೇಷ್ವಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಅತಸ್ತತ್ರಾದ್ಧ್ಯಯನಜನ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತೈವ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ವಿಚಾರಯಾಜನೋಪದೇಶಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಯಾಜ್ಯೋಪದೇಶ್ಯಾನಾಂಚ ಫಲಾಯ ಭವತೀತಿ ನಿಯಮಃ ಸಂಭವತೀತಿ ; ತಥಾಽಪಿ ಸ್ತೋಭಾದಿಷ್ವರ್ಥಾಭಾವಾತ್ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಪರೀತಫಲಕತ್ವಾಚ್ಚ ತಥಾ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲಕಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಲಭ್ಯೋ ನಿಯಮೋ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿರೇವ ಫಲತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಾ । ಏವಂಚೇತ್ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಸೈವ ಫಲಮಸ್ತು ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ ।
ನನು ತಥಾಽಪ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸಂಭವಸ್ಥಲೇಷು ಫಲತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾದಿಕಲ್ಪನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ; ಅರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣೇನ ಹಿ ಲೋಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾದಿಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ನ ತೂಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣ । ಅತ ಏವ ‘ಗೌರಶ್ವಃ ಪುರುಷೋ ಹಸ್ತೀ’ ಇತಿ ಪದಾನಾಮುಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತೇಷಾಮುಚ್ಚಾರಣಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ , ತದೈವ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಅಯಂಗೌಃ ಬಲೀವರ್ದಃ , ಅಶ್ವೋ ವೇಗವಾನ್ , ಪುರುಷೋ ನಿಯತಚೇಷ್ಟಃ , ಹಸ್ತೀ ಮಹಾಬಲಃ , ಇತ್ಯಶ್ವಾದಿಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಏವಂಚ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಉಚ್ಚಾರಣಾಭಾವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಗೌಣವೃತ್ತ್ಯನುಷಂಗಾಧ್ಯಾಹಾರವ್ಯವಹಾರಕಲ್ಪನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾದವಶ್ಯಂ ವೇದೇಽಪ್ಯರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಉಚ್ಚಾರಣಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ವೇದೇ ಚ ಲೋಕ ಇವ ತಮುದ್ದಿಶ್ಯ ರಾಗಪ್ರಯುಕ್ತೋಚ್ಚಾರಣಾಭಾವಾವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಮೇವ ತದಾಶ್ರಯಣೀಯಮ್ । ವಿಧಿಶ್ಚಾಧ್ಯಯನಾವಿಧೇರನ್ಯೋ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ತೇನೈವಾರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಗುರುಮುಖೋಚ್ಚಾರಣಾನೂಚ್ಚಾರಣರೂಪಮಧ್ಯಯನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಅಕಾಮೇನಾಪಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ದೃಷ್ಟಫಲೇಽಪ್ಯರ್ಥಾವಬೋಧೇ ವಿಧಿರನ್ಯತೋಽಸಿದ್ಧ್ಯತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಃ , ನ ತು ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಜನ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ ಏವ ತದರ್ಥಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ಭವತೀತಿ ನಿಯಮಾರ್ಯ ಇತಿ ನಿಷೇಧಯಾಕ್ಯೇಷ್ವಪ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಮಾಧಿಕಾರೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ।
ಅತ ಏವಾಧ್ಯಯನವಿಧಾವಪಿ ನ ದೋಷಃ । ತದಧ್ಯಯನಜನ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತೈವ ತದ್ವಿಧೇಯಮಧ್ಯಯನಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ನಿಯಮಪರ್ಯವಸಾಯೀ ಸ ವಿಧಿರಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರೇಷು ಪರಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪರಾಣಾಮೃಚಾಂ ತದಂತರ್ಗತಪದಾನಾಂ ತದಂತರ್ಗತವರ್ಣಾನಾಂಚ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕಥಮಪ್ಯರ್ಥಪರತಯಾ ವರ್ಣಯಿತುಮಶಕ್ಯೇಷು ಸ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತೇಷು ಜಪಪಾರಾಯಣಸ್ತೋತ್ರಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥಗೀತಿವಿರಾಮೋಪಯೋಗಿನ್ಯಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿರೇವ ಫಲಮ್ । ನ ಚೈವಂ ವಿಧಿವೈರೂಪ್ಯದೋಷಪ್ರಸಂಗಃ , ಯದೇವ ಕಿಂಚನ ವಿಧ್ಯಂತರೋಪಯೋಗಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಂಸ್ಕಾರರೂಪೇಣಾಧ್ಯಯನೇನ ಶಕ್ಯಂ ಭಾವಯಿತುಂ ತತ್ಸರ್ವಮನೇನ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯೇಕಧೈವ ವಚನಭಂಗ್ಯೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಲಾಭಾತ್ । ಏವಂಚ ಕ್ರಮಫಲಮಪಿ ಸಂಗೃಹೀತಂ ಭವತಿ । ಕ್ರಮವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಸಂಘಾತೋ ಹಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅತೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟತಯೈವ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಂ ವಿಧತ್ತೇ । ಕ್ರಮವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚೈತತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಯತ್ಸಮಿದಾದಿವಿಧಿವಾಕ್ಯಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಯಾಜಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗೀ ಆಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಾದಿಮಂತ್ರಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ತದನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗೀ ಚ ಸ್ಮೃತಿಕ್ರಮಃ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟಿಕಾಂಡಸಮಾಮ್ನಾತಾನಾಮೈಂದ್ರಾಗ್ನಾದೀನಾಂ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಕಾಂಡಸಮಾಮ್ನಾತಾನಾಂ ‘ಉಭಾವಾಮಿದ್ರಾಗ್ನೀ ಆಹುವಧ್ಯೈ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಯಥಾಸಂಖ್ಯಾಪಾಠಕ್ರಮೇಣಾಂಗಾಂಗಿಭಾವಃ ಉಚ್ಚೈಸ್ತ್ವಾದಿಸ್ವರವಿಧಿಷು ವೇದೋಪಕ್ರಮೇಣ ಋಗಾದಿಪದಾನಾಮೃಗ್ವೇದಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣಾ , ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯೇ ಸಪ್ತದಶಶರಾವೇ ಚರಾವಾತಿದೇಶಿಕಚತುರ್ಮುಷ್ಟಿನಿರ್ವಾಪಾಸಂಭವಾದವಶ್ಯಂಭಾವಿನಿ ಸಂಖ್ಯಾಮುಷ್ಟ್ಯನ್ಯತರಬಾಧೇ ಚ ಚರಮಶ್ರುತಮುಷ್ಟಿಬಾಧ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯತ್ರ ತು ನೈತಾದೃಶಂ ಫಲಮಸ್ತಿ , ತತ್ರೈವ ಪರಂ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಜಪಯಜ್ಞಾದಿಮಾತ್ರೋಪಯೋಗ ಇತಿ ।
ನನ್ವಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿವದನುಷ್ಠಾನಕಾಲಾಪೇಕ್ಷಿತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಕ್ರಮೋಽಪಿ ಭವತು ನಾಮ ಫಲಮಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ , ತಥಾಽಪ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಫಲಂ ಭವಿತುಂ ನಾರ್ಹತಿ ; ಅಧ್ಯಯನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತತ್ಕಾಮನಾಯಾ ಅಸಂಭವಾತ್ । ಇಷ್ಟಸಾಧನಗೋಚರಾ ಖಲು ಕಾಮನಾ ಇಷ್ಟಸಾಧನತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರೇಣ ತದ್ಗೋಚರಜ್ಞಾನಾದ್ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನೇ ಇಷ್ಟಸಾಧನತಾವಚ್ಛೇದಕಸ್ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷ ಏವ , ನ ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಮಾನ್ಯಂ ಯಃಕಶ್ಚಿದರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ । ಏತಾವತಾ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಽನುದಯಾತ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಂತರ್ಗತಾನಂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಗೋಚರಜ್ಞಾನಂಚ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ವಾ , ಹಿತೈಷಿವಚನಾದ್ವಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ ।
ಮೈವಮ್ । ನ ವಯಂ ಮಾಣವಕಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಾರಂಭಸಮಯೇ ತತ್ಫಲಭೂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಿಷಯಕಾಮನಾಽಸ್ತೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ , ಕಿಂತು ಯಥೈವಾರ್ಭಕಮಾತುರಂ ಭಿಷಜ್ಯದ್ಭಿರ್ಹಿತಕಾರಿಭಿರೌಷಧಸೇವಾಫಲಮಾರೋಗ್ಯಂ ಜಾನದ್ಭಿರರ್ಭಕಾಪೇಕ್ಷಿತಫಲಾಂತರಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಸಾಮಾದಿನಾ ವಾಽನುಷ್ಠಾಪ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಔಷಧಸೇವನಸ್ಯ ತದೀಯಮೇವಾರೋಗ್ಯಂ ಫಲಮೇವಮಧ್ಯಯನಸಾಧ್ಯಂ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರಮವಗಚ್ಛದ್ಭಿರ್ಹಿತಕಾರಿಭಿರನುಷ್ಠಾಪ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಮಾಣವಕಗತಮರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಫಲಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಅಕ್ಷರಾವಾಪ್ತ್ಯಾದಫಲಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯೇವಮೇವೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ನ ಹ್ಯಷ್ಟಮೇ ವಯಸಿ ವರ್ತಮಾನಃ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಮಾಣವಕಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಃ ಶ್ರೇಯಸೀ ಭವತೀತಿ ಜಾನಾನಸ್ತತ್ಕಾಮನಯಾಽಧ್ಯಯನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ನ ವೋಪನಯನತತ್ಪೂರ್ವಕಶೌಚಸಂಧ್ಯಾವಂದನಸಮಿದಾಧಾನಾದಿಕರ್ಮಸು ತತ್ತತ್ಫಲಕಾಮನಯಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ನ ಚ ತಾವತಾಽಧ್ಯಯನಾದೀನಾಮಕ್ಷರಾವಾಪ್ತ್ಯಾದಿಕಂ ಫಲಮಪಿ ಹೀಯತೇ । ಬಾಲ್ಯ ಏವ ಕೇಚನ ಮೇಧಾವಿನೋಽಕ್ಷರಾವಾಪ್ತ್ಯಾದಿಕಾಮಾಃ ಸಂಭವಂತಿ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಮಸ್ತು ಕೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಣಾಡಿಕಯಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಪರ್ಯವಸಾಯಿನೀಮಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಂ ಕಾಮಯಮಾನಾನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ತೇಷಾಮೇವಾರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಮನಾಯಾ ಅಪ್ಯುಪಪಾದನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸತೋಽಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಂ ಕಾಮನೋದಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಕಥಂ ಚ ಸ್ವಯಂವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಾನ್ಪ್ರಬಂಧಾನ್ನಿರ್ಮಾಯ ತೇಷಾಮಧ್ಯೇತೃಷು ಪ್ರಚಯಗಮನಮಿಚ್ಛನ್ನರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಮನಾಂ ನಿರಾಕುರ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ವೇದಾನಾಮಿವ ತೇಷಾಮಧ್ಯಯನೇಷ್ವಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಕಾಮಾಃ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ । ನ ವಾ ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಮನಾಯಾಮೇವಮಸಂಭವಶಂಕಾ ನಿವರ್ತೇರನ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹೈವಮಾದಯೋಽರ್ಥಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಃ ತೇಷಾಮವಗಮಸ್ತಸ್ಮೈ ಫಲಾಯ ಭವತೀತಿ ಹಿತೈಷಿವಚನಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತದರ್ಥಾನ್ವಿಶಿಷ್ಯ ತೇಷಾಮವಗಮಸ್ಯೇಷ್ಟೋಪಾಯತಾಂಚಾವಗಮ್ಯ ಹಿತೈಷಿವಚನವಿಶ್ವಾಸಾದೇವ ವಿಶಿಷ್ಯ ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಕಾಮಯಂತ ಇತ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತದುಪಪಾದನಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ನ ದಂಡವಾರಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮಧ್ಯಯನವಿಧೇರರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಫಲಮಿತಿ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ಭಾವ್ಯತಯಾ ಬೋಧ್ಯಮಾನೇ ತದವಾಪ್ತಿಮತಿಲಂಧ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿಫಲತ್ವಕಲ್ಪನಂ ತಾವತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನ ಸ್ವಾಭಿಮತಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ ; ಶ್ರುತಫಲಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವೈಧಫಲತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಚಿತ್ರಾಪುತ್ರೇಷ್ಟ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶ್ರುತೇಷು ಪಶುಪುತ್ರಾದಿಫಲೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಪಿ ತೈಸ್ಸಂಪಾದನೀಯಸ್ಯ ಸ್ವಭೋಗಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿನೈಯತ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ಪಶುಪುತ್ರಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಭೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಚಿತ್ರಾಪುತ್ರೇಷ್ಟ್ಯಾದಿವಿಧಿಫಲತ್ವಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಲೋಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಪರತ್ವಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿಲ್ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯೇ ವಕ್ತೃದೋಷಾದಪವಾದೇಽಪ್ಯಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ತದಭಾವಾನ್ನಿರಪವಾದಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಸತಸ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋದ್ದೇಶ್ಯಕಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣವಿಧಿನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ । ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಪರತ್ವಮಾತ್ರಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಂ ನ ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷಪರಮಿತ್ಯಪಿ । ತತ್ತು ತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷಮುದ್ದಿಶ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ತದರ್ಥೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾಽಪಿ ತದಲಾಭಾತ್ । ನ ಹ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಂ ತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯೋಚ್ಚಾರಣವಿಧಾನೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನೇನ ಯದ್ಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತದನೇನ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವಿಧಾನೇ ಸತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಾಧ್ಯಯನೇನ ನ್ಯಾಯಲಭ್ಯತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮೇವ ಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರ ತತ್ರಾರ್ಥವಿಶೇಷತಾತ್ಪರ್ಯಮರ್ಥತಸ್ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮರ್ಥಪರತ್ವಮೇವ ನ್ಯಾಯಪರ್ಯಾಲೋಚನೇನ ತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷತಾತ್ಪರ್ಯರೂಪತಯಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯೇವಾಸ್ತು , ಕಿಮುಚ್ಚಾರಣವಿಧಿನಾ ? ಯದಿ ಚ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ವೇದೇಽಪ್ಯರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಉಚ್ಚಾರಣಮಾದ್ರಿಯೇತ , ತದಾ ಸ್ವತಂತ್ರವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಿತೇತರಾರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶ್ರೋತೃಭಿರುಚ್ಚಾರಣೇ ಕೃತೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನ ದೃಷ್ಟಂ ಕಿಂತು ಸ್ವತಂತ್ರವಕ್ತುರ್ಯದರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಂ ತತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ವೇದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ಲೋಕೇಽಪಿ ನೋಚ್ಚಾರಣಾಧೀನಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ; ಮೌನಿನಾ ಲಿಖಿತ್ವಾ ದತ್ತೇ ಪರೇಣಾಪಿ ಲಿಖಿತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಮನಸಾಽನುಸಂಹಿತೇ ಶ್ಲೋಕಾದಾವುಚ್ಚಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂತ್ವಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾದೇತದರ್ಥಪ್ರತೀತಿರ್ಭವತ್ವಿತಿ ವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಾಽಧೀನಂ ತದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಧ್ಯಯನವಿಧೇರರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಕಥಂಚಿದಪಿ ನಾವಕಾಶಃ । ವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಾ ತ್ವಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಲೋಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಮರ್ಥಪರತ್ವಂ ವಕ್ತೃವಿವಕ್ಷಿತೇ ವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ , ವೇದೇ ತು ನ್ಯಾಯಲಭ್ಯೇ ವಿಶೇಷೇ । ತದನುಸಾರೇಣ ಚ ಲಕ್ಷಣಾದಿಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯೇವಾಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ವೇದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತ್ವರೂಪಸ್ವಾಭಿಮತಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಮೇವ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಮತ್ವಾ ಅನೇನಾಪಿ ನ್ಯಾಯತೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿರರ್ಥಾವಬೋಧಮಪಿ ಫಲತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತದ್ಬಲೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಾಪ್ತೇರೇವ ಫಲತಾಪ್ರತ್ಯಾಯಕಸ್ಯ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯಮುಲ್ಲಂಗಿತಮ್ । ನ ಹ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧೇರುಕ್ತಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯೋಽಯಮರ್ಥಾವಬೋಧಮುದ್ದಿಶ್ಯೋಚ್ಚಾರಣವಿಧ್ಯಧೀನಃ ; ತಥಾಭೂತವಿಧ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್ ಅಸ್ಯೈವ ವಿಧೇರಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ , ಕಿಂತು ಕೇವಲನ್ಯಾಯಾಧೀನ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಧ್ಯಯನವಿಧೇರರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಕತ್ವಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯೇತತ್ ತಾವದಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕ್ರಮಫಲಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಯದನೇನ ಶಕ್ಯಂ ಭಾವಯಿತುಂ ತದ್ಭಾವಯೇದಿತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಾದಧ್ಯಯನೇನ ಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮರ್ಥಜ್ಞಾನಮಪಿ ತದ್ಭಾವ್ಯಕೋಟಾವನುಪ್ರವಿಶೇದಿತ್ಯಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನುಷ್ಠಾನಕಾಲಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸಮಿದ್ಯಾಗಾದಿಸ್ಮೃತಿಕ್ರಮಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಗೃಹೀತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪಾಠಕ್ರಮೇಣಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಫಲಾಕ್ಷರಾವಾಪ್ತ್ಯನುನಿಷ್ಪಾದಿತಯಾ ಸ್ವತ ಏವ ಸಂಭವತೋಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಫಲತ್ವೇನ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಪಾಠಕಾಲಾಪೇಕ್ಷಿತಕ್ರಮಫಲಸ್ಯಾಪಿ ತಥೈವ ವಿಧಿಫಲತ್ವೇನ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಯದನೇನ ಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತತ್ಸರ್ವಮನೇನ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯರ್ಥಾಂಗೀಕಾರೇ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ಖ್ಯಾತಿಲಾಭಾದೀನಾಂ ಚಾರ್ವಾಕಾಪಾದಿತಫಲಾದೀನಾಮಪಿ ತದ್ಭಾವ್ಯಕೋಟ್ಯನುಪ್ರವೇಶಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ತೇಷಾಮಪಿ ಲೋಕತಃ , ‘ಶೋಭತೇ ಹ್ಯಸ್ಯ ಮುಖಂ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ‘ಆಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಯಾಂ ವಾಜೀ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರೌತಲಿಂಗತಶ್ಚಾಧ್ಯಯನೇನ ಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ‘ಶೋಭತೇಽಸ್ಯ ಮುಖಂ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತಿ ಹಿ ಗರ್ಗತ್ರಿರಾತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಜ್ಞಸ್ಯ ತದ್ಜ್ಞಾನಫಲಾನುವಾದಃ ಶಿಷ್ಯೈರುದ್ವೀಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ತದ್ಜ್ಞಸ್ಯ ಮುಖಂ ಶೋಭತೇ ಇತಿ ತದುಪಪಾದನಂ ಕೃತಮರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣೇ । ಅನೇನ ಖ್ಯಾತೇರಧ್ಯಯನಾವಾಪ್ಯತ್ವಂ ಲಬ್ಧಮ್ । ‘ಆಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಯಾಂ ವಾಜೀ ಜಾಯತೇ’ ಇತಿ ವೇದಾನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ತದ್ಜ್ಞಾನಫಲಾನುವಾದಃ ಕುಲೇ ಸಂತತಾಧ್ಯಯನಶ್ರವಣಾತ್ ತದ್ಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಸು ಮೇಧಾವೀ ವೇದವಿಜ್ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಾದನ್ನಮಾಪ್ನೋತೀತಿ ತದುಪಪಾದನಂ ಕೃತಮ್ । ಅನೇನ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಕ್ಷಾದಧ್ಯೇತುರ್ಧನಲಾಭಸ್ಯ ತದಧ್ಯಯನಾವಾಪ್ಯತ್ವಂ ಲಬ್ಧಮ್ । ವಿಧ್ಯಂತರಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಯದ್ಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಿತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಧನಲಾಭೋಽಪಿ ನನ್ವರ್ಥಜ್ಞಾನಕ್ರತುವಿಧಿಭಿರಪೇಕ್ಷಿತ ಏವ । ಖ್ಯಾತಿರಪಿ ಧನಲಂಭನದ್ವಾರಾ ಕ್ರತುಷೂಪಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಯನವಿಧೇಸ್ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋಪಾತ್ತಾಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಫಲಕತ್ವೇನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತತ್ವಾಭಾವಾದನ್ಯತೋ ಲಬ್ಧಜ್ಞಾನಾನಪಶ್ಯಂತಃ ಕ್ರತುವಿಧಯೋ ವಿದ್ಯಾವಿಧಯಶ್ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಯಮೇವಾಕ್ಷಿಪಂತಿ ।
ಏವಂಚ ಯದ್ಯಪಿ ಕ್ರತುವಿಧಯಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಕ್ಷಿಪಂತಿ ; ‘ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರೋ ಯಜ್ಞೇಽನವಕ್ಲೃಪ್ತಃ’ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಕ್ರತುಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ , ತಥಾಪಿ ವಿದ್ಯಾವಿಧಯಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಯುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ನಾಕ್ಷಿಪೇಯುಃ ? ಕ್ರತುಷ್ವಿವ ವಿದ್ಯಾಸು ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ವಿಶಿಷ್ಯ ತಸ್ಯ ಕ್ರತುಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ವಿದ್ಯಾಽನುಮತ್ಯವಸಾಯಾತ್ । ಯದಿ ಹ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿರರ್ಥಜ್ಞಾನಭಾವ್ಯಕಃ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿಲಬ್ಧಜ್ಞಾನಾಂದ್ವಿಜಾತೀನಾಸಾದ್ಯ ನಿರ್ವೃತಾಃ ಕ್ರತುವಿದ್ಯಾವಿಧಯಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಕ್ಷಿಪಂತೀತಿ ನ್ಯಾಯಮೂಲಂ ಯಜ್ಞಾನವಕ್ಲೃಪ್ತಿವಚನಂ ವಿದ್ಯಾಽನವಕ್ಲೃಪ್ತೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವಯಮರ್ಥಜ್ಞಾನಭಾವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಸ್ತು ವಾಽಯಮರ್ಥಜ್ಞಾನಭಾವ್ಯಃ, ತಥಾಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಿವಾರ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ; ಕ್ರತುವಿದ್ಯಾವಿಧಿಭಿಸ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ಸ್ವಶಾಖೇತರಶಾಖಾವಿಹಿತಾಂಗಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾಯ ತತ್ತಚ್ಛಾಖಾಽಧ್ಯಾಯಿಭ್ಯಸ್ತತ್ತದಂಗಗುಣಜ್ಞಾನಸ್ಯೇವ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾವಿಧಿಭಿಸ್ತತ್ತದ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಆಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಹ್ಯೇಕಸ್ಯಾ ಏವ ಶಾಖಾಯಾ ಅಧ್ಯಯನಂ ವಿಧೀಯತೇ ; ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಘಟತ್ವಸ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಯನೇನ ಪರಿಸಮಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನೇನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೋಪಾದೇಯಕೋಟಿಪ್ರವೇಶಾದಧೀತೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ , ಉಪಾದೇಯತ್ವಾದ್ವಾ ತತ್ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೋಪಾದೇಯತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ‘ಚರುಮುಪದಧಾತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಯಾ ಚರೋರುಪಧಾನಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯೇವ ತಸ್ಯಾನುವಾದಾತ್ । ಅಗ್ನಿಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತೇನ ‘ಚರುಮುಪದಧಾತಿ’ ಇತಿ ವಿಧಿನಾ ಚರೂಪಧಾನೇ ಸ್ಥಂಡಿಲಾಂಗತಯಾ ವಿನಿಯುಜ್ಯಮಾನೇ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸ್ಥಲನಿರ್ವರ್ತಕತ್ವಾಯೋಗಾದುಪಹಿತೇನ ಚರುಣಾ ತನ್ನಿರ್ವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾಚ್ಚೋಪಧಾನಸ್ಯ ಸ್ಥಲಾಂಗತ್ವಂ ಚರುಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಕಮಿತ್ಯರ್ಥಸಿದ್ಧಮೇವ ಯಥಾ ಚರೋರುಪಧಾನಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯಯಾಽನೂದ್ಯತೇ , ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಧ್ಯಯನಸ್ಯ ತತ್ಸಮಾಪ್ತ್ಯನಂತರಾರಂಭಣೀಯಮೀಮಾಂಸಾಪರಿಚಯೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾದಧ್ಯಯನಗೃಹೀತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ಕಾಲಾಂತರೇ ಸ್ಮೃತಿಸಮಾರೂಢೇನ ದ್ವಾರೇಣಾರ್ಥಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾಚ್ಚಾರ್ಥಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನಾನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಉಪಪತ್ತೇಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಾಧ್ಯಯನಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಾಪ್ತಿಫಲಕಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೋಪಾದೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಶಬ್ದೇನಾತ್ಮೀಯವಾಚಿನಾ ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಾದಿಪರಂಪರಾಗತಾಯಾ ಏವ ಶಾಖಾಯಾ ಅಧ್ಯಾಯಶಬ್ದೋಕ್ತಾಯಾ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಾನಾತ್ ಸರ್ವಶಾಖಾನಾಮಧ್ಯೇತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಸಂಕೋಚಾಪೇಕ್ಷಾಸತ್ತ್ವೇನೋದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವೀಯತ್ವವಿಶೇಷಣಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ಖೀಯೇತರಶಾಖಾವಿಹಿತಮಂಗಗುಣಜಾತಂ ವಿನೈವ ತದಧ್ಯಯನಂ ತದಧ್ಯೇತೃಭ್ಯೋ ಗೃಹೀತ್ವಾಽನುಷ್ಠೀಯತ ಇತಿ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೇಷು ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಶೂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಿ ಶಖಾನಾಂ ಸ್ವೀಯೇತರತ್ವಾತ್ ತದಧ್ಯಯನಾಭಾವೇಽಪಿ ತದಧ್ಯೇತೃಭ್ಯೋಽಧಿಗತ್ಯ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ।
ನನು ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾಪೇಕ್ಷಣೀಯಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ಸ್ವಶಾಖೇತರಶಾಖಾವಿಹಿತಗುಣವಿಷಯಸ್ತದೇಕದೇಶ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಲಾಘವಾತ್ ವಿದ್ಯಾವಿಧಯಸ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನೇವಾಧಿಕುರ್ಯುಃ, ನ ಶೂದ್ರಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಯಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ಭೂಯಸಾಮಂಗಾನಾಂ ವಿಧಾನಂ
‘ಭೂಯಸ್ತ್ವೇನೋಭಯಶ್ರುತಿ’(ಜೈ. ಸೂ. ೩. ೩. ೧೦) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಾನಂ ಶಾಖಾಂತರೇ ತು ಕಿಂಚಿದಂಗವಿಧಾನಂ ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ತಚ್ಛಾಖಾಧ್ಯಾಯಿನಾಮೇವಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಕ್ಷೇಪಲಾಘವಾನ್ನ ತು ಶಾಖಾಂತರಾಧ್ಯಾಯಿನಾಮ್ । ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಸ್ತದಂಗಸ್ಯ ವಾ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಯಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ವಿಧಾನಂ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂತು ಶಾಖಾಂತರ ಏವ ಸಾಂಗಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿಧಾನಂ ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ತಚ್ಛಾಖಾಧ್ಯಾಯಿನಾಮಧಿಕಾರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಶೂದ್ರವತ್ತೇಷಾಂ ತದನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಸಂಭವಂತಿ ಹಿ ಗುಣಫಲವಿಧಿರೂಪಾಣಿ ಕ್ಷುದ್ರಕರ್ಮಾಣಿ ಶಾಖಾವಿಶೇಷೇಷು ಸರ್ವಥೈವಾನಿರೂಪಿತಾನಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ತದ್ವತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಕ್ಷೇಪಸಂಭವಾತ್ ವೇದವಿದ್ಭ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾಯ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾಽಧ್ಯಯನಾಭಾವೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಽವಾಪ್ತೌ ಕಾ ಗತಿಃ ? ನ ಹಿ ಅತ್ರತ್ಯಸ್ಯ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಇವ ಮೈತ್ರೈಯ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪುರುಷೇಷು ವೃತ್ತಿಸ್ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ;
‘ಅಥ ಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ದ್ವೇ ಭಾರ್ಯೇ ಬಭೂವತುಃ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಚ ಕಾತ್ಯಾಯನೀ ಚ’(ಬೃ. ೪. ೫. ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯೋದಯಾರ್ಥಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಾಂತಗ್ರಹಣ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ‘ಅಥ ಹಾಸ್ಯ ವೇದಮುಪಶೃಣ್ವತಸ್ತ್ರಪುಜತುಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಪ್ರತಿಪೂರಣಮುದಾಹರಣೇ ಜಿಹ್ವಾಚ್ಛೇದೋ ಧಾರಣೇ ಶರೀರಭೇದಃ’ ಇತಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಕೂಪಖನನಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಪಂಕಿಲದೇಹತ್ವಂ ತಲ್ಲಬ್ಧಜಲೇನೇವ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರಯುಕ್ತಂ ವೇದಶ್ರವಣೋದಾಹರಣಧಾರಣಕೃತದುರಿತಂ ತಲ್ಲಬ್ಧಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನಾಪನೇಷ್ಯತ ಇತಿ ಧಿಯಾ ತಸ್ಯ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥಂ ವೇದಾಂತಾರ್ಥವಿಚಾರಾರ್ಥಂ ಚೋಪದೇಷ್ಟಾ ನ ಲಭ್ಯತೇ ‘ನ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿಂ ದದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ವಾ ತದುಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ದುರಿತಮಪನೇಷ್ಯಾಮೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪರಮಕಾರುಣಿಕಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ ; ಸ್ನೇಹಾರ್ಥಲೋಭಾಧುಪಾಧಿನಾಽತಿಕ್ರಾಂತನಿಷೇಧಸ್ಯ ವೋಪದೇಷ್ಟತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸೋಮವಿಕ್ರಯ್ಯಲಾಭೇನ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಪಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಽನುಷ್ಠಾನೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾರ್ಥಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಚಾಧಿಕಾರ ಇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ –
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ – ‘ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ ತದಾದ್ರವಣಾತ್ ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ’ । ಯದುಕ್ತಮ್ – ದೇವಾನಾಮಿವ ಶೂದ್ರಾಣಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ವೈದಿಕ ಲಿಂಗಮಸ್ತೀತಿ, ತತ್ರ ತಾವದಿದಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಜಾನಶ್ರುತೌ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೋ ರೂಢ್ಯರ್ಥವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಕಿಂತು ಯೋಗಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ಅಸ್ಯ ಹಿ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ । ಕುತಃ ಕಾರಣಾತ್ ? ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ ತಸ್ಮಾದ್ಧಂಸವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮನೋಽನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ । ಸಾ ರೈಕ್ವೇಣ ಮಹರ್ಷಿಣಾ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಆತ್ಮನಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯ । ಕಥಂ ಸಾ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಸೂಚ್ಯತೇ ? ತದಾದ್ರವಣಾತ್ ತಯಾ ಶುಚಾ ಹೇತುನಾ ರೈಕ್ವಸ್ಯಾದವಣಾತ್ – ವಿದ್ಯಾರ್ಥಾಭಿಗಮನಾತ್ । ರೈಕ್ವಸ್ಯಾಭಿಗಮನಂ ಶುಚೇತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯಿಕಯೈವ ಸೂಚ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ಹಿ ಉಪಾಖ್ಯಾಯತೇ – ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಿಲ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಬಹುಧನಾನಪ್ರದಃ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಗ್ರಾಮನಗರಮಾರ್ಗಾರಣ್ಯತೀರ್ಥಾದಿಷು ಪಾಂಥಾನಾಮನಾಥಾನಾಂಚ ಶೀತವಾತವರ್ಷಾತಪಬಾಧನಿವಾರಕಾನ್ನೋದಕಶಯನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಾನಾವಸಥಾನ್ಮಾಪಯಾಂಚಕ್ರೇ । ಏವಂ ಕರ್ಮಪಥರಸಿಕಂ ವಿದ್ಯಾಪಥಮಜಾನಾನಂ ಕರ್ಮಭಿಃ ಕ್ಷೀಣದುರಿತಂ ತಂ ವಿದ್ಯಾಪಥೇ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಕಾಮಾಃ ಕೇಚನ ಮಹರ್ಷಯಃ ಸಾರಾಸಾರೇ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಕ್ಷೀರನೀರೇ ಇವ ಸ್ವಯಂ ವಿವೇಕ್ತುಂ ಕುಶಲಾ ಇತಿ ವ್ಯಂಜಯಿತುಂ ಹಂಸರೂಪಮಾಸ್ಥಾಯ ನಿಶಾಯಾಂ ಹರ್ಮ್ಯೇ ಶಯಾನಸ್ಯ ತಸ್ಯೋಪರಿ ಪಂಕ್ತಿಮಾಬಧ್ಯಾಜಗ್ಮುಃ । ತೇಷಾಮಗ್ರೇಸರಂ ಹಂಸಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಪೃಷ್ಠತಃ ಪತನ್ನೇಕತಮೋ ಹಂಸಃ ಸಾಕೂತಮುವಾಚ – ಭೋಭೋಯಿ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಸಮಂದಿವಾಜ್ಯೋತಿರಾತತಂ ತನ್ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀಸ್ತತ್ತ್ವಾ ಮಾ ಪ್ರಧಾಕ್ಷೀದಿತಿ । ಏವಂ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇತ್ಯನೇನ ವಿಪರೀತಲಕ್ಷಣಯಾ ಮಂದಲೋಚನೇತಿ ಸಂಭ್ರಮೇಣ ದ್ವಿವಾರಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತೇರನ್ನದಾನಾದಿಪ್ರಭಾವಜನಿತಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ದ್ಯುಲೋಕಪರ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವರ್ತತೇ ತತ್ರ ತ್ವಂ ಲಗ್ನೋ ಮಾಭೂರಿತಿ ತೇನ ತವ ಪ್ರದಗ್ಧತಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ತಮಗ್ರಗಾಮೀ ಹಂಸಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ
‘ಕಂಬರ ಏನಮೇತತ್ಸಂತಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ’(ಛಾ. ೪. ೧. ೩) ಇತಿ । ತದಿದಮಗ್ರಗಾಮಿನೋ ಹಂಸಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಅರೇ ಹಂಸ ಏನಂ ರಾಜಾನಂ ಕಮು ಕಮೇವ ಕೇನೈವ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನ ಯುಕ್ತಂ ಏತತ್ಸಂತಮೇತಾದೃಶಂ ಸಂತಂ ಮನುಷ್ಯಸಾಮಾನ್ಯದಶಾಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ವರ್ತಮಾನಮ್ , ಸಯುಗ್ವಾನಮುಪಕರಣನಯನಾರ್ಥೇನ ಶಕಟೇನ ಸಹಿತಂ ರೈಕ್ವಮಿವ ಏವಂ ಸಬಹುಮಾನಮಾತ್ಥೇತ್ಯೇತದಾಕರ್ಣ್ಯ ತೇನ ಪೃಷ್ಠಗಾಮಿನಾ ಹಂಸೇನ ಕೋಽಸೌ ರೈಕ್ವ ಇತಿ ಪುನಃ ಪೃಷ್ಟಸ್ಸ ಏವ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಯದ್ಯಾವತ್ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ತತ್ಸರ್ವಂ ಫಲತೋ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮೇಽಂತರ್ಭವತಿ ತಥಾಽನ್ಯೋಽಪಿ ಯಃ ಪುರುಷಧೌರೇಯೋ ರೈಕ್ವೋಪಾಸ್ಯಮುಪಾಸ್ತೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮೇ ತತ್ಸರ್ವಮಂತರ್ಭವತಿ ತಥಾಭೂತೋ ರೈಕೋ ಮಯೋಕ್ತ ಇತಿ । ತದೇತದ್ಧಂಸವಾಕ್ಯಂ ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಜನಿತಂ ಜ್ಯೋತಿರಸಹ್ಯಂ ನ ತ್ವಸ್ಯ ವರಾಕಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವನಿಂದಾಗರ್ಭಮಾಕರ್ಣ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಥಮಪಿ ನಿಶಾಮತಿವಾಹ್ಯ ತಲ್ಪಂ ತ್ಯಜನ್ನೇವ ಕ್ಷತ್ತಾರಮಾಹೂಯ ಸಚಿಹ್ನಂ ರೈಕ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದನ್ವೇಷಣಾಯ ಪ್ರೇಷಯಿತ್ವಾ ಕ್ವಚಿದ್ವಿವಿಕ್ತೇ ದೇಶೇ ಶಕಟಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ಪಾಮಾನಂ ಕಂಡೂಯಮಾನಂ ರೈಕ್ವಮುಪಲಭ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಗತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವಯಂ ರೈಕ್ವಮುಪಸದ್ಯ ಗವಾಂ ಷಟ್ಶತಾನಿ ಹಾರಮಶ್ವತರೀಯುಕ್ತಂ ರಥಂಚೋಪಹೃತ್ಯ ತ್ವದುಪಾಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮನುಶಾಧೀತಿ ರೈಕ್ವಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯಾಮಾಸ । ರೈಕ್ವಃ ಸ್ವಯೋಗಮಹಿಮವಿದಿತಸಕಲವೃತ್ತಾಂತೋ ಜಾನಶ್ರುತೇರ್ವಿದ್ಯಾವಿಧುರತಾನಿಮಿತ್ತಾನಾದರಗರ್ಭಹಂಸವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಜನಿತಾಂ ಶುಚಂ ತದನಂತರಮೇವ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ವೋಪಸರ್ಪಣಂಚ ವಿದಿತ್ವಾ ಚಿರಕಾಲಸೇವಾಂ ವಿನಾ ದ್ರವ್ಯಪ್ರದಾನೇನ ಮಾಂ ತೋಷಯಿತುಕಾಮಸ್ಯಾಸ್ಯ ಯಾವಚ್ಛಕ್ತಿ ಪ್ರದಾನಂ ವಿನಾ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ನ ಭವೇದಿತಿ ಮತ್ವಾ ತದನುಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವತ್ತಾರೂಪಂ ಸ್ವಮಹಿಮಾನಂ ‘ಶೂದ್ರ’ ಇತಿ ಸಂಬುಧ್ಯಾ ಖ್ಯಾಪಯನ್ನಾಹ
‘ಅಹ ಹಾರೇ ತ್ವಾ ಶುದ್ರ ತವೈವ ಸಹ ಗೋಭಿರಸ್ತು’(ಛಾ. ೪. ೨. ೩) ಇತಿ । ಅಹೇತಿ ನಿಪಾತಃ । ಹಾರಸಹಿತ ಇತ್ವಾ ರಥಃ ಗೋಭಿಃಸಹ ತವೈವಾಸ್ತು ಕಿಮನೇನ ಅಲ್ಪಧನೇನ ಮಮ ಸಂತೋಷಃ ಕಲತ್ರಹೀನಸ್ಯ ಮಮ ಏತದ್ಧನರಕ್ಷಣೇ ವಾ ಶಕ್ತಿಃ, ತವ ವಾ ಮತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಪರ್ಯವಸಾಯ್ಯಲ್ಪಧನದಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪುನರ್ಜಾನಶ್ರುತೌ ಸಹಸ್ರಂ ಗವಾಂ ಪೂರ್ವಾನೀತಂ ಹಾರಾದಿಕಂ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಪರಿಣಯನಾರ್ಥಂ ಸ್ವಕನ್ಯಾಂ ತತ್ರತ್ಯಂ ಗ್ರಾಮಂಚೋಪಹೃತ್ಯ ಪ್ರಾರ್ಥಯಮಾನೇ ವಿದ್ಯಾಪ್ರದಾನಾರ್ಥಮುಪಹಾರಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತತಾಮನುಜಾನನ್ ಪುನರಪಿ ತದೇವ ‘ಶೂದ್ರ’ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಕರಣಮಾತ್ರತ್ವೇನಾವರ್ತಯನ್
‘ಆಜಹಾರೇಮಾ:ಶೂದ್ರಾನೇನೈವ ಮುಖೇನಾಲಾಪಯಿಷ್ಯಥಾಃ’(ಛಾ. ೪. ೨. ೫) ಇತಿ ಇಮಾಂ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ಆಜಹರ್ಥ ; ಅನೇನೈವ ಮುಖೇನ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣೋಪಾಯೇನ ಮಾಂ ವಾಚಯಿಷ್ಯಸೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ಹಂಸವಾಕ್ಯಾನಾದರಶ್ರವಣಾನಂತರಮೇವ ಕ್ಷತೃಪ್ರೇಷಣವ್ಯಗ್ರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಅತಸ್ತದುತ್ಪನ್ನಯಾ ಶುಚಾ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ವಾದ್ರವಣಂ ರೈಕ್ವೇಣ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣೇನ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೋಗಾದ್ರೂಢೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇಽಪಿ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥವಿಷಯಯೋಗಸ್ಯಾತಥಾಭೂತರೂಢಿತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಲಾಘವೇನ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಇಹ ಚ ನೈರಕ್ತಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ‘ರುದಂ (ಜಂ) ದ್ರಾವಯತಿ’ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ರುದ್ರಶಬ್ದವಚ್ಛುಚಾ ದುದ್ರಾವ’ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ಉಕಾರಸ್ಯ ದೀರ್ಘಸ್ತು ನೈರುಕ್ತ ಇಹಾಧಿಕಃ । ಕೇಚಿತ್ ‘ಸಂಹಿತಾಯಾಂ ಯತ್ರ ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಪದೇ ಯತ್ರ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಹಾಧಿಕ್ಯಂ ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ॥’ ಇತಿ ವಚನಮುದಾಹರಂತಃ ಶೋಕಾಧಿಕ್ಯದ್ಯೋತಕೋ ದೀರ್ಘ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಸೂತ್ರೇ ಸೂಚ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ‘ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ ಸೂಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಏಷೈವ ಯೋಜನಾ ಯುಕ್ತಾ । ರೈಕ್ವೇಣ ‘ಶೂದ್ರ’ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣೇನ ಸಾ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾಂತರಂ ತು ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಯೌಗಿಕೇನ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಶುಚಃ ಕಂಠೋಕ್ತ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಹಂಸವಾಕ್ಯಾನಾದರಶ್ರವಣಕೃತಯಾ ಶುಚಾ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಮಾಮಭ್ಯಾಗತವಾನಸೀತ್ಯೇತಾವತೋಽರ್ಥಸ್ಯ ರೈಕ್ವೇಣ ಚಿಖ್ಯಾಪಯಿಷಿತಸ್ಯೈಕದೇಶಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ಸೂಚನೀಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ಯದಿ ನೈರುಕ್ತಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಶುಚಿಧಾತೋರ್ವ್ಯುತ್ಪನ್ನೋಽಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ ಕೇವಲಯೌಗಿಕಃ, ನ ತು ‘ಸ್ಥಾಯಿತಂಚಿವಂಚಿಶಕಿಕ್ಷಿಪಿಕ್ಷುದಿಸೃಪಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರತೋ ರಪ್ರತ್ಯಯೇ ಅನುವರ್ತಮಾನೇ ‘ಶದೇರೂಚ’ ಇತ್ಯೌಣಾದಿಕಸೂತ್ರೇಣ ನಿಷ್ಪನ್ನಶ್ಚತುರ್ಥವರ್ಣೇ ರೂಢಃ । ತದಾ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಶುಚಃ ಕಂಠೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ಕಥಂ ತೇನ ಸೂಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಪಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ತದಾದ್ರವಣಾತ್’ ಇತ್ಯೇವೋತ್ತರಮ್ । ಲ್ಯಬ್ಲೋಪೇ ಪಂಚಮೀಯಮ್ ; ನ ಹಿ ಶುಚಮೇವ ಕೇವಲಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸೂಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಿಂತು ತದಾದ್ರವಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ, ತಯಾ ‘ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗೇ ಪ್ರಕೃತಯಾ ಅನಾದರಶ್ರವಣಜತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಯಾ ಶುಚಾ ಹೇತುನಾ ಯದಾದ್ರವಣಂ ರೈಕ್ವಾಭ್ಯಾಗಮನಂ ತದಪೇಕ್ಷ್ಯ । ತತ್ತು ಸೂಚನೀಯಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಸತ್ಯಾಡುಪಸರ್ಗೋಽಪ್ಯರ್ಥವಾನ್ ಭವತಿ । ಶೂದ್ರಶಬ್ದಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಯವಾರ್ಥಮಾತ್ರಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವೇ ‘ತದ್ದ್ವಣಾತ್’ ಇತ್ಯೇವ ಸೂತ್ರಂ ಕ್ರಿಯೇತ ।
ಕೇಚಿದುಣಾದಿಸೂತ್ರೇ ರಕ್ಪ್ರಕರಣೇ ‘ಶದೇರೂಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಪಾಠಮನಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದನಂತರಪಠಿತಾತ್ ‘ಅಮಿತಮ್ಯೋರ್ದೀರ್ಘಶ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾದನಂತರಂ ‘ಶುಚೇರ್ದಶ್ಚ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಂತರಪಾಠಂ ಕಲ್ಪಯಂತಃ ತೇನ ನಿಷ್ಪಾದಿತೋಽಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ ಕೇವಲಂ ಶೋಚಿತೃತ್ವಾರ್ಥಕಃ, ನ ತುಶುಚಾದ್ರವಣಾರ್ಥಕಃ, ಔಣಾದಿಕನಿರ್ವಾಹೇ ಸಂಭವತಿ ನೈರುಕ್ತನಿರ್ವಾಹಾಯೋಗಾತ್ । ಪಾಣಿನೀಯನಿರ್ವಾಹೋ ಮುಖ್ಯಃ, ತತ ಔಣಾದಿಕಸ್ತತೋ ನರುಕ್ತಃ ಇತಿ ಹಿ ಮರ್ಯಾದೇತಿ ವದಂತಿ । ಏವಂ ಶುದ್ಧೇಷು ಸೂತ್ರಕೋಶೇಷ್ವದೃಷ್ಟಂ ವೃತ್ತಿಗ್ರಂಥೇಷ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಪಾಠಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತಥಾವ್ಯುತ್ಪಾದನೇ ನಾಸ್ಮಾಕಂ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ; ‘ತದಾದ್ರವಣಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಚ ವೈದಿಕಶೂದ್ರಪದವಾಚ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ಕೇವಲಂ ತತ್ಸೂತ್ರಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂತು ಔಣಾದಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತಾಯಾಂ ನ ಶೋಚಿತೃತ್ವಾರ್ಥಲಾಭೇನಾಪಿ ಜಾತ್ಯರ್ಥತ್ವನಿರಾಸಸಿದ್ಧಿಃ । ಔಣಾದಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಾನಾಮವ್ಯುತ್ಪನ್ನಪ್ರಾತಿಪದಿಕತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನಾಮ್ನಾಮೌಣಾದಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇನ ಜಾತಿವಾಚಿನಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ।
ಅತ ಏವಾಹುಃ ಶಬ್ದವಿದಃ – ‘ಔಣಾದಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಾನ್ಯವ್ಯುತ್ಪನ್ನಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾನಿ’ ಇತಿ ‘ಅತಃ ಕೃಕಮಿಕಂಸಕುಂಭಪಾತ್ರಕುಶಾಕರ್ಣೀಷ್ವನವ್ಯಯಸ್ಯ’(ಪಾ. ಸೂ. ೮. ೩. ೪೬) ಇತ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರೇ ಕಮಿಗ್ರಹಣೇ ಸತ್ಯಪಿ ಕಮೇರೌಣಾದಿಕಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ಕಂಸಪದಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನಾಮ್ನಾಮೌಣಾದಿಕಪ್ರತ್ಯಯೈಃ ಕೃದಂತಾನಾಂ ಕೃತ್ತದ್ಧಿತಸೂತ್ರತಃ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸಂಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇಽಪಿ ಅರ್ಥವತ್ಸೂತ್ರಪ್ರಣಯನೇನ ಚ ಜ್ಞಾಪಿತಮಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ‘ತದಾದ್ರವಣಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ತತ್ಪದಸ್ಯೇವ ‘ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ತತ್ಪದಸ್ಯ ‘ಅಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಚ ಸೂತ್ರಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾಽಪಿ ‘ಅಹ ಹಾರೇ ತ್ವಾ ಶೂದ್ರ’ ಇತಿ ವೈದಿಕಲಿಂಗಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಃ ತಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ವರ್ಣ್ಯಮಾನೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ತಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಹಂಸ ವಾಕ್ಯಂಚ ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಜಾನಶ್ರುತೌ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಯೋಸ್ತಯೋರ್ಬೋಧ್ಯಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತಯೋರ್ನಿರ್ವಾಹಃ । ಏವಮಪ್ರತಿಪನ್ನರೂಢಿತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಯೋಗಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ನ ಜಾತಿಶೂದ್ರ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ೧. ೩. ೩೪ ।
ಅತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾತ್ ॥೩೫॥
ಜಾನಶ್ರುತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಸಮಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮುತ್ತರತ್ರ ಜಾನಶ್ರುತಯೇ ರೈಕ್ವೇಣ ಉಪದಿಷ್ಟಾಯಾಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರೂಯತೇ
‘ಅಥ ಹ ಶೌನಕಂಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂಚ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ’(ಛಾ., ೪. ೩. ೫) ಇತಿ । ತತ್ರಾಭಿಪ್ರತಾರೀ ಚಿತ್ರರಥವಂಶ್ಯಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಶ್ಚೇತಿ ತಾವದ್ವಕ್ತವ್ಯಂ ; ಕಾಪೇಯಾಖ್ಯಯಾಜಕಯೋಗಾತ್ । ಕಾಪೇಯಯಾಜಕ ಯಾಗೋ ಹಿ ಚ್ಛಂದೋಗಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯ ಶ್ರುತಃ । ತತ್ರ ಹಿ ದ್ವಿರಾತ್ರಪ್ರಕರಣೇ ‘ಏಕಾಕಿನಮೇವೈನಮನ್ನಾದ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಂ ಕರೋತಿ’ ಇತಿ ಫಲಾರ್ಥವಾದಾನಂತರಂ ತದುಪಪಾದಕಮರ್ಥವಾದಾಂತರಂ ಶ್ರುತಂ
‘ಏತೇನ ವೈ ಚಿತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್ ತಮೇಕಾಕಿನಮನ್ನಾದ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಮಕುರ್ವನ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಚೈತ್ರರಥೀ ನಾಮೈಕಃ ಕ್ಷತ್ರಪತಿರಜಾಯತ’(ತಾಂಡ್ಯ ಬ್ರಾ. ೨೦. ೧೨. ೫) ಇತಿ । ತೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಃ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಾತ್ ಚಿತ್ರರಥತ್ವಾಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತದ್ವಂಶ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ; ಸಮಾನಾನ್ವಯಾನಾಂ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾ ಯಾಜಕಾ ಭವಂತೀತಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ದರ್ಶನಾತ್ । ಚಿತ್ರರಥವಂಶ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಪ್ಯುದಾಹೃತಚ್ಛಂದೋಗಬ್ರಾಹ್ಮಣವಚನಬಲಾದೇವ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಏವಂ ಚೋತ್ತರತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಕಾಪೇಯೇನ ಯುಕ್ತೋಽಭಿಪ್ರತಾರೀ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ರೈಕ್ವೇಣ ಯುಕ್ತೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಕಿಂಚ ಜಾನಶ್ರುತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮೇವ ತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ । ತತ್ರ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ
‘ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ಹ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯೋ ಬಹುದಾಯೀ ಬಹುಪಾಕ್ಯ ಆಸ । ಸ ಹ ಸರ್ವತ ಆವಸಥಾನ್ಮಾಪಯಾಂಚಕೇ’(ಛಾ.೧.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ದಾನಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ ‘ದಾನಂಚ ದದ್ಯಾತ್ ಶೂದ್ರೋಽಪಿ ಪಾಕಯಜ್ಞೈರ್ಯಜೇತ ಚ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ; ಶೂದ್ರಾದಿಭ್ಯಃ ಪಕ್ವಾನ್ನದಾನಂಚ ತಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ ; ತಥಾಽಪಿ ‘ಬಹುದಾಯೀ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ದಾನಪತಿತ್ವಂ ಸರ್ವತ್ರಾವಸಥಾನ್ನಿರ್ಮಾಯಾನ್ನಸತ್ರಪ್ರವರ್ತನಂಚ ಬಹುಧನಸಾಧ್ಯಂ ನ ತಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ । ‘ಶಕ್ತೇನಾಪಿ ಹಿ ಶೂದ್ರೇಣ ನ ಕಾರ್ಯೋ ಧನಸಂಚಯಃ’ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಬಹುಧನಸಂಪಾದನನಿಷೇಧಾತ್ । ‘ಯಂಚಾರ್ಯಮಾಶ್ರಯೇತ ಭರ್ತವ್ಯಸ್ತೇನ ಕ್ಷೀಣೋಽಪಿ ತೇನ ಚೋತ್ತರಸ್ತದರ್ಥೋಽಸ್ಯ ನಿಚಯಸ್ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಯಂ ದ್ವಿಜಾತಿಂ ಶುಶ್ರೂಷತೇ ತಸ್ಯ ಕದಾಚಿತ್ ಕ್ಷೀಣತಾಯಾಂ ತದ್ಭರಣಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ತನ್ಮಾತ್ರೋಪಯುಕ್ತಧನಸಂಗ್ರಹಣಸ್ಯೈವಾನುಮತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ
‘ಸ ಹ ಪ್ರಾತಃ ಸಂಜಿಹಾನ ಉವಾಚ’(ಛಾ. ೪. ೧. ೫) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಮಪಿ ನ ತಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ । ರಾಜ್ಞ ಏವ ಹಿ ಕ್ಷತ್ತೃಸಂಬಂಧಃ ‘ವೈಶ್ಯಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕನ್ಯಾಯಾಂ ಕ್ಷತ್ತಾ ನಾಮ ಪ್ರಜಾಯತೇ । ಜೀವಿಕಾ ವೃತ್ತಿರೇತಸ್ಯ ರಾಜಾಽಂತಃಪುರರಕ್ಷಣಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತಥಾ ರೈಕ್ವೇದಂ ಸಹಸ್ರಂ ಗವಾಮಯಂ ನಿಷ್ಕೋಽಯಮಶ್ವತರೀರಥಃ ಇಯಂ ಜಾಯಾಽಯಂ ಗ್ರಾಮೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ಸೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ರ ಗ್ರಾಮೇ ರೈಕ್ವಸ್ತದಾನೀಂ ವಸತಿ ತಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಸ್ಯ ತಸ್ಮೈ ಸಮರ್ಪಣಂ
‘ತೇ ಹೈತೇ ರೈಕ್ವ ಪರ್ಣಾ ನಾಮ ಮಹಾವೃಷೇಷು ಯತ್ರಾಸ್ಮಾಉವಾಸ’(ಛಾ. ೪. ೨. ೪) ಇತಿ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಮಹಾವೃಷಾಖ್ಯದೇಶಗತೇಷು ಯೇಷು ಗ್ರಾಮೇಷು ರೈಕ್ವೇಣೋಷಿತಂ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಗ್ರಾಮಾಣಾಮದ್ಯಾಪಿ ರೈಕ್ವಪರ್ಣನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ತಸ್ಮೈ ಸಮರ್ಪಣಂಚ ಜನಪದಾಧಿಪತ್ಯಸಾಧ್ಯಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತಿ । ಸರ್ವಮೇತತ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವಾಯಂ ನ ಶೂದ್ರ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಅತ್ರೇದಂಚಿಂತ್ಯತೇ –
ರೂಢೇರಸ್ತ್ಯತ್ರ ಯೋಗಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ಹಿ ಕಾರಣಮ್ ।
ವರ್ಣಿತಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಂ ತತ್ತಾವನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ ॥
ಹಂಸವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತವತಃ ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಕರ್ಮಣಾ ।
ವಿಕಾರೋ ಮಾನಸಃ ಕೋಽಪಿ ಗಮ್ಯತೇ ಶುಕ್ತ್ವಸೌ ಕುತಃ ॥
ಯಥಾ ಸ್ವನಿಂದಾ ಶೋಕಾಯ ತಥಾ ರೈಕ್ವಪ್ರಶಂಸನಮ್ ।
ತದುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಾನ್ಯಸ್ತವನಂಚ ಭವೇನ್ಮುದೇ ॥
ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ರೈಕ್ವಮಹಿಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ ।
ಗುರೋಶ್ಚ ತದುಪಾಯಾಪ್ತೌ ಸಚಿಹ್ನಂ ತಸ್ಯ ಸೂಚನಾತ್ ॥
ಮಹಾತ್ಮನಾಂಚ ಶೋಕಾಯ ಸ್ವನಿಂದಾ ನೈವ ಕಲ್ಪತೇ ।
ನತರಾಂಚ ಕೃತಾ ಪಥ್ಯೇ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಮಿಚ್ಛತಾ ॥
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿರುತಾಭಿಜ್ಞಶ್ಶ್ರಾದ್ಧೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ಯದಿ ।
ತಸ್ಯ ಹಂಸಕೃತಾ ನಿಂದಾ ನೈವ ಶೋಕಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ॥
ಸ್ಮರಂತಿ ಹಿ ಮಹಾತ್ಮಾನೋ ಮನ್ವಾದ್ಯಾಸ್ಸ್ಮೃತಿಕಾರಕಾಃ ।
ಅವಮಾನಾತ್ತಪೋವೃದ್ಧಿಂ ಸಮ್ಮಾನಾಚ್ಚ ತಪಃಕ್ಷಯಮ್ ॥
ಯದಿ ಸಾ ದೇವಭಾಷೇತಿ ಹಿತೈಷೀ ಹಂಸರೂಪಧೃಕ್ ।
ಋಷಿರೇವ ಸಮಾಗಾದಿತ್ಯಭಿಜ್ಞೋ ನತರಾಂ ತದಾ ॥
ನ ಚಾಸ್ಯ ನಿಂದಾ ಯದ್ದಿವ್ಯಜ್ಯೋತಿರ್ವೈಕಲ್ಯವರ್ಣನಮ್ ।
ನ ಹ್ಯಸಂಭಾವಿತಗುಣಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾ ಕೋಽಪಿ ನಿಂದ್ಯತೇ ॥
ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣಾಸಾವಗ್ರತೋಽಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ।
ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತತ್ವಾದಿತ್ಯೇತದಪ್ಯಸಮಂಜಸಮ್ ॥
ಯಾಜ್ಯಯಾಜಕಭಾವೋಽತ್ರ ಕಾಪೇಯಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣೋಃ ।
ನ ಶ್ರುತೋಽಭಿಪ್ರತಾರ್ಯೇಷ ಯೇನ ಚೈತ್ರರಥೋ ಭವೇತ್ ॥
ನಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತೋ ನಾಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯೋ ನ ಖಲು ವಿದ್ಯತೇ ।
ಮೂಲಸಂಬಂಧನಿಯಮಃ ಕಯೋಶ್ಚಿತ್ ಕ್ವಾಪಿ ಮೇಲನೇ ॥
ಸತಿ ವಾ ನಿಯಮೇ ತಸ್ಮಿನ್ಯಾಜಕತ್ವಂ ತತಃ ಕಥಂ ॥
ಯೌನಮೌಖಾದಿಸಂಬಂಧಾನಪಹಾಯಾನ್ಯಗಾಮಿನಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ಸಂಬಂಧೋ ಯದಿ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯ ಇಷ್ಯತೇ ॥
ಏಕವಿದ್ಯತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾನ್ನತು ಯಾಜಕತಾ ತದಾ ।
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾ ವಿತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಕಾಪೇಯಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣೋಃ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮತ್ರೈವ ನ ತತ್ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ ।
ಪ್ರಾಯೇಣ ಚೈಕವಿದ್ಯಾನಾಂ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಮೇಲನಂ ಶ್ರುತಮ್ ॥
ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಶಿಲಕಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ನಿರೀಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಗ್ರಹಣಾರ್ಥತಯಾ ಹಿ ತತ್ ॥
ನಿಬಧ್ಯಮಾನಮದ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾವತ್ಸೂಪಯುಜ್ಯತೇ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಯಾಜ್ಯಯಾಜಕಾದಿಸಮಾಗಮಃ ॥
ವರ್ಣ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇತ ಕಿಂ ವಾ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।
ಏವಂಚಾಭಿಪ್ರತಾರೀ ಸ್ಯಾತ್ ಕಾಪೇಯಸಹಪಾಠತಃ ॥
ಅನಿರ್ಧಾರಿತವರ್ಣತ್ವಾತ್ತದ್ವತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಏವ ನಃ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾನಶ್ರುತೇಸ್ತೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತತ್ವತಃ ॥
ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ನ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಕಥಂಚಿದಪಿ ಶಕ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತು ದಾನಪತಿತ್ವಾದಿಲಿಂಗಂ ತದಪಿ ದುರ್ಬಲಮ್ ॥
ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ಶೂದ್ರೇಽಪಿ ತದ್ಯತಃ ।
ಧಾರ್ಮಿಕಸ್ಯ ಹಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯನುಜ್ಞಾತಂ ಧನಾರ್ಜನಮ್ ॥
ರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯಮಪ್ಯಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾವೇಷ್ಟಿನಯೋದಿತಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಂಚ ಕರ್ಣಸ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸೂತಜಮ್ ॥
ಅಂಗರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯಂಚ ದಾತೃತ್ವಂಚಾತಿಮಾನುಷಮ್ ।
ಏವಂಚ ಶೂದ್ರ ಏವಾಯಂ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣಾನ್ವಯಾತ್ ॥
ರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯದಾನಾದಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಗಚ್ಛತೇಽಖಿಲಮ್ ।
ನ ಹ್ಯಸ್ಯ ಯಾಗಹೋಮಾದಿ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯತ್ರ ವರ್ಣಿತಮ್ ॥
ನ ಸಂಗಚ್ಛೇತ ಯಚ್ಛೂದ್ರೇ ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರೋ ಭವತ್ವಯಮ್ ॥ ಇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಾನಾಮಯಮರ್ಥಃ – ಇಹ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇ ರೂಢಿತೋ ಯೋಗಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ಶುಚಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ ಯುಜ್ಯತೇ ; ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಹಂಸವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾನಂತರಮೇವ ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣೇನ ತತ್ಪ್ರೇಷಣಹೇತುಃ ಕಶ್ಚಿನ್ಮಾನಸೋ ಭಾವೋ ಹಂಸವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾದುದಿತ ಇತ್ಯೇತಾವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಸ ಭಾವಃ ಶುಗಿತಿ ಕುತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ? ಹಂಸವಾಕ್ಯಂ ಜಾನಶ್ರುತಿನಿಂದಾತ್ಮಕಮಿತಿ ತತಸ್ತಸ್ಯ ಶುಚ ಏವೋದಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತದ್ರೈಕ್ವಸ್ಯ ತದನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದುಪಾಸ್ಯದೇವತೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸ್ತುತಿರೂಪಸಂಭವತೀತಿ ತತಸ್ತೋಷೋದಯೋಽಪಿ ಯುಕ್ತ ಏವ । ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ರೈಕ್ವಮಹಿಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಸ್ತದುಪಾಸ್ಯದೇವತೋಪಾಸನಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ತದುಪಾಸನಪ್ರಕಾರೋಪದೇಶಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಃ ಸ ಏವ ರೈಕ್ವ ಇತ್ಯಪಿ ‘ಸಯುಗ್ವಾನಮ್’ ಇತಿ ಸಚಿಹ್ನೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಸೂಚನಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕೋಽಸೌ ರೈಕ್ವ ಇತಿ ಪೃಷ್ಠಗಾಮಿನೋ ಹಂಸಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇಣ ರೈಕ್ವಮಹಿಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ವರ್ಣನೀಯತಯಾ ‘ಯಸ್ತದ್ವೇದ ಯತ್ಸ ವೇದ’ ಇತ್ಯನೇನ ಯತ್ಸ ರೈಕ್ವೋ ವೇದ ತದ್ರೈಕ್ವಾದನ್ಯೋಽಪಿ ಯೋ ವೇದ ತಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮೇ ಸಕಲಪ್ರಜಾನಾಂ ಸಾಧುಕರ್ಮ ಫಲತೋಽಂತರ್ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ , ರೈಕ್ವಚಿಹ್ನೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೃಷ್ಠಗಾಮಿನಂ ಹಂಸಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ತರಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೈವ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇಣ ಜಾನಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರತಿ ತ್ವಮಪಿ ರೈಕ್ವೋಪಾಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ವ , ರೈಕ್ವ ಇವ ಮಹಾಮಹಿಮಾ ಭವಿಷ್ಯಸಿ , ತದುಪಾಸನಾಪ್ರಕಾರೇ ಚ ಸ ಏವ ರೈಕ್ವಃ ಉಪದೇಷ್ಟಾ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಃ ತಸ್ಯ ಚಿಹ್ನಂ ಸಶಕಟಪರ್ಯಟನಂ , ತಮನ್ವಿಷ್ಯ ತತೋ ವಿದ್ಯಾಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕೃತಾರ್ಥೋ ಭವೇತಿ ವ್ಯಂಜಯಿತುಮೇವ ತದುಭಯಪ್ರತಿಪಾದನಮತಿ ತತಸ್ತೋಷೋದಯೋ ಯುಕ್ತ ಏವ ।
ಅತ ಏವ ಜಾನಶ್ರುತಿನಾಽಪಿ ರೈಕ್ವಾನ್ವೇಷಣಾಯ ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣೇ ‘ಸಯುಗ್ವಾನಮ್’ ಇತಿ ಯುಗ್ವಾ ತಚ್ಚಿಹ್ನಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ಸ್ವಯಂ ತದುಪಸರ್ಪಣಾನಂತರಂ ‘ಅನು ಮ ಏತಾಂ ಭಗವೋ ದೇವತಾಂ ಶಾಧಿ ಯಾಂ ದೇವತಾನುಪಾಸ್ಸೇ’ ಇತಿ ತದುಪಾಸ್ಯವಿದ್ಯೋಪದೇಶಶ್ಚ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಂಸವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾನಂತರಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಕಾರ್ಯೇಣಾಸ್ಯ ಶೋಕೋದಯೋ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ನಿಂದಾಲಕ್ಷಣಕಾರಣೇನೈವಾಯಮವಸೀಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಮಹಾತ್ಮನಾಂ ಹಿ ಯೇನಕೇನಚಿದಪಿ ಕೃತಾ ನಿಂದಾ ಶೋಕಾಯ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ಹಿತೇ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಮಿಚ್ಛತಾ ಕೃತಾ ತು ನತರಾಮ್ । ಸಾ ಖಲ್ವನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಶೋಕಾಯ ನ ಭವತ್ಯೇವ । ತಥಾಹಿ – ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ‘ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಚೋದಿತೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ । ಸ ಯದಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿರುತಾಭಿಜ್ಞ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಲೋಕೇ ಯೇನಕೇನಚಿತ್ ಪುರುಷೇಣ ಕೃತಾಂ ನಿಂದಾಮವಧಾರ್ಯ ಲೌಕಿಕೇನೈವ ಹಂಸೇನ ಸ್ವಭಾಷಯಾ ಅನೂದ್ಯಮಾನಾಂ ತಾಮಶ್ರೌಷೀದಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ; ತದಾ ಸಾ ನಿಂದಾಽಸ್ಯ ಶೋಕಾಯ ನಾವಕಲ್ಪತೇ ; ಯತೋ ವಿವೇಕಿಭಿಸ್ವನಿಂದನಸ್ಯಾದರಣೀಯತ್ವಮೇವ ಮನ್ವಾದಯಸ್ಸ್ಮರಂತಿ ‘ಅವಮಾನಾತ್ತಪೋವೃದ್ಧಿಸ್ಸಮ್ಮಾನಾಚ್ಚ ತಪಃಕ್ಷಯಃ । ಅಮೃತಸ್ಯೇವ ಕಾಂಕ್ಷೇತ ಅವಮಾನಸ್ಯ ಸರ್ವತಃ’ ಇತಿ । ಯದಿ ತು ಹಂಸಕೃತನಿಂದಾವಾಕ್ಯಂ ಗೀರ್ವಾಣಭಾಷಾರೂಪಮಿತಿ ತೇನ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಗುಪನ್ಯಸ್ತೇನ ಪ್ರಕೃತಾನುಪಯುಕ್ತರೈಕ್ವೋಪಾಸ್ಯದೇವತೋಪಾಸಕಪುರುಷಾಂತರಸ್ತವನರೈಕ್ವಚಿಹ್ನೋಪನ್ಯಾಸಲಿಂಗೇನ ಚ ನಾಯಂ ಲೌಕಿಕೋ ಹಂಸಃ , ಕಿಂತು ಮಮ ಹಿತೈಷೀ ಕಶ್ಚಿದೃಷಿರೇವಾನ್ಯೈರಪಿ ಋಷಿಭಿಸ್ಸಹ ಖಯಮುಕ್ತಿಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿವ್ಯಾಜೇನ ಮಾಂ ಬೋಧಯಿತುಮಾಗತ ಇತ್ಯಜ್ಞಾಸೀದಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ತದಾ ನಿಂದಾ ಕಥಮಪಿ ಶೋಕಾಯ ನಾವಕಲ್ಪತೇ , ಕಿಂತು ಸಮ್ರಾಜಮೇವ ರಾಜಾನಂ ಪ್ರತಿ ‘ಕಿಯದಸ್ತ್ಯಧುನಾ ರಾಜ್ಯಂ ಕಿಯದಾಜ್ಞಾಬಲಂ ತವ । ಅನೇನ ತ್ವಮುಪಾಯೇನ ಸಾರ್ವಭೌಮೋ ಭವಿಷ್ಯಸಿ’ ಇತ್ಯಧಿಕೈಶ್ವರ್ಯೋಪಾಯೇ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಕಾಮೇನ ಕೃತಾ ವಿದ್ಯಮಾನೈಶ್ವರ್ಯನಿಂದೇವ ಹರ್ಷಾಯೈವ ಕಲ್ಪತೇ ।
ಕಿಂಚ ನೇಯಂ ಜಾನಶ್ರುತೇನಿಂದಾ ಯತ್ ಭುವಮಾರಭ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕಪರ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಕಾಲಾಗ್ನಿಜ್ವಾಲಾಕಲಾಪವತ್ ಸ್ಪರ್ಶಮಾತ್ರೇಣ ದಹಮಾನಸ್ಯ ಸೂರ್ಯೇಽಪ್ಯಸಂಭಾವಿತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಭಾವವರ್ಣನಮ್ । ಸಂಭಾವಿತಗುಣವೈಕಲ್ಯವರ್ಣನಂ ಹಿ ನಿಂದಾ ಭವತಿ , ನ ತು ‘ಆಕಾಶಮಯಂ ಖಾದಿತುಮಶಕ್ತಃ’ ಇತಿವದಸಂಭಾವಿತಗುಣವೈಕಲ್ಯೇನ ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಂದ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯದಿ ತ್ವೇವಂಭೂತಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ಸ್ವಸ್ಯ ನಾಸೀದಿತಿ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶೋಕಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ತದಾನೀಂ ‘ಏತತ್ತಸ್ಯ ಮುಖಾತ್ ಕಿಯತ್ , ಕಮಲಿನೀಪತ್ರೇ ಕಣಂ ಪಾಥಸೋ ಯನ್ಮುಕ್ತಾಮಣಿರಿತ್ಯಮಂಸ್ತ ಸ ಜಡಶ್ಶೃಣ್ವನ್ಯದಸ್ಮಾದಪಿ । ಅಂಗುಲ್ಯಗ್ರಲಘುಕ್ರಿಯಾಪ್ರವಿಲಯಿನ್ಯಾದೀಯಮಾನೇ ಶನೈಸ್ತತ್ರೋಡ್ಡೀಯ ಗತೋ ಮಮೇತ್ಯನುದಿನಂ ನಿದ್ರಾತಿ ನಾಂತಶ್ಶುಚಾ’(ಭ.್ಲಟಶತಕಮ್ ) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತಸ್ಯಾತಿಜಡತ್ವಮೇವ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿವೇಕೀ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ವಿದ್ಯಯಾಽಪಿ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ನ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ , ಸ್ವಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಜ್ಯೋತಿರಭಾವೋಽಪಿ ನ ದೋಷಃ , ಕಿಂತು ರೈಕ್ವೋಪಾಸ್ಯವಿದ್ಯಾಪ್ರಶಂಸಾ) ಕಶ್ಚಿದಯಂ ಕಲ್ಪನಾವಿಶೇಷ ಇತಿ ಜಾನಾತ್ಯೇವ । ಅತ ಏವ ರೈಕ್ವಾನ್ವೇಷಣಾಯ ಕ್ಷತ್ತಾರಂ ಪ್ರೇಷಯನ್ ಶಕಟಸಾಹಿತ್ಯಮೇವ ತಚಿಹ್ನಮಾಹ , ನ ತು ತಥಾಭೂತಂ ಜ್ಯೋತಿಃ । ಕ್ಷತ್ರಾಽಪಿ ಪಾಮಾನಂ ಕಷಮಾಣಸ್ತಪಸಾ , ದಾರಿದ್ರ್ಯೇಣ ಚ ಕೃಶ ಏವ ರೈಕ್ವೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವರ್ಣಿತಂ , ನ ತ್ವಾದಿತ್ಯವದ್ದುರ್ದರ್ಶೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವರ್ಣಿತಮಿತಿ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಜಾನಶ್ರುತೇರ್ನಾಸ್ತಿ ಶೋಕಾವಕಾಶಃ । ಏವಂಚೇಹ ಯೋಗಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ಶುಚಃ ಸೂಚಿತತ್ವಸ್ಯ ವರ್ಣನಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಕೃತಂ ತಾವದಸಮಂಜಸಮ್ ।
ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಕೃತಮಭಿಪ್ರತಾರಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತತ್ವೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಮಪಿ । ತತ್ಖಲ್ವಭಿಪ್ರತಾರಿಣಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವನಿರ್ಧಾರಣೇ , ತತ್ ತಸ್ಯ ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವನಿರ್ಧಾರಣೇ , ತದಪಿ ತಸ್ಯ ಕಾಪೇಯಯಾಜ್ಯತ್ವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಸತಿ ಭವತಿ । ತದೇವ ಕುತೋ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ? ನ ತಾವದಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ವಾ ಶ್ರುತಮಸ್ತಿ ತತ್ । ನಾಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ ; ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಕ್ವಚಿನ್ಮಿಲಿತಯೋರ್ಮೂಲಸಂಬಂಧನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ ; ನಾನಾದೇಶಾಗತೇಷು ಸತ್ರಾನಭೋಕ್ತೃಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಸತಿ ವಾ ತನ್ನಿಯಮೇ ಯಾಜ್ಯಯಾಜಕಭಾವ ಏವ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಕುತಃ ? ಬಾಂಧವರೂಪಸ್ಯ ಯೌನಸಂಬಂಧಸ್ಯ , ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಕೃತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರಸ್ಯ ವಾ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಸಂಬಂಧಸ್ತಯೋರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ತದಾ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಿತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಸ್ಸಿಧ್ಯತಿ । ತದ್ಧಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಶೇಷ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಸಂವಾದೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಾಯೇಣ ಛಾಂದೋಗ್ಯಗತಾಸ್ವಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಸು ಏಕವಿದ್ಯಾನಾಮೇವ ಮೇಲನಂ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ಯಥಾ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಸತ್ಯಯಜ್ಞೇಂದ್ರದ್ಯುಮ್ನಜನಬುಡಿಲಾರುಣೀನಾಂ , ಉದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಿಲಕದಾಲ್ಭ್ಯಜೈವಲೀನಾಂ , ಅಸ್ಯಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕಾಪೇಯಾಭಿಪ್ರತಾರಿಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಮ್ । ವಿದ್ಯಾಽಂಗಭೂತಾಸ್ವಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಸ್ವೇಕವಿದ್ಯಾನಾಂ ಮೇಲನಕಥನಮನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಸದದ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾವದ್ಭಿಃ ಪರಸ್ಪರಸ್ಮಾತ್ ಸಂಭಾವಿತವಿಶೇಷಗ್ರಹಣಾಯ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಚಿಂತನೀಯಮ್ , ನ ತು ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಲಾಭಮಾತ್ರೇಣ ಕೃತಾರ್ಥತಯಾ ಸ್ಥಾತವ್ಯಮಿತಿ ಶಿಕ್ಷಾದಾನೇನೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ತಾಸು ಯಾಜ್ಯಯಾಜಕಾದಿಸಮಾಗಮಕಥನಂ ಕಥಮುಪಯುಜ್ಯತೇ ? ಏವಂಚಾಭಿಪ್ರತಾರೀ ಸಂದಿಗ್ಧವರ್ಣವಿಶೇಷಃ ಕಾಪೇಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಮಪ್ಯಸಮಂಜಸಮೇವ ।
ತಥಾ ದಾನಪತಿತ್ವಾದಿಲಿಂಗಜಾತೇನ ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಮಪಿ ಶೂದ್ರೇಽಪಿ ದಾನಪತಿತ್ವಾದಿಸಂಭವಾತ್ । ಧರ್ಮಾನಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾವಣ್ಯರಹಿತಸ್ಯ ಹಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಪಾಪಪ್ರಸಕ್ತಿಶಂಕಯಾ ಧನಾರ್ಜನಂ ನಿಷಿದ್ಧಂ ಮಾನವೇ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇ ‘ಶಕ್ತೇನಾಪಿ ಹಿ ಶೂದ್ರೇಣ ನ ಕಾರ್ಯೋ ಧನಸಂಚಯಃ । ಶೂದ್ರೋ ಹಿ ಧನಮಾಸಾದ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನೇವ ಬಾಧತೇ’(ಮನು. ೧೦.೧೨೯) ಇತಿ । ಧಾರ್ಮಿಕಸ್ಯ ತು ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾರ್ಥಂ ಧನಾರ್ಜನಮನುಜ್ಞಾತಂ ವ್ಯಾಸಸ್ಮೃತೌ ಶೂದ್ರಪ್ರಕರಣೇ ‘ರಾಜ್ಞಾ ವಾ ಸಮನುಜ್ಞಾತಃ ಕಾಮಂ ಕುರ್ವೀತ ಧಾರ್ಮಿಕಃ । ಪಾಪೀಯಾನ್ಹಿ ಧನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ವಶೇ ಕುರ್ಯಾದ್ಗರೀಯಸಃ’ ಇತಿ । ಗ್ರಾಮದಾನಾಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯಮಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾವೇಷ್ಟಿನಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ರಾಜಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಿಹಿತೇ ರಾಜಸೂಯೇ ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿವರ್ಣಾನಾಮಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ ; ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಯಾವರ್ತಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ರಾಜನ್ಯಪಾಲಯಿತೃವಾಚಿತ್ವೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ , ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯ ರಾಜನ್ಯಪಾಲಯಿತೃವಾಚಿತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮಧಿಕಾರಃ ; ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ರಾಜ್ಯಪಾಲಯಿತೃತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕೇ ‘ತಚ್ಚ ರಾಜ್ಯಮವಿಶೇಷೇಣ ಚತ್ವಾರೋಽಪಿ ವರ್ಣಾಃ ಕುರ್ವಾಣಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇಽಪಿ ರಾಜಾನಃ’ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯ ರಾಜ್ಯಪಾಲಯಿತೃವಾಚಿತ್ವೇ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಗ್ನಿತ್ವಾವೇದತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಹೇತುಭಿರಧಿಕಾರಾಪ್ರಸಕ್ತಾವಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೈಶ್ಯಯೋರಧಿಕಾರಃ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಾಜಸೂಯೇ ಇತ್ಯೇತದಂಗೀಕೃತ್ಯೈವ ‘ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾಯಕೇನ ಪಾಣಿನಿಸ್ಮರಣೇನಾನುಗೃಹೀತಯಾ ದಕ್ಷಿಣಾಪಥಪ್ರಸಿಧ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯಜಾತಿವಾಚಿತ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ಮಹಾಭಾರತೇ ಸೂತಾತ್ಮಜಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ಣಸ್ಯಾಂಗದೇಶಾಧಿಪತ್ಯಂ ಮಹೋದಾರತ್ವಂಚ ವರ್ಣಿತಮ್ । ಏವಂಚ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶೂದ್ರತ್ವೇಽಪಿ ರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯೇನ ಗ್ರಾಮದಾನಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಾದೀನಾಮುಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ ‘ಶೂದ್ರ’ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಶೂದ್ರತ್ವಂ ನ ಹಾತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವಾಸ್ಯ ಶೂದ್ರತ್ವಾದೇವ ದಾನಾದಿರೂಪಸ್ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮ ಏವ ಜಾನಶ್ರುತೇರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ವರ್ಣಿತಃ , ನ ತು ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಸಾಧಾರಣೋ ಯಾಗಾದಿಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರಶಬ್ದರೂಢಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಶೂದ್ರ ಏವಾಯಂ ಭವೇದಿತಿ । ಏತೇನ – ಅಲ್ಪ ಧನಮಾಹೃತಮಿತಿ ರುಷಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋಽಪಿ ಸನ್ ‘ಅಹ ಹಾರೇತ್ವಾ ಶೂದ್ರ’ ಇತಿ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನಾಮಂತ್ರಿತ: – ಇತ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪನಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಪರ್ಯಾಪ್ತಧನಾಹರಣಾನಂತರಮಪಿ ‘ಆಜಹಾರೇಮಾಃ ಶೂದ್ರ’ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣದರ್ಶನಾಚ್ಚ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ಭಲ್ಲಾಕ್ಷಸ್ಯ ರೈಕ್ವಜಾನಶ್ರುತಿವಿಷಯಾದರಾನಾದರವಚಸೀ ದಿವ್ಯಜ್ಯೋತಿಸ್ತದಭಾವಾವಲಂಬನತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುತೋ ವಿದ್ಯಾತದ್ವೈಕಲ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಏವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಃ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಗಗನಮಯಂ ಖಾದತಿ , ಗಗನಂ ಖಾದಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತ್ಯಯಂ ವರಾಕಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿವತ್ ಹಂಸಾಭ್ಯಾಂ ಕೃತಯೋರುಕ್ತಿಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ಯೋರಪಾರ್ಥಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿದ್ಯಾ ಚ ಸಂಭಾವಿತಗುಣ ಇತಿ ತದ್ವೈಕಲ್ಯೇನ ‘ಕಂಬರಏನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಜಾನಶ್ರುತ್ಯನಾದರವಚನಂ ತನ್ನಿಂದಾ ಭವತೀತಿ ತದ್ವಚನಂ ಜಾನಶ್ರುತೇರತ್ಯಂತಾಸ್ತಿಕಸ್ಯ ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಮೇವಂ ಪ್ರಶಸ್ತಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ನಾಧ್ಯಗಮಂ ಯೇನೈವಮತ್ಯಂತಾಪ್ತೇನ ಪಿತೃಸ್ಥಾನೀಯೇನ ಮಹರ್ಷಿಣಾ ವಾ ಕೃತಸ್ಯಾವಮಾನಸ್ಯ ಪಾತ್ರಮಭೂವಮಿತಿ ಶೋಕಹೇತುರ್ಭವತ್ಯೇವ । ‘ಅಮೃತಸ್ಯೇವ ಕಾಂಕ್ಷೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಚನಂತ್ವಸೂಯಾಲುಭಿರ್ನಿಂದಾಸು ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಸು ವಿವೇಕಿಭಿಃ ಕೋಪೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ ; ತಸ್ಯೈಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಸಕಲಪ್ರಯೋಜನವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಅಸೂಯಯಾ ನಿಂದಂತಸ್ತು ಸ್ವಯಮೇವ ನಂಕ್ಷ್ಯಂತೀತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ , ನ ತು ವೇದವೈದಿಕಕರ್ಮಸು ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಕಾಮೇನ ಪಿತ್ರಾದಿನಾ ಕೃತೇ ಧಿಗ್ವಚನೇಽಪಿ ಪುನರಪಿ ತದೇವ ಕಾಂಕ್ಷೇತೇತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ ; ಪುತ್ರಾನುಶಾಸನಾದೀನಾಮಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಏವಂಚ ಯದ್ಯಪಿ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷವಚನಂ ಪ್ರಶಸ್ತವಿದ್ಯಾತದುಪದೇಷ್ಟಗುರುಸದ್ಭಾವಪ್ರತ್ಯಾಯಕತಯಾ ಹರ್ಷಹೇತುರ್ಭವತಿ , ತಥಾಪಿ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತತಶ್ಶೋಕೋಽಪಿ ಭವೇದಿತಿ ಸ ಏವ ಹೇತುಕಾರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಸೂಚ್ಯತೇ ಮಹರ್ಷಿಣಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಖ್ಯಾಪನಾಯ , ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಗಮೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯ ಚ । ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಾಕಾಮಾದ್ಧಿ ವಿದ್ಯಾವೈಕಲ್ಯಕೃತೇನಾನುತಾಪೇನಾಪಿ ಯುಕ್ತೋಽಧಿಕಾರೀ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ಶುಚಃ ಸೂಚನೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಲಾಘವಸತ್ತ್ವಾಚ್ಛೂದ್ರಶಬ್ದೋ ಯೌಗಿಕ ಇತಿ ।
ಕಾಪೇಯಸನ್ನಿಧಾನಾದಭಿಪ್ರಾತಾರೀ ತದ್ಯಾಜ್ಯಶ್ಚೈತ್ರರಥಶ್ಚೇತ್ಯೇತತ್ತಯೋರ್ಮೂಲಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮಮವಲಂಬ್ಯ ನೋಚ್ಯತೇ , ಕಿಂತ್ವವಿದಿತಪೂರ್ವಸ್ಯ ಹಸ್ತಿನೋ ನಿಕಟೇ ಪುರುಷೇ ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ರಾಜ್ಞೋ ಹಸ್ತಿಪಕೋಽಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ಸತಿ ಅಯಮಸ್ಯ ಹಸ್ತಿಪಕಸ್ಯ ಶಿಕ್ಷಣೀಯೋ ಹಸ್ತೀ ರಾಜಕೀಯಶ್ಚೇತಿ ಬುದ್ಧಿರೌತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ಯಥಾ ಜಾಯತೇ , ಏವಮಿಹಾಪಿ ಅಭಿಪ್ರತಾರಿಸನ್ನಿಧಾನೇ ಕಾಪೇಯೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಬಲಾಂಚಿತ್ರರಥಯಾಜಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ಕಾಪೇಯಯಾಜ್ಯೋಽಯಮಭಿಪ್ರತಾರೀ ಚಿತ್ರರಥವಂಶ್ಯಶ್ಚೇತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಜಾಯಮಾನಾ ನ ನಿವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಸಾ ಚ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಮವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕನ್ಯಾಯಮವಲಂಬ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಶ್ಚೈತ್ರರಥತ್ವೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಮಪಿ ಯುಕ್ತಮೇವ । ‘ಬಹುದಾಯೀ ಬಹುಪಾಕ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇತಯೋಃ ಕಥಂಚನ ರೈಕ್ವಶೂದ್ರೇ ಸಂಭವೇಽಪಿ ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಸ್ಯ ರೈಕ್ವಾದ್ಧ್ಯುಷಿತಗ್ರಾಮಾಣಾಂ ತಸ್ಮೈ ದಾನಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯಧರ್ಮರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರ ನ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ । ರಾಜ್ಯಪಾಲನಂ ಹಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ಆಪದ್ವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾಪ್ಯೇತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಭವತಿ ನ ವೈಶ್ಯಶೂದ್ರಯೋಃ । ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣ ಯಥಾವಿಧಿ । ಸರ್ವಸ್ಯಾಸ್ಯ ಯಥಾನ್ಯಾಯಂ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಂ ಪರಿರಕ್ಷಣಮ್ ॥ ಅಜೀವಂಸ್ತು ಯಥೋಕ್ತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಸ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾ । ಜೀವೇತ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯಧರ್ಮೇಣ ಸ ಹ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯನಂತರಃ’ ‘ಯೋ ಮೋಹಾದಧಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಜೀವೇದುತ್ಕೃಷ್ಟ ಕರ್ಮಣಾ । ತಂ ರಾಜಾ ನಿರ್ಧನಂ ಕೃತ್ವಾ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ಪ್ರವಾಸಯೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮರಣಾತ್ । ಅವೇಷ್ಟಿನಯೇತ್ವತಿಕ್ರಾಂತನಿಷೇಧಾನಾಂ ಚರಿತ್ರಮುದಾಹೃತಮ್ , ತಾವತಾಽಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಸಿದ್ಧೇಃ । ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ರಾಜಸೂಯಾಧಿಕಾರಮುಪಪಾದಯತಾ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ರಾಜಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ರಾಜ್ಯಪಾಲನಂ ವರ್ಣಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ದರ್ಶನೀಯಮ್ । ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂಚ ಧರ್ಮ್ಯವದಧರ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪಾಚಕತ್ವಯಾಜಕತ್ವಾದೇರಿವೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ಅತ ಏವ ತದಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಾರ್ತಿಕೇ ‘ಕ್ಷತ್ರಿಯಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ರಾಜ್ಯಂ ವಿಹಿತಂ ಅನ್ಯಾಯೇನ ಇತರೌ ಕುರ್ವಾಣೌ ನ ರಾಜಾನೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್’ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹೃತಮ್ – ‘ಸರ್ವಥಾ ತಾವದ್ರಾಜ್ಯಕರಣಾತ್ತಾಭ್ಯಾಮಪಿ ರಾಜತ್ವಂ ಲಬ್ಧಮ್ । ತಾವತಾ ಚ ರಾಜಸೂಯಚೋದನಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಯೌ ತು ನ್ಯಾಯಾನ್ಯಾಯೌ ತಯೋಃ ಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವಾನ್ನ ಕೋಽಪಿ ಕ್ರತುನಾ ಗೃಹ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ಏತೇನ – ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪ್ಯಕ್ಷತ್ರಿಯಾಣಾಂ ರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ನ ಚೇದಮಪಿ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಾದಿಲಿಂಗಾವಗತಂ ರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯಂ ತಾದೃಶಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಬಾಧಕಾಭಾವೇ ವೈದಿಕಲಿಂಗಾವಗತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯಧರ್ಮಸ್ಯೈವಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಶೂದ್ರ’ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರಣೇನ ಲಿಂಗೇನಾವಗತಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಮಧರ್ಮ್ಯಂ ವೇದೇನ ನಿಬದ್ಧಮಿತ್ಯೇವ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತಯಾಽಸ್ಮಾಭಿರಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಉಕ್ತವೈದಿಕಲಿಂಗಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಬಾಧಕಾನಾಂ ಚಾನುಪನ್ಯಸನೀಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ।
ನ ಚ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಕೇಷಾಂಚಿದ್ವರ್ಣಿತಂ ರಾಜ್ಯಾಧಿಪತ್ಯಂ ತೇಷ್ವೇವ ತೇಷಾಂ ಮ್ಲೇಚ್ಛ ಜಾತಿವಾದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಬಾಧಕೇನಾಧರ್ಮ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಯಥಾ , ಏವಮಿಹಾಪಿ ಶೂದ್ರಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧಕೇನ ತದಧರ್ಮ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬಹುಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ಶೂದ್ರಶ್ರುತೇರೇವಾನ್ಯಥಾ ನೇಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಂ ಗ್ರಾಮದಾನಂಚ ತಾವದ್ವಿರೋಧಿಲಿಂಗಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ತಥಾ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತಿರಾಜ್ಯ ಏವ ಕೇಷುಚಿದ್ಗ್ರಾಮೇಷು ಪ್ರಾಙ್ನಿವಾಸಃ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿತಯಾ ಸಮಾಗತಾಯ ತಸ್ಮೈ ವಿದ್ಯಾದಾನಂ ತತ್ಕನ್ಯಾಪರಿಣಯನಂ ಚೇತ್ಯೇತದಪಿ ವಿರೋಧಿಲಿಂಗಮ್ । ‘ನಾಧಾರ್ಮಿಕೈಶ್ಶ್ರಿತೇ ಗ್ರಾಮೇ ನ ವ್ಯಾಧಿಬಹುಲೇ ತಥಾ । ನ ಶೂದ್ರರಾಜ್ಯೇ ನಿವಸೇನ್ನ ಪಾಷಂಡಜನೈರ್ವೃತೇ’ ಇತಿ ಶೂದ್ರಪಾಲಿತೇ ರಾಜ್ಯೇ ನಿವಾಸಸ್ಯ , ‘ನ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿಂ ದದ್ಯಾನ್ನೋಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ನ ಹವಿಷ್ಕೃತಮ್ । ನ ಚಾಸ್ಯೋಪದಿಶೇದ್ಧರ್ಮಾನ್ನಚಾಸ್ಯ ವ್ರತಮಾದಿಶೇತ್’ ಇತಿ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿದಾನಸ್ಯ , ‘ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯಯೋರಾಪತ್ಸ್ವಪಿ ಹಿ ತಿಷ್ಠತೋಃ । ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದಪಿ ವೃತ್ತಾಂತೇ ಶೂದ್ರ ಭಾರ್ಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಶೂದ್ರಾಯಾ ಧರ್ಮದಾರತ್ವೇನ ಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಚ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಾದಿಲಿಂಗಜಾತೇನ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಸಮರ್ಥನಮಪಿ ಸಮಂಜಸಮೇವ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾತ್’ ಇತಿ ಭಿನ್ನವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶತಶ್ಚೈತ್ರರಥೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತತ್ವಾದಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಾಶಯ ಉನ್ನೀಯತೇ । ‘ಅಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಪಾತ್ತಶಬ್ದೇ ನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯೇ ‘ಚೈತ್ರರಥೇನ’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶೋ ನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಃ ಕಾಪೇಯಯಾಜ್ಯತ್ವೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯ ತೇನ ಚಿತ್ರರಥತ್ವಸಿದ್ಧಿದ್ವಾರಾಽವಗಂತವ್ಯಮ್ ; ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯೈವ ಕಾಪೇಯಯಾಜ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ; ಸಂಜ್ಞಾಭೇದೇನ ಚಿತ್ರರಥಾದ್ಭೇದಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ । ಚಿತ್ರರಥಾದ್ಭೇದೇಽಪಿ ತದ್ವಂಶ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ತೇನ ತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ‘ಸಮಾನಾನ್ವಯಾನಾಂ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾಃ ಯಾಜಕಾ ಭವಂತಿ’ ಇತಿ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ‘ಅಯಮಶ್ವತರೀರಥಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಚಿತ್ರರಥವತ್ತ್ವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇ ಲಿಂಗತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಮಂದಾನಾಂ ಭ್ರಾಂತಿವಾರಣಾರ್ಥ ‘ಉತ್ತರತ್ರ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅಸ್ತು ತದಪಿ ಲಿಂಗಂ ಕೋ ದೋಷಃ ? ನ । ತಸ್ಯ ಲಿಂಗತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ರಥಸಂಭವಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದನಿಷೇಧವದ್ರಥನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕವಚನರೂಢಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ , ತಸ್ಯ ತನ್ನಿಷೇಧಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸಶಕಟಂ ಪರ್ಯಟತೋ ರೈಕ್ವಸ್ಯಾಶ್ವತರೀರಥಃ ಪ್ರಿಯತರೋ ಭವೇದಿತಿ ತದರ್ಥಂ ಸಂಪಾದ್ಯಾನಯನಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಸ್ವೋಪಭೋಗಾರ್ಹಮೇವ ಪರಸ್ಮೈ ದಾತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯ ತಲ್ಲಿಂಗತ್ವೇಽಪಿ ಲಿಂಗಾದಿತ್ಯನೇನೈವ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯತಯಾ ಪೃಥಙ್ನಿರ್ದೇಶಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ವೈದಿಕಲಿಂಗಂ ವಿಘಟಿತಮ್ । ೧. ೩. ೩೫ ।
ತಥಾಽಪ್ಯರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸದ್ಭಾವಾದಧ್ಯಯನಾಭಾವೇಪಿ ಸ್ತ್ರೀಣಾಮಿವ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಸಂಭವಾಚ್ಚ ತದಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ ॥ ೩೬॥
ನನು ತತ್ರೈವ ‘ಧರ್ಮೇಪ್ಸವಸ್ತು ಧರ್ಮಜ್ಞಾಸ್ಸತಾಂ ವೃತ್ತಿಮನುವ್ರತಾಃ । ಮಂತ್ರವರ್ಜಂ ನ ದುಷ್ಯಂತಿ ಪ್ರಶಂಸಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಚ’ ಇತಿ ತದನಂತರಶ್ಲೋಕೇನ ಧಾರ್ಮಿಕಾಣಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಮಂತ್ರವರ್ಜಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಂ ಕೃತಮ್ । ನ ಚಾಮಂತ್ರಸಂಸ್ಕಾರೋ ನ ವಿದ್ಯೋಪಯೋಗೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಽನಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಾಸಾಂ ವಿವಾಹಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸಮಂತ್ರಕತ್ವೇಪ್ಯನ್ಯೇಷಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಮಂತ್ರಕತಯಾ ಗುರೂಪಸದನಸ್ಯಾಪ್ಯಮಂತ್ರಕಸ್ಯೈವಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ಶೂದ್ರಾಣಾಮಮಂತ್ರಕಂ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾಂತರಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ‘ಶೂದ್ರಶ್ಚತುರ್ಥೋ ವರ್ಣ ಏಕಜಾತಿಃ’ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯೋಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾಭಿಲಾಪಾತ್ ।
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ‘ಏಕಜಾತಿಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮರೂಪೋಪನಯನಸ್ಯಾಭಾವೋಽಭಿಲಪ್ಯತೇ । ಗರ್ಭಾಷ್ಟಮಾದಿಷು ಕರ್ತವ್ಯಮಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನಮೇವ ಚ ದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮ । ತದೇವೋಪಕ್ರಮ್ಯ ತದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನೇನ ಏಕಜಾತಿತ್ವಹಾನ್ಯಭಾವಾತ್ ತಚ್ಛೂದ್ರಾಣಾಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
‘ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಪಿತಾ ಯೋಽಸ್ಮಾಕಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಂ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ’(ಪ್ರ. ೬.೮) ಇತಿ ವೈದಿಕಲಿಂಗೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಮರೂಪತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಂ ಜನ್ಮದ್ವಯಮೇವೇತಿ ನಿಯಮಃ ; ‘ಮಾತರ್ಯಗ್ರೇಧಿಜನನಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಮೌಂಜಿಬಂಧನಮ್ । ತೃತೀಯಂ ಯಜ್ಞದೀಕ್ಷಾಯಾಂ ದ್ವಿಜಸ್ಯ ವಿಧಿಚೋದಿತಮ್’ ಇತಿ ಮನುನಾ ಯಜ್ಞದೀಕ್ಷಾಯಾ ಅಪಿ ಜನ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ । ‘ಅನೃತಾತ್ಸತ್ಯಮುಪೈಮಿ ಮಾನುಷಾದೈವಮುಪೈಮಿ’ ‘ದಕ್ಷಿಣಂ ಪೂರ್ವಮಾಂಕ್ತೇ ಸವ್ಯಂ ಹಿ ಪೂರ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾ ಆಂಜತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಲಿಂಗೈರಗ್ನ್ಯಾಧಾನಪೂರ್ವಿಕಾಯಾ ಯಜ್ಞದೀಕ್ಷಾಯಾ ಮನುಷ್ಯತೋತ್ತೀರ್ಣದೇವಜನ್ಮತ್ವಸೂಚನಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ‘ತತ್ರ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಜನ್ಮಾಖ್ಯಂ ಮೌಂಜೀಬಂಧನಚಿಹ್ನಿತಮ್ । ತತ್ರಾಸ್ಯ ಮಾತಾ ಸಾವಿತ್ರೀ ಪಿತಾತ್ವಾಚಾರ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ಜನ್ಮನಿ ಮಾತಾಪಿತರೌ ಸ್ಮೃತೌ ಏವಮಿಹಾಪಿ ‘ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಪಿತಾ’ ಇತಿ ಪಿತಾ ಶ್ರುತಃ । ಅರ್ಥಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈವ ಮಾತಾ ಭವತಿ ಯಾ ದೇಹದ್ವಯವಿವಿಕ್ತನಿತ್ಯಶುದ್ಧನಿರತಿಶಯಾನಂದಪರಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ವಿದ್ವದಾತ್ಮಾನಂ ಸೂತೇ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಜನ್ಮೈವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನಾಭಾವಾದ್ಧ್ಯಯನ ಇವ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನಾಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರಃ । ೧. ೩. ೩೬ ।
ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ॥ ೩೭॥
ಇತಶ್ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಃ । ಯತ್ಸತ್ಯವಚನೇನ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವೇ ನಿರ್ಧಾರಿತೇ ಜಾಬಾಲಂ ಗೌತಮ ಉಪನೇತುಮನುಶಾಸಿತುಶ್ಚ ಪ್ರವವೃತ್ತೇ
‘ನೈತದಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ ಸಮಿಧಂ ಸೋಮ್ಯಾಹರೋಪ ತ್ವಾ ನೇಷ್ಯೇ ನ ಸತ್ಯಾದಗಾಃ’(ಛಾ. ೪. ೪.೫) ಇತಿ ಹಿ ಗೌತಮವಚನಂ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರೇದಂ ಚಿಂತ್ಯತೇ – ಅಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನಂ ಗೌತಮೇನ ಕೃತಮ್ , ನ ವಿದ್ಯಾಂಗಮ್ । ಏವಂ ಹ್ಯುಪಾಖ್ಯಾಯತೇ – ಶೈಶವೇ ಮೃತಪಿತೃಕಸ್ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಮ್ ‘ಅಹಮಾಚಾರ್ಯಮುಪೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರಿಷ್ಯಾಮಿ , ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಮ್’ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ತಯಾ ‘ತ್ವಜ್ಜನಕಪರಿಚರಣಂ ಕೃತ್ವೈವ ಸ್ಥಿತಾಸ್ಮಿ ನಾಹಂ ಗೋತ್ರಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೋ ಗೌತಮಮಾಸಾದ್ಯ
‘ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಭವತಿ ವಿವತ್ಸ್ಯಾಮ್ಯುಪೇಯಾಂ ಭವಂತಮ್’(ಛಾ., ೪.೪. ೩) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಕಿಂಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮ್’ , ಇತಿ ತೇನ ಪೃಷ್ಟೋ ‘ನಾಹಂ ಮಮ ಗೋತ್ರಂ ವೇದ , ಮಾತಾಽಪಿ ನಾವೇದೀನ್ಮಾತಾ ಮೇ ಜಬಾಲಾ ಸತ್ಯಕಾಮೋಽಹಮಿತ್ಯೇತಾವದ್ವೇದ’ ಇತಿ ಸತ್ಯಮುವಾಚ । ಅಥ ಗೌತಮಸ್ಸತ್ಯವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಂ ನಿಾಶ್ಚೇತ್ಯ ತಮುಪನಿನ್ಯ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮುಕ್ತಂ ಗೋತ್ರಾಪರಿಜ್ಞಾನಮಕೃತಾಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನಸ್ಯ ಬಾಲಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ , ನ ತೂಪನೀತಸ್ಯಾಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಽಧಿಜಿಗಮಿಷಯಾ ಗುರುಮುಪಸೀದತಃ । ಅಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನ ಏವ ಚ ಗೋತ್ರಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯನಿರ್ಧಾರಣಂಚೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ಗೋತ್ರಭೇದೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಜಾತಿಭೇದೇನ ಚ ತತ್ರ ಪ್ರಕಾರಭೇದಸ್ಮರಣಾತ್ , ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನೇ ತದಭಾವಾತ್ । ‘ನೈತದಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ ಇತಿ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯನಿರ್ಧಾರಣಮೇವ , ನ ತು ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ಧಾರಣಮ್ । ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ಶೂದ್ರಮಾತ್ರಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ‘ನಞಿವಯುಕ್ತಮನ್ಯಸದೃಶಾಧಿಕರಣೇ ತಥಾಹ್ಯರ್ಥಗತಿಃ’ ಇತಿ ಶಾಬ್ದಿಕೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾತ್ಯಂತಸಮಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಮಾತ್ರಪರತಯಾ ಶೂದ್ರಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾಚ್ಚ ।
ನನು ಗೌತಮೇನಾಧ್ಯಯನಾಂಗಮುಪನಯನಂ ಕೃತಂ ಚೇದಧ್ಯಾಪನಮಗ್ರೇ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪದೇಶ ಏವ ಕೃತಃ ‘ಉಪ ತ್ವಾ ನೇಷ್ಯೇ ನ ಸತ್ಯಾದಗಾಃ’ ಇತಿ ಗೌತಮೋಕ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಾನಂತರಮೇವಂ ಖಲು ಶ್ರೂಯತೇ । ಗೌತಮಸ್ತಂ ಸತ್ಯಕಾಮಮುಪನೀಯ ಸ್ವಕೀಯಾದ್ಗೋಯೂಥಾತ್ ಕೃಶಾನಾಂ ದುರ್ಬಲಾನಾಂ ಗವಾಂ ಚತ್ವಾರಿ ಶತಾನಿ ಪೃಥಕ್ಕೃತ್ಯ ತತ್ಪೋಷಣೇ ತಂ ನಿಯುಯುಜೇ । ಸ ತು ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ತಾಸಾಂ ಗವಾಂ ಸಹಸ್ರಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛೇಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತೃಣೋದಕಬಹುಲಮರಣ್ಯಂ ನೀತ್ವಾ ತಾಃ ಸಂರಕ್ಷನ್ವರ್ಷಗಣಂ ಪ್ರೋವಾಸ । ತಾಃ ಸಹಸ್ರಂ ಸಂಪೇದಿರೇ । ತದನಂತರಮೃಷಭೋಽಗ್ನಿಹಂಸೋ ಮದ್ಗುರಿತಿ ಚತ್ವಾರೋ ದೇವತಾತ್ಮಾನಸ್ತಸ್ಯ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಯಾ ಸಂತುಷ್ಟಾಸ್ತಸ್ಮೈ ಷೋಡಶಕಲಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮುಪದಿದಿಶುಃ । ತತಃ ಸಹ ಗೋಭಿರಾಚಾರ್ಯಕುಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಚಾರ್ಯೇಣ
‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿವ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಭಾಸಿ ಕೋಽನು ತ್ವಾಽನುಶಶಾಸ’(ಛಾ. ೪. ೯. ೨) ಇತಿ ಪೃಷ್ಟಸ್ತಂ ವೃತ್ತಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ದೇವೈರುಪದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯತೋಽಪಿ ನಾಹಂ ತೃಪ್ಯಾಮಿ ಸ್ವಕೀಯಾದಾಚಾರ್ಯಾದೇವ ಲಬ್ಧಾ ಕಿಲ ವಿದ್ಯಾ ಸಾಧೀಯಸೀ ಭವತಿ ಭಗವಾನೇವ ಮಹ್ಯಂ ಬ್ರವೀತು’ ಇತಿ ಪ್ರಾರ್ಥಯಾಮಾಸ । ತತೋ ಗೌತಮಸ್ತಸ್ಮೈ ತಾಮೇವ ಷೋಡಶಕಲವಿದ್ಯಾಮುಪದಿದೇಶತಿ । ಅತ್ರಾಧ್ಯಾಪನಂ ನ ತಾವದ್ಗೋಸಂರಕ್ಷಣಾತ್ ಪ್ರಾಕೃತಮಸ್ತಿ
‘ತಮುಪನೀಯ ಕೃಶಾನಾಮಬಲಾನಾಂಚ ಚತುಶ್ಶತಂ ಗಾ ನಿರಾಕೃತ್ಯೋವಾಚ’(ಛಾ. ೪.೪.೫) ಇತ್ಯುಪನಯನಾನಂತರಮೇವ ಗೋಸಂರಕ್ಷಣನಿಯೋಗಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ನಾಪಿ ಪಶ್ಚಾತ್ ‘ಭಗವಾನೇವೋಪದಿಶತು’ ಇತ್ಯುಪಸನ್ನಾಯ ಋಷಭಾಯುಪದಿಷ್ಟಷೋಡಶಕಲವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮನ್ಯೂನಾನತಿರಿಕ್ತಮುಪದಿದೇಶೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
‘ತಸ್ಮೈ ಹ ತದೇವೋವಾಚಾತ್ರ ಹಿ ನ ಕಿಂಚನ ವೀಯಾಯ’(ಛಾ. ೪.೯. ೩) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ಅಧ್ಯಯನಾಂಗಮುಪನಯನಂ ಕೃತಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮತೋ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ತದನುಸಾರೇಣ ‘ಉಪನೀಯ’ ಇತ್ಯಂಗೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತಾಧ್ಯಯನನಿರ್ವರ್ತನಮಪಿ ಶೌಚಾಚಾರಾದಿಶಿಕ್ಷಣವದುಪಲಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ತತಸ್ಸಮಾವರ್ತನಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ಗುರುದಕ್ಷಿಣಾರ್ಥತಯಾ ಮಹತೀಂ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತಯಾ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣೋ ವಿದ್ಯಾಧಿಜಿಗಮಿಷಾಮವಾಪ್ಯ ತದರ್ಥಮಸ್ಮಿನ್ ಪುನರುಪಸನ್ನಃ ಕಾಂಚನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಪ್ಯಧಿಗಚ್ಛತ್ವಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವಾ ಗೋಸಂರಕ್ಷಣನಿಯೋಗೇ ಕೃತೇ ತತ್ಸಂರಕ್ಷಣಸಂತುಷ್ಟಾಭಿರ್ದೇವತಾಭಿಸ್ತಸ್ಮೈ ಷೋಡಶಕಲವಿದ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಾ । ಆಚಾರ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯಾ ಲಬ್ಧವ್ಯೇತ್ಯುಪಸನ್ನಾಯ ತಸ್ಮೈ ಸೈವ ವಿದ್ಯಾ ಪುನರಾಚಾರ್ಯೇಣಾಪ್ಯುಪದಿಷ್ಟೇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತ ಏವ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಸತ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನೇ ವಿದ್ಯೋಪದೇಶೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ಹೇತುರಸಿದ್ಧಃ । ‘ನೈತದಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ’ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕೃತಸ್ಯೋಪನಯನಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಿರ್ಧಾರಣಸ್ಯ ಚಾವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಗೋತ್ರಾಪರಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಹ್ಯಾಚಾರ್ಯಗೋತ್ರಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಪನಯನಂ ಸಂಭವತಿ , ನ ತು ವರ್ಣವಿಶೇಷಾನಿರ್ಣಯೇ । ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ಪ್ರತಿವರ್ಣಮುಪನಯನೇ ಪ್ರಕಾರಭೇದಸ್ಯೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಗಾಯತ್ರೀಭೇದಸ್ಯ ಚ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧಾವಪ್ಯಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ನಾನೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಽನಧಿಕಾರಿತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ; ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಽಧಿಕಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ‘ನ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿಂ ದದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾಲೋಚ್ಯ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ಧಾರಣಾಪೇಕ್ಷೋಪನಯನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಸಂತತಸಂತನ್ಯಮಾನಷೋಡಶಮಹಾದಾನೇನ ಮಹಾಪ್ರಭುಣಾ ಸಮಾಹೂತಾ ವಯಂ ವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಷೇಧಮಾಲೋಚ್ಯ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಪ್ರಾರ್ಥನಾರ್ಥಂ ಕಿಮಯಮಾಹ್ವಯತೀತಿ ಶಂಕಮಾನಾಸ್ತದಭಿಗಮನೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ್ವಾನಸ್ಯಾತಾದರ್ಥನಿರ್ಧಾರಣಮಪೇಕ್ಷಾಮಹ ಇತಿ ಏತಾವತಾ ತಸ್ಯ ಮಹಾದಾನಾನಧಿಕಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ಧಾರಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮಭಿಹಿತಾಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನತತ್ಪೂರ್ವಕವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಯೋರಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಸ ಚ ಹೇತುರನಯಾಽಪ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ಲಭ್ಯತ ಏವ । ತಥಾ ಹಿ – ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಶಬ್ದಸ್ತಾವಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಾರಣಃ ; ಬ್ರಾಹ್ಮಣಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾವೈಕಲ್ಯಾತ್ । ‘ಯದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಶ್ಚಾಬ್ರಾಹ್ಮಣಶ್ಚ ಪ್ರಶ್ನಮೇಯಾತಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನಞಿವಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಶಂಕಾಪ್ರಸಂಜಕತತ್ಸಾದೃಶ್ಯರಹಿತೇಭ್ಯೋ ಲೋಷ್ಟಾದಿಭ್ಯ ಏವ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ , ನ ತದ್ವದ್ಭ್ಯಶ್ಶೂದ್ರೇಭ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ ‘ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾನಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸದೃಶಂ ಪುರುಷಮಾನಯತಿ , ನಾಸೌ ಲೋಷ್ಟಮಾನೀಯ ಕೃತೀ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇತರಪುರುಷಮಾತ್ರೇ ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಯ ಶೂದ್ರೇ ತಾವತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ‘ನ ಸತ್ಯಾದಗಾಃ’ ಇತಿ ಹೇತೋಃ ಶೂದ್ರತ್ವವ್ಯಾವರ್ತನೇ ಏವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಶೂದ್ರಃ ಖಲು ಸ್ವಭಾವತೋ ಮಾಯಾವೀತಿ ‘ಅನೃತಂಚಾತಿವಾದಶ್ಚ ಪೈಶುನ್ಯಮತಿಲೋಭತಾ । ನಿಕೃತಿಶ್ಚಾಭಿಮಾನಶ್ಚ ಜನ್ಮತಶ್ಶೂದ್ರಮಾವಿಶತ್ । ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪಿತಾಮಹಶ್ಶೂದ್ರಮಾಭಿಭೂತಂ ತು ತಾಮಸೈಃ । ದ್ವಿಜಶುಶ್ರೂಷಣಂ ಧರ್ಮಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ತು ಪ್ರಯುಕ್ತವಾನ್ । ನಶ್ಯಂತಿ ತಾಮಸಾ ಭಾವಾಶ್ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ದ್ವಿಜಭಕ್ತಿತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ।
ಏವಂಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಭಗವತಿ ವಿವತ್ಸ್ಯಾಮ್ಯುಪೇಯಾಂ ಭಗವಂತಮ್’ ಇತ್ಯಧ್ಯಯನಾರ್ಥವಿದ್ಯಾರ್ಥೋಪಗಮನದ್ವಯಸಾಧಾರಣಮುಪಗಮನಂ ಕುರ್ವಾಣೇ ಸತ್ಯಕಾಮೇ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ಧಾರಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯಾ ಗೌತಮಸ್ಯ ತದುಪನಯನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಾ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನೇ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣೇ ಚಾನಧಿಕಾರಂ ಗಮಯಿತುಮೀಷ್ಟೇ । ತಸ್ಯ ತದಧಿಕಾರಸತ್ತ್ವೇ ಹಿ ಶೂದ್ರಸ್ಸನ್ನಪಿ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನೇನ ಸಂಸ್ಕೃತ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂ ಗ್ರಾಹಯಿತುಂ ಯೋಗ್ಯ ಇತಿ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿರ್ಧಾರಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಮಿದಾಹರಣೇ ನ ನಿಯುಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಯ ತದನಧಿಕಾರೇ ತ್ವಸ್ಯ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತಿ ಅಕೃತಾಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನೋಽಯಂ ಪ್ರಥಮಂ ತೇನ ಸಂಸ್ಕೃತ್ಯಾಧ್ಯಾಪನೀಯಸ್ತತೋ ವಿದ್ಯಾಕಾಮಶ್ಚೇತ್ಕ್ರಮೇಣ ತಾಮಪಿ ಗ್ರಾಹಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಲೋಚಯತಾ ಗೌತಮೇನ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತ್ಯುಪನಿನೀಷುಣಾ ಸಮಿದಾಹರಣೇ ನಿಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸತಿ ‘ಕಿಂಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಗೋತ್ರಪ್ರಶ್ನೋಽಪಿ ನ ತದ್ಗೋತ್ರನಿರ್ದಿಧಾರವಿಷಯಾ ; ಶೂದ್ರತ್ವಪರ್ಯಂತಸಂದೇಹಾನುವೃತ್ತಿಸಮಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತ್ಯುಪನಯನಮಾತ್ರೋಪಯುಕ್ತಗೋತ್ರಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾನವಸರದುಸ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ಶೂದ್ರಶ್ಚೇತ್ ಕಿಮಪ್ಯುಪನಯನಂ ನಾರ್ಹತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಗೋತ್ರಪ್ರಶ್ನೇ ಕಿಮಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ತಜ್ಜಾತಿಪರೀಚಿಕ್ಷಿಷಯಾ ।
ಏವಮಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಪಠಿತಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ತದನಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪರತಯಾ ಯೋಜನಮಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪ್ರಧಾನಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ತದಂಗಾವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿದ್ವಾರಭೂತಾಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನಾಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವರ್ಣವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯಂ ವಿನಾಽಧ್ಯಯನಾಂಗೋಪನಯನಕರಣಾಸಂಭವೇ ತತ್ಕರಣಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತನ್ನಿರ್ಣಯೋಽಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿಜ್ಜಾತ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ , ನ ತು ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಗೌತಮಸತ್ಯಕಾಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪರತ್ವಂ ವಿಹಾಯಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪರತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ‘ಚತುರೋ ಮುಷ್ಟೀನ್ನಿರ್ವಪತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಮುಷ್ಟಯಃ ಸ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಕಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಚತುಸ್ಸಂಖ್ಯಾ ನಿರ್ವಾಪಾನ್ವಯಮಪಹಾಯ ಮುಷ್ಟ್ಯನ್ವಯಮನುಭವತಿ । ತಥಾಸತಿ ಸಪ್ತದಶಶರಾವಾದಿಷು ಪ್ರಧಾನಭೂತಮುಷ್ಟ್ಯಬಾಧಾಯ ಸಂಖ್ಯಾಬಾಧನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾಚ ಯಥಾ ತತ್ರ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಶಾಬ್ದೇ ನಿರ್ವಾಪಾನ್ವಯೇ ಸತಿ ಪಾರ್ಷ್ಠಿಕಮುಷ್ಟಯನ್ವಯಕಲ್ಪನಯಾ ಮುಷ್ಟೀನಾಮಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಶಾಂತಿರೇವಂ ಗೌತಮಸತ್ಯಕಾಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿನಃ ಪ್ರಧಾನಭೂತವಿದ್ಯಾವಿಧ್ಯನ್ವಯೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಗೇವ ಮಯಾ ಗೋತ್ರವಿಮರ್ಶಃ ಕೃತೋಽಸ್ತೀತ್ಯೇವಂರೂಪಸತ್ಯಕಾಮವಚನಾರ್ಥಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೈವೋಪನಯನಾರ್ಥಂ ಗೋತ್ರವಿಶೇಷವಿಮರ್ಶಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ಭವತಿ , ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ವರ್ಣವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಉಪನಯನಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಶಾಂತಿರ್ಭವತಿ ಚೇತ್ , ಸಾ ನ ನಿವಾರ್ಯತೇ ।
ಏತೇನ – ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿದಾನನಿಷೇಧಾದಪಿ ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಹೇತೋರಸಾಧಕತ್ವಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ । ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣವಿದ್ಯಾವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿತ್ವಸಂಭವೇ ಸಾಧಾರಣತದನಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿದಾನನಿಷೇಧೋ ಹಿ ಕರ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾ ಶ್ರುತಿಭಿಸ್ಸ್ಮೃತಿಭಿರಿತಿಹಾಸೈಃ ಪುರಾಣೈರ್ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯೈರ್ವಾ ‘ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿರ್ನ ದಾತವ್ಯಾ’ ಇತ್ಯೇವಂ ಸಾಧಾರಣೋ ವಿದ್ಯಾವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಿತಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನೋಽಯಂ ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ಹೇತುಃ । ೧. ೩. ೩೭ ।
ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥೩೮॥
ಇತಶ್ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಃ । ಯದಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂಚಾರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಯಸ್ಯ ಸಮೀಪೇ ವೇದೋಚ್ಚಾರಣಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭವತಿ ‘ಪದ್ಯು ಹ ವಾ ಏತಚ್ಛ್ಮಶಾನಂ ಯಚ್ಛೂದ್ರಃ ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರಸಮೀಪೇ ನಾಧ್ಯೇತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸಂಚಾರಿಶ್ಮಶಾನತ್ವವಾದಃ ಶ್ಮಶಾನವದಧ್ಯಯನೇ ದೂರಂ ಪರಿಹರಣೀಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅಧ್ಯಯನಂ ವರ್ಜಯೇತ್’ ಇತ್ಯನುವೃತ್ತೌ ‘ಶ್ಮಶಾನಂ ಸರ್ವತಶ್ಶಮ್ಯಾಪ್ರಸಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಶ್ಮಶಾನವಚ್ಛೂದ್ರಪತಿತೌ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ವೇದೋಚ್ಚಾರಣೇ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸುದೂರಂ ಪರಿಹರಣೀಯತ್ವೋಕ್ತಿಶ್ಚ ಮಾಯಾವೀ ಶೂದ್ರೋ ನಿಷೇಧಾದಪ್ಯಬಿಭ್ಯಚ್ಛದ್ಮನಾ ವೇದಾಕ್ಷರಾಣಿ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ತದಣ್ವಪಿ ಮಾ ಗ್ರಹೀದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮಪಿ , ನ ತು ಶ್ಮಶಾನವಚ್ಛೂದ್ರಜಾತೇಸ್ಸಾಮೀಪ್ಯಂ ದೋಷಾವಹಮಿತಿ ಕೇವಲಮದೃಷ್ಟವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವ ಶೂದ್ರಜಾತಿಸಾಮಾನ್ಯೇಽಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ತ್ರೀ ಸವಿಧೋಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣಾನ್ಯಪಿ ವೇದಾಕ್ಷರಾಣಿ ಗ್ರಹೀತುಂ ಧಾರಯಿತುಂ ವಾ ನ ಶಕ್ತೇತಿ ‘ಶೂದ್ರಾಯಾಂ ತು ಪ್ರೇಕ್ಷಣಪ್ರತಿಪ್ರೇಕ್ಷಣಯೋರೇವಾನಧ್ಯಾಯಃ’ ಇತಿ ತದನಂತರಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂಚ ಯಸ್ಯ ಸಮೀಪೇಽಪಿ ನಾಧ್ಯೇತವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣಾದೀನಿ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ನಿರಸ್ತಾನಿ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣೇ ತನ್ಮೂಲಕೇಽಧ್ಯಯನೇ ತಸ್ಯಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಜನೇ ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ ; ‘ಅಥ ಹಾಸ್ಯ ವೇದಮುಪಶೃಣ್ವತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣೋಚ್ಚಾರಣಧಾರಣೇಷು ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಮರಣಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣಾದ್ಯಭಾವೇ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಸ್ಯ ಚಾಭಾವಃ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಃ।
ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ತಯೋರಪಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ ‘ಕಪಿಲಾಕ್ಷೀರಪಾನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೀಗಮನೇನ ಚ । ವೇದಾಕ್ಷರವಿಚಾರೇಣ ಶೂದ್ರಶ್ಚಂಡಾಲತಾಂ ವ್ರಜೇತ್ । ಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಮಾಚಷ್ಟೇ ಯಶ್ಚೈವಾದಿಶತಿ ವ್ರತಂ । ಸೋಽಸಂವೃತಂ ನಾಮ ತಮಸ್ಸಹ ತೇನೈವ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತಿ ವೇದವಿಚಾರತದರ್ಥಗ್ರಹಣಯೋಸ್ತಸ್ಯಾತ್ಯಂತಂ ದುರ್ಗತಿಸ್ಮರಣಾತ್ । ಏವಂಚ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ವೇದವಿಹಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಂಚಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವೋಽಪಿ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಃ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚಾತ್ರಾಧಿಕಾರಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ ‘ನ ಶೂದ್ರೇ ಪಾತಕಂ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಮರ್ಹತಿ । ನಾಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ಧರ್ಮೇಽಸ್ತಿ ನಾಧರ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧನಮ್’ ಇತಿ ಮನುಸ್ಮರಣಾತ್ । ಶೂದ್ರಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯ ಯನ್ನಿತ್ಯವದ್ವಿಹಿತಂ ತದಕರಣೇ ತಸ್ಯ ಪಾತಕಂ ನಾನ್ಯತ್ರ । ಯಸ್ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಿಶಿಷ್ಯ ವಿಹಿತಸ್ತಮೇವ ಸೋಽರ್ಹತಿ ನಾನ್ಯಮ್ । ಯೋ ಧರ್ಮೋ ವಿಶಿಷ್ಯ ವಿಹಿತಸ್ತತ್ರೈವ ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ನಾನ್ಯತ್ರ । ಅಧರ್ಮೋಽಪಿ ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಸ ಏವ ತಸ್ಯ ಪರಿಹರಣೀಯೋ ನಾನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು , ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾರ್ಥೇಷು ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದಿಷು ಚ ವಿಶೇಷವಿಧ್ಯಭಾವೇನ ಚ ತೇಷಾಂ ನಿಷೇಧವಚನೈಃ ಕ್ರೋಡೀಕೃತತ್ವಾನ್ನ ತೇಷು ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ।
ಏತೇನ – ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಧಾರಣಾರ್ಥಾವಗತೀನಾಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕೂಪಖನನನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂಚಾನುಷ್ಠಾನಮಸ್ತು ; ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಾಂ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಜನಿತನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಾರಬ್ಧೇತರಸಕಲಪಾಪಧ್ವಂಸಕತ್ವೇನ ವೇದಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧೋಲ್ಲಂಘನಕೃತಪಾಪಸ್ಯಾಪಿ ತತ ಏವ ಧ್ವಂಸಸಂಭವಾದಿತ್ಯಪಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಅನಧಿಕಾರಿಣಾಽನುಷ್ಠಿತಾನಾಂ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾಭಾವೇನ ಕೂಪಖನನನ್ಯಾಯಾನವತಾರಾತ್ । ಇಹ ವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನಾಭಾವೇನ , ವಿಶೇಷವಿಹಿತೇತರವೈದಿಕಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಚ ಶೂದ್ರಾಣಾಮನಧಿಕಾರಿತ್ವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿದುರಧರ್ಮವ್ಯಾಧಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞತ್ವಮ್ ? ಪೂರ್ವಜನ್ಮಾಧಿಗತಜ್ಞಾನಾಪ್ರಮೋಷಾತ್ । ‘ಧರ್ಮವ್ಯಾಧಾದಯೋಽಪ್ಯನ್ಯೇ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಸಾಜ್ಜುಗುಪ್ಸಿತೇ । ವರ್ಣಾವರತ್ವೇ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಶ್ರಮಣೀ ಯಥಾ’ ಇತಿ ಹಿ ಸ್ಮರಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ತೇಷಾಮ್ । ಹೀನಜಾತಿಷು ಜನನಂ ತು ಪ್ರಾರಬ್ಧಬಲಾತ್ ।
ನನು ಪೂರ್ವಜನ್ಮಾನುಷ್ಠಿತಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಭಿಃ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣತಯೋತ್ಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿವಿದಿಷಾಣಾಮಪಿ ಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯಭಾವೇನಾನುತ್ಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಾಂ ತತಃಪ್ರಾರಬ್ಧಬಲೇನ ಶೂದ್ರಾದಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಪೂರ್ವಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿರಕ್ತಾನಾಮನುವೃತ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿವಿದಿಷಾಣಾಂ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಾಯೋ ನಾಸ್ತಿ ? ಅಸ್ತ್ಯೇವೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಃ । ನನು ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಶ್ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣನಿಯಮವಿಧಿನಾ ಸಕಲೋಪಾಯಾಂತರವ್ಯಾವರ್ತನಾತ್ ಕಥಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದೇಸ್ತದುಪಾಯತ್ವೇನ ಪರಿಗ್ರಹಃ ? ನ । ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನ್ ಪ್ರತಿ ಸ ನಿಯಮವಿಧಿರಿತಿ ತಲ್ಲಬ್ಧನಿಯಮಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂತರ್ಹೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿವದ್ವೇದಾಂತಾರ್ಥಗ್ರಥನರೂಪೋ ಭಾಷಾಪ್ರಬಂಧಃ ‘ತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಂಚ ತದುಪಾಯೋಽಸ್ತು ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಜನನಸಮರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಅಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತನಕ್ಷಮಂ ತದಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ವೇದಾಂತೈಸ್ತನ್ಮೂಲೈರಿತಿಹಾಸಪುರಾಣೈರ್ವಾ ಭವತಿ ನಾನ್ಯೈರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿಷಯಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ‘ದಶಮಸ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯೈರಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾತ್ । ತಥಾಽಪಿ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಜಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಸಂಭಾವನಾವಿಪರೀತಭಾವನಾಪ್ರತಿಬಂಧಾನಾಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತನಕ್ಷಮಮ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ವೇದಾಂತಜಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯೇವ ತಸ್ಯಾಪಿ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕನಿವರ್ತನಸಂಭವಾತ್ ।
ಯದ್ವಾ ಮಾಭೂದ್ಭಾಷಾಪ್ರಬಂಧೋ ಮಾ ಚ ಭೂಲ್ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಮ್ । ಮನನಾಖ್ಯೇನಾನುಮಾನಕಲಾಪೇನೈವ ಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೇನ ‘ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಮನ್ಯತ್ ಸರ್ವಮಾರೋಪಿತಮ್’ ಇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಂ ಸಂಭವತಿ । ತಚ್ಚ ವಿಷಯಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ಮನನಮಾತ್ರಂ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಶಿರಸ್ಕಂ ಶೂದ್ರಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಾಯೋಽಸ್ತು । ಯದಿ ಮನನಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾನುಪಪತ್ತಿನಿರಾಸಕತರ್ಕರೂಪತಯಾ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಮ್ ತರ್ಹಿ ‘ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾಭ್ಯಾಂ ವೇದಂ ಸಮುಪಬೃಂಹಯೇತ್’ ಇತಿ ವಚನಾದಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಪಿ ತಥೈವ । ಯದಿ ಚ ತದ್ವಚನಮನೇಕಶಾಖಾಭಿಜ್ಞಮಹರ್ಷಿಕೃತೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾನುಸಾರಿಣ್ಯೇವಾರ್ಥೇ ವೇದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂಪರಮ್ , ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ತತೋಽರ್ಥನಿರ್ಣಯನಿಷೇಧಪರಮ್ , ತರ್ಹಿ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾಂಗತ್ವೇನ ಮನನವಿಧಿರಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಸಂಭಾವಿತಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾ ಮನನೇನ ನಿರಸನೀಯೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಪರಮ್ , ನ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾನುಮಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯೋ ನ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ । ‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ನಾನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇತ್ – ‘ತಂತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ನೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಗಮ್ಯಮಿತ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಔಪನಿಷದತ್ವಶ್ರುತಿರುಪನಿಷದ್ವಿರೋಧಿಶಬ್ದಾಂತರಗಮ್ಯತ್ವನಿರಾಸಪರಾ ಚೇತ್ ಸಾಽಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತದ್ವಿರೋಧಿತರ್ಕಗಮ್ಯತ್ವನಿರಾಸಪರಾಽಸ್ತು । ಅಥವಾ ಮಾಭೂದ್ಭಾಷಾಪ್ರಬಂಧಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯಾನುಮಾನಜಾತಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತ್ಯುಪಾಯಃ । ಮಾ ಚ ಭೂತ್ ತ್ವದುಕ್ತಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಮ್ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜಾತಮೇವ ಲಿಖಿತಪಾಠಾದಿನಾ ಗೃಹೀತಮವಿಧಿನಾ ವಿಚಾರಿತಂ ತದುಪಾಯೋಽಸ್ತು ; ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಲಿಖಿತಪಾಠಾದಿಗೃಹೀತಾದಪಿ ತತೋಽರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾನಿವಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅವಿಹಿತವಿಚಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಾರ್ದ್ರಕಮರೀಚಾದಿವಿಷಯಸ್ಯೇವಾಸಂಭಾವನಾನಿವರ್ತನಕ್ಷಮತ್ವಾತ್ । ಅವಿಹಿತವಿಚಾರಸ್ಯ ಚ ವೈದಿಕಾಧಿಕಾರನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ತದ್ವೈಕಲ್ಯೇನ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಗ್ರಹಣನಿಷೇಧೋಲ್ಲಂಘನೇ ಚ ಕೂಪಖನನನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ । ಬಹೂನಿ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಾನಿ ದುರಿತಾನಿ ‘ತಸ್ಮಾದೇಷಾಂ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯಂ ಯದೇತನ್ಮನುಷ್ಯಾ ವಿದ್ಯುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವೈದಿಕಲಿಂಗಾವಗತಾನಿ । ತತ್ರ ಕಾನಿಚಿದ್ವಿವಿದಿಷೋರಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿವಿಘಟನದ್ವಾರಕಾಣಿ , ಅಪರಾಣಿ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ತಾವಪಿ ಬುದ್ಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಘಟನದ್ವಾರಕಾಣಿ , ಇತರಾಣಿ ವಿದ್ಯೋದಯೇಽಪ್ಯಸಂಭಾವನಾದಿಬಾಹುಲ್ಯಾಪಾದಕಾನಿ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಾಸಂಭಾವನಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋದಯೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಽನಿವೃತ್ತಿಕರಾಣಿ ಸತ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನೇ ಭ್ರಮಾನಿವೃತ್ತಿಕರೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಾನಕಲ್ಪಾನಿ ಕಾನ್ಯಪಿ ಸಂತಿ । ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಯಜ್ಞದಾನಾದಿಭಿಸ್ಸನ್ಯಾಸಾಪೂರ್ವೇಣ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣನಿಯಮಾದೃಷ್ಟೇನೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಶ್ರವಣನಿಯಮಾದೃಷ್ಟೇನ ಚ ನಿವರ್ತನೀಯಾನಿ । ಏತಾನಿ ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧಕನಿವರ್ತಕಾನಿ ಯಥಾಽಧಿಕಾರಂ ವ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ । ತಥಾ ಚ ‘ಶ್ರಾವಯೇಚ್ಚತುರೋ ವರ್ಣಾನ್ ಕೃತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಗ್ರತಃ’ ‘ಶೂದ್ರಸ್ಸುಖಮವಾಪ್ನುಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನೈರಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಶ್ರವಣಪಠನಾಧಿಕಾರಿತ್ವೇನಾವಗತಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ತಚ್ಛ್ರವಣನಿಯಮಸಂಪಾದ್ಯಮದೃಷ್ಟಂ ವಿನಾ ಲಿಖಿತಪಾಠಗೃಹೀತವೇದಾಂತಾದಿಭಿಃ ಕಥಮಪ್ರತಿಬದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಸಂಭವಃ । ಸಂತಿ ಹಿ ಪುರಾಣೇತಿಹಾಸಶ್ರವಣಸಾಮಾನ್ಯೇ ಕೇಚನ ನಿಯಮಾಃ ವಿಶಿಷ್ಯ ಚ ಪುರಾಣಭೇದೇನ ಭಾರತಪರ್ವಾದಿಭೇದೇನ ಚಾನ್ಯೇ ನಿಯಮಾಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತ್ಯುಪಾಯೇಷು ಗೀತಾದಿಭಾಗೇಷು ‘ಶಿಷ್ಯಸ್ತೇಽಹಂ ಶಾಧಿ ಮಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪಾರ್ಥವಚನಪ್ರಭೃತಿಲಿಂಗಾವಗತಾ ಗುರೂಪಸದನಾದಿನಿಯಮಾಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿಯಮರಹಿತೈರ್ಲಿಖಿತಪಾಠಗೃಹೀತವೇದಾಂತಭಾಷಾಪ್ರಬಂಧಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯತರ್ಕಕಲಾಪೈರಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತನಕ್ಷಮಬ್ರಹ್ಮಾ ವಗತ್ಯಾಪಾದನಮನಧಿಗತವೈದಿಕಮರ್ಯಾದಾನಾಮೇವ ಶೋಭತೇ ।
ನನು ತಥಾಽಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿನಾಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಗಮೇಽಧಿಕಾರಃ । ನ ಹಿ ತಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯಾಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಾವಿಧಾನಮ್ । ವಿಶೇಷವಿಹಿತೇತರಧರ್ಮಾಸ್ತು ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸತ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಾಸ್ತಿ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಆನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಃ ಫಲತ್ವಾತ್ ಬಂಧನನಿವೃತ್ತಿರೂಪಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣವಸ್ತುಪರತಂತ್ರತ್ವೇನ ವಿಧ್ಯನರ್ಹತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ತತ್ಸಾಧನೇ । ತತ್ರ ಚ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣರೂಪ ಇವ ಶೂದ್ರಾಣಾಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಶ್ರವಣರೂಪೇ ವಿಶೇಷತೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ವಿಧಿಃ । ನನು ‘ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣೇ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಫಲಾನುವಾದವದಿಹ ತದನುವಾದೋ ನಾಸ್ತಿ ? ಸತ್ಯಮ್ । ತಥಾಽಪಿ ಯತ್ರ ಯೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತದವಗತಿರಸತಿ ಬಾಧಕೇ ತತ್ರ ಫಲತ್ವೇನ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ‘ಧರ್ಮೇ ಚಾರ್ಥೇ ಚ ಕಾಮೇ ಚ ಮೋಕ್ಷೇ ಚ ಭರತರ್ಷಭ । ಯದಿಹಾಸ್ತಿ ತದನ್ಯತ್ರ ಯನ್ನೇಹಾಸ್ತಿ ನ ತತ್ಕ್ವಚಿತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನೈಸ್ತತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಮಪಿ ತತ್ತದವಗತೇಃ ಫಲತ್ವಸೂಚನಾಯೈವ । ಏವಂಚೇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣೋ ಯದರ್ಥಾವಗತಿರ್ಯಥೋಪಯುಜ್ಯತೇ , ತಥೈವ ಸಾ ತಸ್ಯ ಫಲತಯಾ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ತತಶ್ಚ ಯದ್ಯಪಿ ತೇಭ್ಯಶ್ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ವೇದಾಂತಶ್ರವಣನಿಯಮವತಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ತತ್ರ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಥಿರೀಕರಣಾರ್ಥತಯಾ ಉಪಯುಜ್ಯತೇ , ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧವೇದಶ್ರವಣಾನಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತಯೈವೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ಸಾಧನತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ಅಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಕೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಶ್ರವಣವಿಧಿನೈವಾಕ್ಷಿಪ್ಯೇತೇ ಯಥಾಽಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಸ್ವಫಲಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನಾದಿಸಾಧನತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಚಾರ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಕಂ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಾಯ ಇತಿ । ತಥಾಪಿ ತತ್ತಲ್ಲೋಕವಿಶೇಷಾವಾಪ್ತಿಫಲಕಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಯ ಶೂದ್ರನ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಧಾನಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಮಾ ಭೂತ್ । ತದಂಶೇ ಯಜ್ಞಾದಿರ್ಮಾಂಶ ಇವ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಶ್ರವಣಮರ್ಥಾವಗತಿಫಲಕಂ ಪಾಪಕ್ಷಯಫಲಕಮಸ್ತು । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿರಪಿ ಹ್ಯರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ನ ಸರ್ವತ್ರಾರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಕಃ ।
ಕಿಂಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿದಸ್ತ್ಯೇವೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಯಾಂ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಯತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಯ ವಿಧಾನಂ ಲಿಂಗಂ ವಾಽಸ್ತಿ ಯಥಾ ಪ್ರಣವರಹಿತೇನ ಪಂಚಾಕ್ಷರೇಣ ಶಿವೋಪಾಸನಾಯಾಂ , ಯಥಾ ವಾ ನಾರದಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನೇ ಶೂದ್ರಜನ್ಮನಿ ಯತಿಭಿರುಪದಿಷ್ಟಾಯಾಮಚ್ಯುತೋಪಾಸನಾಯಾಮ್ । ಏವಂ ಶೈವಪಾಶುಪತಪಾಂಚರಾತ್ರಾದಿದೃಷ್ಟೇಷು ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷೇಷ್ವಪಿ ಶೂದ್ರೋಚಿತಸಂಸ್ಕಾರಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ವಿಹಿತೇಷು ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏವಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಮೂಲಕವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಮೂಲಕಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾದ್ಯಧಿಕಾರಶಂಕಾನಿವಾರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರೇ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಸಮರ್ಥನಮ್ । ವೇದಮೂಲಕಾಧಿಕಾರನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಹ್ಯೇತದಧಿಕರಣಮ್ । ಅತ ಏವ ವೇದಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಹೇತೂಕೃತಃ ಇತ್ಯಲಂ ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ । ಸೌತ್ರೇ ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪದೇ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ । ಅರ್ಥಪದಂ ಪ್ರಯೋಜನಪರಂ । ಪುನಶ್ಚ ದ್ವಂದ್ವಃ । ತದಾನೀಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಪರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪರಂಚ । ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪರತ್ವೇ ತದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚ ಲಕ್ಷಕಮಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಗೇವ ವರ್ಣಿತ ಪ್ರಾಯಮ್ । ಚತುರ್ಷ್ವಪಿ ಗುಣಸೂತ್ರೇಷು ಚಕಾರಸ್ತತ್ರ ತತ್ರೋದ್ಭಾವಿತಶಂಕಾಪರಿಹಾರದ್ಯೋತನಾಯ । ೧. ೩.೩೮ ।
ಇತ್ಯಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣಮ್ । ೯ ।
ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗದ್ಯದಾಶ್ರಯಂ ಸ್ಪಂದತ ಇತಿ ಯತಃ ಕಾರಣಾನ್ನಿಸ್ಸೃತಂಚೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಸ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣರೂಪೋ ವಾಯುಃ ; ಪ್ರಾಣಶೃತಿಮುಖ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ ‘ಸರ್ವಂ ಜಗತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಕವಾಯುವಿಕಾರರೂಪಸರ್ವವಸ್ತುಪರತೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಸತಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೈಕದೇಶೇ ವೃತ್ತಿಸಂಕೋಚೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಸರ್ವಧಾ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಾಭಾವಾತ್ , ‘ನಿಸ್ಸೃತಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ‘ತಚ್ಚ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ಪ್ರಾಣಾನ್ನಿಸ್ಸೃತಮ್’ ಇತಿ ಭಿನ್ನವಾಕ್ಯತ್ವಮಪಹಾಯ ‘ಪ್ರಾಣೇ ತತೋ ನಿಸ್ಸೃತಂ ಸರ್ವಂ ಜಗದೇಜತಿ’ ಇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ನಿಸ್ಸೃತವಿಶೇಷಣೇನೈವ ಸರ್ವಶಬ್ದಸಂಕೋಚಸ್ಯ ಲಂಭನಾಚ್ಚ । ‘ಸರ್ವಂ ಜಗತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪರತ್ವೇ ‘ಪ್ರಾಣೇ’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಶ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತ್ಯಧೀನತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಣಾಚ್ಚ । ಉಷಸ್ತಿವಾಕ್ಯಗತಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾವಧಾರಣೋಪಬೃಂಹಿತೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಶ್ರುತಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತದೇವತಾಶಬ್ದೋದಿತಚೇತನತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯೇವಾತ್ರ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಜಕಸ್ಯ ಬಲವತೋ ಬಾಧಕಸ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಮಹದ್ಭಯಕಾರಣಂ ವಜ್ರಶಬ್ದಿತಮುದ್ಯತಂ ಯದುಚ್ಯತೇ ಸ ಬಾಹ್ಯವಾಯುಃ ; ತಸ್ಯೈವ ಧೂಮಜ್ಯೋತಿಸ್ಸಲಿಲಸಂವಲಿತಸ್ಯ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುವೃಷ್ಟ್ಯಶನಿಭಾವೇನ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ವಜ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಪ್ರಹಾಣಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷ ಇವ ವಜ್ರಸದೃಶೇರ್ಗೌಣತ್ವಸ್ಯಾಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ ,
‘ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿಃ ವಾಯುಸ್ಸಮಷ್ಟಿಃ ಅಪಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ’(ಬೃ. ೩.೩.೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರದರ್ಶನೇನ ವಾಯುವೇದನಾದಮೃತತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ ।
ಅಪಿ ಚೈತನ್ಮಂತ್ರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಽಪಿ ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತುಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ‘ಸರ್ವಂ ಜಗದೇಜತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಶಾಸನಾತಿಲಂಘನೇ ಕಿಮಯಂ ಕರಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಯಾತ್ಕಂಪತ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಕತ್ವಾತ್ ‘ಏಜೃ ಕಂಪನೇ’ ಇತ್ಯರ್ಥನಿರ್ದೇಶಾನುಸಾರೇಣ ಕಂಪಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿನೋಽಪಿ ಧಾತೋಃ ‘ಮಹದ್ಭಯಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಮ್’ ‘ಭಯಾದಸ್ಯಾಗ್ನಿಸ್ತಪತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಭಯಪ್ರಯುಕ್ತಕಂಪೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶಾಸಿತೃತ್ವಾಭಾವೇನ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಕಥಮಪ್ಯನ್ವಯಾಸಂಭವಾತ್ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಲಿಂಗವಿರೋಧೇ ಚ ಶ್ರುತೇರಪ್ಯನ್ಯಥಾ ನೇಯತ್ವಾತ್ । ಅಶನಿಕಾರಣಕಲಾಪಮಧ್ಯೇ ವಾಯೋರನುಪ್ರವೇಶೇಽಪಿ ವಾಯೋರೇವಾಶನಿತ್ವಾಭಾವೇನಾಶನಿವಾಚಿನೋ ವಜ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಯಾವಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಽವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ , ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನವೇದನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾತ್ ;
‘ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧.೧.೭) ಇತೀಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಸೂತ್ರ ಏವ ತಥಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇಃ ‘ಅಪಪುನರ್ಮುತ್ಯುಂಜಯತಿ’ ಇತಿ ವಾಯುವಿಜ್ಞಾನಾದಪಮೃತ್ಯುಂಜಯಸ್ಯೈವೋಕ್ತತ್ವೇನ ಮೃತ್ಯುಂಜಯರೂಪಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇರನುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಯದ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಂ ನಾನ್ಯತ್ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾತ್ ಪ್ರಾಕ್
‘‘ಊರ್ಧ್ವಮೂಲೋಽವಾಕ್ಛಾಖ ಏಷೋಽಶ್ವತ್ಥಸ್ಸನಾತನಃ’(ಕ. ೨.೩.೧) ಇತಿ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಕೀರ್ತನಮ್ ? ತನ್ಮೂಲತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ತದಂಗಮಿತಿ ತದ್ವರ್ಣನಂ ನ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಿ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಬಾಹ್ಯವಾಯ್ವೋರುಕ್ತರೂಪೇಣೋಪಾಸನಮಪಿ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವೇನಾಂಗಮಿತಿ ತದ್ವಿಧಾನಮಪಿ ನ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೀತ್ಯವೇಹಿ । ದೃಷ್ಟಂ ಹ್ಯುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಂ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯುಪಾಸನಾಯಾ ಅಂಗತ್ವಮ್ । ಅವಶ್ಶ್ಚಾಯಂ ಮಂತ್ರೋಽಂಗಸರ್ಪಕ ಇತ್ಯೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಽಪ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮ್ ;
‘‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್’(ಕ. ೧. ೨. ೧೪) ಇತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೃಷ್ಟಸ್ಯೈವೋತ್ತರೇ ಪ್ರಕರಣಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾಽಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯೈತತ್ಪೂರ್ವಾಪರಮಂತ್ರಾಣಾಂಚಾರ್ಥಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಾತಿಪತ್ತ್ಯಂಗತ್ವೋಕ್ತಿಂ ವಿನಾ ಸಂಗಮಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಮಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಯುಪಾಸ್ಯಪರತ್ವೇ ಸತ್ಯನಂತರಮಂತ್ರೇ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಸ್ಯೇತಿ ಪದಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಮಂತ್ರಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಯಥಾ ‘ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಪರತ್ವೇ ಸತಿ ‘ತದೇವ ಶುಕ್ರಮ್’ ಇತ್ಯನಂತರಮಂತ್ರಶ್ರುತಸ್ಯ ತತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಮಪಹಾಯ ತದುಪಸರ್ಜನಮೂಲಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮ್ । ‘ಏಜತಿ’ ಇತಿ ಚ ಚೇಷ್ಟತ ಇತ್ಯರ್ಥಪರಂ , ನ ತು ಭಯಾತ್ ಕಂಪತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ ; ಅಗ್ನಿಸೂರ್ಯೇಂದ್ರಾದಿದೇವವತ್ ಶಾಸಿತುಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸದ್ಭಾವಮಜಾನಾನಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಪಶುಪಕ್ಷಿಸರೀಸೃಪಸ್ಥಾವರಸಹಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತಚ್ಛಾಸನಾತಿಲಂಘನಪ್ರಯುಕ್ತಭಯಾಭಾವಾತ್ । ವಜ್ರಶಬ್ದೇ ಚ ನ ಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ; ಅಶನ್ಯಾಕಾರಪರಿಣತಸ್ಯೈವ ವಾಯೋರುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವಜ್ರಶಬ್ದೇನ ವಜ್ರಾಯುಧಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ವಾಯುವಿಶೇಷರೂಪಪ್ರಾಣಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ವಾಯುವಿಕಾರ ಏವಾತ್ರ ವಜ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಉಪಾಸಕಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಫಲಕೀರ್ತನಮಪಿ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ‘ಔದುಂಬರೋ ಯೂಪೋ ಭವತಿ ಊರ್ಗ್ವಾ ಉದುಂಬರಃ ಊರ್ಜೈವಾಸ್ಮಾ ಊರ್ಜಂ ಪಶೂನಾಪ್ನೋತ್ಯೂರ್ಜೋಽವರುಧ್ಯೈ’ ಇತಿ ಪಶ್ವವಾಪ್ತಿಫಲಕಸೋಮಾಪೌಷ್ಣಪಶ್ವಂಗಯೂಪಪ್ರಕೃತ್ಯುದುಂಬರತಾವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದ ಇವ ಪ್ರಧಾನಫಲಾನುವಾದೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವೋಪಾಸ್ಯೌ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಬಾಹ್ಯವಾಯೂ ಕೀರ್ತ್ಯೇತೇ । ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಾತ್ ತದ್ಬಾಧಕಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಮಾಹ – ‘ಕಂಪನಾತ್ ‘ ।
‘ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರತಃ ಶಬ್ದಾದಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ ಮಂಡೂಕಪ್ಲುತಿನ್ಯಾಯೇನ । ತೇನ ‘ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಂ ಲಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ ಕಂಪನಾತ್ – ಸಕಲಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಪಂದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ಸ್ಪಂದಯಿತೃತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ , ತಥಾಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ
‘‘ನ ಪ್ರಾಣೇನ ನಾಪಾನೇನ ಮರ್ತ್ಯೋ ಜೀವತಿ ಕಶ್ಚನ । ಇತರೇಣ ತು ಜೀವಂತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾವುಪಾಶ್ರಿತೌ (ಕ. ೨. ೨. ೫) ಇತಿ
‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’(ಬೃ. ೪. ೪. ೧೮) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ನಿರಪೇಕ್ಷ ಏವ ಧರ್ಮೋಽಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಏವಂಚಾಪ್ರತಿಪನ್ನರೂಢಿತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಯೋಗೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ನಿರಪೇಕ್ಷಸಕಲಜಗತ್ಪ್ರಾಣನವ್ಯಾಪಾರಹೇತುತ್ವವಾಚಿನಾ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ತತಶ್ಚ ‘ಮಹದ್ಭಯಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಮ್’ ಇತ್ಯನೇನಾಪ್ಯಭ್ಯುದ್ಯತಂ ವಜ್ರಾಯುಧಮಿವ ಮಹದ್ಭಯಂ ಬಿಭೇತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಭಯಕಾರಣಮಿತ್ಯನೇನ ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧೌ ನೋಪಾಸನವಿಧಾನಮ್ , ಉಪಾಸನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಂಗತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ದುರಿತಕ್ಷಯಸ್ಯ ದ್ವಾರತ್ವಂಚ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಲಾಘವಮ್ । ಸರ್ವಶಬ್ದೇ ಚ ನ ಸಂಕೋಚಶಂಕಾ । ಪ್ರಕರಣಂಚೈವಮಂಜಸಾ ಸಂಗಚ್ಛತೇ , ಪೂರ್ವಾಪರಮಂತ್ರಸನ್ನಿಧಾನಂಚ । ಪೂರ್ವಮಂತ್ರೇ ‘ತಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕಾಶ್ರಿತಾಸ್ಸರ್ವೇ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಲಜಗದಾಶ್ರಯತ್ವಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಸಕಲಜಗಜ್ಜೀವನಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಪುನಶ್ಚಾಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗಚ್ಛಾಸಿತುರ್ಮಹಾಭಯಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಉತ್ತರಮಂತ್ರೇ ಜಗಚ್ಛಾಸಿತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಗಚ್ಛತಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವಾನಾಂ ತತೋ ಮಹತಾ ಭಯೇನ ತಚ್ಛಾಸನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಕ್ತೇತಿ ಸರ್ವಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ ಸಕಲಜಗದೇಜಯಿತಾ ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ೧. ೩. ೩೯ ।
ಇತಿ ಕಂಪನಾಧಿಕರಣಮ್ । ೧೦ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ
‘ಏವಮೇವೈಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೩) ಇತಿ । ಕಿಮತ್ರಾದಿತ್ಯಜ್ಯೋತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಮುತ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಪರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ – ಆದಿತ್ಯ ಇಹ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿಂದಹರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ
‘ಶತಂಚೈಕಾ ಚ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಸ್ತಾಸಾಂ ಮೂರ್ದ್ಧಾನಮಭಿನಿಸ್ಸೃತೈಕಾ । ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ ವಿಷ್ವಙ್ಙನ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಮಣೇ ಭವಂತಿ’(ಛಾ. ೮. ೬. ೬) ಇತ್ಯುಪಾಸಕಾನಾಮೂರ್ಧ್ವನಾಡ್ಯಾ ಶರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾನಸ್ಯ
‘ಸ ಯಾವತ್ ಕ್ಷಿಪ್ಯೇನ್ಮನಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತಿ’(ಛಾ., ೮. ೬. ೫) ಇತಿ ತದನಂತರಮೇವಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇಶ್ಚ ವರ್ಣಿತತ್ವಾತ್ । ಇಹಾಪಿ ಶರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ ಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತದರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಶ್ಚ ಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರಥಮಪರ್ವಭೂತಾರ್ಚಿರ್ಜ್ಯೋತಿರಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರತ್ವೇನ ಕಥಂಚಿತ್ ಪರಶಬ್ದೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಪರಶಬ್ದಮುಖ್ಯತಾಽನುರೋಧೇನ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದೋ ನೇತುಂ ಯುಕ್ತಃ ; ಅಸ್ಮಾದ್ವಿಷಯವಾಕ್ಯಾತ್ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್
‘ಯಥೈತಾನ್ಯಮುಷ್ಮಾದಾಕಾಶಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೨) ಇತ್ಯುಪಮಾನವಾಕ್ಯೇ ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿತ್ಯತೇಜಃಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತಯಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹ್ಯಯಮರ್ಥಃ – ಯಥಾ ಏತಾನಿ ವಾಯುರಭ್ರಂ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಿತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾನಿ ಪ್ರಾವೃಷಿ ವರ್ಷಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾನಂತರಂ ಸ್ಥೂಲರೂಪಂ ವಿಹಾಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣಾಕಾಶೇ ಸ್ಥಿತಾನಿ ಪುನಃ ಪ್ರಾವೃಡಾರಂಭೇ ಕಿಂಚಿದುಚ್ಛ್ವಸಿತಾನಿ ಭೂತ್ವಾ ತತಸ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಗ್ರೀಷ್ಮಪ್ರವೃದ್ಧಂ ಸೌರಂ ತೇಜಸ್ಸಹಕಾರಿ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸ್ವೇನ ಪುರೋವಾತಾದಿರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ – ಇತಿ । ಏವಂಚೋಪಮೇಯಭಾಗೇಽಪಿ ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವಾರ್ಥೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ದಹರಾಧಿಕರಣೇ ದರ್ಶಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯೇತಿ ತದರ್ಥೋಕ್ತಾವುಪಮಾನೋಪಮೇಯವೈರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ್ಯೇವಾರ್ಥಃ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ತು ‘ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯನೇನ ಉಚ್ಯತೇ – ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ‘ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಭಾಗೇ ಉಪಮಾನವೈರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನಂತರಭಾವಿನ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನ ತತ್ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ‘ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತಿ’ ಇತಿವತ್ತದುಪಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ವ್ಯಾದಾನೋತ್ತರಕಾಲಾನುವೃತ್ತಸ್ವಾಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯದಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಾತ್ , ಇಹ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ।
ಏತೇನ – ‘ಉಪಸಂಪದ್ಯ’ ‘ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವೋಚ್ಯತೇ – ಇತ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಭೇದೇನ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಬೋಧ್ಯಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಸ್ಯ ಸುತರಾಮಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚ ‘ಶರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾಯ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಾದ್ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಮರ್ಥ ಇತಿ ದಹರಾಧಿಕರಣೋಕ್ತಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರೇ ತತ್ರಾಪ್ಯುಪಮಾನಭಾಗವೈರೂಪ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಶರೀರಾದೂರ್ಧ್ವದೇಶಾಕ್ರಮಣಮೇವ ತದರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಅತಸ್ತದನುಸಾರೇಣಾಪಿ ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ; ತಸ್ಯ ಪರಶಬ್ದಾದಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ಸಮುತ್ಥಾನಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಮನುಗ್ರಹೋಽಪಿ ಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದುಪಮಾನಭಾಗಸಾರೂಪ್ಯಶ್ರುತಿತ್ರಯಾನುಗ್ರಹಾನುರೋಧೇನ ಯುಕ್ತಂ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಥಂಚಿದರ್ಥವರ್ಣನಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ನೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಂ ದಹರಾಧಿಕರಣೇ । ತತ್ರ ಕಃ ಪ್ರಸಂಗಸ್ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಮಾರ್ಗಪರ್ವಭೂತಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿವರ್ಣನಸ್ಯ ? ನ ಚ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾನಾದಿಶ್ರುತಯೋ ಬಲೀಯಸ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವೇ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ತಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯುಪಯೋಗಃ । ನಾಪಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದಿಗತೇ ವಿಸ್ಪಷ್ಟೇಽರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೋಪದೇಶೇ ಜಾಗ್ರತಿ ತದೇಕದೇಶಪರ್ವಭೂತಾದಿತ್ಯಮಾತ್ರಕೀರ್ತನಮತ್ರತ್ಯಂ ಕಯಾಚನ ಸಗುಣವಿದ್ಯಥಾಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ , ಯಸ್ಯಾಮಸ್ಯ ಪೌಷ್ಣಯಾಗೇ ಪೂಷಾನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಸ್ಯೇವ ಉತ್ಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಆನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ವಿಪರೀತಂ ಬಲಾಬಲಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಶ್ರುತಿತ್ರಯಾದಪ್ಯದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ಬಲವದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಸ್ಯಾದೇತದೇವಂ ಯದಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮ್ ; ತಸ್ಯ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ತತ್ರ ‘ಯ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಥಮವಾಕ್ಯಂ ತಾವತ್ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಪರಂ , ನ ಜೀವಪರಂ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿದಹರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುವಾದರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅಕ್ಷಿವಾಕ್ಯಮಪಿ ತಥಾ ; ಉಪಕೋಸಲವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿವಾಕ್ಯದ್ವಯಮಪಿ ತಥೈವ ।
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಸ್ವಪ್ನಪರ್ಯಾಯೋಪದೇಶಾನಂತರಂ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಜೀವಸ್ಯ ಭಯಶೋಕಾದಿದರ್ಶನಾದಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಾಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಶಂಕಾ ಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯೋಪದೇಶಾನಂತರಂ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ನಷ್ಟಪ್ರಾಯತ್ವಾದುಕ್ತರೂಪಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಚೇಂದ್ರಕೃತಾ ಶಂಕಾ ನಿರವಕಾಶಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ । ಯಥಾಽಕ್ಷಿಪರ್ಯಾಯೇ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತೀಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರ್ಭ್ರಾಂತಿಃ , ಯಥಾ ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾವೇಕ್ಷಣೇ ವಿರೋಚನಸ್ಯ ದೇಹ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿಃ , ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಸುಷಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯಯೋರ್ಜೀವ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತೀಂದ್ರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ‘ಏತಂತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕಮುಪಕ್ರಾಂತೇ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಇಂದ್ರಭ್ರಾಂತಿವಾರಣಾಯೈವ
‘ತಂ ವಾ ಏತಂ ದೇವಾ ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸತೇ’(ಛಾ.೮.೧೨.೬) ಇತಿ ಸಗುಣೋಪಾಸನಂ ತತ್ಫಲಂಚ ಜಕ್ಷಣಕ್ರೀಡಾದಿಕಮುಪವರ್ಣಿತಮ್ । ನ ಚ ಜಕ್ಷಣಾದಿಕಂ ದಹರಾಧಿಕರಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯೋಪದೇಶಾನಂತರಂ
‘ನಾಹ ಖಲ್ವಯಮೇವಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ । ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’(ಛಾ. ೮.೧೧.೨) ಇತ್ಯುಕ್ತವತಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಭೂತಾನಿ ಚಾವಿಜಾನಂತಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ಜೀವಂ ವಿನಷ್ಟಪ್ರಾಯಮಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಚ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಫಲಮನಿಷ್ಟಂ ಮತ್ವಾ ‘ಏವಮೇವೈಷ ಮಘವನ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತವತಾ
‘ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್’(ಛಾ. ೮.೧೨. ೬) ಇತಿ ಸ್ವೋಕ್ತಫಲಾಭಿಲಾಷೇಣೇಂದ್ರಃ ಸಮಾಗತ ಇತ್ಯವಗಚ್ಛತಾ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಸವಿಶೇಷಫಲಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಕಲಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಫಲಸ್ಯ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋಃ ಶ್ರುತತ್ವೇನ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದತ್ರಾದಿತ್ಯ ಏವ ಜ್ಯೋತಿಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಜ್ಯೋತಿರಿಹ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾತ್ರ ಪ್ರಕರಣೇಽನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಇಹ ಹಿ
‘ಯ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’(ಛಾ. ೮. ೭. ೧) ಇತ್ಯಾದಿ
‘ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತಿ’(ಛಾ. ೮.೭. ೧) ಇತ್ಯಂತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿವಚನಂ ಜಗತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಕರ್ಣ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾತ್ಮರೂಪವಿಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಪಸೇದಿವದ್ಭ್ಯಾಂ ದ್ವಾತ್ರಿಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಕೃತಶುಶ್ರೂಷಣಾಭ್ಯಾಮಿಂದ್ರವಿರೋಚನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರಕ್ಷಿವಾಕ್ಯೇನಾತ್ಮಾನಮುಪದಿಶ್ಯ ಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಸ್ವಗೃಹೀತಾರ್ಥದೃಢೀಕರಣಾಯ ಜಲಾದರ್ಶಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಽಪ್ಯಕ್ಷಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಭಿನ್ನಾತ್ಮೈವ ಉತ ತದ್ಭಿನ್ನೋಽನಾತ್ಮೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ
‘ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಭಗವೋಽಪ್ಸು ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ ಯಶ್ಚಾಯಮಾದರ್ಶೇ ಕತಮ ಏಷಃ’(ಛಾ., ೮ , ೭. ೪) ಇತಿ ತಾಭ್ಯಾಂ ಪೃಷ್ಟೇ
‘ಏಷ ಉ ಏವೈಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಂತೇಷು ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ’(ಛಾ. ೮. ೭. ೪) ಇತ್ಯನೇನ ತಾಭ್ಯಾಂ ಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಬಿಂಬಾಭಿನ್ನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ ಪ್ರತ್ಯುಪಾಧಿ ನ ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ವಾ ಸ್ವೋಪದಿಷ್ಟಮರ್ಥಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಮಯೋಕ್ತಃ ಸ ಸರ್ವಾಂತರೋ ಜಲಾದಿಷ್ವಪಿ ನ ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಚೋತ್ತರಂ ದದೌ । ತಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯ: – ಸುರಾಸುರೇಂದ್ರಾವಿಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತಪಾಂಡಿತ್ಯಮಹತ್ವಾತಿಶಯೌ ತಥೈವ ಜಗತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಚ ತದ್ಯದಿ ಯುವಾಂ ಭ್ರಾಂತಾವಿತಿ ಬ್ರೂಯಾಂ ತದಾ ಚಿತ್ತಾವಸಾದಾತ್ಪುನಃ ಪ್ರಶ್ನಗ್ರಹಣಾವಧಾರಣೇಷು ಭಗ್ನೋತ್ಸಾಹೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಅತೋ ಯಥಾಶ್ರುತಪ್ರಶ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯೋತ್ತರಮಿದಾನೀಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತೇನಾಕ್ಷಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಭಿನ್ನೋ ಜಲಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಹ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಭ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಗುತ್ಪನ್ನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ತಯೋರ್ಭ್ರಮೋ ದೃಢೀಭವನ್ನುಪಾಯೇನ ಕೇನಚಿದಪನೇತವ್ಯ ಇತಿ । ತದ್ಭ್ರಮಾಪನಯಾರ್ಥಮೇವ ತದನಂತರಂ ‘ಉದಶರಾವ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷತಾಮ್’ ಇತಿ ತೌ ನಿಯುಜ್ಯ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶದ್ವರ್ಷಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯದೀರ್ಘೀಭೂತನಖರೋಮಾದಿಯುಕ್ತಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷದರ್ಶನಾನಂತರಂ ‘ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಭೂತ್ವಾ ಪುನರಾತ್ಮಾನಮುದಶರಾವೇ ಪಶ್ಯತಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಯೋಜಯತ್ ।
ತತ್ರೈವಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರಭಿಸಂಧಿಃ – ಆಗಮಾಪಾಯ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತದೇಹಾನುಕಾರಿಗುಣದೋಷವತ್ತ್ವಾದ್ದೇಹ ಇವ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪ್ಯನಾತ್ಮೇತಿ ಜಾನೀತಾಮಿತಿ । ಏವಂ ಸತ್ಯಪಿ ತಾವನಿವೃತ್ತಭ್ರಮೌ ‘ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥ’ ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಪೃಷ್ಟಾವಪಿ ಯಥಾದೃಷ್ಟಂ ಕಥಯಿತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವತುಃ । ತತಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಭ್ರಾಂತಿನಿವಾರಣಾರ್ಥಂ ಮಯಾ ಕೃತಸ್ಯ ದ್ವಿವಿಧಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿಮಾವಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷತ್ವಾನ್ನಾವಗಚ್ಛತಃ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚ ಯುವಾಂ ಭ್ರಾಂತಾವಿತಿ ವಕ್ತುರ್ಹೋ ನ ಭವತಸ್ತದಿದಾನೀಮೇತದೀಯಹೃದಯಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮೇವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಪದೇಶನೈತಯೋರಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ನಿವರ್ತಯಿಷ್ಯಾಮಿ ; ಕಾಲೇನ ಕಲ್ಮಷೇ ಪ್ರಕ್ಷೀಣೇ ಮದ್ವಚನಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ವಯಮೇವಾವಗಮಿಷ್ಯತಃ , ವಿಚಿಕಿತ್ಸಮಾನೌ ವಾ ಮತ್ಸಮೀಪಮಾಗಮಿಷ್ಯತಃ ಇತಿ ಮತ್ವೋವಾಚ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ । ತತಶ್ಚೇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರ್ನಿವೃತ್ತಾಕಾಂಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರತಿನಿವೃತ್ತಯೋಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಭ್ರಾಂತಿಗೃಹೀತಾರ್ಥಶ್ರದ್ಧಯಾಽಪಿ ನಷ್ಟೌ ಮಾಭೂತಾಮಿದಮಪಿ ಮಮ ವಚನಂ ‘ಯ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನವತ್ಕರ್ಣಾಕರ್ಣಿಕಯಾ ಶ್ರುಣುತಾಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯೋವಾಚ
‘ಅನುಪಲಭ್ಯಾತ್ಮಾನಮನನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜತೋ ಯತರ ಏತದುಪನಿಷದೋ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ದೇವಾ ವಾ ಅಸುರಾ ವಾ ತೇ ಪರಾಭವಿಷ್ಯಂತಿ’(ಛಾ.೮.೮.೪) ಇತಿ । ತಯೋರ್ವಿರೋಚನಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಿವಿಧದೇಹಚ್ಛಾಯಾದರ್ಶನನಿಯೋಗಸ್ಯ ದೇಹಾನುಕಾರಿತ್ವಾಚ್ಛಾಯಾಯಾ ದೇಹ ಆತ್ಮೇತಿ ಸೂಚನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಲಂಕೃತದೇಹಚ್ಛಾಯಾಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯೈಷ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಪದೇಶಸ್ಯ ನೀಲಾನೀಲಯೋರಾದರ್ಶೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಯೋರ್ವಾಸಸೋರ್ಯನ್ನೀಲಂ ತನ್ಮಮ ಮಹಾರ್ಹಮಿತಿ ವಚನಸ್ಯ ಛಾಯಾನಿಮಿತ್ತೇ ಬಿಂಬವಾಸಸೀ ವಾಲಂಕೃತೇ ದೇಹೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ದೇಹ ಏವಾತ್ಮಾಽಲಂಕಾರಾದಿಭಿಃ ಪರಿಚರಣೀಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ರಾಜ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸುರೇಭ್ಯಸ್ತಥೈವೋಪದೇಷ್ಟುಮುಪಚಕ್ರಮೇ । ಅಸುರಾಶ್ಚ ತದುಪದೇಶಂ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾ ದೇಹಪರಿಚರ್ಯಾಯಾಮೇವ ಪ್ರವವೃತಿರೇ ।
ಇಂದ್ರಸ್ತು ತಾವತ್ಕಲ್ಮಷರಹಿತತಯಾ ದೇಹಸ್ಯ ಛಾಯಾ ಯಥಾ ದೇಹಗುಣಾಲಂಕೃತತ್ವಾದೀನನುವಿಧತ್ತೇ ಏವಂ ತದ್ದೋಷಾನಪ್ಯಾಂಧ್ಯಸ್ರಾಮಚ್ಛೇದವಿನಾಶಾದೀನಿತಿ ತತ್ರಾತ್ಮಲಕ್ಷಣವಿರಹಮಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಚ್ಚಾನುಸಂದಧಾನೋಽಕ್ಷಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವಚನಸ್ಯ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನೋ ಮಾರ್ಗಾತ್ಪ್ರತಿನಿವೃತ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಸಸಾದ । ಪ್ರಜಾಪತಿಃ
‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ವಸಾಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ’(ಛಾ. ೮. ೯. ೩) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಾವತ್ಕಾಲಮುಷಿತವತೇ ತಸ್ಮೈ ಸ್ಥೂಲಶರೀರದೋಷಾನನುವಿಧಾಯಿನಂ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಂ ಜೀವಮಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದೇಶ । ಇಂದ್ರಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಹನ್ಯಮಾನತ್ವದ್ರಾವ್ಯಮಾಣತ್ವಬಂಧನಮರಣಾದ್ಯಪ್ರಿಯದ್ರಷ್ಟೃತ್ವರೋದಿತೃತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸೇನ ದೋಷಂ ಪಶ್ಯನುಕ್ತಾರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಮನುಸಂದಧಾನಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪುನರುಪಸಸಾದ । ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪೂರ್ವವದುಕ್ತ್ವಾ ತಥೈವ ಪುನರಪಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣ್ಯುಷಿತವತೇ ತಸ್ಮೈ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸಪ್ರಯುಕ್ತಭಯಶೋಕರಹಿತಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಂ ಜೀವಮಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದೇಶ । ಇಂದ್ರಸ್ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನರಹಿತೇ ವಿನಷ್ಟಪ್ರಾಯತ್ವೇನಾಪುರುಷಾರ್ಥತಾಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾರ್ಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನೇನ ಪುನರಪಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಸಸಾದ ।
‘ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾದ್ವಸಾಪರಾಣಿ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣಿ’(ಛಾ. ೮.೧೧. ೩) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಾವತ್ಕಾಲಮುಷಿತವತೇ ಏಕಶತವರ್ಷಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾಸೇನ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾಯೇಂದ್ರಾಯ ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯಾನಪಿ ಸಂಗಮಯನ್ನುಪದೇಷ್ಟುಮುಪಚಕ್ರಮೇ –
‘ಮಘವನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವಾ ಇದಂ ಶರೀರಮಾಪ್ತಂ ಮೃತ್ಯುನಾ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಸಂಜಾತೇಂದ್ರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಃ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪರ್ಯಾಯಯೋಃ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸಲಿಂಗೇನ , ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯೇಽಪಿ ‘ಅಕ್ಷ್ಣಿ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯನೇನ ದರ್ಶನಲಿಂಗಾದಕ್ಷ್ಣಿ ಸನ್ನಿಹಿತೋಽನುಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಕೇನ ಜಾಗರಾವಸ್ಥೋ ಜೀವ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತ್ಯವಗತ್ಯಾ ನಿವರ್ತಿತೈವ । ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಜೀವೇ ಭಯಶೋಕಾದಿಮತ್ತ್ವದೋಷಂ ಪಶ್ಯತ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತದ್ದೋಷದರ್ಶನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಯೋರ್ಜೀವೋ ಭಯಶೋಕಾದಿಮಾನಿತಿ ತದ್ಭ್ರಾಂತಿವಾರಣಂ ತಾವತ್ಕರೋತಿ – ಇದಂ ಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹದ್ವಯಂ ಮರಣಧರ್ಮಕಂ ಮೃತ್ಯುನಾ ರಾಗದ್ವೇಷಶೋಕಭಯಾದ್ಯನರ್ಥಜಾತೇನ ಆಸ್ಕಂದಿತಮಿತಿ । ತೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಸಂಸಾರದೋಷವತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಮ್ ।
‘ತದಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯಾಶರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮ್’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಕರ್ದಮಲಿಪ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ದಮಕಾಯೇನ ಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯದೋಷವತ್ವಮಿವ ಪರಸೇನಾವಿಜಿತಸೈನ್ಯಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ವಿಜಿತದೋಷವತ್ವಮಿವ ಚ ದೇಹದ್ವಯೇ ಸಂಸಾರದೋಷಾಶ್ರಯೇ ಸತಿ ತದ್ವಾರಕಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ತತ್ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನ ವಾ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತಂ ಸಂಸಾರದೋಷವತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಮ್ ।
ಏವಂಚ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರೇಣ ವಸ್ತುತಃ ಕೋಽಪಿ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ತಸ್ಯ ತದೀಯೈರ್ಜರಾಮರಣಶೋಕಭಯಾದಿದೋಷೈಸ್ತದ್ವತ್ತ್ವಾನುಭವೋ ‘ಲೋಹಿತಃ ಸ್ಫಟಿಕಃ’ ಇತ್ಯನುಭವ ಇವಾಧ್ಯಾಸರೂಪ ಇತಿ ಪರಿಶೇಷಾದ್ಧರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ । ಕಥಂ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವಃ ‘ಮಮ ದೇಹಃ’ ‘ಮಮ ಮನಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಂ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಶರೀರಂ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ಅಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಸಶರೀರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಹಿ ತಸ್ಯ ಸಶರೀರತ್ವಮಧ್ಯಾಸನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಲೋಕಾನುಭವಗೋಚರ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ ; ಅಶರೀರತ್ವೇನ ವಿರೋಧಿನಾ ಸಶರೀರತ್ವೋಪಮರ್ದಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ನ ಚ – ಅಂಗುಷ್ಠಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾದಿಹ ವಿಧೇಯೇನ ಸಶರೀರತ್ವೇನೈವಾಶರೀರತ್ವೋಪಮರ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ । ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ವಿಧ್ಯನರ್ಹತಯಾ ತದನೂದ್ಯ ತದುಪಮರ್ದೇನಾಶರೀರತ್ವವಿಧಾನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೋನ್ನಯನಾತ್ । ಏವಂ
‘‘ಅಶರೀರಂ ಶರೀರೇಷು ಅನವಸ್ಥೇಷ್ವಸ್ಥಿತಮ್’(ಕ. ೧. ೨. ೨೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಶ್ರುತಿದ್ವಯೇಽಪ್ಯಶರೀರಮಿತಿ ಶರೀರಾನ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಾವಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಸ್ಯಾಶರೀರಮಿತಿ ಶ್ರುತಾವೇಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽನೇಕಶರೀರಾನುಸ್ಯೂತತ್ವಸ್ಯ ಚ ಕಥನೇನ ತಸ್ಯ ಶರೀರಾನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ಏವಂ ಜರಾಮರಣಭಯಶೋಕಾದಯಃ ಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ; ನ ಜೀವಸ್ಯ , ಶರೀರದ್ವಯಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕೃತೋ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಸಂಬಂಧೇನ , ಶರೀರದ್ವಯದ್ವಾರಕಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ವಾ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಸಂಬಂಧೇನ ವಾ ಜರಾಮರಣಭಯಶೋಕಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಯೋಸ್ತಸ್ಯಾಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನಿರಸ್ತಾ ।
ಅಥ ಸುಷುಪ್ತೌ ತಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸಶರೀರತ್ವಂ ಸಂಸಾರದೋಷನಿದಾನಮಶರೀರತ್ವಂ ತದ್ವಿರೋಧೀತಿ ದರ್ಶಯತಿ –
‘ಆರ್ತೋ ವೈ ಸಶರೀರಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಂ , ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ ; ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೧) ಇತಿ । ಅಶರೀರತ್ವಾದೇವ ಸಂಸಾರದೋಷರಾಹಿತ್ಯಂ ವಾಯೋರಭ್ರವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನೂನಾಂಚೇತ್ಯುದಾಹರಣಪ್ರದರ್ಶನರೂಪೇಣಾರ್ಥವಾದೇನಾಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಸಂಸಾರದೋಷವಿರೋಧಿತ್ವಂ ದೃಢೀಕರೋತಿ
‘ಅಶರೀರೋ ವಾಯುರಭ್ರಂ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಿತ್ಯೇತಾನಿ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೨) ಇತಿ । ಏತೇನ – ಸಶರೀರೋ ಭೂತ್ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮನೋ ಭೂತಾನಾಂಚಾನುಭವೇನ ಯತ್ ಪ್ರಿಯಂ ಲಭತೇ ಸ ಏವ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ತದ್ರಹಿತೋಪಿ ನಷ್ಟಪ್ರಾಯಃ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಸ್ತ್ವಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತೀಂದ್ರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಸ್ಯಾಪ್ರಿಯಸಂಪೃಕ್ತಸ್ವಭಾವತಯಾ ಹೇಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ – ನಿರಸ್ತಾ । ಏವಂಚ ಪೂರ್ವಂ ತತ್ರ ತತ್ರಾಮೃತಶಬ್ದೇನ ಯದ್ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ನಿರತಿಶಯಸುಖರೂಪಮುಕ್ತಂ ತದೇವ ಸಕಲಾನರ್ಥಾಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಾವಾವಿರ್ಭೂತಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯೇದಾನೀಮಧ್ಯಾಸತಿರೋಹಿತಸ್ಯ ಕಥಮಾವಿರ್ಭಾವ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರಕಾರಃ ಸದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ –
‘ಯಥೈತಾನ್ಯಮುಷ್ಮಾದಾಕಾಶಾತ್’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ
‘ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೩) ಇತ್ಯಂತೇನ । ಅತ್ರ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಂ ನ ಶರೀರಾದೂರ್ಧ್ವಮುತ್ಕ್ರಮಣಮ್ , ಕಿಂತು ಶರೀರಾದಾತ್ಮನೋ ವಿವೇಕಃ ; ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಿನೋ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೋಪನೇಯಂ ಯದಶರೀರತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರವಿರೋಧಿತಯಾ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ । ನಚೋಪಮಾನವೈರೂಪ್ಯದೋಷಃ ; ಆಕಾಶಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತೋ ವಿವೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ ; ಪುರೋವಾತಾದಿಸ್ಥೂಲರೂಪಂ ವಿಹಾಯ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯೇಣಾಕಾಶಸಾಮ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಹಿ ವಾಯ್ವಭ್ರವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನವಃ ಸ್ವರ್ಗಾದವರೋಹಂತೋ ಜೀವಾ ವಾಯ್ವಭ್ರಮೇಘವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಕಾದಿವ ಆಕಾಶಾದ್ವಿವಿಚ್ಯ ಗ್ರಹೀತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಸ್ಥಿತಾಃ ಪುನಃ ಪ್ರಾವೃಡಾರಂಭೇ ಕಿಶ್ಚಿದುಛ್ವಸನೇನ ತತೋ ವಿವಿಕ್ತಾ ಭವಂತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸಮುತ್ಥಾನಸ್ಯೋಪಮಾನೋಪಮೇಯಯೋರ್ಭಿನ್ನಭಿನ್ನರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ನ ದೋಷಃ । ಸಮಾನಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ತತ್ತದ್ಯೋಗ್ಯಮುಖ್ಯಗೌಣಾರ್ಥಭೇದಪರ್ಯವಸಾನೇಽಪಿ ಶಬ್ದೈಕ್ಯಮಾತ್ರೇಣೋಪಮಾನಿರ್ವಾಹಸ್ಯ ‘ಪಂಕಜೈರಿವ ಕುಮಾರಮೀಕ್ಷಣೈರ್ವಿಸ್ಮಯೇನ ವಿಕಚೈರ್ವವುರ್ಜನಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಕಾವ್ಯೇಷು ಪ್ರಚುರತರಮುಪಲಂಭಾತ್ , ವೇದೇಽಪಿ ‘ಯಥಾ ವೈ ಶ್ಯೇನೋ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತೇ ಏವಮಯಂ ದ್ವಿಷಂತಂ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಂ ನಿಪತ್ಯಾದತ್ತೇ’ ಇತ್ಯಾದೌ ದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ನಿಪತ್ಯ ಮತ್ಸ್ಯಾದ್ಯಾದಾನಂ ಶ್ಯೇನಪಕ್ಷಿಣ ಉಪಮಾನಸ್ಯೇವ ನಿಪತ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾದಾನಂ ಶ್ಯೇನಾಖ್ಯಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯೋಪಮೇಯಸ್ಯ ಮುವ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ಏವಂಚ ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ’ ಇತ್ಯನೇನ ದೇಹದ್ವಯತದ್ಧರ್ಮಾಸ್ಪೃಷ್ಟಶುದ್ಧಜೀವವಿಷಯವಿವೇಕಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಂಪದಾರ್ಥಪರಿಶೋಧನಾನಂತರಭಾವಿಜೀವಸ್ವರೂಪಭೂತಪರಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏವಂ ಪ್ರಕರಣಾನುರಾಧೇನ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಿವಾಚಕಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಗುರೋರಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಯ ಚ ವೇದಾಂತಮೂಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತಥಾಭೂತಸ್ಯೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ತಸ್ವರೂಪಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಸ್ತು ಉಕ್ತರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವರ್ತಿತಸಕಲಾನರ್ಥಜಾತಸ್ಯಾಪೇತಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಸುಖಾತ್ಮಕಪರಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ।
ನನ್ವನಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಯದಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಜಾತಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಜ್ಯೋತಿರಿಹ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾದೇವ ; ನ ತ್ವೇವಮ್ ; ತಸ್ಯ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ದುರುಕ್ತಂ ತು ತತ್ । ತಥಾಸತಿ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯಯೋರ್ಭಯಶೋಕವಿನಷ್ಟಕಲ್ಪತ್ವದೋಷೋದ್ಧಾಟನಮನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೇಂದ್ರಸ್ಯ ತತ್ತದವಸ್ಥಾಪನ್ನೋ ಜೀವ ಉಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯಾ । ತಥಾತ್ವೇ ತದ್ಭ್ರಾಂತಿವಾರಣೋಪಯೋಗಿನ ಏವ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ತು ತದುಪದಿಷ್ಟಮ್ ; ಕಿಂತು ತಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯಾಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾವಾರಣೋಪಯೋಗಿನೋ ಮರಣಶೋಕಭಯಾದೀನಾಂ ದೇಹದ್ವಯಧರ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ದೇಹದ್ವಯಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಂ ತತ್ಸಂಬಂಧಾಧ್ಯಾಸಾಧೀನಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಕರಂಬಿತತ್ವೇನ ಹೇಯತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಸುಖಸ್ಯೈವ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂಚ ಉಪದಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ
‘ಏಷ ಉ ಏವ ಏಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಂತೇಷು ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ’(ಛಾ. ೮. ೭.೪) ಇತಿ ವಚನವತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವಚನವಚ್ಚ ಶಿಷ್ಯಭ್ರಾಂತಿಮನುದ್ಘಾಟ್ಯ ಕಿಂಚಿದನ್ಯನ್ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ವಚನಮಿತಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಶೋಕಭಯಾದೀನಾಮಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತೇಃ , ವಿಷಯಭೋಗಾನಾಮೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತೇಶ್ಚ ನಿವರ್ತನೇನ ಜಾಗರಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿಷು ಜೀವಸ್ಯಾಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಪಪಾದನಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಕಥಂಚಿದನ್ಯಥಾ ನೀಯೇತ ಯದಿ ಪೂರ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಿಗೃಹೀತಮೇವಾರ್ಥಂ ದೃಢೀಕೃತ್ಯ ನಿವೃತ್ತಯೋರಿಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋಃ
‘ಅನುಪಲಭ್ಯಾತ್ಮಾನಮನನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜತಃ’(ಛಾ. ೮. ೮. ೪) ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವಚನಮಿವ ವಿರೋಚನಕೃತಭ್ರಾಂತಿಗೃಹೀತದೇಹಾತ್ಮವಾದಪ್ರವರ್ತನೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ
‘ಅಶ್ರದ್ದಧಾನಮಯಜಮಾನಮಾಹುರಾಸುರೋ ಬತೇತ್ಯಸುರಾಣಾಂ ಹ್ಯೇಷೋಪನಿಷತ್’(ಛಾ. ೮. ೮. ೫) ಇತಿ ತನ್ನಿಂದಾವಚನಮಿವ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಯಾ ಪುನರ್ಗುರೂಪಸದನವಚನಮಿವ ಚಾಗ್ರೇ ಕಿಂಚಿದೇತದಪವಾದಕಂ ಶ್ರೂಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯಯೋರ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಂ ವಿಫಲಮಿತ್ಯಕ್ಷಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮವಿಗಣಯ್ಯ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾಸಂರಕ್ಷಣಾಯ ಜಾಗರಾವಸ್ಥೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಥಮವಾಕ್ಯಂ ದಹರವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇವ ; ತತ್ಪದೇನ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನುವಾದಾತ್ , ಛಾಂದೋಗ್ಯಭಾಷ್ಯೇ ‘ಯಸ್ಯೋಪಾಸನಾಯ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಮಭಿಹಿತಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ ಸತ್ಯಾ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ ಯದುಪಾಸನಸಹಭಾವಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಾಧನಮುಕ್ತಂ ಯದುಪಾಸನಫಲಭೂತಕಾಮಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಚ ಮೂರ್ಧನ್ಯನಾಡ್ಯಾ ಗತಿರಭಿಹಿತಾ’ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಯತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತದಹರವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯಪರಮೇಶ್ವರಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾಚ್ಚ , ತಥಾಪಿ ಪರಮೇಶ್ವವಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ವಾಕ್ಯೈರಿವಾಕ್ಷಿವಾಕ್ಯಾದಿಭಿರುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮ್ ? ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾಷ್ಟಕಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಆಯಾತಮ್ ; ‘ಯ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪರಮೇಶ್ವರಪರತ್ವಾತ್ ‘ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಗುಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂಶಮಪೋಹ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಮೇಶ್ವರರೂಪಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಭೇದಮಾತ್ರಬೋಧನಪರತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ಕಥಂ
‘ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧. ೩. ೧೯) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಾವಗತಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾಷ್ಟಕಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾ ಕೃತಾ ? ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿರೂಪೇಣಾವಿರ್ಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ತದವಲಂಬನಾ ಶಂಕಾ ; ಅತ ಏವಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪೇತಜೀವಭಾವಸ್ಯೋಚ್ಯಮಾನಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರೋಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ಇತಿ । ಯತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ತೇನ ರೂಪೇಣಾವಿರ್ಭಾವಸ್ತತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ಗುಣಾಷ್ಟಕಂ ಜೀವರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ , ಕಿಂತು ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪನಿರಸ್ತಾನರ್ಥವ್ರಾತಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಏವ ತದ್ರೂಪತ್ವೇನೋಕ್ತಃ । ಕಿಂಚ ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಶಬ್ದ ಆತ್ಮಪರಃ ನ ತ್ವಾತ್ಮೀಯಪರ ಇತಿ
‘ಸಂಪದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಸ್ಸ್ವೇನ ಶಬ್ದಾತ್’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೪. ೪. ೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣೇಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂಚ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಮ್ ; ಕಾಮಶಬ್ದೋದಿತಾನಾಂ ಕಾಮನಾವಿಷಯಸೃಜ್ಯಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಶಬ್ದೋದಿತಸ್ಯ ತತ್ಸೃಷ್ಟಿಹೇತುಮಾಯಾವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಬಹಿರ್ಭೂತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ದಹರಾಧಿಕರಣೇ ದಹರವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯೋ ಜೀವ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷದಶಾಯಾಂ ಸಾ ಶಂಕಾ ಕೃತಾ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಂ ದಶಾಯಾಂ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪುರೋವಾದಾನುಸಾರೇಣ ವಿಷಯೋ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಕ್ಷಿಪರ್ಯಾಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣ ತಸ್ಯ ಜೀವೋ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಾ ಶಂಕಾ ಕೃತಾ । ಪರಿಹಾರೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಾಶಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಗುಣಾಷ್ಟಕಮುಚ್ಯತಾಂ ನಾಮ , ತಥಾಪಿ ತತ್ತಸ್ಯ ಜೈವೇನ ರೂಪೇಣ ನೋಚ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ಮುಕ್ತಿಪ್ರಾಪ್ಯೇಣ ಬ್ರಾಹ್ಮೇಣ ರೂಪೇಣತಿ ನ ಗುಣಾಷ್ಟಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವರ್ಣಿತಃ । ಅತ ಏವ ‘ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪರಿಹಾರಭಾಷ್ಯಂ ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಯದಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ರೂಪತಯೇನಂ ಜೀವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ , ನ ಜೈವೇನ ರೂಪೇಣ । ಯತ್ ತತ್ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಚ್ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಮ್ । ತದೇವ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಂ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಭ್ಯಃ , ನೇತರದುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವೇವಮತ್ರ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ – ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಮಸಂಕುಚಿತಮತಿರೋಹಿತಂಚೋಪಾಸ್ಯಗತಂ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಕಮಂಗೀಕರಣೀಯಮ್ ; ಸಂಕೋಚೇ ತಿರೋಧಾನೇ ಚ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ಕಥಮಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತತ ಏವ ದಹರವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯ ಈಶ್ವರಃ । ಸ ಏವ ಚ ‘ಯ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇನಾನುವಾದ್ಯಃ । ತದ್ರೂಪತ್ವಂ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ವಾಕ್ಯೇನೇವ ಗುಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂಶಮಪೋಹ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಯತ್ ಸ್ವಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಭಾವರೂಪಂ ತೇನಾವಿರ್ಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ , ನ ತು ಸ್ವರೂಪಬಹಿರ್ಭೂತೇನ ಗುಣಾಷ್ಟಕೇನೇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನ ಕೇನಾಪಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಗುಣಾಷ್ಟಕಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಪರಿಹಾರಾಂಶೋಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ – ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜೀವ ಆವಿರ್ಭೂತಾಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪ ಏವೋಚ್ಯತೇ , ನ ತ್ವಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಬಹಿರ್ಭೂತಗುಣಾಷ್ಟಕ ಇತಿ । ತುಶಬ್ದೇನ ಚ ‘ಯ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಥಮವಾಕ್ಯೇನ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಗುಣಾಷ್ಟಕಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾ ವ್ಯಾವರ್ತನೀಯಾ । ಪರಿಹಾರಭಾಷ್ಯಮಪ್ಯೇವಮೇವ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಹರವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯಪರಮೇಶ್ವರರೂಪಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಂ ತದೇವ ಚ ಗುಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂಶಮಪೋಹ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ವರೂಪಮ್ ; ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಗತ್ಯಾಗಲಕ್ಷಣಾಯುಕ್ತಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾಭೇದಬೋಧಕಶಾಸ್ತ್ರೇಭ್ಯಃ , ನೇತರತ್ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಕಮುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ । ಏವಂ ಸತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದಹರವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯಗುಣಾಷ್ಟಕಮಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸನಾರ್ಥಃ ; ತಸ್ಯಾಮುಪಾಸನಾವಿಧ್ಯನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ತಸ್ಮಿನ್ನವಗತ್ಯರ್ಥಃ ; ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ನಿರೂಪಣೀಯಾಯಾಸ್ತದವಗತೇಃ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಜೀವೇ ಮುಕ್ತಾವಾವಿರ್ಭವಿಷ್ಯತ್ತಯಾ ತದ್ಬೋಧನಾರ್ಥೋಽಪಿ ನ ಭವತಿ ಚೇದ್ವೈಯ್ಯರ್ಥ್ಯಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯುಪದೇಶಸ್ಥಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಾದಿವರ್ಣನಸ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಬೋಧನಾರ್ಥತಯೇವಾತ್ರ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಾರ್ಥಕತ್ವೋಪಪಾದನಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪಿ
‘ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧. ೩. ೨೦) ಇತಿ ‘ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾನಂತರಸೂತ್ರಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।
ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಂಶಮಪೋಹ್ಯಾವಗಂತವ್ಯೇಪಿ ತದೀಯಗುಣಾಷ್ಟಕಪರಾಮರ್ಶಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಚ್ಯುತ್ಪಾದನಾರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯಾಂ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತನೀಯಾ ಹಿ ದೇವಾದಯಃ ಪ್ರಾಯೇಣ ಭೋಗಾಸಕ್ತಾ ನಿರಂತರಾಯಂ ಭೋಗಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಸ್ತದನುಗುಣಮೇವ ಸಾಧನಮಪೇಕ್ಷಂತೇ । ಅತೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜರಾಮರಣಾದಿರಾಹಿತ್ಯೇ ಸತ್ಯಕಾಮಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವೇ ಚ ವರ್ಣಿತೇ ಸತಿ ತದನ್ವೇಷಣಾದೇಸ್ತದನುಗುಣಸಾಧನತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಮಾಮುಪೈಷ್ಯಂತಿ । ತೇಷಾಂ ಯಥಾವದ್ರೂಪಸದನೇನ ಚಿರಕಾಲಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾಸೇನ ಚ ಭೋಗಲಿಪ್ಸಾಪಾದಕೇ ಕಲ್ಮಷೇ ಪ್ರಕ್ಷೀಣೇ ತತ್ತ್ವಮುಪದೇಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಇತ್ಯಾಶಯವತಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರಯಂ ಗುಡಜಿಹ್ವಾಕಾನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಗುಣಾಷ್ಟಕಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ । ಏವಮೇವ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಪರ್ಯಾಯೇ ಜೀವಂ ವಿಷಯಭೋಗರಾಹಿತ್ಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಶೂನ್ಯಂ ಮತ್ವಾ ‘ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಾನ್ಯಾಯಮವಲಂಬ್ಯೈವ ವಿಷಯಭೋಗಾತ್ಮಕಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಮುಪದೇಕ್ಷ್ಯನ್ನಿವ ತದುಕ್ತಂ ‘ಏವಮೇವೈಷ ಮಘವನ್’ ಇತ್ಯಂಗೀಚಕಾರ । ಏವಮಯಂ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಯೋಜನಾಪ್ರಕಾರೋ ದಹರಾಧಿಕರಣ ಏವ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯೋಽಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾತ್ವಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ನಿರಾಸೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ತತ್ರ ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ ।
ಯದ್ವಾ ದಹರವಿದ್ಯಾಧಿಕರಣೇ ದರ್ಶಿತಾ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನಾತ್ರಾಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯೇವ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ‘ಶರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾಯ’ ಇತ್ಯನೇನೈವ ಶರೀರವಿವಿಕ್ತಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ವಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉಕ್ತಃ । ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಕ್ತಃ । ‘ಉಪಸಂಪದ್ಯ’ ಇತಿ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಸರ್ವಮುಕ್ತೌ ಪರಮೇಶ್ವರಭಾವಪ್ರಹಾಣಾನಂತರಮಪ್ಯನುವರ್ತಮಾನಾ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಭಾವಾಪತ್ತಿರುಕ್ತೇತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಏವಂಚ ಸತಿ ‘ತದ್ವಿವೇಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ , ನ ತು ಶರೀರಾಪಾದಾನಕಂ ಗಮನಮ್’ ಇತಿ ದಹರಾಧಿಕರಣಗತಭಾಮತೀಗ್ರಂಥಃ , ‘ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಮ್ , ಕಸ್ಮಾತ್ ? ದರ್ಶನಾತ್ , ತಸ್ಯ ಹೀಹ ಪ್ರಕರಣೇ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾನುವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ; ಯ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮೇತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥಶ್ಚ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ‘ಸಂಪದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಗತಮತ್ರತ್ಯಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾನುವಾದರೂಪಂ ‘ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕರಣಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂಚ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।
‘ಸಂಪದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಃ’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೪. ೪. ೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಭಾವೇನೈವಾವಿರ್ಭಾವಃ , ನ ತ್ವಾಗಂತುಕೇನ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣೇತಿ ಸಮರ್ಥನಸ್ಯ
‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಜೈಮಿನಿಃ’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೪. ೪. ೫) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಪಾರಮೇಶ್ವರಗುಣಾಷ್ಟಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಸಮರ್ಥನಸ್ಯ ಚ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರೋಽಪಿ ಲಭ್ಯತೇ । ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ಗುಣಾಷ್ಟಕಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಫಲಂ ಲಭ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಚ್ಯುತ್ಪಾದನಂ ತಸ್ಯ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಫಲಮ್ ; ‘ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್’ ಇತಿ ಫಲಕೀರ್ತನೇನ ತದುತ್ಪಾದನಾತ್ , ಫಲಕೀರ್ತನಾಭಾವೇಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಗುಣಕಥನಮಾತ್ರೇಣ ತದುತ್ಪಾದನಾಸಂಭವಾತ್ , ಪರಿಪೂರ್ಣಫಲಸಂಭವೇ ವಾಯುಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠತ್ವಾದಿವರ್ಣನವದ್ವ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ , ಇಹ ಚ ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಂ ಗುಣಾಷ್ಟಕವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಗುಣಾಷ್ಟಕಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಸಾಫಲ್ಯಸಂಭವಾನ್ಮುಕ್ತಿಫಲಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿಪರತಾಯಾಃ ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಲಂ ಪ್ರಪಂಚೇನ ।
ಏವಂಚಾತ್ರ ‘ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾಸನಾರೂಪತ್ವಶ್ರವಣಂ ಶ್ರವಣಮನನಾದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಜಕ್ಷಣಾದಿಶ್ರವಣಂ ದಹರಾಧಿಕರಣದರ್ಶಿತಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಜಕ್ಷಣಾದಿಲೀಲಾಭಿನಯವತ್ ಪರಮೇಶ್ವರಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾಪತ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಾ । ಅಥವಾ ‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸಹ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣದರ್ಶಿತಯಾರೀತ್ಯಾ ಜಕ್ಷಣಾದ್ಯಭಿವ್ಯಂಗ್ಯವಿಷಯಸುಖಶೀಕರನಿಕರಮಹಾಸಮುದ್ರಾಯಮಾಣನಿರತಿಶಯಸ್ವರೂಪಸುಖಾನುಭವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ; ತತ್ರ ಸಹಶಬ್ದವದತ್ರ ಜಕ್ಷಣಾದೀನಾಂ ‘ಸಮಿದ್ಭಾರಂ ವಹನ್ನಧ್ವಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ನಧೀಯಾನೋ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಹನಾದೀನಾಮಿವ ಯೌಗಪದ್ಯಪ್ರಾಪಕಯೋಃ ಶತೃಶಾನಚೋರ್ಜಕ್ಷಣಾದಿಷು ಶ್ರವಣಾಜ್ಜಕ್ಷದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತತ್ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಸುಖಲಕ್ಷಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಶರೀರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಜಕ್ಷಣಾದ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಅಶರೀರತ್ವಂಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಶರೀರತ್ವನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಂ ಶರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ವರ್ಣನೇನ
‘ಜಕ್ಷನ್ ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ ಜ್ಞಾತಿಭಿರ್ವಾ’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೩) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯನಂತರಂ
‘ನೋಪಜನಂ ಸ್ಮರನ್ನಿದಂ ಶರೀರಮ್’(ಛಾ. ೮. ೧೨. ೩) ಇತಿ ಶರೀರಾಸ್ಮರಣೋಕ್ತ್ಯಾ ಹಿ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಮ್ । ಏವಂ
‘ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತಿ’(ಛಾ.೮.೧೨.೬) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕಾಮಶಬ್ದೋಕ್ತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೈಷಯಿಕಸುಖಾನಾಮಸಂಭವದ್ಯೌಗಪದ್ಯಾನಾಂ ಯೌಗಪದ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾಕಾರತುಲ್ಯಕಾಲತ್ವಸ್ಯ ಚ ಲಡಾಖ್ಯಾತಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸಕಲವಿಷಯಸುಖಶೀಕರನಿಕರಮಹಾಂಬುಧಿರೂಪನಿರತಿಶಯಸುಖರೂಪತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುನ್ನೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರಿಹ ಬ್ರಹ್ಮ , ನಾದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ಯದಿ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಮೀಶ್ವರರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ , ತದಾ ‘ದರ್ಶನಾತ್’ ಇತಿ ಹೇತೋಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯದರ್ಶಿತ ಏವಾರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ‘ಪ್ರಕರಣಾತ್’ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟೇ ಹೇತೌ ವಕ್ತವ್ಯೇ ‘ದರ್ಶನಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಿರಪಿ ಸಫಲಾ । ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ , ತದೀಯಗುಣಾಷ್ಟಕಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಸಾಫಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಮುಕ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿರಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ । ಯದಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ , ತದಾ ‘ದರ್ಶನಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ‘ಉಪಸಂಪದ್ಯ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಪಿ ಹೇತೂಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತದೈವಂ ಹೇತೋಃ ಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ಯದ್ಯುಪಸಂಪದ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರುಚ್ಯೇತ , ತದಾ ಮಾರ್ಗಪರ್ವತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಥಂಚಿಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಸ್ಯಾದಪೀತಿ , ನ ತ್ವೇವಮ್ ; ಅತ್ರ ಪ್ರಕರಣಾನುಸಾರೇಣ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಶರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಿರ್ಭಾವಸ್ಯ ಚ ಮಧ್ಯೇ ಶ್ರುತಸ್ಯೋಪಸಂಪದ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮನನಾಧೀನಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಿರ್ಭಾವಹೇತುದರ್ಶನಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಂ ಜ್ಯೇತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ । ೧. ೩. ೪೦
ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾಧಿಕರಣಮ್ । ೧೧
ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೪೧॥
‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’(ಛಾ. ೮. ೧. ೪) ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತ ಆಕಾಶೋ ಭೂತಾಕಾಶಃ , ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇತ್ಯಾಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾದಾಕಾಶಶಬ್ದಾದ್ಭೂತಾಕಾಶ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ। ನನು ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಮಪ್ಯೇಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಪರಿತನಾನೇಕಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧೇ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣಾದಿಷು ಕ್ಷುಣ್ಣೋಽಯಮರ್ಥಃ । ಸಂತಿ ಚಾತ್ರ ಬಹೂನಿ ವಿರೋಧಿಪ್ರಮಾಣಾನಿ । ‘ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ’ ಇತಿ ತಾವನ್ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮುಚ್ಯತೇ । ‘ನಿರ್ವಹಿತಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಿರುಪಸರ್ಗಾಭಾವೇ ವೋಢೃತ್ವಪರತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವೇನ ಕರ್ತೃವಾಚಕತ್ವಾತ್ । ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಅಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ಯದಿತಿ ನಾಮರೂಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಂ ತಲ್ಲಿಂಗಾಂತರಮುಚ್ಯತೇ । ನಾಮರೂಪಮಧ್ಯಸ್ಥತ್ವೋಕ್ತೇರನ್ಯತರಪಕ್ಷಪಾತಾಭಾವೇನ ತದಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾತ್ । ‘ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಾನ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಾನಿ । ಕಥಮೇತಾವಂತಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯನಾದೃತ್ಯ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತೈಕಶ್ರುತ್ಯವಲಂಬನೇನ ಪೂರ್ವ ಪಕ್ಷಃ ಕ್ರಿಯತೇ ?
ಅಥಾಪಿ ಕ್ರಿಯೇತ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ವರ್ತಯಿತುಮಶಕ್ಯ ಇತಿ ಶಂಕಾಬೀಜಂ ಸಂಭವೇತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ‘ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ’ ಇತಿ
‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’(ಛಾ., ೮. ೧. ೧) ಇತಿ ಚ । ಉಚ್ಯತೇ । ‘ವೈ ನಾಮ’ ಇತಿ ನಿಪಾತದ್ಯೋತಿತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿಹ ಆಕಾಶವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ’ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶ ಇತಿ ಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿದ್ವೇದಭಾಗೇ ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಯಾ ಆಕಾಶಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಭೂತಾಕಾಶವತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಕಾಶಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವೇನ ವಾ ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।
‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’(ಛಾ. ೧. ೯. ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ತು ವೈಶಬ್ದದ್ಯೋತಿತಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಕಾಶೇ ಧರ್ಮಿಣ್ಯನ್ವಯಃ , ಕಿಂತು ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವರೂಪೇ ತದ್ಧರ್ಮೇ । ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೇವಲಂ ವೈದಿಕ್ಯೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ , ಸಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನ್ವಯಿನಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಏವೋಪಯುಜ್ಯತೇ , ಇಹ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಧರ್ಮಿಣ್ಯನ್ವಯಃ । ಸಾ ತು ಸಂಭವಾತ್ ಕೇವಲವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶರೂಪವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಭೂತಾಕಾಶವಿಷಯಿಣೀ ಲೋಕವೇದಸಿದ್ಧೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಿನೀ । ತಸ್ಮಾದಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶವ್ಯಾವರ್ತನೈಕಪ್ರಯೋಜನಕೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿಶೇಷಣೇನ ಭೂತಾಕಾಶೇ ನಿಯಮ್ಯಮಾನೇಯಮಾಕಾಶಶ್ರುತಿಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೇತುಮಶಕ್ಯೇತಿ ತದನುರೋಧೇನಾನ್ಯತ್ಸರ್ವಂ ನೇಯಮ್ ।
ತತ್ರ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢತ್ವಮವಕಾಶರೂಪಾಧಿಕರಣತಯಾ ವೋಢೃತ್ವೇನ ವಾ ಸ್ವಗುಣಭೂತವರ್ಣಾಭಿವ್ಯಂಜಕಧ್ವನ್ಯುತ್ಪಾದನದ್ವಾರಾ ವರ್ಣಸಮುದಾಯರೂಪಾಣಾಂ ನಾಮ್ನಾಂ ವಾಯ್ವಾದಿದ್ವಾರಾ ತೇಜೋಜಲಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶ್ರಿತಾನಾಮರುಣಧವಲನೀಲಾದಿರೂಪಾಣಾಂಚ ಕರಣತ್ವೇನ ವಾ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಗೌರಕೃಷ್ಣಾದಿನಾಮಭಿಸ್ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತರೂಪೈಶ್ಚ ಅಸ್ಪಷ್ಟತ್ವೇನ ‘ತೇ ಯದಂತರಾ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ಸಂಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಬೃಹತ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ , ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇನ ಅಮೃತಶಬ್ದಃ , ಆಪ್ನೋತೀತಿ ಯೋಗೇನ ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೋಪಪಾದನೀಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯೇವಾಕಾಶಾನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾದೇರಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯಾವನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥವಾ ನಾಮರೂಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತಾತ್ಮಶಬ್ದೋದಿತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಸ್ತು ; ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢುರ್ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದೋದಿತಸ್ಯ ಚ ಪುಲ್ಲಿಂಗನಪುಂಸಕಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಪ್ರತೀತೇಃ । ತಥಾ ಚ ನಾಮರೂಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢುರ್ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತ್ಯೇತಾವಾನ್ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ।
ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ‘ವೈ ನಾಮ’ ಇತಿ ನಿಪಾತಸಮುದಾಯೋ ನಾಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕಃ ಯೇನ ತತೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಲಭ್ಯೇತ , ಕಿಂತ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢೃತ್ವರೂಪವಿಧೇಯವತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕಃ ; ತಥೈವ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ‘ದೇವದತ್ತಃ ಖಲು ವಿದ್ವಾನ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ದೇವದತ್ತಸ್ಸ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧದೇವದತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ , ಕಿಂತು ವಿಧೇಯಸ್ಯ ವಿದ್ವತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ದೇವದತ್ತೇ ಪ್ರಸಿಧ್ಯುಪಪಾದನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ವಿಧೇಯಸ್ಯ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢೃತ್ವಸ್ಯಾಕಾಶೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪಾದನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ನಾಮರೂಪಶಬ್ದಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಯೋರಸಂಕುಚಿತಾಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ನಿರ್ವೋಢೃಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ತೃಪರತ್ವೇನ ಚ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಸಕಲನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ತತ್ತು ನ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾವನ್ವಿಷ್ಯಮಾಣಾಯಾಂ
‘ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’(ಛಾ. ೬. ೩.೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸ್ಫುಟಮೇವ । ಏವಂಚ ತೇ ಇತಿ ಪದಮಪ್ಯಸಂಕುಚಿತಸಕಲನಾಮರೂಪಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತಾತ್ಮಶಬ್ದಾ ಅಪಿ ಸ್ವಾರಸಿಕಾರ್ಥಪರಾ ಇತಿ ಚರಮಶ್ರುತೈರಪಿ ಬಹುಭಿಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೈರೇಕಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧೌಚಿತ್ಯಾದಯಮಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ಯದಿ ಚ ಆಕಾಶಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕೋಽಯಂ ನಿಪಾತಸಮುದಾಯಃಸ್ಯಾತ್ತಥಾಪಿ ವೈದಿಕಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೋಚ್ಯಮಾನಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ವೈದಿಕೇಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತತಯೋಚ್ಯಮಾನಾಶ್ವದಾನವದ್ವೈದಿಕ್ಯೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ । ವೈದಿಕೀ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ತಥಾ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಧಿಕವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇವಾತ್ರ ಆಕಾಶವಿಶೇಷಣತಯಾ ತದ್ಬಲೇನಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ನಿಯಮನಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತದನುರೋಧೇನ ಉತ್ತರಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಾಮನ್ಯಥಾನಯನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಯಮಾಕಾಶಃ ।
ವಾಕ್ಯಭೇದಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಪ್ಯೇವಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವಾದಯುಕ್ತಃ । ಯತ್ತತ್ಪದಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಾಕಾಶಪರಾಮಾರ್ಶಿತ್ವೇಽಪಿ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತಶಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಮುಪಪನ್ನಮ್ । ನ ಚ ಯತ್ತತ್ಪದಪ್ರಕೃತೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥನಿವೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾನುಗುಣತ್ವೇ ತದ್ಗುಣಭೂತಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಲಿಂಗಾನುರೋಧೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಶಂಕಾಽಪ್ಯವಕಾಶಂ ಲಭತೇ । ‘ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ’ ಇತಿ ಹಿ ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರೇ । ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ನಾಮರೂಪಪದಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ತೇನ ‘ತೇ ಯದಂತರಾ’ ಇತ್ಯನೇನೋಕ್ತೋ ನಾಮರೂಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಹೇತುರ್ಲಭ್ಯತೇ । ಏವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ರೂಪಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಧರ್ಮವಾಚಿತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ । ಸ ಯದಾ ನಾಮವಿಷಯಧರ್ಮವಾಚೀ ತದಾ ‘ತೇ ಯದಂತರಾ’ ಇತ್ಯನೇನ ನಾಮರೂಪಾನ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸ ಏವ ಹೇತುರಂತರತ್ವಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಂಚ ತಸ್ಯಾದಿಶ್ಚ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವೇನ , ತತ್ಪದಪರಾಮರ್ಶನೀಯನಾಮರೂಪಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನ ವಾಽಽದಿಭೂತೋ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢೃತ್ವಹೇತುಶ್ಚ ತಯೋರ್ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಕೇನ ‘ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢೃತ್ವಾದಿಲಿಂಗದ್ವಯಗ್ರಹಣಮ್ । ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಾದಿರ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಜಾತಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಕೇನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತಾತ್ಮಶ್ರುತಿತ್ರಯಗ್ರಹಣಮ್ । ಅಮೃತಶಬ್ದೋಽಪಿ ನಿಖಂಡುಷು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಶ್ರುತಿರೇವ । ಆಕಾಶಶಬ್ದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಯದರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಭೂತಾಕಾಶಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾದೇಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಭೇದಕಧರ್ಮಸ್ಯ ವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರೂಪಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಕನ ತೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಲಿಂಗಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯುದಾಹೃತಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯಪಿ ಭೂತಾಕಾಶಾದ್ಭೇದಕಾನ್ಯೇವ , ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರುದ್ದೇಶ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಪಕ್ಷೇ ವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶ ಇತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಧರ್ಮಿನಿರ್ದೇಶಸಮಯ ಏವ ಭೂತಾಕಾಶಾತ್ತಂ ಭಿನತ್ತೀತ್ಯನೇನ ವಿಶೇಷೇಣಾಸಾಧಾರಣಸ್ತಸ್ಯ ಭೇದಕತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ । ಭೇದಜ್ಞಾಪಕೇಽಪಿ ಧರ್ಮೇ ಕಾರಣತ್ವೋಪಚಾರೇಣ ಭೇದಕವ್ಯವಹಾರವದಂತರತ್ವಸ್ಯಾದಿಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಏವಂ ಬಹ್ವರ್ಥಕ್ರೋಡೀಕಾರಾರ್ಥಂ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಗತಶ್ರುತಿಲಿಂಗೇಷು ನಾಮರೂಪಾನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ‘ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವೋಢೇತ್ಯತ್ರ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ ಇತ್ಯತ್ರೇವ ಸರ್ವಶಬ್ದಾಭಾವಾತ್ , ‘ತೇ ಯದನಂತರಾ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಗತತ್ವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚಾಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತಾ ॥೧.೩.೪೧॥
ಇತ್ಯಾಕಾಶಾಧಿಕರಣಮ್ ॥೧೨॥
ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ॥ ೪೨ ॥
ನನು ‘ಕತಮ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಜೀವವಿಷಯಃ ; ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತಯಾ ‘ಕಿಂಜ್ಯೋತಿರಯಂ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಃ ಪ್ರಶ್ನಧರ್ಮಿತ್ವೇನಾಸಂದಿಗ್ಧತಯಾ ಚ ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಾನವತಾರಾತ್ , ಕಿಂತು ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಃ । ತದನುಸಾರೇಣ ತಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಜಕಂ ‘ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ವಚನಮಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯೇತತ್ಪರಮ್ । ಏವಂಚೋತ್ತರಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭೇ
‘ಜಾಯಮಾನಶ್ಶರೀರಮಭಿಸಂಪದ್ಯಮಾನಃ’(ಬೃ. ೪. ೩. ೮) ಇತ್ಯಾದಿಜೀವಲಿಂಗಜಾತಮಪ್ಯರ್ಥಾಂತರ್ಭಾವಾದಿನಾ ಕಥಂಚಿತ್ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಏವಂಚ ಸತಿ ‘ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಸ ಹಿ
‘ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ’(ಛಾ. ೩. ೧೩. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನ ಜೀವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸ್ಯಾದಪ್ಯೇವಂ ಜೀವಲಿಂಗಜಾತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನಯನಶಂಕಾ ಯದಿ ‘ಕತಮ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ಜೀವೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಉಪಪದ್ಯತೇ ತ್ವಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಾಣಬುದ್ಧಿಷ್ವನ್ಯತಮಸ್ತದನ್ಯೋ ವೇತಿ ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಏವಮೇವಾಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ಚೋತ್ತರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಽವಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಷ್ಟುರಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಜೀವಮನೂದ್ಯ ‘ಪ್ರಾಣೇಷು’ ಇತೀಂದ್ರಿಯಗಣಪ್ರಾಣವಾಯುಸಮೀಪವರ್ತಿತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ತತೋ ವ್ಯತಿರೇಕೋ ‘ಹೃದ್ಯಂತಃ’ ಇತಿ ಬುಧ್ಯಂತರ್ಗತತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ವ್ಯತಿರೇಕಃ ತತ ಏವ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚ ಬೋಧ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಸಂಶಯಃ – ಕಿಮಯಂ ಸಂದರ್ಭಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಪರಃ , ಉತ – ಸಂಸಾರಿಣಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ –
ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಸಂಸಾರ್ಯತ್ರಾನುವರ್ಣ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪರ ಏವಾಯಂ ಸಂದರ್ಭ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ ॥
ನನ್ವಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾ ಅಪಿ ಶಬ್ದಾ ಉಪಸಂಹಾರೇ ಶ್ರೂಯಂತೇ
‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಲೋಕಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣಃ’(ಬೃ.೪. ೪. ೨೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ । ಅತೋಽಂಗುಷ್ಠಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯನುವಾದೇನ ತಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಃ ಸಂದರ್ಭ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ನೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ಜೀವೇ । ಅತಸ್ತತ್ರ ಯುಕ್ತಂ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ’ ಇತ್ಯೇತಾವತಾಽನೂದಿತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಮ್ , ಇಹ ತೂಪಕ್ರಮಮಾರಭ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಿ ಸಂಸಾರಿವಿಷಯ: ಸಂದರ್ಭಃ । ಅತೋ ನಾಮರೂಪನಿರ್ವೋಢೃತ್ವಾದಿಬಹುಪ್ರಮಾಣಬಲಾದಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಸಂಸಾರಿವಿಷಯಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನಾನುವೃತ್ತಬಹುಪ್ರಮಾಣಬಲಾತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕಸ್ಯಾಲ್ಪೀಯಸಃ ಪರಮೇಶ್ವರಧರ್ಮಜಾತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನಯನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತೇನ – ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ’ ಇತಿ , ‘ಅನ್ವಾರೂಢಃ’ ಇತಿ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಾಮರ್ಶೋಽಸ್ತೀತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ತಥಾಽಪಿ ಸಂಸಾರಿಧರ್ಮವರ್ಣನಾತ್ತದ್ಧರ್ಮವರ್ಣನಸ್ಯಾಲ್ಪೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ತತ್ರತ್ಯೇನ ಪರಾಮರ್ಶೇನ ನ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ; ಪ್ರಕರಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಯಮಿತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಸಂಸಾರಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಸರ್ಜನತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ । ನಾಪಿ ತೇನ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ; ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯಾಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಾಮರ್ಶಃ ‘ತಾ ವಾ ಅಸ್ಯೈತಾ ಹಿತಾ ನಾಮ ನಾಡ್ಯಃ’ ಇತಿ ನಾಡೀಪರಾಮರ್ಶವತ್
‘ಏವಮೇವೇಮಮಾತ್ಮಾನಮಂತಕಾಲೇ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅಭಿಸಮಾಯಂತಿ’(ಬೃ. ೪. ೩. ೩೮) ಇತಿ ಪ್ರಾಣಪರಾಮರ್ಶವಚ್ಚ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಸ್ತತ್ತದವಸ್ಥಾವಿಶೇಷನಿರೂಪಣೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನೇತಿ ನ ತೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ , ಜೀವೇ ತದಭೇದಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ – ಸಂಸಾರಿಣೋ ಜೀವಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಪರಮೇಶ್ವರಾಭೇದಪರತ್ವಮಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಕುತೋ ನಾದ್ರಿಯತೇ ? ಕಿಂ ಸಂಸಾರಿಣೋಽರ್ಥಾಂತರಭೂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನಾಸ್ತೀತಿ , ಉತಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸೋಽರ್ಥಃ ಕುತೋಽಪಿ ಶಬ್ದಾನ್ನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ? ನಾದ್ಯಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಸಂಸಾರಿಣೋಽರ್ಥಾಂತರಭೂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ , ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಾನಾಂ ಚಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ವಿಷಯವಾಕ್ಯೇಷು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ತತೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಜ್ಞಾಪಕಾನಾಂ ತತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವತದಾನಂದಯಿತೃತ್ವತನ್ನಿಯಂತೃತ್ವತತ್ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಾದೀನಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪ್ರಕರಣೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಸ್ತಸ್ಯ ತತೋ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಕರ್ಷಶಾಲಿನಿ ರೂಢಃ ಕಥಂಚಿದಜ್ಞೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಃ । ನ ವಾ ಮುಖ್ಯಭೇದಸಂಭವೇ ಭೇದೋಪಚಾರಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭೇದಪ್ರತೀತೇಃ
‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿಪತಿಃ’(ಬೃ. ೪. ೪.೨೨ ) ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರವಾಚಕಾಃ ಪ್ರಕೃತಸಂಸಾರಿವಾಚಿಭಿಃ ಶಬ್ದೈಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಸ್ತಸ್ಯ ತದಭೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಂತಿ । ನ ಚ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪರಾಮರ್ಶೈಃ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಸಂಸಾರಿಪರತ್ವಾವಗಮಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸರ್ವೇಶ್ವರಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಕಥಂಚಿದಾಪೇಕ್ಷಿಕೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಪರತಯಾ ಯೋಜನೀಯಾ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಉಪಕ್ರಮಾದಿಷ್ವಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತಯೈವ ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಕೀರ್ತನಾತ್ । ತಥಾಹಿ –
ಶುದ್ಧಸ್ಯ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ।
ಉಪಕ್ರಮೇ ಚ ಮಧ್ಯೇ ಚ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋಽತ್ರ ಶೋಧಿತಃ ॥
ಉಪಕ್ರಮೇ ತಾವದ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಾಣಬುದ್ಧಿವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನೇನ , ಲೋಕದ್ವಯಸಂಚಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕಬುದ್ಧ್ಯೈಕ್ಯಾಪತ್ತಿಕೃತತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ , ಧ್ಯಾನಚಲನೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಾಮಾತ್ಮನ್ಯವಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾರೂಪಾಣಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಾಗಂತುಕರೂಪಾಣಾಂ ವಹ್ನಿಗತಚತುಷ್ಕೋಣತ್ವಾದೀನಾಮಿವೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಪ್ರಾಪ್ತಭ್ರಾಂತಿಕೃತತ್ವವರ್ಣನಯಾ ವಸ್ತುತೋಽಸಂಸಾರಿತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಃ ಶೋಧಿತಃ । ಮಧ್ಯೇ ಸಂಪ್ರಸಾದಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಾಯ ಧಾವತಿ ಸ್ವಪ್ನಾಜ್ಜಾಗರಿತಾಯ ತತಃ ಪುನಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಾಯೇತ್ಯವಸ್ಥಾನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಗಂತುಕಧರ್ಮತ್ವವರ್ಣನಯಾ ತಾಸಾಮನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ , ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ
‘ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಪುಣ್ಯಂಚ ಪಾಪಂಚ’(ಬೃ. ೪. ೩. ೧೫) ಇತಿ
‘ಸ ಯತ್ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ ಪಶ್ಯತ್ಯನನ್ವಾಗತಸ್ತೇನ ಭವತಿ ಅಸಂಗೋಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’(ಬೃ. ೪. ೩. ೧೬) ಇತಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರೋಪನೀತಭೋಗೇಷು ಸಾಕ್ಷಿಮಾತ್ರತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚ ಶೋಧಿತಃ । ಏವಂ ಶೋಧನೇನ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಸಾಂಸಾರಿಕಾದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರೇಣಾಭೇದ ಉಪಸಂಹಾರೇ
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಂಛೇತೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಸ್ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ’(ಬೃ. ೪.೪.೨೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ
‘ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’(ಬೃ. ೪. ೪. ೨೨) ಇತ್ಯಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ । ಏತೇನ – ಅಭ್ಯಾಸಾಜ್ಜೀವೇ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮವತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಸೀಯತ ಇತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ – ನಿರಸ್ತಾ ; ಸಾಭ್ಯಾಸಾನಾಮುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರತನ್ಮಧ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾನಾಮಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶೇಷತ್ವಾತ್ ತದನುರೋಧೇನ ಕ್ವಚಿತ್ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮಾನುವಾದಸ್ಯ ತತೋ ನಿಷ್ಕರ್ಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿಹ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಿರೂಪಣಮಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರವಕಾಶಾ ; ಅಕರ್ತ್ರಭೋಕ್ತಾತ್ಮನಿರೂಪಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಾತ್ । ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್
‘ಸಾಧುಕಾರೀ ಸಾಧುರ್ಭವತಿ ಪಾಪಕಾರೀ ಪಾಪೋ ಭವತಿ’(ಬೃ. ೪. ೪. ೫) ‘ಪುಣ್ಯಃ ಪುಣ್ಯೇನ’(ಬೃ. ೪. ೪. ೫) ಇತ್ಯಾದಿಸತ್ವೇಪಿ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ದೇಹಾದ್ಯಭೇದಾದಾಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಧರ್ಮಾನುವಾದತ್ವಾವಸಾಯಾತ್ । ವೈರಾಗ್ಯಸಿದ್ಧಿಸ್ತ್ವಾನುಷಂಗಿಕಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಭವತ್ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವಾತ್ರಾಪಿ ನ ನಿವಾರ್ಯತೇ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ವರ್ಣಿತೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರಕಾರವಿದಃ ಫಲವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ‘ಏವಂವಿದಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ , ನ ತಾವತಾಽತ್ರ ಪ್ರಕರಣಪರ್ಯವಸಾನಶಂಕಾವಕಾಶಃ ; ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತಿರೂಪನಿರತಿಶಯಫಲಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಸಾತಿಶಯಫಲಕೀರ್ತನಾಂತಃಪಾತಿನಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಫಲವಿಧಿರೂಪತ್ವಾತ್ ।
‘ಸ ಏಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ ಆನಂದಃ’(ಬೃ. ೪. ೩. ೩೩) ಇತ್ಯೇತದಪಿ ನೋಪಾಸನಫಲಭೂತಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನಂದಪ್ರಶಂಸಾಪರಮ್ ; ಕಿಂತು ಪರಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾಪೇಕ್ಷಯಾಽತಿತುಚ್ಛತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾಪರಮ್ ; ಮಾನುಷಾನಂದಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನಂದಪರ್ಯಂತಮುತ್ತರೋತ್ತರಶತಗುಣಂ ವೈಷಯಿಕಾನಂದಮುಕ್ತ್ವಾ
‘ಅಥೈಷ ಏವ ಪರಮ ಆನಂದಃ’(ಬೃ. ೪. ೩. ೩೩) ಇತಿ ಪರಮಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯೈವ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷವಿಶ್ರಾಂತಿಭೂಮಿತ್ವೇನ ವರ್ಣಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪವರ್ಣನಪ್ರಪಂಚೋಽಯಂ ತಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನಿರೂಪಿತಃ ಸರ್ವೋಽಯಮರ್ಥಃ ಸೂತ್ರಾರೂಢಃ ಕ್ರಿಯತೇ –
‘ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ’(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧. ೩. ೩೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ ಅಸ್ತೀತ್ಯನುವರ್ತನೀಯಮ್ । ಪೂರ್ವಸೂತ್ರತಶ್ಚ ‘ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ । ಪುನಶ್ಚ ‘ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಪೂರಣಾರ್ಥಂ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯನುವರ್ತನೀಯಮ್ । ‘ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ’ ಇತಿ ಚ ತದನಂತರಸೂತ್ರಮ್ । ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ‘ಕತಮ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೋಽಯಮಾತ್ಮವಿಷಯಪ್ರಪಂಚಃ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಃ , ನ ಪರಮೇಶ್ವರವಿಷಯ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯೇ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ಹೇತೋಸ್ತತ್ಸಂದರ್ಭಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಾದದತೇ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಣಂತಿ ಯೇ ಜಾಯಮಾನತ್ವಾದಿಹೇತವಃ ತೇ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಯಃ ।
‘ಉಪಸರ್ಗೇ ಘೋಃ ಕಿಃ’(ಪಾ. ಸೂ. ೩. ೩. ೯೨) ಇತ್ಯಾಙ್ಪೂರ್ವಾದೃದಾತೇ ಕಿಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತಿ ಆದಿಪದಮಾದಾತೃವಾಚಿ । ತೇಷಾಂ ‘ಸ ವಾ ಅಯಂ ಪುರುಷೋ ಜಾಯಮಾನಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರೈವ ಸಾಧ್ಯೇ ‘ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತ್ಯಪಿ ಹೇತ್ವಂತರಮ್ । ಏತತ್ಸಂದರ್ಭಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾದ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತತ್ವತದನ್ವಾರೂಢತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋ ಭೇದಕವ್ಯಪದೇಶ ಏವ , ಸ ಚ ಪ್ರಥಮಹೇತುನೈವ ಕ್ರೋಡೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ , ತಥಾಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೋಪಾದಾಯ ತತೋಽಯಂ ಭೇದಕವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಪೃಥಗುಕ್ತಿಃ।
ಅಥ ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಪರೋಽಯಂ ಸಂದರ್ಭಃ , ನ ತು ತಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಾಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಇತಿ ವಾದಿನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಕಿಂ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದ್ಯವಿಕಲ್ಪನಿರಾಸೇ , ಅಸ್ತೀತಿ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತಿ ಸಂಸಾರಿಣೋಽರ್ಥಾಂತರಭೂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ತತಸ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಜ್ಞಾಪಕಾನಾಂ ತತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣವಿಷಯವಾಕ್ಯೇಷು ವಿಶಿಷ್ಯಾಪದೇಶಾತ್ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಾಧ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಹೇತೋರರ್ಥಃ । ಇಹಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಹೇತೋರರ್ಥಃ । ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ತದಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿಹ ಕುತೋಽಪಿ ಶಬ್ದಾನ್ನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪನಿರಾಸೇ ‘ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ’ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ಕಥಮಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ? ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾಭೇದಾವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯವೇಹಿ । ಇದಮಗ್ರೇ ಸ್ಪಷ್ಟೀಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮೇಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕಥಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೇನಾಭೇದಃ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಃ ? ದಹರಾಧಿಕರಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮುಕ್ತೌ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತತ್ಪದಾರ್ಥಶೋಧನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಾಂತ ಉಪಸಂಹಾರಾತ್ । ಇದಮಪ್ಯಗ್ರೇ ಸ್ಪಷ್ಟೀಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅತ್ರಾಪ್ಯಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಜೀವಲಿಂಗೇಭ್ಯೋ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಬಲವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಅತಿಬಹುಲಜೀವಲಿಂಗಾಭಿಭೂತತ್ವಾದಸ್ಪಷ್ಟತಾ । ೧.೩.೪೨ ।
ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ । ೧೩ ।
ಇತಿ ಭಾರದ್ವಾಜಕುಲಜಲಧಿಕೌಸ್ತುಭಶ್ರೀಮದದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯಶ್ರೀವಿಶ್ವಜಿದ್ಯಾಜಿಶ್ರೀರಂಗರಾಜಾಧ್ವರಿವರಸೂನೋಃ ಶ್ರೀಮದಪ್ಪಯ್ಯದೀಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕನ್ಯಾಯರಕ್ಷಾಮಣೌ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ।
ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ
ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ ॥೧॥
ಏವಂ ಪಾದತ್ರಯೇಣ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಸಾಧಿತಃ । ಸ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಯತಃ ಕಾನಿಚಿದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಾನ್ಯಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಅತ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೋಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಸೇನ ಪ್ರಸಾಧಿತಸಮನ್ವಯದೃಢೀಕರಣಮಸ್ಯ ಪಾದಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಶ್ರುತಿವಿಗಾನಪರಿಹಾರಃ ಪಾದಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ ತು ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ವಿಯತ್ಪ್ರಾಣಪಾದಯೋಃ ಕರಿಷ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿಗಾನಪರಿಹಾರಃ, ಅತ್ರ ತು ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾರ್ಥಂ ಕಾರಣವಿಷಯಶ್ರುತಿವಿಗಾನಪರಿಹಾರ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸೋಽಪ್ಯತ್ರೈವ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ತಥಾಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಗಮಯಿತುಮಿಹ ನ ಕೃತಃ, ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ತು ತರ್ಕಪಾದೇ ಪರಪಕ್ಷಾಣಾಂ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದುಪೇಕ್ಷ್ಯತ್ವೇ ವರ್ಣಿತೇ ತರ್ಹಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸೃಜ್ಯಕಾರ್ಯತತ್ಕ್ರಮಾದಿವಿಷಯೇ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಸ್ತತ್ರ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಕೃತಃ ।
‘‘ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಅರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಂ ಮನಃ । ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ ಪರಃ । ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ । ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’(ಕ.ಉ.೧-೩-೧೦,೧೧) ಇತ್ಯತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಪ್ರಧಾನಪರಂ ಶರೀರಪರಂ ವೇತಿ ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಶ್ರೌತಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮುಭಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಯ ಏವ ಯನ್ನಾಮಾನೋ ಯತ್ಕ್ರಮಾಶ್ಚ ಮಹದವ್ಯಕ್ತಪುರುಷಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ತೇ ತಥೈವ ಇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ಅತೋ ಮಹದಾದಿಸಕಲವಿಕಾರಮೂಲಕಾರಣತ್ವೇನ ಮಹತಃ ಪರಂ ಪುರುಷಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಪುರುಷಾದವರಂಚ ಯದವ್ಯಕ್ತನಾಮಕಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಂ ತದೇವಾತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಪದೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮೇವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಕಪಿಲಾದಿಭಿರ್ಮಹರ್ಷಿಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತಮಿತಿ ಚ ಜ್ಞಾಯತೇ । ಏವಂಚ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರೂಪಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಸ್ತಿ , ತಥಾಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಮನ್ವಯವಿಷಯ ಇತಿ ನ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನಾಂ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಐಕಕಂಠ್ಯೇನ ಸಮನ್ವಯಃ, ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಂ ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶುದ್ಧತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪೂರ್ವತ್ರ
‘‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ ಶರೀರಂ ರಥಮೇವ ತು । ಬುದ್ಧಿಂತು ಸಾರಥಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮನಃ ಪ್ರಗ್ರಹಮೇವ ಚ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಹಯಾನಾಹುರ್ವಿಷಯಾಂಸ್ತೇಷು ಗೋಚರಾನ್’(ಕ.ಉ.೧-೩-೩,೪) ಇತ್ಯಾದಾವಾತ್ಮಶರೀರಬುಧ್ಯಾದಯೋ ರಥಿರಥಸಾರಥ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ರೂಪಿತಾಃ । ತತ್ರ ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮನೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿಹಾಪಿ ತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಶ್ರುತಮವ್ಯಕ್ತಂ ಶರೀರಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ; ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮತಃ ಶ್ರೌತಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ಅವ್ಯಕ್ತಮಿಹ ಮಹತ್ಪುರುಷಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಶ್ರುತಮ್ , ನ ತು ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮನೋರ್ಮಧ್ಯೇ – ಇತಿ । ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮವಾಚಿತ್ವಾನ್ಮಹಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧಿವಾಚಿತತ್ವಾತ್ , ‘ಮನೋ ಮಹಾನ್ಮತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಪೂರ್ಬುದ್ಧಿಃ ಖ್ಯಾತಿರೀಶ್ವರಃ’ ಇತಿ ತನ್ನಾಮಸು ಪಾಠಾತ್ , ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧಿಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟಿಭೇದೇನ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಮಹಚ್ಛಬ್ದೋ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವವಾಚೀತಿ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತಥೈವ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಸ್ಯೋಪಪಾದನೀಯತ್ವಾತ್ । ತನ್ಮತೇ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಾಭಿಧಾನತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚ ‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ
‘‘ವಿಜ್ಞಾನಸಾರಥಿರ್ಯಸ್ತು ಮನಃಪ್ರಗ್ರಹವಾನ್ನರಃ। ಸೋಽಧ್ವನಃ ಪಾರಮಾಪ್ನೋತಿ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮ್’(ಕ.ಉ.೧-೩-೯) ಇತ್ಯಂತೇನ ಸಂಯತಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಕರಣವತಾ ಪುರುಷೇಣ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಿಂ ತತ್ ಪರಮಂ ಪದಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯಃ ಪರತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನ್ಯನುಕ್ರಾಂತಾನಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಂ ರಥಿರಥಾದಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೃಹೀತಾ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾದಯೋಽತ್ರಾಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ ; ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ರಥತ್ವೇನ ರೂಪಿತಂ ಶರೀರಂ ಪುರುಷಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಸ್ಥೇನ ಕೇನಚಿತ್ಪದೇನಾಭಿಧಾನಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಂ ಸತ್ ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಾವರುದ್ಧಾನೀಂದ್ರಿಯಾದಿಪದಾನಿ ವಿಹಾಯ ಪರಿಶಿಷ್ಟಮವ್ಯಕ್ತಪದಮನುಧಾವತಿ । ಅವ್ಯಕ್ತಪದಂಚ ರಥಿರಥಾದಿರೂಪಕವಿಷಯಾರ್ಥಮಧ್ಯೇ ಕಂಚಿದರ್ಥಮಭಿಧಾತುಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಂ ಸತ್ ಸ್ವಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಾನೀಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ವಿಹಾಯ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ಶರೀರಮನುಧಾವತಿ । ಏವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಲಕ್ಷಣೇನ ಪ್ರಕರಣೇನಾಪಿ ಶರೀರಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮತಃ ಶ್ರೌತಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ತಾವದಸಿದ್ಧಮ್ ; ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಮತೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರನುಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಿತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಶ್ರೌತಕ್ರಮೋಽಪ್ಯಸಿದ್ಧಃ ; ರೂಪಕವಾಕ್ಯೇ ರಥಿತ್ವೇನ ರೂಪಿತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಸಾರಥಿತ್ವೇನ ರೂಪಿತಸ್ಯ ತದಧ್ಯವಸಾಯಸ್ಯ ಚ ಮಧ್ಯೇ ಶರೀರಮ್ , ಪುರುಷಪರತ್ವವಾಕ್ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯಮತೇ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಚ ಮಹತ ಆತ್ಮನಃ , ಪ್ರಾಪ್ಯವೈಷ್ಣವಪದರೂಪಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಮಧ್ಯೇ ಅವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಭೇದಾತ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ‘ಮಹಾನಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ಗ್ರಥಿತ್ವೇನ ರೂಪಿತೇ ಸಂಸಾರಿಣಿ ವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟಿಭೇದೇನ ಬುದ್ಧಿಮಹದ್ಭೇದಕಲ್ಪನಾಕ್ಲೇಶಾನೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ಅವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ಶರೀರಪರತ್ವಾಪಾದಕಂ ಪ್ರಕರಣಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾವತಃ ಸನ್ನಿಧಾವಾಮ್ನಾನಂ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಕಿಂ ತತ್ಪರಂ ಪದಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ವೈಷ್ಣವಪದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾವಾಮ್ನಾನರೂಪೇಣ ಪ್ರಕರಣೇನ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ತದೀಯಪರತ್ವಪ್ರಮಿತಾವವಧಿತಯೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ತದಂಗಾನಿ ಭವಂತು ನಾಮ । ಇಂದ್ರಿಯಾದಯೋ ರಥಿರಥಾದಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಗೃಹೀತಾ ಏವಾನ್ಯೂನಾನತಿರಿಕ್ತಾ ಇಹಾಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ಕೇನ ಪ್ರಕರಣೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ? ನ ಹೀಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಸಂಯತೈರ್ಜೀವಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ಸಂಯತೈಸ್ತು ಮುಕ್ತಿಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೇ ರಥಿರಥಾದಿರೂಪಣೇಽಂಗಭಾವಮಾಸಾದ್ಯ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಇಂದ್ರಿಯಾದಯಃ ಪುರುಷಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇಽಪ್ಯಂಗಭಾವಮಪೇಕ್ಷಂತೇ । ನಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ವೈಷ್ಣವಪದಂ ಸ್ವಕೀಯಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತೇಷಾಮವಧಿತಯಾಽಂಗಭಾವಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತದ್ಧಿ ‘ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷಪ್ರತಿಪಾದನಾನುಸಾರೇಣ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪರತ್ವಾವಧಿತಯಾಂಗಭಾವಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದ್ರೂಪಕವಾಕ್ಯೇ ಗೃಹೀತಮ್ । ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯತದ್ವಿಷಯಮನೋಬುದ್ಧಿಭೋಕ್ತೄಣಾಮೇವ ತತ್ರ ಗ್ರಹಣಾತ್ । ಅತಸ್ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾನುಸಾರೇಣ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಪುರುಷಾವರಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಸಕಲಪ್ರಪಂಚಸಮರ್ಪಕತ್ವಮೇವಾತ್ರ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾರ್ಥಾನಿ ದಶ । ಅರ್ಥಾಃ ಪಂಚ ತನ್ಮಾತ್ರಾಃ ಪಂಚಮಹಾಭೂತರೂಪಾ ದಶ । ಮನೋಽಂತರಿಂದ್ರಿಯಮ್ । ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರಃ । ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮ್ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಸಂಘಟತೇ ತೇಷಾಂ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಸಮರ್ಪಕತ್ವಮ್ । ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮಹತ್ತತ್ತ್ವಪ್ರಭವತ್ವಾದಹಂಕಾರೇ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದ ಉಪಪನ್ನಃ ।
ಏತೇನ – ಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ರೂಪಕವಾಕ್ಯಗತಾನ್ಯೇವೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣೀತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಃ ಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ‘ಅರ್ಥತೋ ಹ್ಯಸಮರ್ಥಾನಾಮಾನಂತರ್ಯೇಽಪ್ಯಸಂಬಂಧಃ’(ಜೈ.ಸೂ.೪-೩-೧೧) ಇತಿ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರದರ್ಶನಾತ್ ‘ಯಸ್ಯ ಯೇನಾರ್ಥಸಂಬಂಧೋ ದೂರಸ್ಥೇನಾಪಿ ತೇನ ಸಃ । ಅರ್ಥತೋ ಹ್ಯಸಮರ್ಥಾನಾಮಾನಂತರ್ಯಮಕಾರಣಮ್’ ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕೋಕ್ತೇಶ್ಚ । ಏತೇನೈವ ರೂಪಕವಾಕ್ಯೇ ಷಡರ್ಥಾ ರೂಪಕವಿಷಯಾಃ ಇಹಾಪಿ ಪರತ್ವಾವಧಯಸ್ತಾವಂತ ಇತಿ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯತೋಽಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ । ಇಹ ಪರತ್ವಾವಧಯಶ್ಚತುರ್ವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ ಪುರುಷಃ ಪಂಚವಿಂಶಸ್ತತಃ ಪರಂ ತತ್ತ್ವಾಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಸಂಭವಾಚ್ಚ ।
ನನು ವೈದಿಕಸ್ಯಾಂಗಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ನಿಬದ್ಧಮಪಿ ವೈದಿಕಮೇವಾಂಗಜಾತಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ನ ತ್ವನಿಬದ್ಧಮಪ್ಯವೈದಿಕಮಿತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾದಿಹ ಪರಮಪದಸ್ಯ ಪರತ್ವಾವಧಿರೂಪಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರಪ್ರಾಪ್ತಿವರ್ಣನೋಪಯೋಗಿರೂಪಣಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಙ್ನಿಬದ್ಧಮಪಿ ತದೇವೇಂದ್ರಿಯಾದಿಕಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ‘ಏಕಾ ದೇಯಾ ಷಡ್ ದೇಯಾಶ್ಚತುರ್ವಿಂಶತಿರ್ದೇಯಾಸ್ಸಹಸ್ರಂ ದೇಯಮಪರಿಮಿತಂ ದೇಯಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಾಧಾನದಕ್ಷಿಣಾಕಲ್ಪಭೇದಪ್ರತಿಪಾದಕೇನಾಪರಿಮಿತಶಬ್ದೇನ ರೂಢ್ಯಾ ಸಮರ್ಪಿತಸ್ಯ ಬಹುತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಧಾನದಕ್ಷಿಣಾಕಲ್ಪಾಂತರತ್ವೇನ ನಿಬದ್ಧಮಪಿ ಸಹಸ್ರಮೇವ ಹಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕ್ವಚಿದಂಗತ್ವೇನಾನಿಬದ್ಧಮಪಿ ಸಾಂಖ್ಯೋದಿತಂ ತತ್ತ್ವಜಾತಂ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಸ್ಯಾದಪ್ಯೇವಂ ಯದ್ಯತ್ರ ತದಾಮ್ನಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ತ್ವತ್ರೈವ ಸಾಕ್ಷಾದಿಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾಮ್ನಾನಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಸೋಮಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತಂ ಸೋಮಲತಾಯಾ ರಸೀಭಾವಾರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಸಮರ್ಥಮಭಿಷವಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಜಾತಮಸ್ತೀತಿ ತದಂಗಭೂತದೀಕ್ಷಣೀಯಾದಿಷು ಸನ್ನಿಹಿತಮಪಿ ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಾಸಮರ್ಥಮೈಷ್ಟಿಕಮಂಗಜಾತಂ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ , ಏವಮಿಹಾಪಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯಾಮ್ನಾತಂ ನಿರತಿಶಯಪರತ್ವಾವಧ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಸಮರ್ಥಂಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದಸ್ತೀತಿ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರಲಬ್ಧಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಾಸಮರ್ಥಂ ರೂಪಿತಮಿಂದ್ರಿಯಾದಿಕಂ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಕಿಂಚ ತದ್ಗ್ರಹಣೇ ಪರಿಶೇಷಾದವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಶರೀರಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಾಪತಿತಮ್ ; ನ ತು ತದ್ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಪ್ರಧಾನ ಇವ ಶರೀರೇ ರೂಢಿರಸ್ತಿ । ನ ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ‘ನ ವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತಿ ಯೋಗಸ್ಸಂಭವತಿ ।
ನನು ಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ‘ಮಹಾನಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶ್ರುತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರವೃತ್ತಿತಯಾ ತಸ್ಯ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ಅಗ್ರೇ ‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತಿ ಕೇವಲಮಹಚ್ಛಬ್ದೇನೈವ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನಾತ್ ।
‘‘ಯಚ್ಛೇದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತದ್ಯಚ್ಛೇಜ್ಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮನಿ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನಿ ಮಹತಿ ನಿಯಚ್ಛೇತ್ತದ್ಯಚ್ಛೇಚ್ಛಾಂತ ಆತ್ಮನಿ’(ಕ.ಉ. ೧-೩-೧೩) ಇತ್ಯಗ್ರೇತನಮಂತ್ರೇ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋದಿತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಾವಪಿ ವಿಶೇಷಣತಯಾಽತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೇನ ತತಶ್ಚೇತನಪರತ್ವನಿರ್ಣಯಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ತಂತ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಧಾನಮಿಹಾವ್ಯಕ್ತಪದೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಸರ್ವವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯಃ; ನಾಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ – ಪರಮಪದಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಯ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾದಯೋ ರೂಪಕವಿಷಯಾಃ ಸಂಯತತ್ವಗುಣೇನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ತದಂಗತ್ವೇನ ವರ್ಣಿತಾಸ್ತ ಏವ ತಸ್ಯ ಪರತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತತ್ಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ತದಂಗತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ ; ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತದಂಗತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ , ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚ । ತಂತ್ರಸಿದ್ಧತತ್ತ್ವೇಷ್ವಾಂತರಾಲಿಕಭೇದೇನ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತವಿಭಾಜಕೋಪಾಧಿಭಿಃ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ ‘ದಶಮನ್ವಂತರಾಣೀಹ ತಿಷ್ಠತೀಂದ್ರಿಯಚಿಂತಕಾಃ । ಭೌತಿಕಾಸ್ತು ಶತಂ ಪೂರ್ಣಂ ಸಹಸ್ರಂ ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಕಾಃ । ಬೌದ್ಧಾ ದಶಸಹಸ್ರಾಣಿ ತಿಷ್ಠಂತಿ ವಿಗತಜ್ವರಾಃ । ಪೂರ್ಣಂ ಶತಸಹಸ್ರಂತು ತಿಷ್ಠಂತ್ಯವ್ಯಕ್ತಚಿಂತಕಾಃ । ಪುರುಷಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕಾಲಸಂಖ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ತಂತ್ರಸಿದ್ಧವಚನಾಂತರಮನುಸೃತ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯವರ್ಗಾದೀನಾಮೇಕೈಕತ್ವೇನ ಪರಿಗಣನೇಽಪಿ ತತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಾಂತಾನಾಂ ಪಾಂಚವಿಧ್ಯಮಿಹ ಷಾಡ್ವಿಧ್ಯಮಿತಿ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದಾನಪಾಯಾತ್ । ನನು ಸೋಮಾಂಗಾನಾಮಿವ ಪರತ್ವಾವಧೀನಾಂ ಪಠಿತಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದ್ರೂಪಕವಾಕ್ಯಸನ್ನಿಹಿತಾನೀಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ದೀಕ್ಷಣೀಯಾದಿಸನ್ನಿಹಿತಾನ್ಯೈಷ್ಟಿಕಾಂಗಾನೀವ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣೀತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ನತರಾಮಸನ್ನಿಹಿತಾನಿ ತಂತ್ರಸಿದ್ಧತತ್ತ್ವಾನಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣೀತಿ ಕ್ವ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಶಂಕಾವಕಾಶಃ ? ನನ್ವಿಹ ಪಠಿತಾನಾಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ತಂತ್ರಸಿದ್ಧತತ್ತ್ವರೂಪತಯಾ ಪರ್ಯವಸಾನಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತದೇವ ಪ್ರಾಚೀನರೂಪಕವಿಷಯರೂಪತಯಾಽಸ್ಮಾಭಿರುಚ್ಯತೇ ; ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾದಿಹೇತುಭ್ಯಃ ।
ನನು ಸನ್ನಿಹಿತಪರ್ಯವಸಾನೇ ಪರತ್ವಾವಧ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಂ ನ ಭವತಿ ಪುರುಷಾವರಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಪಂಚಸಂಗ್ರಹಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತತತ್ತ್ವಪರ್ಯವಸಾನೇಽಪಿ ತಥೈವ । ತನ್ಮಾತ್ರಾದೀನಾಮಗ್ರಹಣಾದರ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಲಿಂಗೇನ ಚೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಪರತ್ವಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾನಾಂ ಪರತ್ವಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪುರುಷವಶೀಕರ್ತೃತಾಯಾ ಅರ್ಥೋಪಹಾರಾಧೀನತಯಾ, ವಶೀಕೃತಾನಾಮಪಿ ತೇಷಾಂ ನಿರತಿಶಯಸೌಂದರ್ಯವದರ್ಥಸನ್ನಿಧಾನೇ ಕ್ಷೋಭದರ್ಶನೇನ ಚ ಸಮರ್ಥನೀಯತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯನಯೋರ್ಮಂತ್ರಯೋರ್ನೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಪರತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ಕಿಂತು ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯಸ್ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪರತ್ವ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ
‘ಆಧ್ಯಾನಾಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೩-೩-೧೪) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣೇಷ್ಯತೇ ; ತಥಾಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಮಿತಾವುಪಾಯತ್ವೇನೋಚ್ಯಮಾನಮಿಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಾದೀನಾಂ ಪರತ್ವಮರ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ಸಂಭವತಿ ತಂ ತಮರ್ಥಮಾದಾಯ ಸಂಭವದೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥವಾದತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಾಯೋಽಪಿ ತತ್ತದವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ವತಸ್ಸಂಭವನ್ನೇವಾರ್ಥವಾದಸ್ಥಪದಾನಾಂ ತದುಚಿತಾರ್ಥಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತದರ್ಥಾನ್ಯೇವ ಹ್ಯರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣಗುಣಸೂತ್ರಾಣಿ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯಾದೀನಿ ಚ । ಸ್ವತಸ್ಸಂಭವದರ್ಥಾಭಾವೇ ಚಾರ್ಥವಾದಾಂತರಕೃತಸಂಸ್ತವಾನುಸಾರೇಣ ಬುದ್ಧಿಸ(ಂಭ)ವಾದಯೋಗ್ಯೋಽರ್ಥಸ್ತೇಷಾಂ ತದುಚಿತಾರ್ಥಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಯಥಾ ‘ತಸ್ಮಾದ್ದ್ವಾಭ್ಯಾಮೇತಿ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಾಂತರಕೃತೋರುಸಂಸ್ತವಾನುಸಾರ್ಯರ್ಥೋ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಪದಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮಪರ್ವದ್ವಯರೂಪಾರ್ಥಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
‘ಮಧ್ಯಮಯೋರ್ವಾ ಗತ್ಯರ್ಥವಾದಾತ್’(ಜೈ.ಸೂ. ೭-೩-೨೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ತಥಾ ನಿರ್ಣಯಾತ್ । ಸರ್ವಧಾಽಪ್ಯಸಂಭವ ಏವಾಸದರ್ಥಾವಲಂಬನತ್ವಂ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಸ್ಯ ರುದ್ರರೋದನಾದ್ಯರ್ಥವಾದೇಷು । ಇಹೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಂಭವತಿ, ಅರ್ಥವಾದಾಂತರಕೃತಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಸಂಸ್ತವಮನುಸರತಿ ಚ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಏಕೇಷಾಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಸರ್ವಶಾಖಾಗತಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಮೀಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣ ಇವ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವಂ ನಾಶಂಕ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ಏಕೇಷಾಂ ಕಠಾನಾಂ ಶಾಖಾಯಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರೈಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ನಾಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ನಾಸಂಭವಃ ಶಂಕ್ಯತೇ । ನಾಪಿ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಾವಗತಿಸದ್ಭಾವರೂಪಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೈವ ‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಕಲ್ಪೇ ಸ್ವತಂತ್ರಕಾರಣಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾತ್ರಮಾಶಂಕ್ಯತ ಇತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭವತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಉದಾಹೃತಮಂತ್ರಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಶಂಕಾ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮಹದಾದಿಕಮಪಿ ತಥೈವಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಕಲತತ್ತ್ವಸಾಧಾರಣಮ್ (ಣಾ), ತಥಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ವೀಕರಣಮುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಪ್ರಕೃತಸಂಗತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನುಮಾನಿಕಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ರಥಿತ್ವಾದಿನಾ ಉಪಮೇಯಮಾತ್ಮಾದಿಕಂ ರೂಪವತ್ಕುರ್ವಂತೀತಿ ರೂಪಕಾಣಿ ಉಪಮೇಯಾತ್ಮಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಿ ರಥಿರಥಸಾರಥಿಪ್ರಗ್ರಹಾಶ್ವಗೋಚರರೂಪಾಣ್ಯುಪಮಾನಾನಿ । ರೂಪವಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ‘ತತ್ಕರೋತಿ’ ಇತಿ ಣಿಚಿ ‘ಣಾವಿಷ್ಠವತ್ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ’ ಇತಿ ಇಷ್ಠವದ್ಭಾವಾನ್ಮತುಪೋ ಲುಕಿ ಟೇಶ್ಚ ಲೋಪೇ ರೂಪೀತ್ಯತಃ ಧಾತೋಃ ಕರ್ತರಿ ಣ್ವುಲಿ ‘ಣೇರನಿಟಿ’ ಇತಿ ಣಿಲೋಪೇ ಚ ಸತಿ ರೂಪವತ್ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥೇ ರೂಪಕಶಬ್ದನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ರೂಪಕಾತ್ಮನಾ ವಿನ್ಯಸ್ತಾ ಆತ್ಮಶರೀರಾದಯಸ್ತೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ಯದ್ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಂ ತಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಗೃಹೀತೇರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ನನು ಬಹುಷು ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತೇಷು ವಿದ್ಯಮಾನೇಷು ಕುತಶ್ಶರೀರಸ್ಯೈವಾವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾವಾರಣಾಯ ಪರಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೋಽಪಿ ಹೇತುಸಾಧಕಹೇತುಃ ‘ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇಃ’ ಇತ್ಯನೇನೈವ ಸಂಗೃಹೀತಃ । ತತ್ರ ಹೇತೌ ಶರೀರೇ ಅಧಿಕರಣೇ ಯೇ ರೂಪಕಾತ್ಮನಾ ವಿನ್ಯಸ್ತಾ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾನಃ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕೈರಿಂದ್ರಿಯಾದಿಶಬ್ದೈರ್ಗ್ರಹಣಾದಿತ್ಯೇಕೋಽರ್ಥಃ । ಶರೀರರೂಪಕಸ್ಯ ರಥಸ್ಯ ಯೇ ವಿನ್ಯಃ ವಿಶೇಷೇಣ ನೇತಾರಃ ವಿಷಯೇಷ್ವಾಕರ್ಷಕಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಶ್ವಾಸ್ತೇಷಾಮಸ್ತಾನಿ ಅಸ್ಯತೇ ಗಮ್ಯತೇ ಯೇಷ್ವಿತಿ ಗಮನಾಧಿಕರಣಾನಿ ‘ವಿಷಯಾಂಸ್ತೇಷು ಗೋಚರಾನ್’ ಇತಿ ಮಾರ್ಗಾತ್ಮನಾ ರೂಪಿತಾನಿ ತೇಷಾಂ ರೂಪಕವಾಕ್ಯೇ ವಿಷಯಶಬ್ದೋಕ್ತಾನಾಮಿಹಾರ್ಥಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹಣಾದಿತ್ಯಪರೋಽರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ದ್ವಿತೀಯೇಽರ್ಥೇ ವಿನ್ಯಸ್ತೇತ್ಯತ್ರಾಸ್ತಶಬ್ದಃ ‘ಕ್ತೋಽಧಿಕರಣೇ ಚ ಧ್ರೌವ್ಯಗತಿಪ್ರತ್ಯವಸಾನಾರ್ಥೇಭ್ಯಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೩-೪-೭೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ‘ಅಸ ಗತಿದೀಪ್ತ್ಯಾದಾನೇಷು’ ಇತಿ ಧಾತೋರಿಹ ಗತ್ಯರ್ಥಾದಧಿಕರಣಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಃ । ಭೂತಾಧಿಕಾರವಿಹಿತೋಽಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಶ್ವಾನಾಂ ವಿಷಯಮಾರ್ಗೇಷು ಸಂಚಾರಸ್ಯಾತೀತಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಷಯತಯೋಪಪನ್ನಃ । ಇಡಾಗಮಾಭಾವಸ್ತು ‘ಸ್ತೋಶ್ಚುನಾ ಶ್ಚುಃ’(ಪಾ.ಸೂ. ೮-೪-೪೦) ಇತ್ಯಾದಿಷು ನುಮಾಗಮಾದ್ಯಕರಣೇನ ‘ಅನಿತ್ಯಮಾಗಮಶಾಸನಮ್’ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪಿತತ್ವಾದುಪಪನ್ನಃ । ಅಸ್ತಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಚೀನೋ ವಿನೀಶಬ್ದೋ ವಿಪೂರ್ವಾನ್ನಯತೇಃ ಕ್ವಿಬಂತಃ ‘ಶರೀರರೂಪಕವಿನಿ’ ಇತಿ ಚ ಷಷ್ಠೀಬಹುವಚನಾಂತಂ ಭಿನ್ನಂ ಪದಂ ‘ತೃತೀಯಾ ತತ್ಕೃತಾರ್ಥೇನ ಗುಣವಚನೇನ’(ಪಾ.ಸೂ.೨-೧-೩೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ತತ್ಕೃತಪದಮಿವ ‘ಸುಪಾಂ ಸುಲುಕ್’(ಪಾ.ಸೂ.೭-೧-೩೯) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಲುಪ್ತವಿಭಕ್ತಿಕಮ್ । ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥಕ್ತಯೋಗೇ ‘ಅಧಿಕರಣವಾಚಿನಶ್ಚ’(ಪಾ.ಸೂ.೨-೩-೬೮) ಇತಿ ವಿಹಿತಾಯಾಷ್ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ‘ಅಧಿಕರಣವಾಚಿನಾ ಚ’(ಪಾ.ಸೂ. ೨-೨-೧೩) ಇತಿ ಸಮಾಸನಿಷೇಧಾತ್ । ಏವಮರ್ಥದ್ವಯಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರತಿಸ್ವಿಕಶಬ್ದೈರ್ಗೃಹೀತತ್ವಾಚ್ಛರೀರಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಶೇಷೋ ಲಭ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತೂಪಪಾದನಾರ್ಥಮನ್ಯಯೋರಪಿ ದ್ವಯೋರರ್ಥಯೋರ್ಗರ್ಭೀಕರಣಾಯೈವ ‘ಗೃಹೀತೇಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ಪುರುಷಪರತ್ವವಾಕ್ಯೇ ರೂಪಕವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾದಯೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ಯದಿ ಸಿದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತದಾ ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವಶಬ್ದೈರ್ಗೃಹೀತತಯಾ ಪರಿಶೇಷಾದವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಶರೀರಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ತದೇವ ಕುತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾದಿಹೇತುಭ್ಯ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಅನೇನೈವ ಹೇತುವಾಕ್ಯೇನಾರ್ಥತ್ರಯಪರೇಣ ಲಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ‘ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತ’ ಇತೀಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಙ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ । ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಙ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಮಾತ್ರಮನುಕ್ತ್ವಾ ವಿಶಿಷ್ಯ ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ರಥಸಂಯತೈರಿಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿಃ ಪರಮಪದಮಿತಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ಪುರುಷಶೇಷತ್ವಕ್ಲೃಪ್ತಿರ್ಲಭ್ಯತೇ ಪರಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತು ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯಮ್ । ಏವಮನಂತರಾತೀತಗ್ರಂಥಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ನಾಸ್ತಿ ತಂತ್ರಸಿದ್ಧತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಪ್ರತ್ಯಾಶೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥೈವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮಪೀತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೋ ‘ದರ್ಶಯತಿ ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಃ । ತಥಾ ಹಿ – ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯಭೋಗಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಶರೀರಾದೀನಾಂ ರಥಾದಿರೂಪಕತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಗತಿನಿರೂಪಣೇನ ಯಸ್ಯ ಪರಮಪದಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೋಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಯಸ್ಯ ಚ ನಿರತಿಶಯಪರತ್ವಂ ವರ್ಣಿತಂ ತಥಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಗತಿಂ ಸಂಸಾರಿಣಸ್ತದ್ಭಾವಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಾಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತದುಪಾಯಮಗ್ರೇ ದರ್ಶಯತಿ ಯಥಾ ‘ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ ಇತ್ಯೇತದನಂತರಮ್
‘‘ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢೋತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗ್ರ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿಭಿಃ’(ಕ.ಉ.೧-೩-೧೨)ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ತಾವತ್ತಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢತಯಾಽವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತ್ವಾಽತ್ಯಂತದುರಧಿಗಮತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ಸಂಸಾರಿಣಸ್ತದೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಂ ನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ರೂಪಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಯೈವ । ತಥಾ ಸತ್ಯೇವ ಕಥಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾತಥಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಇತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಯಾ ತದಧಿಗಮಸ್ಯ ದೌರ್ಲಭ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ ಜೀವವಜ್ಜೀವಾದನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಭೂತೇಷು ಗೂಢಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಹೃದಯಕಮಲಸಂಸ್ಥಾನಾದಿವತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವೇದೋಕ್ತಿವಿಶ್ವಾಸಾತ್ ಸುಖೇನಾಧಿಗಮಸಂಭವಾತ್ ।
ಏವಂ ದುರಧಿಗಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ತದಧಿಗಮೋಪಾಯಂ ದರ್ಶಯತಿ
‘‘ಯಚ್ಛೇದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತದ್ಯಚ್ಛೇದ್ ಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮನಿ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನಿ ಮಹತಿ ನಿಯಚ್ಛೇತ್ ತದ್ಯಚ್ಛೇಚ್ಛಾಂತ ಆತ್ಮನಿ’(ಕ.ಉ. ೧-೩-೧೩) ಇತಿ । ಅತ್ರ ವಾಗುಪಲಕ್ಷಿತಸಕಲಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವಿಷಯವಿಕಲ್ಪಾಭಿಮುಖಸ್ಯ ಮನಸೋ ವಿಷಯಪ್ರವಣಾಯಾ ಬುದ್ಧೇರಿಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಯೋಗಾದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಕ್ರಮಾತ್ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರವಿಲಾಪನೇನ ಜೀವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕೇ ರೂಪೇ ಪ್ರಕರಣಿನಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಮುಚ್ಯತೇ । ಏವಮಭ್ಯಸ್ಯತಃ ಕ್ರಮೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಗತಿಃ ಸ್ಥಿರೀಭವತೀತಿ । ಏವಮಿದಮದ್ವೈತಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಕಠವಲ್ಲೀಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಽಪಿ ‘ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವ್ಯಕ್ತೀಭವಿಷ್ಯತಿ । ಏವಂಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧೀನಾಂ ರಥತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಪುರುಷಾವರತ್ವವರ್ಣನಂಚ ನ ಕೇವಲಂ ಪರಮಪದಪ್ರಾಪ್ತೌ , ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಪ್ರಮಿತೌ ಚೋಪಾಯತಯಾ , ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮನೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವ್ಯತಿರೇಕದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥತಯಾಽಪಿ । ಅನ್ಯಥಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಧರ್ಮೈರ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ಭಾಸಮಾನೇ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಗತಿದಾರ್ಢ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತಃ ಪುರುಷಪರತ್ವವಾಕ್ಯೇ ಮನೋಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಿವ ದೇಹಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಸ್ತಿ ಗ್ರಹಣಾಕಾಂಕ್ಷೇತಿ ತತೋಽಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಶರೀರಪರಮವಸೀಯತೇ । ಏವಂಚ ಸತಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾತ್ ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಮನಃ’ ಇತ್ಯಗ್ರೇತನವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಶರೀರಪರಮೇವ । ತತ್ರಾಪಿ ಹ್ಯತ್ರೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥೋ ದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಂ ಪುನರನುವರ್ಣಿತಃ । ಅರ್ಥಾಃ ಪರಂ ತತ್ರ ನ ಕೀರ್ತಿತಾಃ । ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರೇಕವದರ್ಥವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯಾಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾಭಾವೇನ ಕಂಠೋಕ್ತ್ಯಾ ತತಃ ಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯಾತ್ಯಂತೋಪಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏವಂ ಪೂರ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಾನಭಿಮತಾದ್ವೈತಪ್ರಕರಣೇ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ತಂತ್ರಸಿದ್ಧತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಪ್ರತ್ಯಾಶಾವಕಾಶ ಇತಿ । ‘ದರ್ಶಯತಿ ಚ’ ಇತಿ ಚಕಾರೋ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯನೇನ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ, ನ ತು ಪ್ರಾಚೀನಹೇತುಸಾಧಕಹೇತುರುಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ । ಸನ್ನಿಹಿತೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗ್ರಹಣೇ ಪುರುಷಾವರಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಪಂಚಸಂಗ್ರಹೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥೋ ವಾ । ।೧-೪-೧।
ನನು ತಥಾಽಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ರೂಢಿರಸ್ತಿ , ನ ವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಗೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ನ ತು ಶರೀರ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಾಹ –
ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹತ್ವಾತ್ ॥೨॥
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೀ ರೂಢಿರ್ನ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿನೀ । ಲೌಕಿಕೀ ತ್ವವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ನ ಪ್ರಧಾನೇಽಸ್ತಿ । ಯೋಗಸ್ತು ಸ್ಯಾತ್ । ಸ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಃ । ತಥಾಽಪಿ ಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲಮೇವ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಸತ್ಯಮ್ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತ್ವಿಹ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಶರೀರಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ । ತದಾತ್ಮನಾ ಶರೀರಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಂ ಜಗದವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮನಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವ
‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತಿ (ಬೃ.ಉ.೧-೪-೭) ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಗವ್ಯಾಕೃತಭಾವಶ್ರವಣಾತ್ , ತಥಾಽಪ್ಯತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಾಂತರೈರ್ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ಶರೀರಮೇಕಮಿತಿ ತದೇವ ಕಾರಣವಾಚಿನಾ ಉಪಚಾರಾದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಅವ್ಯಾಕೃತಮಪಿ ನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹಮ್ । ತದ್ಧಿ ಮಾಯಾಽವಿದ್ಯಾಕ್ಷರಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಭವದ್ಭಿರಿಷ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ‘ನ ಜಾನಾಮಿ ನಾವೇದಿಷಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ । ಕಥಂ ತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ? ಅಸ್ಪಷ್ಟವಚನೋ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಃ , ನ ತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯವಚನಃ ; ತಥಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ತಾಂತ್ರಿಕಪರಿಭಾಷಾಯಾಶ್ಚಾನಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾನುಪಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯವಚನತ್ವೇ ಚ ಶರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗತತಯಾ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಿತೋಪಚಾರಸಮಾಶ್ರಯಣಕ್ಲೇಶಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಸೂತ್ರೇ ‘ತದರ್ಹತ್ವಾತ್’ ಇತಿ । ಕಾರಣಸ್ಯಾಸ್ಪಷ್ಟಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮಾಶಯಃ – ಯಥಾ ಸ್ಥೂಲಮಿದಂ ಶರೀರಂ ಸ್ಫುಟತರಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮನೇಕಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರ್ಯಾತಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ನೈವಮಜ್ಞಾನಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಜ್ಞಾನಾಭಾವವಿಷಯಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಕದರ್ಥಯಂತಸ್ತದದ್ಯಾಪ್ಯಪಲಪಿತುಂ ಪ್ರಯತಂತೇ । ತತಶ್ಚ ಯಥೈವ ‘ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಮಪಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿದ್ಯಾದೋಷಾದ್ಯಥಾವತ್ ಸ್ಫುಟತರಮಪ್ರಕಾಶಮಾನಮದ್ಯಾಪಿ ಅನಾತ್ಮಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮದ್ಭಿಶ್ಚೋರೈರ್ಮುಷ್ಯಮಾಣಮಸ್ಪಷ್ಟಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹಮ್ , ಅತ ಏವ
‘ತದವ್ಯಕ್ತಮಾಹ ಹಿ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೩-೨-೨೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರಯಿಷ್ಯತೇ ಏವಮಿದಮಪೀತಿ ।೧-೪-೨।
ನನು ಯದಿ ಸರ್ವವಿಕಾರಪ್ರಕೃತಿಭೂತಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಕಿಂಚಿದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಹಂತ ಭೋಃ ಸ ಏವ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ಸಾಂಖ್ಯೈರಪಿ ಹಿ ತದೇವ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಸ್ಮದಂಗೀಕೃತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರೂಪತಯಾ ತದಧೀನಮಿತಿ ತದಂಗೀಕಾರೇಣ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಾಭ್ಯುಪಗಮಪ್ರಸಂಜನಾವಕಾಶಃ । ನನು ಯದಿ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಕೃತಮವ್ಯಾಕೃತೇನ ತದಧೀನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಸೂತ್ರೇ ‘ಅರ್ಥವತ್’ ಇತಿ । ಅರ್ಥವತ್ ಸಫಲಮವ್ಯಾಕೃತಮ್ । ನ ಹಿ ಶಕ್ತಿರೂಪೇಣ ತೇನ ವಿನಾ ನಿರ್ವಿಕಾರಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಂ ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ತದೇತತ್ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಭಯವಿಧಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಹಕಮಿಹ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । ತತ್ರೈವ ವ್ಯಕ್ತೀಕರಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ನನು ಯದವ್ಯಕ್ತಂ ಶರೀರಂ ಕಥಂ ತದ್ಭೋಕ್ತೃಭೋಗಾಯತನತಯಾ ತಚ್ಛೇಷಭೂತಂ ತತಃ ಪರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಪ್ಯೇತದೇವೋತ್ತರಂ ‘ತದಧೀನತ್ವಾದರ್ಥವತ್’ ಇತಿ । ಯಥಾ ಖಲ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪುರುಷವಶೀಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಾಧೀನತ್ವಾದರ್ಥಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮ್ , ಜೀವಭಾವೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಾಧೀನತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ತಾವತ್ತತಃ ಪರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ರೂಪತೋಪಚಾರಾತ್ತು ಶರೀರಸ್ಯ ತದೌಪಚಾರಿಕಮ್ । ಇದಮೇವ ಶ್ರುತಾವವ್ಯಕ್ತಪದಪ್ರಯೋಗೇಣ ಶರೀರಸ್ಯ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾತ್ಮತೋಪಚಾರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಫಲಂ ಯತ್ತದೀಯಮೇವ ಭೋಕ್ತೃತಃ ಪರತ್ವಂ ಶರೀರೇ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಪುರುಷಪರತ್ವಂ ವರ್ಣನೀಯಮಿತಿ ।
ನನು ಕೈಶ್ಚಿದಾಚಾರ್ಯೈಃ ವ್ಯಕ್ತಂ ಶರೀರಂ ಕಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಂ ತೇನ ನೋಚ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಲೋಕದ್ವಯಸಂಚಾರಾನುಯಾಯಿ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಾರಂಭಕಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಮಿತ್ಯೇತತ್ಪರತಯಾ ‘ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ‘ತದಧೀನತ್ವ’ಸೂತ್ರಂಚ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ತದಧೀನತ್ವಾಲ್ಲೋಕದ್ವಯಾನನುಯಾಯಿಸ್ಥೂಲಶರೀರಾಧೀನತ್ವಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರಿತಃ ಪರತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯುಕ್ತಂ ಚ ತತ್ ;
‘ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರಮಾಣತಶ್ಚ ತಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ. ೪-೨-೯) ಇತ್ಯಗ್ರೇತನಸೂತ್ರೇಣ ನಾಡೀನಿಷ್ಕ್ರಮಣಾದಿಹೇತುಭ್ಯಃ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾವಗತ್ಯಾ ದೇಹಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಂ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೈರ್ನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವೇನಾತೀಂದ್ರಿಯೇ ತಸ್ಮಿನ್ನವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶಂಕವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ।
‘ತದಾಪೀತೇಃ ಸಂಸಾರವ್ಯಪದೇಶಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ. ೪-೨-೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ತಸ್ಯಾಽಽಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಾನುವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ ; ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ತದಧೀನಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ವಿಶಂಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ರೂಪಕವಾಕ್ಯೇ ಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕಥಮಿಹ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಸ್ಯೈವ ರಥತ್ವೇನ ರೂಪಣಾತ್ । ರಥೇನ ಪರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೇರಪಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಯುಕ್ತಂ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿರುಪೇಕ್ಷಿತಮ್ ? ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಮೇವ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯುಪೇಕ್ಷಿತಮ್ । ಯದ್ಯತೀಂದ್ರಿಯಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಮಿಹ ‘ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು’ ಇತ್ಯನೇನ ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ಕಸ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಯಾಂ ‘ತದರ್ಹತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಃ ಕರ್ತವ್ಯೋ ಭವೇತ್ ?
ಯದಿ ಚ ಪರಲೋಕಾನನುವೃತ್ತಸ್ಥೂಲಶರೀರಾಧೀನಂ ನ ಭವತಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತಿ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮಿಹ ತ್ಯಜ್ಯೇತ , ತದಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಮಪಿ ಕಿಮಿತಿ ನ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಮ್ ? ತದಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ನಾನುವರ್ತತೇ ; ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತದಾನೀಮವ್ಯಾಕೃತಶೇಷತ್ವಾತ್ ; ಪುನಃ ಸರ್ಗಾದೌ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಸೃಷ್ಟಿವರ್ಣನಾಚ್ಚ । ಯತ್ತು ಸ್ಥೂಲಶರೀರಂ ನ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ । ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿಚ್ಛಾಪೂರ್ವಕಪ್ರವೃತ್ತೌ ಹಿ ರಥಾದಿಗಮನಸಾಧಾರಣಪರಿಕರರೂಪಣಂ ಯುಜ್ಯತೇ , ನ ತು ಸ್ಥೂಲದೇಹವಿಯೋಗಾತ್ಸಂಪಿಂಡಿತಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯಾತಿವಾಹಿಕೈಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ನಯನೇ । ಇಚ್ಛಾಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೌ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಶ್ವೈರಾಕೃಷ್ಯಮಾಣತಯಾ ಸ್ಫುಟತರಮುಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಾಭೋಗೇಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯತಯಾ ಶರೀರಶಬ್ದಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಸ್ಯೈವ ರಥತ್ವರೂಪಣಮುಚಿತಮ್ । ಪರಲೋಕಾನುಯಾಯಿತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಂ ರಥತ್ವೇನ ರೂಪಿತಮಿತಿ ಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಕ್ತೌ ಚ ಪ್ರಲಯೇಽಪ್ಯನುಯಾಯಿತ್ವಾದವ್ಯಾಕೃತಶರೀರಂ ತಥಾ ರೂಪಿತಮಿತ್ಯೇವ ಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತು ವಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪಕಾನುಪ್ರವೇಶಃ । ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮವಶ್ಯಂ ರೂಪಕಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟತಯಾ ಪುರುಷಪರತ್ವಪರವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯನ್ವಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಮಾಣಂ ನ ಪರಿತ್ಯಾಗಮರ್ಹತೀತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ।೧-೪-೩।
ಏವಂ ಪೂರ್ವಾಪರಗ್ರಂಥಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವಾಕ್ಯನ್ಯಾಯವಿಚಾರಣಾಯಾಂ ನಾಸ್ತ್ಯತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಸಿದ್ಧತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತಿ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಯೇ ತ್ವತ್ರ ಕ್ರಮಿಕಮಹದವ್ಯಕ್ತಪುರುಷಶ್ರವಣಮಾತ್ರಸಂತುಷ್ಟಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಜಡಾ ಮನ್ಯಂತೇ ಇದಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ಸಾಂಖ್ಯಮತಸ್ಯ ಮೂಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ; ನ ಹ್ಯವೇದಮೂಲಮತ್ಯಂತಾಪ್ತತಮಾಃ ಕಪಿಲಾದಯೋ ಮಹರ್ಷಯಃ ಪ್ರಣಯೇಯುರಿತಿ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಯದೀದಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ಸಾಂಖ್ಯಮತಸ್ಯ ಮೂಲಮಭವಿಷ್ಯತ್ , ತದಾ ‘ಗುಣಪುರುಷಾಂತರಜ್ಞಾನಾತ್ ಕೈವಲ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವದತಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಭಿಮತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯತ್ವಮಪ್ಯತ್ರಾವಕ್ಷ್ಯತ್ । ತದತ್ರ ನೋಚ್ಯತೇ । ವಿಭೂತಿವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ಚ ತೇಷಾಮಭಿಮತಮತ್ರ ನೋಚ್ಯತೇ । ಅತೋ ನೈತನ್ಮೂಲಕಂ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಮಿತಿ ಶ್ರದ್ಧೇಯಮ್ । ನ ಹಿ ಯನ್ಮೂಲಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಣಯಂತಿ ತತ್ರ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವರ್ಣಿತಂ ನಿಕ್ತಮಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ ॥೧-೪-೪॥
ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥೫॥
ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಮಹತಃ ಪರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರಧಾನಮಿಹ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ನ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಹಿ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು’ ಇತ್ಯಾದಿತಸ್ತತ್ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ದರ್ಶಿತಾದವಗಮ್ಯತೇ । ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಮಕ್ಷರವಾಕ್ಯಯೋಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಮಹತಶ್ಚಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತುಃ ಪರತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।೧-೪-೫॥
ನನು ಅಸ್ತು ನಾಮ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕರಣಂ , ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ‘ಯೋನಿಮನ್ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಶರೀರತ್ವಾಯ ದೇಹಿನಃ । ಸ್ಥಾಣುಮನ್ಯೇಽನುಸಂಯಂತಿ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಜೀವಸ್ಯ ಗತಿವರ್ಣನಮೇವಮಶಬ್ದಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯತ್ವವರ್ಣನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವಮುಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ॥೬॥
ಏವಂ ಶ್ರೂಯತೇ – ವಾಜಶ್ರವಸೋ ಮಹರ್ಷಿಃ ಸರ್ವವೇದಸದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜ್ಞೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಜರದ್ಗವೀಃ ದಕ್ಷಿಣಾಃ ಪ್ರಯಚ್ಛನ್ ಬಾಲೇನ ನಚಿಕೇತಸಾ ಪುತ್ರೇಣಾನರ್ಹದಕ್ಷಿಣಾದಾನನಿಮಿತ್ತಕ್ರತುವೈಕಲ್ಯಾತ್ಪಿತುರನಿಷ್ಟಮಾಶಂಕಮಾನೇನ ತದನಿಷ್ಟಂ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರದಾಪನೇನಾಪಿ ಕ್ರತುಸಂಪತ್ತಿಂ ಕಾರಯಿತ್ವಾ ನಿವಾರಣೀಯಮಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನೇನ ‘ತಾತ ಕಸ್ಮೈ ಮಾಂ ದಾಸ್ಯಸಿ’ ಇತಿ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪೃಷ್ಟೋ ಬಹುವಾರಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಬಂಧಸಂಜಾತಕೋಪಸ್ಸನ್ ‘ಮೃತ್ಯವೇ ತ್ವಾ ದದಾಮಿ’ ಇತ್ಯುವಾಚ । ನಚಿಕೇತಾಃ ಕಿಂ ಮಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯನುಶಯಾನಂ ಪಿತರಂ ಪ್ರತಿ ‘ಪೂರ್ವಂ ಪಿತಾಮಹಾದ್ಯಾ ಯಥಾ, ಮೃಷಾವಾದಂ ವಿನಾ ಸ್ಥಿತಾ ಯಥಾ ಚಾಪರೇ ಸಾಧವೋಽದ್ಯಾಪಿ ತಿಷ್ಠಂತಿ ತಾನ್ವೀಕ್ಷ್ಯ ತಥಾ ವರ್ತಿತವ್ಯಮ್ । ಮರ್ತ್ಯಸ್ಸಸ್ಯವದಲ್ಪೇನೈವ ಕಾಲೇನ ಜೀರ್ಯತಿ ಜೀರ್ಣಶ್ಚ ಮೃತ್ವಾ ಸಸ್ಯಮಿವ ಪುನರ್ಜಾಯತೇ । ಏವಮನಿತ್ಯೇ ಜೀವಲೋಕೇ ಕಿಂ ಮೃಷಾಕರಣೇನ, ಪಾಲಯ ಸತ್ಯಮ್, ಪ್ರೇಷಯ ಮಾಂ ಮೃತ್ಯವೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಥೈವ ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರೇಷಿತಃ ಪ್ರವಸತೋ ಮೃತ್ಯೋರ್ದ್ವಾರಿ ತಿಸ್ರೋ ರಾತ್ರೀರನಶ್ನನ್ನುವಾಸ । ಪ್ರವಾಸಾದಾಗತೋ ಮೃತ್ಯುರನಶ್ನತೈವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ದ್ವಾರಿ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಭೀತಸ್ತಂ ಪ್ರಸಾದ್ಯ ತಸ್ಮೈ ತ್ರೀನ್ವರಾಂದದೌ । ನಚಿಕೇತಾಃ ಪ್ರಥಮೇನ ವರೇಣ ಪಿತೃಪ್ರಸಾದಂ , ದ್ವಿತೀಯೇನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಂ, ತೃತೀಯೇನ ಮರಣಾನಂತರದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನುವೃತ್ತ್ಯಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಸಂದೇಹನಿವರ್ತಿಕಾಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ವವ್ರೇ ।
ಇತ್ಥಂ ನಚಿಕೇತಃಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಾ ಮೃತ್ಯುನಚಿಕೇತಸ್ಸಂವಾದರೂಪೇಯಮುಪನಿಷದಾಸಮಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಪರೈವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏವಮದ್ವೈತಪ್ರಕರಣೇಽಸ್ಮಿನ್ ಕಃ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವವರ್ಣನಶಂಕಾವಕಾಶಃ ? ಯದೀದಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಭಿನ್ನಾತ್ಮವಿಷಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಸ್ಪದಂ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದಜ್ಞಾನಮಿವ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಭೇದಜ್ಞಾನಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತಿ ತದರ್ಥಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮ್ ‘ಅಶಬ್ದಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ವರ್ಣ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕ್ಯೇತಾಪಿ, ನ ತ್ವಿದಂ ಶಂಕಾಸ್ಪದಮ್ ; ಪ್ರಶ್ನಚ್ಛಾಯಯಾ ಪ್ರತಿವಚನಸಂದರ್ಭೇಣ ಚ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾಭೇದಪರತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಾವತ್ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಯ ‘ಮರಣಂ ಮಾಽನುಪ್ರಾಕ್ಷೀಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ‘ನ ಸಾಂಪರಾಯೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸ್ಯ ಚ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಜೀವವಿಷಯ ಇತಿ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಮವಗಮ್ಯತೇ । ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ತು ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮನಿರೂಪಣಪರತದುತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಚ ಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ । ನ ಚಾಯಂ ಜೀವವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಾದನ್ಯಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ; ವರತ್ರಯೋಪಕ್ರಮವಿರೋಧಾತ್ । ‘ವರಂತವೇಹಾದ್ಯ ದದಾಮಿ ಭೂಯಃ’ ಇತಿವತ್ ಪುನರತ್ರ ವರದಾನಾಂತರಾಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ಕಿಂತು ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಜೀವವಿಷಯ ಏವ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪುನರನುಕೃಷ್ಟ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನಾವಧಾರ್ಯಮಾಣಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಜೀವೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧೌ ಪ್ರಶ್ನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಶ್ನಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷ್ಕರಣಂ ವೇದಚ್ಛಾಯಾನುಕಾರಿಣಿ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇಽಪಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕೀಯೇ ದೃಶ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಕಾಂಡೇ ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಶುದ್ಧಿಃ ಪರಮಾ ಮತಾ’ ಇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಕಲಪಾಪಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತತ್ವೋಪದೇಶಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಸಕಲಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿರೂಪಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮುಪವರ್ಣ್ಯ ತತಃ ಕರ್ಮವಿಪಾಕಪ್ರತುಷ್ಟೂಷಯಾ ‘ಯದ್ಯೇವಂ ಸ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಾಪಯೋನಿಷು ಜಾಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಽವತಾರಿತಃ । ತತ್ರ ‘ಕಥಂ ಪಾಪಯೋನಿಷು ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಜೀವವಿಷಯತ್ವೇನಾವಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಸ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಪರಮೇಶ್ವರವಾಚಿನಾ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಾಗ್ವರ್ಣಿತನಿರತಿಶಯಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯರೂಪತದೀಯಮಹಿಮಪರಾಮರ್ಶಿನಾ ‘ಯದ್ಯೇವಮ್’ ಇತಿ ವಚನೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಾಮಾನೀಯಾಭೇದತಾತ್ಪರ್ಯಮಾವಿಷ್ಕೃತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಏವಮತ್ರೋಪಕ್ರಮಗತವರತ್ರಯಪ್ರದಾನರೂಪಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಕಲ್ಪನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನಜೀವವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಾನನ್ಯತ್ವಾಪಾದನೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಯನಾರ್ಥತಾಯಾಮೇವ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಂ ಭವತಿ । ಇತ್ಥಮೇವ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಸನ್ನಿಧಿಪಠಿತಾನಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಪಾರಿಪ್ಲವಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಏವಂ ತಾವತ್ ಪ್ರಶ್ನಚ್ಛಾಯಯಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪರಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರತಿವಚನಸಂದರ್ಭಗತೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಮಧ್ಯಪರಾಮರ್ಶೈಸ್ತಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮಧಸ್ತಾತ್ ।
ನನು ಪ್ರತಿವಚನಮಧ್ಯೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಪ್ರತ್ಯಾಯಕೋಽಪಿ ‘ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರ ಆಮ್ನಾತಃ ? ಸತ್ಯಮ್ । ಸ ತು ರಥಸಾರಥ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದನಂತರಮ್ ‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ’ ಇತಿ ಅತ್ರೈವ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೃಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಪಾರಮಾರ್ಥಿಕರೂಪತ್ವೇನ ಶರೀರಗುಹಾಯಾಮೇವಂ ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಹಿತಂ ತಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಸ ಮಂತ್ರ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಂ ಗುಹಾಽಧಿಕರಣೇ । ಪ್ರಾಪ್ತೃಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಭೇದಸ್ತು ಕಲ್ಪಿತಪ್ರಾಪ್ತೃರೂಪಾಪೇಕ್ಷಃ । ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ ತಾದ್ರೂಪ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಃ, ನ ತು ಗ್ರಾಮಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿವದ್ಭೇದಸಾಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಮಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ । ಅತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೃಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಭಾವವ್ಯಪದೇಶಾದಪಿ ನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಸಿದ್ಧಿಪ್ರತ್ಯಾಶಾ । ತಸ್ಮಾದದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಪರಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಸಂದರ್ಭಾವಿರೋಧಾದದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋಪನ್ಯಾಸ ಇವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಉಪನ್ಯಾಸೋ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ – ತ್ರಯಾಣಾಮಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮನಾಮೇವ ಏವಂ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ , ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಚ ಉಪನ್ಯಾಸಃ । ತೇಷಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಅತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಪ್ರಾಪ್ಯಪಾರಮಾರ್ಥಿಕರೂಪತಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪೃಷ್ಟೇ ‘ತತ್ತೇ ಪದಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಬ್ರವೀಮಿ’ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ತದನುಬಂಧಿತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋ ಬಹುಧಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ದುರಧಿಗಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದವಗತ್ಯುಪಾಯಶ್ಚ ಯಥಾಽರ್ಥಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೋ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಯೇವ ಸಾಧನಾದಿವಿಚಾರಃ , ನ ತಥಾ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮರ್ಥಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ‘ಅಶಬ್ದಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ । ‘ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ’ ಇತ್ಯೇವಕಾರಃ ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕಾರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನುಬಂಧತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿತದವಗತ್ಯುಪಾಯಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಕಾರಃ ಪ್ರತಿವಚನಸಂದರ್ಭವತ್ಪ್ರಶ್ನೋಽಪಿ ಪರ್ಯಾಲೋಚ್ಯಮಾನಃ ಶಂಕಿತಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಸಮರ್ಥಸ್ವತಂತ್ರೋ ಹೇತುಃ , ನ ತು ತ್ರಯಾಣಾಮೇವೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಹೇತೋಃ ಸಾಧಕೋ ಹೇತುರಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾಯ ಹೇತುದ್ವಯಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।೧-೪-೬।
ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಮಹತ್ತತ್ತ್ವಪರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರಮವಲಂಬ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಧ6ನಮಿ13 ಮಂದಶಂಕಾಯಾಂ ‘ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಾಮೇವ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಾಲಂಬ್ಯ ‘ಮಹತಃ ಪರಂ ಧ್ರುವಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞೇಯತ್ವವಚನಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಸವಿಶೇಷಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಉಪಪಾದಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮವಲಂಬ್ಯೈವ ಶಂಕಾದ್ವಯಂ ಪ್ರಸಕ್ತಂ ಸಾಽಪಿ ಅಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ –
ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತತತ್ತ್ವವಿಶೇಷಪರ ಇತಿ ತಾವದಯುಕ್ತಮ್ ;
‘‘ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಮ್’(ಕ.ಉ.೨-೧-೪) ಇತ್ಯಾದಿವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧೇನ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಕಲ್ಪಿತಾಯಾ ರೂಢೇಸ್ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದ್ವದೇವಾವ್ಯಕ್ತಪದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇ ರೂಢಿರಪಿ ತ್ಯಾಜ್ಯಾ ; ವೈದಿಕೇನ ಪ್ರಕರಣಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ಶರೀರಪರತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ , ‘ಮಹತಃ ಪರಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಿಚಾಯ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾದ್ವೈತಪರತ್ವಾವಸಾಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಚಕಾರೇಣ ‘ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಪುರುಷಃ ಪರಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಪುರುಷವಚ್ಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಹಿ ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಪ್ರಧಾನವಿವಿಕ್ತತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತೇ ಪುರುಷೇ ವೃತ್ತಿಸ್ತ್ಯಾಜ್ಯಾ ; ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇನ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತೇರಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಶ್ಶರೀರಪರೋ ನ ಪ್ರಧಾನಪರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।೧-೪-೭।
ಇತ್ಯಾನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣಮ್ ।೧।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ – ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಜೇತಿ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೌ ಯುಜ್ಯತೇ, ನ ತ್ವವಾಂತರಪ್ರಕೃತೌ । ನ ಚ ಚ್ಛಾಗಾವಾಚಕಸ್ಯಾಜಾಶಬ್ದಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತೌ ಗೌಣೀ ವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಮುಖ್ಯಯೋಗವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ‘ಏಕಾಮ್’ ಇತ್ಯಪಿ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೌ ಯುಜ್ಯತೇ, ನ ತು ತೇಜೋಽಬನ್ನೇಷು ಬಹುಷು । ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಶಬ್ದೈಸ್ತು ಕುಸುಂಭಸಲಿಲಾಂಧಕಾರಗತರಂಜಕತ್ವಪ್ರಸನ್ನತ್ವಾವಾರಕತ್ವಗುಣಯೋಗಾದ್ರಜಸ್ಸತ್ತ್ವತಮೋಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರ್ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಗುಣವಾಚಿನಾಂ ಲೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತೇಜೋಽಬನ್ನೇಷು ದ್ರವ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಲಕ್ಷಣೈವ ಹಿ ಗತಿಃ । ‘ಸೃಜಮಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯುಚ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ತು ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾಯಾಂ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಾವೇವ ಯುಜ್ಯತೇ । ಉತ್ತರಾರ್ದ್ಧಾರ್ಥೋಽಪಿ ತಸ್ಯಾಮೇವ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ‘ಏಕೋಽನುಶೇತೇ, ಅನ್ಯೋ ಜಹಾತಿ’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಭೇದೇನ ಸಾಂಖ್ಯಮತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ; ಔಪನಿಷದೈರೈಕಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣ ಇವಾದ್ವೈತಪ್ರಕರಣತಾಮಾಪಾದ್ಯ ವಾ ಸ್ವತಂತ್ರಕಾರಣತ್ವಂ ನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾ ನ ಸಾಂಖ್ಯಮತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಏತೇನ – ಅಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರರ್ಥಶ್ಚೇದೌಪನಿಷದಾಭಿಮತಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನಾಽರ್ಥೋಽಸ್ತು ನ ತು ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾ ಸ್ವತಂತ್ರೇತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ – ನಿರಸ್ತಾ ; ಆತ್ಮಭೇದಾಭಿಧಾನೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಿಧಾನೇನ ಚ ಸಾಂಖ್ಯಮತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ತಸ್ಯಾಮ್ ‘ಏಕಾಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಯೋಗಾಚ್ಚ , ಬಂಧಮುಕ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಜೀವಮವಿದ್ಯಾಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ , ‘ಜಹಾತಿ’ ಇತಿ ತ್ಯಾಗೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ ; ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾ ನಿರವಶೇಷೋಚ್ಛೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಅನುವರ್ತಮಾನತ್ವ ಏವ ತ್ಯಾಗೋಕ್ತಿಸಾಂಗತ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಸ್ವತಂತ್ರಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರೇವಾಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ –
ರಾದ್ಧಾಂತಃ – ಅಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವರಸತಸ್ತಾವದೇತಾವಾನರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ – ಕಾಂಚಿಚ್ಛಾಗಾಂ ತ್ರಿವರ್ಣಾಂ ಸರೂಪಬಹುಬರ್ಕರಾಮೇಕಶ್ಛಾಗಃ ಪ್ರೀಯಮಾಣೋಽನುವರ್ತತೇ, ಅನ್ಯಸ್ತಾಮುಪಭುಕ್ತಾಂ ತ್ಯಜತಿ – ಇತಿ । ಲೋಕೇ ಸಂಭವನ್ನಪ್ಯಯಮರ್ಥೋ ವೇದೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ನ ನಿಬಂಧಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇ ಕ್ವಚಿದರ್ಥೇ ಯೋಜನಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಸ್ವಮನೀಷಿಕಯಾ ಚ ತತ್ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ವಿಶೇಷಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಚಮಸವತ್ । ಯಥಾ ಹಿ
‘ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಃ’(ಬೃ.ಉ.೨-೨-೩) ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚಮಸಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಬಿಲಸ್ಯ ತಿರ್ಯಗ್ಬುಧ್ನಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಸಂಭವೇ ಸತಿ ‘ಅನಾಕಾಶೇ ಕೋಽಯಂ ಗಲಿತಹರಿಣಃಶೀತಕಿರಣಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯತಿರೇಕಾನುಪ್ರಾಣಿತಾತಿಶಯೋಕ್ತ್ಯುದಾಹರಣಕಾವ್ಯವಚನೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಚಂದ್ರಗ್ರಹಣಾಸಂಭವೇ ಸತಿ ಕವಿವಿವಕ್ಷಯಾ ಮುಖೇ ಚಂದ್ರತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿವದಮುಷ್ಮಿಂಶ್ಚಮಸತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ಗಿರಿಗುಹಾಗೃಹವಿಶೇಷಾದೀನಾಂ ಬಹೂನಾಮರ್ವಾಗ್ಬಿಲತ್ವೋರ್ಧ್ವಬುಧ್ನತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನನ್ವತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣೇ ವಿಶೇಷಹೇತುರುಕ್ತಃ । ಕೋ ವಿಶೇಷಹೇತುಃ ? ನ ತಾವತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯೇನ ಪ್ರೇರ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಧೋರಣೇನ ಪ್ರೇರ್ಯಮಾಣೋ ಗಜೋ ಗಚ್ಛನ್ನ ಗಚ್ಛತಿ । ನಾಪ್ಯಾತ್ಮಭೇದಃ । ನ ಹಿ ಸೋಽತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂತಮನೂದ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ । ಅನೂದ್ಯಮಾನಶ್ಚ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಭೇದಃ
‘ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರೀ ತ್ವಂ ಪುಮಾನಸಿ ತ್ವಂ ಕುಮಾರ ಉತ ವಾ ಕುಮಾರೀ ತ್ವಂ ಜೀರ್ಣೋ ದಂಡೇನ ವಂಚಸಿ ತ್ವಂಜಾತೋ ಭವಸಿ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಃ’(ಶ್ವೇ.ಉ.೪-೩) ‘ಏಕೋ ದೇವಸ್ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ’(ಶ್ವೇ.ಉ.೬-೧೧) ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಪರಮಂತ್ರಾನುರೋಧೇನ ಕಾಲ್ಪನಿಕೋಽಂಗೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ಏತೇನೈಕ್ಯಮಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತಸ್ಯಾಪ್ಯನೂದ್ಯಮಾನಸ್ಯ
‘‘ಯೋ ಯೋನಿಮಧಿತಿಷ್ಠತ್ಯೇಕಃ’(ಕ.ಉ.೪-೧೧) ಇತ್ಯತ್ರತ್ಯಮಂತ್ರಾಂತರಾನುಸಾರೇಣ ಏಕಜಾತೀಯತಾರೂಪತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ‘ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾವೌಷಧಂ ಸೇವಮಾನೌ ಸ್ಥಿತೌ ತಯೋಶ್ಚೈತ್ರಸ್ತದದ್ಯಾಪಿ ಸೇವತೇ ಮೈತ್ರಸ್ತತ್ ಜಹಾತಿ’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾತ್, ಐಕ್ಯಸ್ಯ ತೇಜೋಽಬನ್ನಸಂಘಾತೈಕ್ಯರೂಪತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಪ್ರಕೃತಾವಪಿ ಹಿ ಗುಣತ್ರಯಸಂಘಾತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವೈಕ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ ।(೧-೪-೮)
ನನ್ವೇವಮಿಹಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽನಾದರೇ ಕೇನ ತರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಾವಗತಿರಸ್ತು ? ನ ಖಲು ‘ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನ ಇತಿ ಇದಂತಚ್ಛಿರಃ’ ಇತಿ ಚಮಸಮಂತ್ರ ಇವಾತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಸ್ತಿ । ತದಭಾವೇ ಚ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾದರ ಏವ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಾಹ –
ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ ತು ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ ॥೯॥
ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನಾ ತೇಜಃಪ್ರಮುಖಾ ತೇಜೋಽಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಚತುರ್ವಿಧಭೂತಗ್ರಾಮಪ್ರಕೃತಿರಿಯಮಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾ । ನ ತು ಗುಣತ್ರಯಸಂಘಾತಲಕ್ಷಣಾ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ತಥಾ ಹಿ ಏಕೇ ಶಾಖಿನಸ್ತಾಂಡಿನಃ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದುತ್ಪತ್ತಿಮಾಮ್ನಾಯ ತೇಷಾಂ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪಾಣ್ಯಾಮನಂತಿ ‘ಯದಗ್ನೇ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ರಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯ’ ಇತಿ । ತಾನ್ಯೇವೇಹ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಿ ರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೈವ ಚ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ; ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಿತೇಃ, ನ ತು ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ; ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ । ಏವಂಚ ರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪಿ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಭವತಿ; ಗುಣವತ್ಸು ಗುಣವಾಚಕಶಬ್ದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ನಿರೂಢತ್ವಾತ್ ರಂಜಕತ್ವಾದಿಭಿಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । (೧.೪.೯)
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ತೇಜೋಽಬನ್ನಾತ್ಮಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾವಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿನಿರ್ವಾಹಿಕಾ ನಾಸ್ತಿ ಛಾಗತ್ವಜಾತಿಃ । ನಾಪಿ ಯೋಗನಿರ್ವಾಹಕೋ ಜನ್ಮಾಭಾವಃ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಂ ಛಾಗಜಾತಿಕಲ್ಪನಯಾ ಗೌಣೀ ವೃತ್ತಿಸ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇನ ಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಶರೀರಾದಿಷು ರಥತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಪ್ರಯೋಜನವದಿಹ ಪ್ರಕೃತೌ ಛಾಗಜಾತಿಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ತಿ । ‘ಚಮಸವತ್ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತಸ್ಯಾಪಿ ‘ಚಮು ಭಕ್ಷಣೇ’ ಇತಿ ಧಾತೋರ್ನಿಷ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಭಕ್ಷಣಸಾಧನೇ ಶಿರಸಿ ಯೋಗವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ಚರಾಚರಾತ್ಮಕಸಕಲಪ್ರಪಂಚಕಾರಣಭೂತಾಯಾಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತನಾನಾಂ ಬಹುವಿಧಪುರುಷಾರ್ಥೋಪಯೋಗಿನ್ಯಾಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನಾತ್ಮಿಕಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಕತಿಪಯಪ್ರಜೋತ್ಪಾದಕಕತಿಪಯಚೇತನಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾತ್ಯಲ್ಪಪ್ರಯೋಜನೋಪಯೋಗಿಚ್ಛಾಗತ್ವಕಲ್ಪನಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಸಾಧರ್ಮ್ಯಸತ್ತ್ವೇ ಯಥಾಕಥಂಚಿದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ನ ದೋಷಾಯ । ಅನ್ಯಥಾ ಶರೀರಾದೀನಾಮಪಿ ರಥತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಸತ್ಯಮ್ । ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ರೂಪಕಾನಂಗೀಕಾರೇ ರೂಪ್ಯರೂಪಕವಾಚಿಪದದ್ವಯಶ್ರವಣಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಸಂಭಾವಿತಸಾಧರ್ಮ್ಯಮವಲಂಬ್ಯ ರೂಪಕನಿರ್ವಾಹಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಚೇಹ ತಥಾ ರೂಪ್ಯರೂಪಕವಾಚಿಪದದ್ವಯಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ, ಕೇವಲಸ್ತ್ವಜಾಶಬ್ದೋ ಯೋಗೇನ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೌ ವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಯೋಗಾಚ್ಚ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿರೂಪಾದ್ಗೌಣೀ ವೃತ್ತಿರ್ಜಘನ್ಯಾ । ಕ್ಲೃಪ್ತಶ್ಚಾತ್ರೈವ ಮಂತ್ರೇ ‘ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ’ ‘ಅಜೋಽನ್ಯ’ ಇತಿ ಅಜಾಶಬ್ದಯೋರ್ಯೋಗಃ । ತಯೋರಪಿ ಗೌಣತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಮತ್ಯಂತಮೇವ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಬಂಧವಿಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪುನಶ್ಛಾಗಾಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಾತ್ಯಂತಾವಿವೇಕಪ್ರಾಣಿಪ್ರಥಮೋದಾಹರಣಚ್ಛಾಗತ್ವಪರಿಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಅಜೋಽನ್ಯ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಔಪನಿಷದಾಭಿಮತಮುಕ್ತಪರತ್ವೇ ಚ ‘ಜಹಾತಿ’ ಇತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಾಹ –
ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಮಧ್ವಾದಿವದವಿರೋಧಃ ॥೧೦॥
ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶೋಽಯಮಜಾಮಂತ್ರಃ । ತತ್ರ ‘ಅಜಾಮ್’ ಇತಿ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾತ್ಮಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತೌ ಛಾಗತ್ವಕಲ್ಪನಾ । ‘ಪ್ರಜಾ’ ಇತಿ ತತ್ಕಾರ್ಯೇಷು ಛಾಗಾಪತ್ಯಕಲ್ಪನಾ । ಮುಕ್ತೌ ವಿದ್ಯಯಾ ತದುಚ್ಛೇದೇ ಮುಚ್ಯಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ಯಾಗತ್ವಕಲ್ಪನಾ, ಮುಕ್ತಸಂಸಾರಿಣೋರಜತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಚ । ಕುತಃ ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶ ಇತಿ ಅವಸೀಯತೇ ?
‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’(ಶ್ವೇ.೪.೬) ಇತ್ಯಗ್ರಿಮಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಾಗ್ದೃಷ್ಟಾಂತತಯೋಪಾತ್ತೇ ಚಮಸಮಂತ್ರೇ ಚ ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾತ್ । ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಹಿ ಶರೀರೇ ವೃಕ್ಷತ್ವಕಲ್ಪನಾ ತದಾಶ್ರಿತಯೋರ್ಜೀವಾಂತಃಕರಣಯೋಃ ಪಕ್ಷಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ, ಕರ್ಮಫಲೇ ವೃಕ್ಷಫಲತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ ।
‘ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಯಶೋ ನಿಹಿತಂ ವಿಶ್ವರೂಪಮ್ । ತಸ್ಯಾಸತೇ ಋಷಯಸ್ಸಪ್ತ ತೀರೇ ವಾಗಷ್ಟಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂವಿದಾನಾ’(ಬೃ.೨.೨.೩) ಇತಿ ಚಮಸಮಂತ್ರೇ ಚ ಕಂಠಾದುಪರಿಭಾಗರೂಪೇ ಶಿರಸಿ ಚಮಸತ್ವಕಲ್ಪನಾ, ತದ್ಗತೇ ಮುಖವಿವರೇ ಬಿಲತ್ವಕಲ್ಪನಾ, ತದೂರ್ಧ್ವಭಾಗೇ ಮೂರ್ದ್ಧಾವಯವೇ ಘಟಚಮಸಪಾದಪಾದಿಸ್ಥೂಲಮೂಲಭಾಗರೂಪಬುಧ್ನತ್ವಕಲ್ಪನಾ, ತಸ್ಮಿನ್ವಿಸೃಮರತಯಾ ಸ್ಥಿತೇಷು ಪ್ರಾಣಾದಿವಾಯುಷು ಯಶಸ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಿತಸ್ಥಿತೇಷು ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷ್ವಿಂದ್ರಿಯೇಷು ಋಷಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ – ಚಮಸಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಶಿರಃಪ್ರಭೃತಿಷು ಯಥಾಸಂಭವಂ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಗೋ ರೂಢಿಶ್ಚ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಗ್ರೇ ‘ಇಮಾವೇವ ಗೌತಮಭರದ್ವಾಜೌ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರೋತ್ರಚಕ್ಷುರ್ಘ್ರಾಣಯುಗಲರಸನಾನಾಂ ಸಪ್ತಾನಾಂ ಗೌತಮಭರದ್ವಾಜವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಜಮದಗ್ನಿವಸಿಷ್ಠಕಾಶ್ಯಪಾತ್ರಿರೂಪತ್ವೇನ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯಮಾಣತಯಾ ‘ತಸ್ಯಾಸತೇ ಋಷಯಸ್ಸಪ್ತ ತೀರೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷು ಋಷಿತ್ವಕಲ್ಪನಾನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ತತಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ , ಬಿಲಬುಧ್ನಶಬ್ದಯೋರಾಕಾರಸಾಮ್ಯೇನ ಮುಖವಿವರೇ ಮೂರ್ದ್ಧನಿ ಚ ಯಶಶ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿವರಣಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರಾಣವಾಯುಷು ಚ ಗೌಣತ್ವಂ ವಿನಾ ಯೋಗರೂಢ್ಯೋರಸಂಭವಾಚ್ಚ । ತತ್ರ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಲೋಕೇ ಸಂಭವಂತ್ಯಾ ರೀತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಂ ವಿನಾ ನ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಮಸ್ತಿ । ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಮಿಹಾಪಿ ಚ ಸಮಾನಮ್ । ಚಮಸಮಂತ್ರೇ ತು ಲೋಕವಿಲಕ್ಷಣಯಾ ರೀತ್ಯಾ ವಿಸ್ಮಯನೀಯಯಾ ಕೌತುಕಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಹಿ ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬಿಲಸ್ತಿರ್ಯಗ್ಬುಧ್ನಶ್ಚ । ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಸೋಮರಸೋ ನಿಧೀಯತೇ, ನ ತು ಯಶಃ । ಸೋಮರಸಪೂರಿತಶ್ಚ ತದ್ಬಿಲಸ್ಯ ಜಲಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಕೂಪಸ್ಯೇವ ತೀರಸ್ಥಾನೀಯಾತ್ಪರಿತೋ ವರ್ತಮಾನಾದೂರ್ಧ್ವಭಾಗಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸಪ್ತಹೋತೃಕಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಋತ್ವಿಜಾ ಸಹ ಯಾಂ ಕಾಂಚನ ಸಂವಿದಂ ಕುರ್ವಾಣಾಶ್ಚಾಸತೇ, ನ ತು ತೀರಸ್ಥಾನೀಯೇ ಚಮಸಾವಯವೇ । ಅನಯೋಶ್ಚ ಮಂತ್ರಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ವಿನೈವ ಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನಾದಜಾಮಂತ್ರೇಽಪಿ ತಥೈವ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಾವ್ಯೇಷ್ವಪಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ವಿನಾ ಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ ತಚ್ಛಾಯಾಪನ್ನತ್ವಾದಪ್ಯಯಂ ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಃ । ನ ಹಿ ರೂಪಕೋದಾಪರಣೇಷ್ವಿವಾತಿಶಯೋಕ್ತ್ಯುದಾಹರಣೇಷು ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಸ್ತಿ, ಯಥಾ –‘ವಾಪೀ ಕಾಪಿ ಸ್ಫುರತಿ ಗಗನೇ ತತ್ಪರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪದ್ಯಾ ಸೋಪಾನಾಲೀಮಧಿಗತವತೀ ಕಾಂಚನೀಮೈಂದ್ರನೀಲೀ। ತಸ್ಯಾಂ ಶೈಲೌ ಸುಕೃತಿಸುಗಮೌ ಚಂದನಚ್ಛನ್ನದೇಶೌ ತತ್ರತ್ಯಾನಾಂ ಸುಲಭಮಮೃತಂ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಸುಧಾಂಶೋಃ॥’ ಇತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಯೋಗವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ಗೌಣೀವೃತ್ತಿರ್ನ ಕಲ್ಪನೀಯೇತಿ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ । ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತರೂಢಿಪೂರ್ವಕಗೌಣೀವೃತ್ತಿಸ್ವೀಕಾರಸಂಭವೇ ರೂಢಿಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಯೋಗಪರಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಪ್ರೈತು ಹೋತುಶ್ಚಮಸಃ ಪ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರೋದ್ಗಾತೄಣಾಂ ಪ್ರ ಯಜಮಾನಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪ್ರೈಷೇ ಉದ್ಗಾತೃಶಬ್ದಸ್ಯ ಬಹುವಚನಾಂತಸ್ಯ ಬಹುಷು ವೃತ್ತೌ ವಕ್ತವ್ಯಾಯಾಂ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಾಧಾರಣಂ ಯೋಗಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಂತರಂಗಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾ ಸದಃಪ್ರವೇಶವತ್ಸು ತ್ರಿಷು ರೂಢಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಲಕ್ಷಣಾಽಂಗೀಕೃತಾ ।
ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಛಾಗತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಬಹೂಪಕಾರಿಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಛಾಗತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಮ್, ಇತಿ ಚೇತ್; ನಾಸ್ತ್ಯಯಂ ವಿರೋಧೋ ಮಧ್ವಾದಿವತ್ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ತ್ರಯೀಮಯಸ್ಯ ದೇದೀಪ್ಯಮಾನದಿವ್ಯಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಸ್ಯ ಮಧುತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತದ್ವತ್ ಪ್ರಹೀಣಜಾತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ । ಛಾಗಃ ಪುನಶ್ಛಾಗಯಾ ಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಃ ಮುಕ್ತಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ನ ಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯ ಇತ್ಯಯಮಪಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ರಥಃ ಪ್ರಾಪಣೀಯದೇಶಪರ್ಯಂತಂ ನೀತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋ ಭವತಿ ಶರೀರಂ ತು ನ ತಥಾ;
‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ’(ಬೃ.೪.೪.೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಕ್ತಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತಯಾ ಮುಕ್ತ್ಯುಪಾಯಸ್ಯ ವಶೀಕೃತೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ನಯನಾಭಾವಾದಿತಿ ವಿಶೇಷೇ ಸತ್ಯಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಶರೀರಸ್ಯ ರಥತ್ವಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನಾತ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ‘ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಂತಂ ಪದಂ ‘ಸುಪಾಂ ಸುಲುಕ್ಪೂರ್ವಸವರ್ಣಾಂಚ್ಛೇಯಾಡಾಡ್ಯಾಯಾಜಾಲಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೭.೧.೩೯) ಇತಿ ಸೂತ್ರವಿಹಿತೇನ ಪ್ರಥಮಾವಿಭಕ್ತೇಃ ಆದಾದೇಶೇನ ಲಬ್ಧರೂಪಮ್ । ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶೋಽಯಮಜಾಮಂತ್ರ ಇತಿ ತೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಲಭ್ಯತೇ । ತೇನೈವ ಪಂಚಮ್ಯಂತತಯಾ ಪುನರ್ವಿವಕ್ಷಿತೇನ ತತ್ರ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ । ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಹೇತುರ್ಭವಿತುಂ ನಾರ್ಹತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶೇ ಹೇತೂಕರ್ತವ್ಯೇ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತ್ಯಗ್ರಿಮಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಗ್ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತತಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ ‘ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಃ’ ಇತಿ ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಶ್ಚ ಹೇತುರ್ಲಭ್ಯತೇ । ಚಕಾರಃ ಕಾವ್ಯೇಷು ಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನರೂಪಹೇತ್ವಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ‘ಮಧ್ವಾದಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ರಥಾದಿರೂಪಕಪರಿಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಜಾಮಂತ್ರಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನರೂಪಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿಪರಃ, ನ ತು ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಪರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಇತಿ ಚಮಸಾಧಿಕರಣಮ್ ।೨।
ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ ॥೧೧॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಕಥಮತ್ರ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ಯದಿ ‘ಪಂಚಪಂಚ’ ಇತಿ ಪಂಚಕದ್ವಯಮುಚ್ಯತೇ ತದಾಽವಯವದ್ವಾರೇಣ ಸಮುದಾಯಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣೇಽಪಿ ದಶಸಂಖ್ಯೈವ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ‘ಪಂಚ ಸಪ್ತ ಚ ವರ್ಷಾಣಿ ನ ವವರ್ಷ ಶತಕ್ರತುಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯಥಾ ದ್ವಾದಶಸಂಖ್ಯಾ । ಯದಿ ತು ವೀಪ್ಸಾ, ತದಾಽಪಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಿ ಪಂಚಕಾನಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣೀತ್ಯತ್ರ ಗಮಕಾಭಾವಾತ್ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾ ನ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಏವ । ಯಥಾ ‘ದಶ ದಶೈಕೈಕಂಚಮಸಮನುಪ್ರಸರ್ಪಂತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾನುಪ್ರಸರ್ಪಣೀಯಾನಾಂ ಚಮಸಾನಾಂ ದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಾದನುಪ್ರಸರ್ಪಕಾಣಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಶತಸಂಖ್ಯಾ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಧಿಕರಣಾನಿ ಯದಿ ಪಂಚ ಸ್ಯುಸ್ತದಾ ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಮಾಧೇಯಾ ಜನಾಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವೀಪ್ಸಯಾ ಲಭ್ಯಂತ ಇತಿ ತೇಷಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾ ನಿಷ್ಪದ್ಯೇತ, ನ ತ್ವತ್ರಾಧಿಕರಣಪಂಚಕಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ । ನನು ಪಂಚಸಂಖ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಪುನಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಽಂತರವಿಶೇಷಣೋಪಾದಾನಾತ್ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ಕಿಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ವಿಶೇಷಿತಾ ಏವಾರ್ಥಾಃ ಪುನರಪಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ವಿಶೇಷ್ಯಂತೇ, ಉತ ತದ್ವಿಶೇಷಣೀಭೂತಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ? ನ ತಾವತ್ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ । ವಿಶೇಷ್ಯಂ ವಿಹಾಯ ವಿಶೇಷಣಯೋರನ್ವಯಾಸಂಭವಾತ್ । ನಾಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಿತಾಃ; ಆಕಾಂಕ್ಷಾಽಭಾವಾತ್ । ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನ ಉತ್ಥಾಪಿತಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಶ್ರುತವಿಶೇಷಣಸಜಾತೀಯೇ ತದ್ವಿರೋಧಿನಿ ಚಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ‘ರಕ್ತೋ ರಕ್ತಃ ಪಟೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಮೃಣ್ಮಯೋ ಹಿರಣ್ಮಯೋ ಘಟೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾ ಭವತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ । ನನು ‘ಪಂಚ ಪಂಚಪೂಲ್ಯ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪಂಚವಿಂಶತಿಪೂಲಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತತ್ರ ಸಮಸ್ತಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯೈವ ಪೂಲಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯಸ್ತಾ ತು ತತ್ಸಮಾಹಾರಾಣಾಮ್ । ನ ಚಾತ್ರ ತಥಾ ಸಮಾಹಾರಾರ್ಥಃ ಸಮಾಸೋಽಸ್ತಿ ‘ಪಂಚಜನ್ಯ’ ಇತಿ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ;
ಉಚ್ಯತೇ – ಅನೇಕಾವಾಂತರನಿರ್ದೇಶೇ ಸತಿ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಲಾಭೋ ಯಥಾ ‘ಪಂಚ ಸಪ್ತ ಚ ವರ್ಷಾಣಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾವಯವದ್ವಾರೇಣ ಸಮುದಾಯಲಕ್ಷಣಯಾ, ಯಥಾ ‘ದಶ ದಶೈಕೈಕಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ವೀಪ್ಸಯಾ ತಥೈವ ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯೇಕಯಾ ಸಂಖ್ಯಯಾ ವಿಶೇಷಿತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ, ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಏವ ವಾ ಸಜಾತೀಯೇನ ವಿಜಾತೀಯೇನ ವಾ ಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ವಿಶೇಷಣಾತ್ಸಂವರ್ಧನೇನ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಲಾಭೋಽಪಿ ವೈದಿಕೇಷು ಲೌಕಿಕೇಷು ಚ ಪ್ರಯೋಗೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಾಪಹ್ನೋತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ದೃಶ್ಯಂತೇ ಹಿ ‘ವಯಸೋ ವಯಸಃ ಸಪ್ತದಶಸಪ್ತದಶಾನಿ ದದಾತಿ’ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಾಶತಸ್ತ್ರಿವೃತಃ ಸಂವತ್ಸರಾ’ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಯೋಗಾಃ । ಪ್ರಥಮಾನ್ವಿತವಿಶೇಷಣಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಿನೋ ವಾ ಯತ್ರೈತೇಷೂದಾಹರಣೇಷ್ವಿವ ವಿವಕ್ಷಿತಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಲಾಭಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ವಾ ಪರಿಹಾರೋ ನ ಸಂಭವತಿ ತತ್ರೈವ ತದನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ವಿಶೇಷಣಯೋರನ್ವಯೋಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ನ ಸಂಭವತಿ । ವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ವಯಿನೋ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತೌ ವಿಶೇಷಣೇ ಸಂಕ್ರಮಸ್ತು ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ । ಯದಿ ಚ ಏವಮಪ್ಯಪರಿತೋಷಃ, ತದಾ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಪೂಲ್ಯ’ ಇತಿವದಿಹಾಪಿ ಸಮಾಹಾರವಿವಕ್ಷಾಽಸ್ತು । ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಾಭಾವಸ್ತು ಛಾಂದಸತ್ವೇನೋಪಪಾದನೀಯಃ । ‘ಊಕಾಲೋಽಜ್ಝ್ರಸ್ವದೀರ್ಘಪ್ಲುತಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೧.೨.೨೭) ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಸ ನಪುಂಸಕಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೨.೪.೧೭) ಇತಿ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಾಭಾವವಚ್ಛಂದೋವದ್ಭಾವೇನ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಪ್ರತಿಪನ್ನಯಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾತ್ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’ ಇತ್ಯೇತತ್ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾನಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏತೇನ - ‘ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’ ಇತ್ಯೇತತ್ಕಥಂ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾನಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್, ನ ಹಿ ತೇಷು ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಃ ಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ಪಂಚವಿಂಶತೇರಂತರಾಲೇ ಪಂಚ ಪಂಚ ಸಂಖ್ಯಾ ನಿವಿಶೇರನ್ । ಏಕೈಕಧರ್ಮಾವಚ್ಛೇದನಿಬಂಧನೋ ಹಿ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾಮವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶಃ ಯಥಾ ‘ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವತಾ’ ಇತಿ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾಮಷ್ಟೌ ವಸವ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶ ಇತಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ ; ‘ಪಂಚ ಸಪ್ತ ಚ ವರ್ಷಾಣಿ’ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಾಶತಸ್ತ್ರಿವೃತಃ ಸಂವತ್ಸರಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿನಾಽಪ್ಯೇಕೈಕಮವಚ್ಛೇದಕಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಲಾಭೋಪಾಯತಾಮಾತ್ರೇಣ ಯತ್ಕಿಂಚಿದವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ದ್ವಾದಶವಾರ್ಷಿಕ್ಯಾಮನಾವೃಷ್ಟೌ ಪಂಚಸು ಸಪ್ತಸು ಚ ವರ್ಷೇಷು , ವಿಶ್ವಸೃಜಾಮಯನೇ ಪಂಚಾಶದುತ್ತರದ್ವಿಶತಸಂಖ್ಯಾನಾಂ ತ್ರಿವೃತಾಂ ಸಂವತ್ಸರಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪಂಚಾಶತಿ ಪಂಚಾಶತಿ ಸಂವತ್ಸರೇಷು ಚೈಕೈಕೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ । ಇಹ ತು ಭೂತಾನಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಅವಶಿಷ್ಟಾನಿ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಮಹದಹಂಕಾರಮನಾಂಸಿ ಚ ಪಂಚ ಪಂಚೇತಿ ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಸ್ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೋಽಪಿ ಲಭ್ಯತೇ ।
ನನು ಯದಿ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ’ ಇತ್ಯೇತಾವದೇವ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಽತಿರೇಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಸೇಶ್ವರಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷೇಽಧಿಕರಣತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನ ಈಶ್ವರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಪಕ್ಷಾಂತರೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ‘ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ’ ಇತಿವದಾಧೇಯತ್ವೇನಾಪಿ ನಿರ್ದೇಶಸಂಭವಾತ್ । ಆಕಾಶಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಾ ಸ್ವೇತರಸಕಲವಸ್ತ್ವಾಧಾರತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಾದರೇಣ ಪುನಃ ಕೀರ್ತನಸಂಭವಾತ್ । ‘ಗ್ರಾಮೀಣಾಃ ಸರ್ವೇಽಪಿ ತ್ವಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಮಾಗತಾಃ, ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಸಿಷ್ಠಕಲ್ಪಶ್ಚೈತ್ರೋಽಪಿ ಸಮಾಗತಃ’ ಇತಿ ಯಥಾ । ಯದ್ವಾ ಗುಣಸಂಘಾತರೂಪಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತೌ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಪರಿಗಣನಯಾ ವಿನೈವಾತ್ಮಾನಂ ಭೂತಾಕಾಶಂಚ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾ ಸಂಪಾದನೀಯಾ । ನನ್ವೇವಂ ಕಥಂಚಿಲ್ಲಬ್ಧಯಾಽಪಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವೋಪಸಂಗ್ರಹಃ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಕ್ಲಿಷ್ಟ ಏವ । ಕಸ್ತತೋಽಪ್ಯಕ್ಲಿಷ್ಟಃ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೋ ವರ್ಣನೀಯಃ? ನ ಹಿ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯರೂಢಿಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಪಂಚ ಮನುಷ್ಯಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಆತ್ಮನಸ್ತಾವತಾ ಕಸ್ಯಚಿದತಿಶಯಸ್ಯಾಲಾಭೇನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ಛಾಗಾಯಾ ಅನನ್ವಯಾದಜಾಮಂತ್ರಸ್ಯಾಜಾಶಬ್ದರೂಢಿವಿಷಯಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿವಾಸ್ಯಾಪಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪಂಚಜನಶಬ್ದರೂಢಿವಿಷಯಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ತದ್ವದಿಹ ಶಾಖಾಂತರಾನ್ವೇಷಣೇನ ಪೂರ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವಾ ಲಭ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ‘ಪಂಚಪಂಚ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಪರತಾಂ ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನಾಜಾಯಮಾನೇಷು ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಲಕ್ಷಣಾಂ ಚಾಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರತತ್ತ್ವಾನ್ಯೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ – ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿಷ್ಪಾದಿತಯಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ತಾವತಾಂ ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಮುಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಶ್ರುತಿಮೂಲಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ । ನಾನಾಭಾವಃ ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಃ ಕ್ರೋಡೀಕಾರಕೈಕಧರ್ಮಾಭಾವೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪೃಥಗ್ಭಾವಃ । ಅತಿರೇಕ ಆತ್ಮಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಽತಿರೇಕಃ । ತದುಭಯಮಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಯದ್ಯಪಿ ಕ್ಲೇಶೇನ ಸಮಾಹಿತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ನೈವಂ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾನ್ಯುಪಸಂಗೃಹ್ಯ ಕ್ಲೇಶಃ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯಃ ; ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾಃ’ ಇತಿ ಶಾಖಾಂತರೇ ಪುರುಷಾವರತ್ವೇನ ವರ್ಣಿತೈರಿಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಪಿ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ತತೋಽವಶಿಷ್ಟಾನಿ ಮನೋಬುದ್ಧಿಭೋಕ್ತೃಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಾಣಿ ಚ ಪಂಚಪಂಚೇತ್ಯಕ್ಲೇಶೇನೈವ ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶೋ ವಿಭಾಗಾರ್ಹಾಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿರರ್ಥಾ ವರ್ಣಿತಾಃ । ತೇಷಾಮಿಹೋಪಸಂಗ್ರಹೇ ಚ ನಾಸ್ತ್ಯತಿರೇಕಶಂಕಾ । ತೇಭ್ಯಃ ಪರಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೇಹಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ , ತೇಷ್ವಗೃಹೀತಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೇನೇತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ , ತತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯಾಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರದ್ವಯಮಾತ್ರಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಏವಮಂತರಂಗಶಾಖಾಂತರದೃಷ್ಟಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹ ಏವ ಯುಕ್ತಃ , ನ ತು ಬಹಿರಂಗಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ಮೃತಿದೃಷ್ಟತತ್ತ್ವೋಪಸಂಗ್ರಹಃ । ಏವಂ ಚ ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವವರ್ಣನಮಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ನ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾನಾಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಸ್ತಿ ; ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾದನ್ಯೇಷಾಂ ಪ್ರಧಾನಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚ ದೇವಾಃ ಪಿತರೋ ಗಂಧರ್ವಾ ದೈತ್ಯಾ ದಾನವಾ ರಾಕ್ಷಸಾ ಭೂತಾಃ ಪ್ರೇತಾಃ ಪಿಶಾಚಾಶ್ಚತ್ವಾರೋ ವರ್ಣಾಃ ಸ್ವರ್ಣ್ಯಂಬಷ್ಠೋಗ್ರನಿಷಾದದೌಷ್ಯಂತಪಾರಶವಾಷ್ಪಡನುಲೋಮಾಃ ಸೂತಮಾಗಧಾಯೋಗವಕ್ಷತ್ತೃವೈದೇಹಕಚಂಡಾಲಾಃ ಷಟ್ ಪ್ರತಿಲೋಮಾಶ್ಚೇತಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿರ್ಜನಾಃ ಸಂಖ್ಯೇಯಾ ಇತ್ಯಪಿ ನಿರ್ವಾಹಃ ಸಂಭವತಿ । ಏವಂ ಚ ಜನಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ತಿರ್ಯಕ್ಸ್ಥಾವರಾತಿರಿಕ್ತೇಷು ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಪಾಟವವತ್ಸು ದೇವಾದಿಮನುಷ್ಯಪರ್ಯಂತೇಷ್ವೇವ ಹಿ ಜನಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚಾತ್ರ ‘ಪಂಚ ಪಂಚ’ ಇತಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯೇತಿ ಕುತೋ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ಯೇನ ತದುಪಸಂಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಿ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ಶಕ್ಯೇತಾಪಿ । ತಸ್ಯ ಪಂಚಕದ್ವಯಪರತಯಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಽಸ್ತು । ತತ್ಸಂಖ್ಯೇಯಾಃ
‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಂಚಾನ್ಯೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ದಶ ಸಂತ’(ಛಾ.ಉ.೪-೩-೮) ಇತಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮುಕ್ತಾನಿ ವಾಯೌ ಲಯವಂತ್ಯಗ್ನಿಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾಂಭಾಂಸಿ ವಾಯುನಾ ಸಹ ಪಂಚ, ಲಯವಂತಿ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸಿ ಪ್ರಾಣೇನ ಸಹ ಪಂಚೇತ್ಯೇವಂ ದಶ ಪದಾರ್ಥಾಸ್ಸಂತು ।
ಅಥವಾ ತಸ್ಯ ವೀಪ್ಸಾಽರ್ಥತಯಾ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಪಂಚಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಿತಾಃ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಯಸ್ತತ್ಸಂಖ್ಯೇಯಾಃ ಸಂತು
‘‘ನ ಪ್ರಾಣೇನ ನಾಪಾನೇನ ಮರ್ತ್ಯೋ ಜೀವತಿ ಕಶ್ಚನ । ಇತರೇಣ ತು ಜೀವಂತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾವುಪಾಶ್ರಿತೌ’(ಕ.ಉ ೨-೫-೫) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಶಬ್ದೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಾಂ ಸರ್ವಪುರುಷಸಂಬಂಧಿನೀನಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಯದ್ವಾ ಏಕಸ್ಯ ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಜನಸಂಖ್ಯಾಪರತಯಾಽನ್ಯಸ್ಯೈಕೈಕಜನಗತಪಂಚಾತ್ಮಕತ್ವಪರತಯಾ ಚ ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದ್ಯವಯವೈಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪಂಚಾತ್ಮನೋ ಯೇ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಜನಾ ಅನ್ನಮಯಾದಯಸ್ತೇ ಸಂಖ್ಯೇಯಾಃ ಸಂತು । ತೇಷಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾರೂಪಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತತ್ವಾದೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯನ್ನಮಯಾದೌ ಪಾಶವದವಯವಗತಬಹುತ್ವೋಪಚಾರಸಂಭವಾತ್ । ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಅಹಂಕಾರಾದೀನಾಮಾಂತರ್ಗಣಿಕಭೇದಸತ್ತ್ವೇನಾಹಂಕಾರತ್ವಾದಿಗತೈಕ್ಯೋಪಚಾರಕಲ್ಪನಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಆನಂದಮಯಪುಚ್ಛಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತತ್ವಾಭಾವೇನ ಪಂಚಾತ್ಮಕತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತತ್ವಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಚಿತ್ರಗುನ್ಯಾಯೇನ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಾನಾಂ ತತ್ಸಂಭವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ‘ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಸ್ಯೈವ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ವಿಷಯೇಽಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಕಃ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಪ್ರತ್ಯಾಶಾವಕಾಶಃ ? ಏತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವೋಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಕಥಂ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇ ಸತಿ ಅಶ್ರುತಾನಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತೇಸ್ತತ್ತ್ವಾನಾಮುಪಸಂಗ್ರಹಃ ಪ್ರತೀಯೇತ ? ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವರೂಢತ್ವಾದರ್ಥಾಂತರೋಪಸಂಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸಂಖ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಕಥಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಮುಪಸಂಗ್ರಹಃ ? ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಜನಿಮತಾಂ ದೇವಾದಿಪ್ರತಿಲೋಮಾಂತಾನಾಂ ಜನಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ವಾ ಸಂಖ್ಯೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತೇರುಪಸಂಗ್ರಹಃ ? ‘ಪಂಚ ಪಂಚ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪಂಚಕದ್ವಯಪರತಯಾ ವಾಯ್ವಾದಿಪ್ರಾಣಾದಿವಿಷಯದಶಸಂಖ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯ ವೀಪ್ಸಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಪಂಚಧಾ ವಿಭಕ್ತಪ್ರಾಣಾದಿವೃತ್ತಿವಿಷಯಪಂಚಸಂಖ್ಯೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ತಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ‘ಪಂಚ ಪಂಚ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಪರತ್ವಂ ತಲ್ಲಬ್ಧಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಂಖ್ಯೇಯೋಪಸಂಗ್ರಹಂ ಚೇದಂ ಸರ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ತಾವದಂತಾನುದಾತ್ತಸ್ವರೇಣ ಭಾಷಿಕಾಖ್ಯಶತಪಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವರವಿಧಾಯಕಗ್ರಂಥವಿಹಿತೇನ ‘ಪಂಚಾನಾಂ ತ್ವಾ ಪಂಚಜನಾನಾಂ ಯಂತ್ರಾಯ ಧರ್ತ್ರಾಯ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೇನ ಚ ಸಮಸ್ತೋಽವಸೀಯತೇ । ಸಮಾಸಶ್ಚ ನ ಸಮಾಹಾರದ್ವಿಗುಃ ಸಂಭವತಿ । ಗತ್ಯಂತರೇ ಛಾಂದಸರೂಪಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ , ಕಿಂತು ಪಂಚಭಿರ್ಭೂತೈರ್ಜನ್ಮವಂತ ಇತಿ ವ್ಯಧಿಕರಣತತ್ಪುರುಷೋ ವಾ ಪಂಚ ಚ ತೇ ಜನಾಶ್ಚೇತಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತತ್ಪುರುಷೋ ವಾ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತತ್ರಾದ್ಯಪಕ್ಷೇ ಸಮಸ್ತಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಜನಾನ್ವಯಿಸಂಖ್ಯಾಪರತ್ವಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತಿ । ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತಥೈವ ‘ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೨-೧-೫೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಾವಯವಾರ್ಥಾಯಾಂ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮೇವ ಸಪ್ತರ್ಷಿಶಬ್ದವತ್ತಸ್ಯ ಸಮಾಸಸ್ಯ ವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ಸಪ್ತರ್ಷಯ ಇತಿ ಸಂಜ್ಞಾಸಮಾಸೇ ಸಪ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಸಮರ್ಪಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವುಪಲಕ್ಷಣಮಾತ್ರಂ ಸಂಖ್ಯಾ ಗೋಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಗಮನಮಿವ । ಅತ ಏವ ಯಥಾ ‘ಗೌಸ್ತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ವ್ಯಾಘಾತಃ ‘ಗೌರ್ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಪುನರುಕ್ತಿಃ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ‘ಸಪ್ತ ಸಪ್ತರ್ಷಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಪುನರುಕ್ತಿಃ , ವಸಿಷ್ಠ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಸಪ್ತರ್ಷಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಚ ನ ವ್ಯಾಘಾತಃ । ಏವಂ ಚ ಯಥಾ ‘ಸಪ್ತ ಸಪ್ತರ್ಷಯೋಽಮಲಾಃ’ ಇತಿ ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣಪ್ರಯೋಗೇ ಬಹುವಚನೇನ ಬಹುತ್ವೇಽವಗತೇಽಪಿ ಸಮಸ್ತಸಪ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಪ್ತಸಂಖ್ಯಾಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತೇ ಕತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುನಸ್ಸಪ್ತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ಏವಮಿಹಾಪಿ ಸಮಸ್ತಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತೇ ಕತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುನಃ ಪಂಚಶಬ್ದ ಇತ್ಯಸಮಸ್ತಮೇಕಮೇವ ಪಂಚಪದಂ ಸಂಖ್ಯಾಪರಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ - ಪಂಚ ಪಂಚೇತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಪರಾಭ್ಯಾಂ ತಾವತ್ಸಂಖ್ಯೇಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಸಿದ್ಧಿಃ ; ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಂ ಪೃಥಗ್ಭಾವಾತ್ ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಃ ಕ್ರೋಡೀಕಾರಕಧರ್ಮರಹಿತತ್ವಾತ್, ಆತ್ಮಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಽತಿರೇಕಾತ್ । ಚಕಾರಃ ಸ್ವತಂತ್ರಹೇತುದ್ವಯಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಇಹ ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಮಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರೇಭ್ಯಃ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವೇಭ್ಯಃ ಪೃಥಗ್ಭಾವಾದಪಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಸಿದ್ಧಿಃ । ಕಿಂಚ ‘ಪಂಚ ಪಂಚ’ ಇತಿ ಪಂಚಕದ್ವಯಗ್ರಹಣೇನ ವೀಪ್ಸಾಯಾ ವಾ ನಾನಾವಿಧಸಂಖ್ಯಾಂತರಸಂಭವಾನ್ನ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಪಿ ಹೇತುದ್ವಯಂ ‘ನಾನಾಭಾವಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸಮಾಸರೂಪತ್ವಾತ್ ಪಂಚಶಬ್ದದ್ವಯಲಬ್ಧಸಂಖ್ಯಾಸಂಖ್ಯೇಯೋಪಸಂಗ್ರಹೋ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪಿ ಸೂಚಿತಮ್ ॥೧-೪-೧೧॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಧಿಕರಣತತ್ಪುರುಷಾಂಗೀಕಾರೇ ಪಂಚಭೂತಪ್ರಭವಶರೀರಯುಕ್ತಾಃ ಪಂಚಜನಶಬ್ದರೂಢಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಮನುಷ್ಯಾ ಇಹ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ ಸ್ಯುಃ । ತೇ ಚ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾನುಲೋಮರೂಪಾಂತರಪ್ರಭವಭೇದೇನ ಪಂಚವಿಧಾ ಇತಿ ಪಂಚೇತ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಣಂ ತೇಷು ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸಮಾಸೇ ತು ‘ಸಪ್ತರ್ಷಯ’ ಇತಿವತ್ ಪಂಚಜನಾಃ ನಾಮ ಕೇಚನ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಕಿಮತ್ರ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ॥೧೨॥
ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ತಾವತ್ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚಾಮ್ನಾಯಂತೇ । ತೇಷು ಚ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿಷು ಪಂಚಜನಶಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣ ವಾಽಽಜ್ಯಾದಿಶಬ್ದವತ್ ತಸ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಏವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸನ್ನಿಹಿತೇಷು ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಗ್ರಹೀತುಂ ಯೋಗ್ಯೇಷು ನ ಯುಕ್ತಂ ಸ್ವಬುದ್ಧ್ಯುಪಸ್ಥಾಪನೀಯಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಗ್ರಹಣಮ್ ॥೧-೪-೧೨॥
ನನು ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ನಾತ್ರ ಗ್ರಹಣಯೋಗ್ಯಾಃ । ಕಾಣ್ವಪಾಠೇ ಪಂಚಾನಾಮನಾಮ್ನಾನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಾಹ -
ಜ್ಯೋತಿಷೈಕೇಷಾಮಸತ್ಯನ್ನೇ ॥೧೩॥
ಕಾಣ್ವಾನಾಮಸತ್ಯನ್ನೇ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರಪಠಿತೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಮಸ್ತು । ನ ಹ್ಯನಾಮ್ನಾತಾನ್ನಾನಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಾರ್ಥಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಗ್ರಹಣೇ ಸತಿ ಆಮ್ನಾತಾನ್ನಾನಾಮಪಿ ತದ್ಗ್ರಹಣೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ರಾಜಾಜ್ಞಾ , ಯೇನ ತೇಷಾಂ ಷಟ್ ಪಂಚಜನಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾಸದ್ಭಾವಾಸದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ ಯುಜ್ಯೇತೇ । ವಿರೋಧಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪೇನ ಸಮಾಧೇಯಃ । ನ ಚ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಃ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಾಃ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾನಿ ವಸ್ತೂನಿ, ಕಿಂತ್ವದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ । ಪಂಚಜನಾಸ್ತು ಕಲ್ಪಿತಾಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಾಃ । ನ ಹ್ಯಕಲ್ಪಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯೇಷು ಕಲ್ಪಿತೇಷ್ವೈಕರೂಪ್ಯನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ; ನಾನಾಪ್ರಕಾರೇಣ ಭಿನ್ನವ್ಯಾಕರಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯೈಃ ಕಲ್ಪಿತಶಬ್ದೈರುಪಾಯೈರಕಲ್ಪಿತಸಿದ್ಧಶಬ್ದಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅತ್ರ ಚ ಮಂತ್ರೇ ಪಂಚಜನಾಃ ಕೇವಲಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಾಃ, ನ ತು ಜ್ಞೇಯವಸ್ತ್ವಂತರ್ಗತಾ ಇತ್ಯೇತತ್ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣವಿಷಯವಾಕ್ಯಭೂತನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯಪಾತೇನ
‘ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ । ಮೃತ್ಯೋಸ್ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’(ಬೃ.ಉ.೪-೪-೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಂತರಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ । ಉತ್ತರಾರ್ದ್ಧೇನಾಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ತಮೇವ’ ಇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನ್ವೇದ್ಯಕೋಟೇರ್ಬಹಿರ್ಭಾವ್ಯ ತಮೇವ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ಮಾನಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನ್ಯೇ ನ ಚಾಹಂ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ತತೋಽನ್ಯಃ ಸನ್ವೇದ್ಮಿ, ಕಿಂತು ವಿದ್ವಾನ್ ಸನ್ ಅಹಮಪ್ಯಮೃತ ಏವ ಅಮೃತಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ , ಅಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ತು ಪ್ರಾಕ್ ಮರ್ತ್ಯ ಆಸಮಿತಿ ಮಂತ್ರದ್ರಷ್ಟುರುಕ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಏವಮೇವ ವಿವೃತಂ ವಾರ್ತಿಕೇಽಪಿ ‘ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ನಿರ್ದ್ವಯಮ್ । ಮನ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವಾತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಜ್ಜಗತ್ । ಪ್ರಧ್ವಸ್ತಭೇದಹೇತುತ್ವಾತ್ಕಾರಣಾದೇರಸಂಭವಾತ್ । ಅಮೃತೋಽಮೃತಮಿತ್ಯಾಹ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಸ್ವಯಮ್’ ಇತಿ । ಕೇಚಿತ್ತು ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಾಯತ್ವೇನ ಉಪಾಸನಾಽತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಹುಃ । ತದಾ ಸುತರಾಂ ವಿಕಲ್ಪೋ ಯುಜ್ಯತೇ ।
ಅತ್ರೇದಮಾಲೋಚನೀಯಮ್ – ‘ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ತಾವದಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂದಿಗ್ಧೇ ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯಃ । ನ ಚಾತ್ರ ಸಂದೇಹೋಽಸ್ತಿ ; ಪಂಚಜನಶಬ್ದರೂಢ್ಯಾ ಪ್ರಥಮಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇವ ತದರ್ಥತಯಾ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನ ಚ ಪಂಚ ಮನುಷ್ಯಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದರ್ಥಾಂತರಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿಸಂಖ್ಯಾಪರತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದ್ಯಂತರಪ್ರಭವತ್ವಾಂತಕ್ರೋಡೀಕಾರಕಧರ್ಮೋಪಾಧಿಕಸಂಖ್ಯಾಪರತ್ವಪರಿಗ್ರಹೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚ ನಾತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷನ್ಯಾಯಾವತರಣಮ್ । ಏಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇ ಹಿ ಸ ನ್ಯಾಯಃ । ಅತ ಏವ ‘ಸಂದಿಗ್ಧೇ ತು [ಷು] ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್’(ಜೈ.ಸೂ ೧-೪-೨೪ ) ಇತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸೂತ್ರಾತ್ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ‘ಅರ್ಥಾದ್ವಾ ಕಲ್ಪನೈಕದೇಶತ್ವಾತ್’(ಜೈ.ಸೂ. ೧-೪-೨೫) ಇತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರಗತಮೇಕದೇಶತ್ವಾದಿತ್ಯಂಶಮಸ್ಯಾಪಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶೇಷಂ ಕೃತ್ವಾ ಏಕೋಽರ್ಥೋ ದಿಶ್ಯತೇ – ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ತ್ವಾದೇಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ವಾರ್ತಿಕೇಽಪಿ ‘ವಿಧಿಸ್ತುತ್ಯೋಸ್ಸದಾವೃತ್ತಿಸ್ಸಮಾನವಿಷಯೇಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದೇಕತ್ರ ಸಂದಿಗ್ಧಮಿತರೇಣಾವಧಾರ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಯೋರೇಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮನಯೋಃ ಕ್ವಚಿತ್ ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ಯಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ಣಯೇ ಹೇತುತ್ವೇನೋಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಪಂಚಜನಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ಚೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮಸ್ತಿ । ಏಕಃ ಪಂಚಜನಾಕಾಶಾಧಾರತ್ವೇನ ಉಪಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪರಃ, ಅನ್ಯಸ್ತು ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣನವ್ಯಾಪಾರಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಯದಧೀನಂ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಯೇ ವಿದುಃ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರಚೈಷುರಿತಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಾವಗತ್ಯಧೀನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಇತಿ ಭಿನ್ನಪ್ರಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ‘ಜ್ಯೋತಿಷೈಕೇಷಾಮ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಮಪ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ ; ಪೂರ್ವಮಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಲಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಯುಷ್ಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ದೇವಾ ಉಪಾಸತ ಇತಿ ಪುರಾಕಲ್ಪಪ್ರದರ್ಶನಮುಖೇನ ಆಯುಷ್ಕಾಮಸ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸೀತೇತಿ ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಕರಣೇಽಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯಾನ್ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶಾಖಾಪಠಿತಾನ್ನೋಪಸಂಹಾರೇಣೈವ ಕಾಣ್ವಶಾಖಾಯಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಸಂಭವಾದಪ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ । ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಾರ್ಥಂ ಜ್ಯೋತಿರಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ‘ಜ್ಯೋತಿರ್ಭಿಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರಣೇತವ್ಯಮ್ ; ಪೂರ್ವಮಂತ್ರೇ ಬಹುವಚನನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಾಮೇವ ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಿಹ ಪಂಚಜನಮಧ್ಯೇ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ ದ್ವಿತೀಯಾನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಯಾ ತಸ್ಯ ತದಾಶ್ರಿತಮಧ್ಯೇ ಪರಿಗಣನಾಯೋಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವೇಷು ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಃ ಕ್ರೋಡೀಕಾರಕೈಕಧರ್ಮಾಭಾವಾತ್ತತ್ಪರಿಗ್ರಹೋ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ‘ನಾನಾಭಾವಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗೇನ ದೂಷಿತವತಾ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಜ್ಯೋತಿಃಪಂಚಮೇಷ್ವನ್ನಪಂಚಮೇಷು ಚ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ ಕ್ರೋಡೀಕಾರಕಮೇಕೈಕಧರ್ಮಂ ದೃಷ್ಟ್ವೇದಂ ಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ಪ್ರಣೀತಮಿತ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತಮಪಿ ಧರ್ಮಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಹಿ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾಂ ವಿಭಜ್ಯಾವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶನ ಏವ ಕ್ರೋಡೀಕಾರಕಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ನ ತು ಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶನಮಾತ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದಸಮಂಜಸಮೇವೇದಂ ಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ‘ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಮನುಷ್ಯಪರಿಗ್ರಹೇ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ತು ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯುಪಸ್ಥಾಪನೀಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ನಿರ್ವಹಣೀಯಾ । ಪ್ರಾಣಾದಿಪರಿಗ್ರಹೇ ಮಂತ್ರಾಂತರಶ್ರುತೇನ ಪ್ರಾಣತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ತು ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣಯಾ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನೇನ ವಾ ನೇತವ್ಯಃ । ಕಿಮತ್ರ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಪಂಚಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಮನುರುಧ್ಯ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ವೃತ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಗವತಾ ಸೂತ್ರಿತಂ ‘ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ । ಏವಮೇವ ಹಿ ಜೈಮಿನಿನಾಽಪಿ ಸಪ್ತದಶಶರಾವೇ ಚರೌ ‘ಚತುರೋ ಮುಷ್ಟೀನ್ನಿರ್ವಪತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಂಖ್ಯಾಮುಷ್ಟ್ಯನ್ಯತರಬಾಧೇ ಚಾವಶ್ಯಂಭಾವಿನಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಸಂಖ್ಯಾಬಾಧಪರಿಹಾರಾಯ ಮುಷ್ಟಿಬಾಧೋಽಂಗೀಕೃತಃ । ಯದ್ಯದಿ ಪಂಚಜನವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯಂ ವಿಧೇರರ್ಥವಾದ ಇವ ಶೇಷೋ ನ ಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ಅಪರಿಮಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಹಸ್ರವಾಕ್ಯಮಿವಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ಸಮರ್ಪಯತ್ ಶೇಷ ಇವ ಭವತೀತಿ ‘ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರುತಾವಪಿ ಹಿ ಪರ್ಯಗ್ನಿಕರಣಾಂತೋತ್ಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪಾತ್ನೀವತಪಶೋಸ್ತದನಂತರಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣಃ ಪತ್ನೀವದ್ದೇವತ್ಯ ಆಜ್ಯಯಾಗಃ ಸಂಸ್ಥಾಪ್ಯಮಾನಶ್ಶೇಷ ಇವ ಭವತೀತ್ಯೇತಾವತೋಕ್ತಂ ‘ಪರ್ಯಗ್ನಿಕೃತಂ ಪತ್ನೀವತಮುತ್ಸೃಜತ್ಯಾಜ್ಯೇನ ಶೇಷಂ ಸಂಸ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ । ಏತೇನ – ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ – ಪರಿಹೃತಾ । ‘ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪಂಚಜನವಾಕ್ಯಶೇಷತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಪರಿಮಿತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣಾಕಾಂಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಯತ್ತು ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶಾಖಾತ ಉಪಸಂಹೃತೇಽನ್ನೇ ಸತಿ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ತತ್ತಥೈವ । ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ತು ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರಣೀತಮ್ । ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೇತ್ಯೇತದಪಿ ‘ಅಸತ್ಯನ್ನ’ ಇತ್ಯನೇನೈವ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಯದಿ ಶಾಖಾಂತರಾದುಪಸಂಹೃತಮನ್ನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತದಾನೀಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇತದರ್ಥ ಏವ ಹಿ ‘ಅಸತ್ಯನ್ನ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಃ , ನ ತು ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಮಸ್ತಿ । ಯದಿ ಹಿ ಶಾಖಾಂತರಾದನ್ನೋಪಸಂಹಾರಂ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ನಾನ್ವಮಂಸ್ಯತ ‘ಅಸತ್ಯನ್ನ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಂ ನಾವಕ್ಷ್ಯತ್; ಕಾಣ್ವಶಾಖಾಯಾಮನ್ನಾಭಾವಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಶಾಖಾಂತರಾದನ್ನೋಪಸಂಹಾರಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೇ ‘ಅನ್ನಾಭಾವಾತ್’ ಇತ್ಯೇವಾವಕ್ಷ್ಯತ್ , ನ ತು ‘ಅಸತ್ಯನ್ನ’ ಇತಿ ‘ಜ್ಯೋತಿಷಾ’ ಇತ್ಯೇಕವಚನಂ ತು ‘ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಬಹುವಚನನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಗ್ರಹಣಂ ಸೂಚಯಿತುಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಪಂಚಜನಾನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಽತಿರೇಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮನ್ನಪಂಚಮಾನಾಂ ಕ್ರೋಡೀಕಾರಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧೀನಸ್ವವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನ ಉತ್ತರಮಂತ್ರಾಮ್ನಾತತ್ವಮ್ । ಜ್ಯೋತಿಃಪಂಚಮಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧೀನಸ್ವವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಹಿತಮಂತ್ರಾಮ್ನಾತತ್ವಮ್ । ಸಂಖ್ಯಾನಿವೇಶನಾರ್ಥಮೇತದನಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ‘ಪ್ರಾಣಾದಯ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಗತೇನ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ತೇಷಾಂ ವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯ, ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮವಶ್ಯಂ ತೇಷ್ವನುಗತಮೇಕಂ ರೂಪಮೇತದನ್ಯದ್ವಾ ವಕ್ತವ್ಯಮೇವ । ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾ ಕಿಮರ್ಥೇತಿ ಚೇತ್ ನ್ಯಾಯವ್ಯುತ್ಪಾದನಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ಶರ್ಕರಾಂಜನವಾಕ್ಯೇ ದ್ರವದ್ರವ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ಗೃಹ್ಯತೇ , ಯಥಾ ವಾ ಅಪರಿಮಿತವಾಕ್ಯೇ ಸ್ವವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭಾವೇಽಪಿ ಅನ್ಯಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಾತ್ಸನ್ನಿಹಿತಾತ್ಸಹಸ್ರವಾಕ್ಯಾದಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ಬಹುತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿ ಗೃಹ್ಯತೇ , ಏವಮೇಕಸ್ಮಾದನ್ಯಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಾತ್ಸನ್ನಿಹಿತವಾಕ್ಯಾದಾಕಾಂಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಲಾಭೇ ತಥಾಭೂತಾದನೇಕಸ್ಮಾದ್ವಾ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೋ ಹ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತೋ ಭವತಿ ।೧-೪-೧೩।
ಇತಿ ನಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮ್ ।೩।
ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ ॥೧೪॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾವಾಪ್ತಿಃ ತತ್ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯಾನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಪರಂಪರಯಾ ಸರ್ವಾಂತರಂ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ
‘ಅಸನ್ನೇವ’(ತೈ.ಉ.೨-೬.೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವವೇದನಯೋರ್ವೇದಿತುಃ ಸಾಧುತ್ವಾಸಾಧುತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಗುಣದೋಷಾಭಿಧಾನೇನಾಸದ್ವಾದಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ
‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’(ತೈ.ಉ.೨-೬.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತಸ್ಯೈವ ಕಾಮನಾಪೂರ್ವಕಂ ಸಕಲಪ್ರಪಂಚಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ
‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷೇ’(ತೈ.ಉ.೨-೬.೧) ಇತಿ ಚೋಪಸಂಹೃತ್ಯ
‘ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ’(ತೈ.ಉ.೨-೬.೧) ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕೋಽಯಮವತಾರಿತಃ
‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’(ತೈ.ಉ.೨-೭.೧) ಇತಿ । ಕಥಮಯಮಸತ್ಕಾರಣಪರಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಕಥಂ ಚಾಸತಃ ‘ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯಸ್ತಿತ್ವಮುಚ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಸದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸದಿವೇತ್ಯುಪಚಾರಾದಸದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏಷೈವ ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಯೋಜನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಾಯಾಃ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಹಾಪಿ ತತ್ಸದಾಸೀತ್ ಇತ್ಯಗ್ರೇ ವಚನಾಚ್ಚ । ಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಕಿಂ ‘ಸದಾಸೀತ್’ ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ಅಸದ್ವಾದೋಽನುದಿತಹೋಮ ಇವ ನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಾಪ್ತೋ ನಿರಾಕೃತಃ ಯೇನ ತೈತ್ತಿರೀಯಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತ್ಯೋರಸತ್ಕಾರಣಪರತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು ಸರ್ವಶ್ರುತಿಪರಿಗೃಹೀತಸತ್ಕಾರಣಪಕ್ಷದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಮಂದಮತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತ ಏವಾನೂದ್ಯ ನಿರಾಕೃತಃ । ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ನಿರಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಕಥ್ಯತೇ ; ಅಗ್ರೇ
‘ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಆನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯಃ’(ಬೃ.ಉ. ೧-೪-೭) ಇತ್ಯಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಕಿಂಚ ‘ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯಯಂ ಲಕಾರಃ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ವಾ । ಕರ್ಮಣಿ ಚೇದ್ಗಮ್ಯತೇ ಗ್ರಾಮ ಇತ್ಯತ್ರೇವಾಕ್ಷೇಪತಃ ಕರ್ತೃಲಾಭಃ ಸ್ಪಷ್ಟಃ । ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಚೇದಪಿ ತಥೈವ । ಕರ್ತ್ರಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಮೇವ ಯತ್ಕರ್ಮ ಸ್ವಗುಣೈಃ ಸುಕರಂ ಭವತಿ ತತ್ಸೌಕರ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಹಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾಽಽಹುಃ ‘ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ತು ಯತ್ ಕರ್ಮ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಸುಕರೈಃ ಸುಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಕರ್ತೇತಿ ತದ್ವಿದುಃ’ ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ಯಥಾ ಕರಣಸ್ಯ , ಅಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಾ ಗುಣಸೌಷ್ಠವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ‘ಸಾಧ್ವಸಿಶ್ಚ್ಛನತ್ತಿ’ ‘ಸಾಧು ಸ್ಥಾಲೀ ಪಚತಿ’ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯವಹಾರೇಽಪಿ ವಸ್ತುತಃ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಹೀಯತೇ , ಏವಮಿಹಾಪಿ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ – ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಕರ್ಮವತ್ ಕರ್ಮಣಾ ತುಲ್ಯಕ್ರಿಯಃ’(ಪಾ.ಸೂ. ೩-೧-೮೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ಮವತ್ ಕಾರ್ಯವಿಧಾನಾತ್ ‘ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಷು ಯಗಾತ್ಮನೇಪದಾದಯಃ । ಕರಣಾಧಿಕರಣಯೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತಥಾ ವಿಶೇಷವಿಧಾನಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ತರಿ ವಿಹಿತಾಃ ಶ್ನಮ್ಶಬಾದಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಮವಿರೋಧೇನ ಸದ್ರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಾರಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಕಥಂ ಚಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಾದೃಶ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಾದಿಷು ಬಹುಭಿರ್ನ್ಯಾಯೈಃ ಪ್ರಧಾನಾದ್ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇನ ನಿರ್ಣೀತಾನಾಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಮುಂಡಕೋಪನಿಷದಾದಿಗತಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪುನರಿಹ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕೋನ್ಮಜ್ಜನಂ ಲಭೇತ ? ತಸ್ಮಾನ್ನಾಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ –
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ – ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ಯತ್ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ತತ್ ಪ್ರಾಕ್ ‘ಅಸದ್ವಾ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಾವತರಣಾತ್ ಸದಸದಿತಿ ವಾ ನ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್ ಸ್ವಭಾವಿಕಾಸದ್ರೂಪತಾಪತ್ತಿರೂಪಾಂ ಸಕಲಸಾಂಸಾರಿಕದುಃಖರಹಿತಾಂ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಲ್ಪಿತಸದ್ರೂಪತ್ವವೇದನೇ ತು ಸ್ವಯಮಪಿ ಸದ್ರೂಪತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಕಲಸಾಂಸಾರಿಕದುಃಖಸ್ವಭಾಜನಂ ಭವೇದಿತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರಾಯವರ್ಣನೋಪಪತ್ತೇಃ ।
‘ಸೋಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್’(ತೈ.ಉ.೨-೧-೧) ಇತಿ ಮುಕ್ತೌ ಸರ್ವಕಾಮಾವಾಪ್ತಿವಚನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಃ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಸಕಲಕಾಮ ಇವ ನಿರ್ದುಃಖೋ ಭವತೀತ್ಯೇತದರ್ಥಲಕ್ಷಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ನಿರತಿಶಯಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಽವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಉಪಕ್ರಮೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ
‘ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’(ಛಾ.ಉ.೮-೧-೫) ‘ಯಚ್ಚಿಕೇತ ಸತ್ಯಮಿತ್ತನ್ನ ಮೇಘಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಮೋಘಮಸದ್ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸದ್ರೂಪಂ ಜಗದವಶ್ಯಂಜಾಯತ ಇತ್ಯೇಕಮಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವರ್ಣನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಚೇತನಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕಾಚೇತನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೇವಾಸದ್ರೂಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕಸದ್ರೂಪಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಜನನೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಪರಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಪರತ್ವವತ್ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಪರಶಬ್ದಾನಾಮಸತ್ಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ವೈದಿಕಶಬ್ದಾನಾಂ ಸದರ್ಥಪರತ್ವನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಯೇವ ತೈತ್ತಿರೀಯಗತಕಾರಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನೇಕಧಾಽರ್ಥವರ್ಣನಸಂಭವಾದನಿರ್ಣಯಪ್ರಸಂಗೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದರ್ಥನಿರ್ಣಯೋ ಯುಕ್ತಃ । ಏವಮ್ ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣಾಸ್ಯಾಸತ್ಕಾರಪರತ್ವೇ ಸತಿ ‘ಅಸದೇವೇದಮ್’ ಇತಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕವಾಕ್ಯಮಪ್ಯಸತ್ಕಾರಣಪರಮೇವಾವತಿಷ್ಠತೇ । ನ ಚೋಭಯತ್ರಾಪಿ ‘ಆಸೀತ್’ ಇತಿ ಅಸ್ತಿತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸತ್ಯೇವಾಸಚ್ಛಬ್ದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ‘ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ನಿರಾಕರಣೀಯಾಸತ್ಕಾರಣಪಕ್ಷಾನುವಾದೇ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ಯೇವ ‘ಆಸೀತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಉದಾಹೃತಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಸತ್ಕಾರಣಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಪರಮೇವಾವತಿಷ್ಠತೇ ।
ಯತ್ತು ‘ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಆನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಗ್ರೇ ಕರ್ತೃಶ್ರವಣಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತನ್ನ । ತತ್ರ
‘ಸ ಯತ್ ಪೂರ್ವೋಽಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನ ಔಷತ್’(ಬೃ.ಉ,೧-೪-೧) ಇತಿ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತಶರೀರಾನುಪ್ರವೇಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತಯಾ ಜಗತ್ಕರ್ತುರಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಯದಪ್ಯಾಕ್ಷೇಪತಃ ಕರ್ತೃಲಾಭೋಽಸ್ತಿ ‘ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಕುಸೂಲೇನ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಕರ್ತ್ರಂತರಾಕ್ಷೇಪನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವರೂಪಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿವಕ್ಷಾಸ್ಥಲೇ ‘ಕಿಂ ಸತಸ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಾ ಉತ ವಿವಕ್ಷಾಮಾತ್ರಮ್’ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ತತ್ರ ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಕುಸೂಲೇನ’ ಇತ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ಕುಸೂಲಾತಿರೇಕೇಣ ಭೇದನೇ ಕರ್ತಾರೋ ವಾತಾತಪವರ್ಷಕಾಲಾಃ ಸಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಯಸ್ಯ ಖಲು ನಿವಾತೇ ನಿರಭಿವರ್ಷೇ ಅಚಿರಕಾಲಕೃತಃ ಕುಸೂಲಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಿದ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ನಾನ್ಯಃ ಕರ್ತಾಽಸ್ತಿ ಅನ್ಯದತಃ ಕುಸೂಲಾತ್’ ಇತಿ ಪರಿಹೃತಮ್ । ಪುನಶ್ಚ ಯತ್ರ ತರ್ಹಿ ‘ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತ್ರಂತರಮಸ್ತಿ ತತ್ರ ಕೇದಾರೇ ಲವನಂ ಪ್ರತಿ ಸತಸ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಅತ್ರಾಪಿ ಯಾಽಸೌ ಸುಕರತಾ ನಾಮ ತಸ್ಯಾ ನಾನ್ಯಃ ಕರ್ತಾಽಸ್ತಿ ಅನ್ಯದತಃ ಕೇದಾರಾತ್’ ಇತಿ ಪರಿಹೃತಮ್ । ಏವಂ ಕರ್ಮಕಕ್ತೃಪ್ರಯೋಗೇಷು ಕರ್ತ್ರಂತರಾಭಾವೇ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿವಕ್ಷಾ, ತತ್ಸದ್ಭಾವೇ ಸೌಕರ್ಯಾಂಶಮಾತ್ರಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿವಕ್ಷೇತಿ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ವರ್ಣಯತಾ ಭಗವತಾ ಪತಂಜಲಿನಾ ಕರ್ತ್ರಾಕ್ಷೇಪನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಏವಂಚ ಸತಿ ದ್ವೈವಿಧ್ಯೇ ‘ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿವಕ್ಷೈವ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ, ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ತ್ರಾಕ್ಷೇಪಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಯುಕ್ತೇ ಕರ್ಮಕರ್ತರ್ಯೇವಾಯಂ ಲಕಾರಃ ನ ತು ಕರ್ಮಣಿ ; ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ತ್ರಾಕ್ಷೇಪಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಕಾರಣವಾಕ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಮವಶ್ಯಮಸ್ತ್ಯೇವ ವಿರೋಧ ಇತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರೇಣ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂರಕ್ಷಾಣಾರ್ಥಂ ತೇಷಾಂ ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಧಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಾದಿಷು ತನ್ನಿರಾಕೃತಮ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಸತ್ಯಮಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ
‘ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೧-೧೮) ಇತಿ ನಿರಾಕೃತಮ್ । ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ಕಾಮಃ ಪ್ರಧಾನ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಪಪನ್ನಃ । ಸ ಹಿ
‘ಕಾಮಸ್ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ’(ಬೃ.ಉ.೧-೫-೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತಃಕರಣಮಸ್ತಿ । ಏತೇನ – ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವರ್ಣಿತಮೀಕ್ಷಣಮಪಿ – ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತದಪಿ ಖಲು
‘ಹ್ರೀರ್ದ್ಧೀರ್ಭೀರಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ’(ಬೃ.ಉ.೧-೫-೩) ಇತ್ಯಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇನ ಶ್ರುತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಸತ್ಯಂ ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ , ನ ತು ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ಇತಿ ಸರ್ಗಾದ್ಯಕಾಲೋತ್ಪನ್ನತ್ವೇನೇದಾನೀಮತೀತತ್ವೇನ ಚ ಶ್ರುತಮನಿತ್ಯಮೀಕ್ಷಣಮ್ । ಕಿಂಚೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇ ಅನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಚ ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಸರ್ಗಾದ್ಯಕಾಲೇ ಭೂತಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮೇಕ್ಷಣೇ ಸುತರಾಂ ನ ಸಂಭವತಃ । ಗೌಣೇ ತು ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಸಂಭವತಃ । ಏತೇನ – ಕಾರಣವಾಕ್ಯಗತಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದ್ಯಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಶ್ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ।
ಕಿಂಚ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವಿವಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ವೃತ್ತಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ।
‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’(ಛಾ.ಉ.೬ – ೧೪ - ೨) ಇತಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಸ್ತು ನ ಜೀವಜಗತ್ಕಾರಣಾಭೇದನಿಷ್ಠಸ್ಯ, ಕಿಂತು ಕೇವಲಂ ಜಗತ್ಕಾರಣನಿಷ್ಠಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಮೋಕ್ಷಾಯ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯಮತೇ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಅತ ಏವಾನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣೇ
‘ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೪-೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಶಬ್ದಃ ಸ್ವೀಯಪರೋಽಸ್ತು । ಭಿನ್ನೇಽಪ್ಯಪ್ಯಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ
‘ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ’(ಶ.ಬ್ರಾ.೧೦-೩-೩-೬) ಇತ್ಯತ್ರ । ಮುಂಡಕೇ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರಃ ಪುರುಷೋ ಜೀವ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾಣಿ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದ್ಗೌಣಲಕ್ಷಣಾಧ್ಯಾಹಾರಾನುಷಂಗವಾಕ್ಯಭೇದವ್ಯವಧಾರಣಕಲ್ಪನಾದಿಭಿಃ ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರಧಾನ ಏವ ನೇತವ್ಯಾನಿ । ತತ್ತತ್ಕಾರಣವಾಕ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಲಭ್ಯಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇ ತೇಷಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣಕಾರಣಸಮರ್ಪಕತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ವರಂ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಿಗೃಹೀತಾನಾಂ ವೈದಿಕಶಬ್ದಾನಾಮತಿಕ್ಲೇಶಾಶ್ರಯಣೇನಾಪಿ ‘ಸೃಣ್ಯೇವಜರ್ಭರಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಣಾಮಿವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂರಕ್ಷಣಮಿತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ –
ರಾದ್ಧಾಂತಃ – ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಾದಿಷು ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಿ ಬಹೂನಿ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಾತಿರಿಕ್ತಂ ತಯೋರ್ನಿಯಾಮಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ಯತ್ರಾಪ್ಯಾನಂದವಲ್ಯಾಮಸತ್ಕಾರಣವಾದ ಇವ ದೃಶ್ಯತೇ , ಸಾಽಪಿ ತಥೈವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರಂ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪಂ ಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ಯೇವ । ತಥೈವ ಹಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿರಪಿ ಚೇತನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಂ ಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಯತ್ರಾಸತ್ಕಾರಣವಾದನಿರಾಕರಣಮತಿಸ್ಫುಟಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯೇ ಸತಿ ಬಹೂನಾಮೇಕವಿಷಯಾಣಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇನಾರ್ಥಾನಿರ್ಣಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾದ್ವರಂ ಸ್ವಾಂತರ್ವರ್ತಿಬಹುಶಬ್ದಾನುಸಾರೇಣ ಕತಿಪಯಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಾಕಲ್ಪನಂ ಲಾಘವಾದಿತಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕ್ಲೇಶೇನ ನಯನಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಸ್ಯಾಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣಂ ಕಾಮೇಕ್ಷಣಶಬ್ದಯೋಶ್ಚ ಶ್ರುತಿಬಲಾಚ್ಛರೀರಾನಪೇಕ್ಷೋತ್ಪತ್ತಿಕಮಾಯಾವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಪ್ರಾಪ್ತಾನಿತ್ಯಭಾವಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಸಂಕಲ್ಪವಿಶೇಷಪರತ್ವಕಲ್ಪನಮ್ । ಏವಂ ಚ ಜೀವಜಗತ್ಕಾರಣಾಭೇದಸ್ವಾಪ್ಯಯಾದಿಶ್ರುತಯೋಽಪಿ ನ ಕ್ಲೇಶೇನ ನೇತವ್ಯಾಃ ।
ಏವಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇಽಪ್ಯಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಗತಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ಪ್ರಾಯೇಣ ವ್ಯಾಕೃತವಸ್ತುವಿಷಯಃ ಖಲು ಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಪ್ರಾಗ್ಜಗದುತ್ಪತ್ತೇರ್ವ್ಯಾಕರಣಾಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸದೇವಾಸದಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ । ‘ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಲಕಾರೋ ನ ತು ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ । ‘ಅವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ ಇತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ನಿಷ್ಠಾಂತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಯೋಗಾತ್, ಏಕವಿಷಯಯೋಃ ‘ಪ್ರಾಗವ್ಯಾಕೃತಮ್ , ಪಶ್ಚಾದ್ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಯೋಃ ‘ಪ್ರಾಗಚ್ಛಿನ್ನಂ ವನಮಿದಾನೀಮಚ್ಛಿದ್ಯತ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಯೋರಿವೈಕಾರ್ಥ್ಯಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಶಂಕನೀಯಮ್ । ತದಾನೀಮನೇನಾವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ತೃತೀಯಾಪ್ರಯೋಗಪ್ರಸಂಗಾದಿದಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಾಽನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಹಿ ಧಾತೋರಕರ್ಮಕತ್ವಾದ್ಭಾವೇ ನಿಷ್ಠೇತಿ ಕರ್ತುರನಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ ತೃತೀಯಯೈವ ಭಾವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ‘ಕರ್ಮವತ್ಕರ್ಮಣಾ ತುಲ್ಯಕ್ರಿಯಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೩-೧-೮೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮವದ್ಭಾವಾತಿದೇಶಾನ್ನಿಷ್ಠಯಾ ಕರ್ತುರಭಿಹಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಾ ಸ್ಯಾತ್ ಯಥಾ ‘ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಸ್ಸ್ವಯಮೇವ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತುರಭಿಹಿತತ್ವೇನ ಕೇದಾರ ಇತಿ ಪ್ರಥಮೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಲಿಙ್ಯಾಶಿಷ್ಯಙ್’(ಪಾ.ಸೂ.೩-೧-೮೬) ಇತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ದ್ವಿಲಕಾರಕೋ ನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯ ಲಕಾರಸ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಲಾಂತಸ್ಯ ಯಃ ಕರ್ಮಣಾ ತುಲ್ಯಕ್ರಿಯಃ ಕರ್ತಾ ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮವದ್ಭಾವವಿಧಾನಾತ್ಕೃತ್ಯಕ್ತಖಲರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮವದ್ಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಯಂ ಲಕಾರ ಇತ್ಯನಿವಾರ್ಯಃ ಕರ್ತ್ರಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ಕಾರಣತ್ವ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ ನೇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಪುನಶ್ಚ ಕಾರಣತ್ವೇನೇತಿ ತೃತೀಯಾ । ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ – ಆಕಾಶಾದಿಷು ಕಾರ್ಯೇಷು ಕ್ರಮಾದಿವಿಷಯೇ ವಿಗಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವೇ ಅಸ್ತಿ ವಿಗಾನಮ್ । ಕುತಃ ? ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ ; ಯಥಾಭೂತೋ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ ವೇದಾಂತೇ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕೋಽದ್ವಿತೀಯಃ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ ತಥಾಭೂತಸ್ಯೈವ ವೇದಾಂತಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನೋಕ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಬಹುಶಬ್ದಾನುಸಾರೇಣ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಸ್ಯಾಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮನಾಽನಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಕಾರಣಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ಕಾರಣಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತತ್ರಾಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತ್ಯತ್ರ ಕಾರಣಾಂತರಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೋಽಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾನಿವಾರಣಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ತನ್ನಿರಾಕರಣಪ್ರಕಾರೋ ದರ್ಶಿತ ಏವ ॥೧-೪-೧೪॥
ಏವಂ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಗತಬಹುಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದವಿರೋಧೀ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಃ ಶಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಣಾದಿನಾ ನೇತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ತಥಾ ನೇತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಆನಂದವಲ್ಯಾಮುಪಕ್ರಮೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ ಶ್ರೂಯಮಾಣಃ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯರೂಪಪರಮಾರ್ಥವಾಚೀ ; ತತ್ರೈವ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ಅಮೋಘೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ । ಪ್ರಾಯಃ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೇರ್ಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾದರ್ಶನೇನಾಮೋಘತ್ವಸ್ಯಾಬಾಧ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಗನಿರ್ವಾಹೇ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಸ್ಯಾಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ‘ಅಸನ್ನೇವ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋಽಪ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾನುರೋಧಾಚ್ಛಂದೋಗಶ್ರುತಾವಸದ್ವಾದನಿರಾಕರಣಸ್ಯ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವೇನ ತದನುರೋಧಾಚ್ಚಾಸದ್ವಾದನಿರಾಕರಣಪರಃ । ಏವಂಚ ಸದ್ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪಾದಾಕಾಶಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ತಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷಂಚ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸಕಲಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂಚೋಕ್ತ್ವಾ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ ಚೋಪಸಂಹೃತ್ಯ ‘ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಅನಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕೋಽಯಮಿತ್ಯವತಾರಿಕಯಾ ತದೇವ ಸದ್ರೂಪಂ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಕೃಷ್ಯ ಪಠ್ಯಮಾನೋಽಯಂ ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಃ ಕಥಮಸತ್ಕಾರಣಪರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಸತ್ಸಮಾಕರ್ಷಾನುರೋಧಾದಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಸತ್ಯೇವಾನಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ । ‘ಅಸದೇವೇದಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಪಿ ‘ತತ್ಸದಾಸೀತ್’ ಇತಿ ಸದ್ಭಾವವಿಧಾನೇ ತತ್ಪದೇನಾಸಚ್ಛಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸಮಾಕರ್ಷಾದತ್ಯಂತಾಸತಶ್ಚ ‘ನಾಸತೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸದ್ರೂಪತಾಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವವಲ್ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ । ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನಂತರಂ ‘ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ವ್ಯವಹಿತಪ್ರಕೃತಪುರುಷಸ್ಯೇವೈತಚ್ಛಬ್ದೇನಾವ್ಯವಹಿತಪ್ರಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾಕರ್ಷಾದವ್ಯಾಕೃತರೂಪತಯಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಪುರುಷಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದವ್ಯಾಕೃತಶಬ್ದೋಽನಭಿವ್ಯಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಪರ ಇತಿ ತತ್ರ ನ ಚೇತನಸ್ಯ ಕರ್ತುಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವೇನೇತ್ಯೇವ ಕರ್ತೃವಾಚಿಪದಮಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ ; ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ ಇತ್ಯನೇನೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಮವಿರೋಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮ್ ॥೧-೪-೧೫॥
ಇತಿ ಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ ।೪।
ಜೀವಪಕ್ಷೇ ಏತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದ್ಯಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಭೋಗೋಪಕರಣಭೂತಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಯಃ ಕರ್ತಾ ಏತತ್ಕರ್ತೃಭಾವೇ ದ್ವಾರಭೂತಂ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಕರ್ಮ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಯೋಗಾದ್ರೂಢೇಃ ಪ್ರಬಲತ್ವಾಚ್ಚ । ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಿಸ್ಪಂದ ಏವ ರೂಢಿಃ , ತತ್ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತು ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯರೂಪೇ ಕರ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪರಿಸ್ಪಂದಾಸಾಧ್ಯೇಷ್ವಪಿ ದರ್ಶನಸ್ಪರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯಪುಣ್ಯಪಾಪೇಷು ಕರ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪರಂಪರಯಾ ಪರಿಸ್ಪಂದಸಾಧ್ಯತ್ವಾಶ್ರಯಣೇನ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಯೋಗಾದ್ರೂಢಿಪೂರ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ , ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರೇರ್ಯದೇಹಾಶ್ರಯಪರಿಸ್ಪಂದೇನಾಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ಅಗ್ರೇಽಪಿ ಜೀವಲಿಂಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ತತ್ರ ಹ್ಯಜಾತಶತೃಣಾ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಂಕರ್ತುರ್ವೇದನಾಯೋಪೇತಂ ಬಾಲಾಕೀಂ ಪ್ರತಿ ಬುಬೋಧಯಿಷುರಜಾತಶತ್ರುಃ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಂಬೋಧನೈರಾಮಂತ್ರ್ಯ ಆಮಂತ್ರಣಶಬ್ದಾಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೇನೋತ್ಥಾಪನಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜೀವಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಪ್ರತ್ಯಬೋಧಯದಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ
‘‘ತಂ ಹ ಪಾಣಾವಭಿಪದ್ಯ ಪ್ರವವ್ರಾಜ ತೌ ಹ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮೀಯತುಸ್ತಂ ಹಾಜಾತಶತ್ರುರಾಮಂತ್ರಯಾಂಚಕೇ ಬೃಹನ್ಪಾಂಡರವಾಸಸ್ಸೋಮರಾಜನ್ನಿತಿ ಸಹ ತೂಷ್ಣೀಮೇವ ಶಿಶ್ಯೇ । ತತ ಉ ಹೈನಂ ಯಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಾಚಿಕ್ಷೇಪ । ಸ ತತ ಏವ ಸಮುತ್ತಸ್ಥೌ’(ಕೌ. ಬ್ರಾ.೪-೧೯) ಇತಿ । ನನ್ವಿದಂ ಜೀವಸಂಕೀರ್ತನಂ ಜೀವಸ್ಯ ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ಜೀವಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಬೋಧಯೋರಧಿಕರಣಾಪಾದಾನತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಯಷ್ಟಿಘಾತೇನ ಜೀವೇ ಪ್ರಬೋಧಿತೇ ‘ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ ಕ್ವ ವಾ ಏತದಭೂತ್ಕುತ ಏತದಗಾತ್’ ಇತ್ಯಜಾತಶತ್ರೋಃ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಬಾಲಾಕಿನಾ ತಸ್ಮಿನ್ನವಿಜ್ಞಾತೇ ಪೃಷ್ಟೇಽರ್ಥೇ ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಸ್ಸ್ವಪ್ನಂ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಅಜಾತಶತ್ರುಣೈವ ಕೃತಸ್ಯ ಸ್ವಪೃಷ್ಟಾರ್ಥವಿವರಣಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ನಾಡ್ಯ ಏವ ।
‘‘ಹಿತಾ ನಾಮ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಃ’(ಕೌ. ಬ್ರಾ.೪-೧೯) ಇತಿ ನಾಡೀಃ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಹಿ ಕದೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯನೇನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜೀವ ಏಕಧಾ ಭವತೀತಿ ನೋಚ್ಯತೇ , ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪರಃ , ಕಿಂತು ನಾಡೀಸ್ಥೇ ಜೀವೇ ಕಾರಣಗ್ರಾಮ ಏಕೀಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ‘ತದೈನಂ ವಾಕ್ಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಸ್ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ, ಚಕ್ಷುಸ್ಸರ್ವೈ ರೂಪೈಸ್ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ,ಶ್ರೋತ್ರಂ ಸರ್ವೈಶ್ಶಬ್ದೈಸ್ಸಹಪ್ಯೇತಿ ಮನಸ್ಸರ್ವೈರ್ಧ್ಯಾನೈಸ್ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ’ ಇತ್ಯಗ್ರೇ ತದ್ವಿವರಣದರ್ಶನಾತ್ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ತ್ವನಿಬಂಧನೋ ಜೀವಪರಃ ; ‘ಸ ಯದಾ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸುಪ್ತಿಪ್ರಬೋಧಯೋರಸಂಭವಾತ್ ।
ನನು ನಾಡ್ಯಸ್ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತಯಾ ನೋಚ್ಯಂತೇ , ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನತಯಾ ‘ಕ್ವೈಷ ತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ’ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಸ್ಯ ‘ಕ್ವ ವಾ ಏತದಭೂತ್’ ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಕ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೈವ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಾವಿಷಯತ್ವೇ ಯತ್ರ ಪ್ರಸುಪ್ತಸ್ತತ್ರೈವ ಯಾವತ್ಪ್ರಬೋಧಮಭೂದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧತಯಾ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನವೈಫಲ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಸಾಫಲ್ಯಸಂಭವೇ ಚ ತದಂಗೀಕಾರಾಯೋಗಾತ್ ತತ್ರ ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಂತಂ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ । ಯುಕ್ತಂ ಹ್ಯನಂತರಶ್ರುತಪ್ರತಿಷೇಧಪ್ರಸಕ್ತಸ್ವಪ್ನವಿಷಯತ್ವಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ಯುಕ್ತಂ ಚ ‘ನ ಪಶ್ಯತಿ’ ‘ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯನಯೋಸ್ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕರಣಗ್ರಾಮ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ಕಾರ್ಯಃ , ಅಥಶಬ್ದಶ್ಚ ತದಾರ್ಥಂ ನೇತವ್ಯಃ । ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಸ್ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯನೇನಾನ್ವಯೇ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಂ ಕಾರಣಗ್ರಾಮಪ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸೋಽರ್ಥೋ ಯುಕ್ತಃ ; ಸುಷುಪ್ತೇಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೋಪರತಿಲಕ್ಷತ್ವೇನಾನಯೋಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಂ ವದನ್ ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಂ ವೇದಿತವ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪರಾಮೃಶತೀತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ‘ಸ ಯದಾ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ’ ಇತಿ ತಚ್ಚಬ್ದಸ್ತು ಯ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ಜೀವಂ ಪರಾಮೃಶತಿ, ನ ತು ಯತ್ರೈಕಧಾ ಭವತಿ ತಂ ವೇದಿತವ್ಯಂ ಪುರುಷಮತೋ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ‘ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಶ್ಟ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನ ಉತ್ಥಾಪಿತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನವಿಷಯಃ । ‘ಕ್ವ ವಾ ಏತತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ತದುತ್ಥಾಪನಾತ್ ಪೂರ್ವಮುಪರತವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ತದನಂತರಂ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣತಯಾಽನುಭೂಯಮಾನಸ್ಯ ತದೀಯಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲಿಕಾಧಿಕರಣವಿಷಯಃ । ‘ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಸ್ಯೈವ ಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯೋದ್ಗಮನಾಪಾದಾನವಿಷಯಃ । ಏವಂಚ ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ ಯದಾ ಸುಪ್ತಸ್ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ । ‘ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ । ‘ತದೈನಂ ವಾಕ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ತದ್ವಿವರಣಮ್ । ‘ಸ ಯದಾ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಯಥಾಽಗ್ನೇರ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇರನ್ನೇವಮೇವೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋ ದೇವಾ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಲೋಕಾಃ’ ಇತಿ ತೃತೀಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸುಷುಪ್ತ್ಯಧಿಕರಣತದ್ಭವನಾಧಿಕರಣತದುದ್ಗಮನಾಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವೇ ತಾನ್ಯೇವ ಪ್ರತಿವಚನೇಷು ವಕ್ತವ್ಯಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ನ ಚ ಪ್ರತಿವಚನೇಷು ಕುತಶ್ಚಿದಪಾದಾನಾಜ್ಜೀವಸ್ಯೋದ್ಗಮನಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ, ಕಿಂತ್ವೇತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಜೀವಾದಿಂದ್ರಿಯೋದ್ಗಮನವಿಷಯಮೇವ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ - ‘ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕಧಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಾಂಗೀಕಾರೇ ‘ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿತಯಾ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವಪರತಯಾ ಚೈತದೇವ ಜೀವೋದ್ಗಮನಾಪಾದನಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಏತಸ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಸ್ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಸಂಭವೇ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾಯೋಗಾತ್ । ‘ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾಪಿತಜೀವಮಾತ್ರೋದ್ಗಮನಾಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತಾನಾಂ ಬಹೂನಾಮುದ್ಗಮನಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿವಚನತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ , ‘ಸ ಯದಾ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ’ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಬೋಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋದ್ಗಮನಕಾಲೋಪಲಕ್ಷಣತಯೋಪಾತ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ತತೋಽನ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ,
‘‘ತದ್ಯಥಾ ಕ್ಷುರಃ ಕ್ಷುರಧಾನೇಽವಹಿತಸ್ಸ್ಯಾತ್ ವಿಶ್ವಂಭರೋ ವಾ ವಿಶ್ವಂಭರಕುಲಾಯೇ ಏವಮೇವೈಷ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಆತ್ಮೇದಂ ಶರೀರಮಾತ್ಮಾನಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಆ ಲೋಮಭ್ಯ ಆನಖೇಭ್ಯಃ’(ಕೌ. ಬ್ರಾ.೪-೨೦) ಇತಿ ಸಮನಂತರವಾಕ್ಯೇ ‘ಶರೀರಮಾತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶೇನ ಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಿತ್ವೇನ ಜ್ಞಾಪಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪ್ರಾಣಾದ್ಯುದ್ಗಮನಾಪಾದಾನಪರಾಮರ್ಶಿನಾ ‘ಏಷ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾಚ್ಚ
‘‘ತದ್ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಸ್ವೈರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾಶ್ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತಿ ಏವಮೇವೈಷ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಆತ್ಮಾ ಏತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಏವಮೇವೈತ ಆತ್ಮಾನ ಏತಮಾತ್ಮಾನಂ ಭುಂಜಂತಿ’(ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪-೨೦) ಇತಿ ತದನಂತರವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯಾಲೋಕದಾನಾದಿನಾ ಭೋಗೋಪಕಾರಕೈಃ ಪ್ರಾಕ್ ‘ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೈಃ ಆದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷೈರ್ಹೇತುಭಿರ್ವಿಷಯಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಲಿಂಗೇನ ಜ್ಞಾಪಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪೂರ್ವವತ್ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿನೈತಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾನಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಭೋಕ್ತೃತ್ವಲಿಂಗೈರ್ಜೀವ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷೋಽಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ‘ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಕರ್ತ್ರಧ್ಯಾಹಾರೋಽಥಶಬ್ದಾಸ್ವಾರಸ್ಯಂಚ ನ ದೋಷಃ । ಕಿಂಚ ನ ಕರ್ತ್ತವ್ಯೋಽತ್ರ ಕರ್ತ್ರಧ್ಯಾಹರಃ । ‘ಕ್ವ ವಾ ಏತದಭೂತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯೇ ಏತಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರಣಮಂಡಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಸ್ತತ್ಪ್ರತಿವಚನೇಽಪಿ ಕ್ವ ಚೈತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಕಾಂಚ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಚೈತ್ರಸ್ಯೇವ ಸ್ವಯಮೇವಾನ್ವಯಾತ್ । ನಾಪ್ಯಥಶಬ್ದಸ್ತದಾಽರ್ಥಮಸ್ಮಾಭಿರ್ನೇತವ್ಯಃ ‘ತದೈನಂ ವಾಕ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಿವರಣವಾಕ್ಯಸ್ಥತದಾಶಬ್ದಾನುಸಾರೇಣ ಸ್ವಯಮೇವ ತದಾಽರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದರೂಪೇ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣ ಏವ
‘ತಾನಿ ಯದಾ ಗೃಹ್ಣಾತ್ಯಥ ಹೈತತ್ ಪುರುಷಸ್ಸ್ವಪಿತಿ ನಾಮ’(ಬೃ.ಉ.೨-೧-೧೭) ಇತಿ ಸ್ವಾಪಕರಣಗ್ರಾಮೋಪರಮಯೋರ್ವಿಪರೀತಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಶ್ರವಣೇನ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯೋಭಯತ್ರಾಪ್ಯಥಶಬ್ದಸ್ತದಾರ್ಥಪರ ಇತ್ಯವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ‘ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಂತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಾಧಾರಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಯದಾಶಬ್ದಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶತಯಾಽಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತದಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತೇರೇಕಧಾಭಾವಸ್ಯ ಚ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಭಾವೇನ ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯೇತದನಂತರಂ ತಸ್ಯ ಯೋಜನೀಯತಯಾ ವ್ಯವಹಿತಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ‘ತದೈನಂ ವಾಕ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಷಯೈಃ ಸಹ ಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಲಯೋ ನ ಜೀವೇ ಸಂಭವತಿ , ಪ್ರಬೋಧೇ ತೈಃ ಸಹ ತದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚ ನ ಜೀವಾತ್ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಸುಷುಪ್ತೌ ವಾಗಾದೀನಾಮುಪರತವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಜೀವೇಽವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧೇ ಜೀವಾನ್ನಿರ್ಗತ್ಯ ಸ್ವಸ್ವಾಯತನಪ್ರಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಭವಾತ್ । ತಾವತ್ಯೇವಾರ್ಥೇ ‘ತದೈನಂ ವಾಕ್’ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧೇನ ವಿಷಯೈಃ ಸಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ಲಯಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧೇ ಪುನರುತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚ ತದರ್ಥತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧೋಽಪ್ಯರ್ಥೋ ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವೇ ಸವಿಷಯಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಲಯಃ ಪ್ರಬೋಧೇ ಜೀವಾತ್ ತೇಷಾಂ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇವಾಂಗೀಕ್ರಿಯತಾಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವೇನಾಸಂಭವಾಭಾವಾತ್ ।
ಯದಿ ಚ ‘ಯದಾ ಸುಷುಪ್ತ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯೇಕಧಾ ಭವತೀತ್ಯಂತಂ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಾಧಾರಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಂ ‘ತದೈನಂ ವಾಕ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಾಧಾರೇ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಲಯಸ್ಯ ತತಸ್ತೇಷಾಂ ಪುನರುತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಏವ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಮಿಂದ್ರಪ್ರತರ್ದನಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮ್ಯ
‘‘ತಸ್ಯೈಷೈವ ದೃಷ್ಟಿರೇತದ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್’(ಕೌ. ಬ್ರಾ.೩-೩) ಇತಿ ತಜ್ಜ್ಞಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ
‘‘ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷಃ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’(ಕೌ. ಬ್ರಾ.೩-೩) ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಾಧಾರತ್ವೇನ ‘ತದೈನಂ ವಾಕ್ ಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಸ್ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಾಗಾದಿಲಯೋದ್ಗಮಾಪಾದಾನತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಸ್ಯಾಪಿ ತದೈಕಾರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ನಿರ್ಬಂಧಃ , ತಥಾಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಾಧಾರೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ಭವನ್ ಸಮಷ್ಟಿಪ್ರಾಣಾತ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತತೋಽತಿರಿಕ್ತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಪರಿಸ್ಪಂದರೂಪಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿಜೀವಾತ್ಮನಾ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ರ ಸಂಭವಾತ್ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತೌ
‘ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ಪುರುಷವಿಧಃ’(ಬೃ.ಉ.೧-೪-೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಸಕಲಮಿಥುನಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ರೈವ ತದನಂತರಂ ಯಥಾ ಕ್ಷುರೋ ನಾಪಿತೋಪಕರಣಭೂತಸ್ತತ್ಕೋಶೇ ಭವತ್ಯವಹಿತಃ, ಯಥಾ ವಾ ಪಚನಾದಿನಾ ವಿಶ್ವಂ ಬಿಭ್ರದಗ್ನಿರರಣ್ಯಾದೌ ತನ್ನೀಡ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸಸಹಿತಸ್ಯ ನಖಪರ್ಯಂತಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರಾನುಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ಜೀವಃ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ವೇತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾನಾಂ ಬಾಲಾಕ್ಯುಪದಿಷ್ಟಪುರುಷಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ‘ಯ ಏವ ಏಷ ಶಾರೀರಃ ಪುರುಷಸ್ತಮೇವಾಹಮುಪಾಸೇ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜೀವಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಗಣಿತತ್ವೇನ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ತದನ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ಪ್ರಾಣನಾಮಭಿರಾಮಂತ್ರಣೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯೋತ್ಥಾನಾಭಾವೇನ ಪ್ರಾಣಾನ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚೇತಿ ಚೇತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ – ‘ಯ ಏವೈಷ ಶಾರೀರಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಾಭಿಮಾನಿಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಪುರುಷವಿಷಯಃ ‘ಯ ಏವೈಷ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಆತ್ಮಾ ಯೇನೈತತ್ಸುಷುಪ್ತಸ್ಸ್ವಪ್ನ್ಯಯಾ ಚರತಿ ತಮೇವಾಹಮುಪಾಸೇ’ ಇತಿ ತದಂತರಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಜೀವವಿಷಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಶೋಕಭೀತ್ಯಾದಿಕಲುಷಿತೌ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನದೃಶೌ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಃ ಪುರುಷೋ ವೇದಿತವ್ಯ ಉಪದಿಷ್ಟೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅತ ಏವ ಉಪದಿಷ್ಟವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷಪ್ರದಿದರ್ಶಯಿಷಯಾ ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷಗಮನಮಗ್ರೇ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯನೇನ ದೀರ್ಘಸ್ವಪ್ನಂ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚಮವಾಂತರಸ್ವಪ್ನಂ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಂ ವಾ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಶೋಕಭೀತ್ಯಾದಿಕಾರಣಪ್ರಪಂಚದರ್ಶನಾಭಾವೇನ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯತೇ ।
ಯದಪಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ನಾಡೀಸ್ಥತ್ವವರ್ಣನಮ್ , ತದಪಿ ಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪೃಷ್ಟತಯಾ ತನ್ಮೂಲಕಶೋಕಭೀತ್ಯಾದಿರಾಹಿತ್ಯಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ।
‘ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತ್ಯಾಸು ತದಾ ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತೋ ಭವತಿ ತಂ ನ ಕಂಚನ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತಿ’(ಛಾ.ಉ.೮-೬-೩) ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಹಿ ಸೌಷುಪ್ತಿಕನಾಡೀರುಪಗತಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಪುನಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಂ ಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಜೀವೇ ವೃತ್ತಿವಿಲಯಪ್ರತಿಪಾದನಮಪಿ ಸಕಲಸಾಂಸಾರಿಕಾನರ್ಥಸಂಪಾದಕಸ್ಯ ಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ವಿಲಯೇನ ಸುಷುಪ್ತಃ ಶುದ್ಧ ಇತಿ ತಸ್ಯ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮೇವ । ಪುನರನ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಂ ಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಪುನರುದ್ಗಮನಪ್ರತಿಪಾದನಂ ತು ಜಾಗ್ರತಸ್ಸ್ವಪ್ನದೃಶಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೈಃ ಕಲುಷಿತತ್ವೇನಾವೇದಿತವ್ಯತ್ವಸ್ಥಿರೀಕರಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಸರ್ವಂ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರಾಣನಾಮಭಿರಾಮಂತ್ರಣೇಽಪ್ಯನುತ್ಥಾನೇನ ಪ್ರಾಣಾನ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಂ, ತೇನ ಸುಪ್ತಪುರುಷಸಂಬಂಧಿವ್ಯಷ್ಟಿಪ್ರಾಣಾನ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ನ ತು ಸಮಷ್ಟಿಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾರೂಪಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನ್ಯತ್ವಮಪಿ । ನನು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ಪ್ರಾಣಾದಿನಾಮಾನಿ ವಿಹಾಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೈಃ ಬೃಹನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾಮಭಿರಾಮಂತ್ರಣಂ ದೇವತಾಽನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ತೇನ ಚಂದ್ರದೇವತಾನ್ಯತ್ವಮೇವ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕರಣೇ ‘ಯ ಏವೈಷ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪುರುಷಸ್ತಮೇವಾಹಮುಪಾಸೇ’ ಇತಿ ಚಂದ್ರಪರ್ಯಾಯೇ
‘‘ಮಾಮೈತಸ್ಮಿನ್ ಸಂವಾದಯಿಷ್ಠಾ ಬೃಹನ್ಪಾಂಡರವಾಸಾಸ್ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಅನ್ನಸ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ವಾ ಅಹಮುಪಾಸೇ’(ಕೌ. ಬ್ರಾ.೪-೧೯) ಇತಿ ತೇಷಾಂ ನಾಮ್ನಾಂ ಚಂದ್ರವಿಷಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಪಾಂಡರೈರಂಶುಭಿಶ್ಚ್ಛಾದಿತತ್ವೇನ ತತ್ರ ಪಾಂಡರವಾಸಸ್ತ್ವೋಪಚಾರಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷಂ ಗತ್ವಾ ಕೈಶ್ಚಿನ್ನಾಮಭಿರ್ದ್ವಿರಾಮಂತ್ರಣೇಽಪ್ಯನುತ್ಥಾನಪ್ರದರ್ಶನಂ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಸ್ಯ ತನ್ನಾಮವಿಷಯಾನ್ಯತ್ವಜ್ಞಾಪನೇನೈವ ಸಪ್ರಯೋಜನಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಚ ಚಂದ್ರತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾತ್ತದನ್ಯತ್ವಂ ನ ಜ್ಞಾಪನೀಯಮ್ । ಸುಷುಪ್ತಿದಶಾಯಾಮುಪರತವ್ಯಾಪಾರೇಭ್ಯಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಸುಜ್ಞಾನಮಿತಿ ತಸ್ಯಾಮಪಿ ದಶಾಯಾಮನುಪರತವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ವಮೇವ ಜ್ಞಾಪನೀಯಮ್ । ತದಾ ಹಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತರಂ ಭವತಿ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಬೃಹದಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುರೋಧೇನ ಪ್ರಾಣೇ ವೃತ್ತಿಃ । ಪ್ರಾಣಃ ಖಲು ಬೃಹನ್ಮಹಾನ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ ‘ಸ ಏಷೋಽಸಪತ್ನ’ ಇತಿ ಸಪ್ತಾನ್ನಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತಸ್ಯಾಸಪತ್ನತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ಪಾಂಡರವಾಸಾಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ । ಪಾಂಡರವರ್ಣಾಃ ಖಲ್ವಾಪೋಽಸ್ಯಃ ವಾಸಃ । ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ
‘ಕಿಂ ಮೇ ವಾಸಃ’(ಬೃ.ಉ.೬-೧-೧೪) ಇತಿ ಪ್ರಾಣಪ್ರಶ್ನೇ ‘ಆಪೋ ವಾಸಃ’ ಇತ್ಯುತ್ತರಶ್ರವಣಾತ್ , ಸಪ್ತಾನ್ನಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ
‘ಅಥೈತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಆಪಶ್ಶರೀರಂ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಮಸೌ ಚಂದ್ರಃ’(ಬೃ.ಉ.೧-೫-೧೩) ಇತ್ಯಪ್ಶರೀರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ವಾಸಸ್ತ್ವೋಪಚಾರಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ಚಂದ್ರರೂಪತ್ವಾದೇವಾಯಂ ಸೋಮರಾಜಶ್ಚ । ಯದಿ ಚ ‘ಬೃಹನ್ ಪಾಂಡರವಾಸಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಚಂದ್ರಪರ್ಯಾಯವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣಾತ್ರಾಪಿ ಚಂದ್ರನಾಮಾನ್ಯೇತಾನಿ ತದಾಪಿ ಸಪ್ತಾನ್ನಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಚಂದ್ರರೂಪೇ ಪ್ರಾಣ ಏವೈತೇಷಾಂ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಯೇತಿ ಸರ್ವಧಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಮಂತ್ರಣಸ್ಯಾತ್ರ ನ ಪ್ರಸಕ್ತಿಃ । ಕಿಂ ಚಾಮಂತ್ರಣೇಽಪ್ಯನುತ್ಥಾನೇನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯದಪಿ ಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾಪ್ಯಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ , ನ ತು ಸುಷುಪ್ತೌ ತದಾಧಾರತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ಕಿಂತು ತನ್ನಾಮಭಿರಾಮಂತ್ರಣೇಽಪಿ ತದನುತ್ಥಾನೇನ ಚೇತನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ತದನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೌ ತದುಪಪಾದಕತಯಾ ತಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಮಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯಲಮತಿಪ್ರಪಂಚೇನ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಜೀವೋ, ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ವಾ ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯದ್ಯಪಿ ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ಜೀವಾನ್ಯತ್ವಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನ್ಯತ್ವಂ ಚ ನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ಬಾಧಕಂ ನಾಸ್ತಿ ; ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಃ ಸಕಲಪಾಪಪ್ರದಾಹಪೂರ್ವಕಾನನ್ಯಾಧೀನತ್ವರೂಪಸ್ವಾರಾಜ್ಯಾತ್ಮಕಮೋಕ್ಷಫಲೋಪಸಂಹಾರಶ್ಚೇತಿ ಬಾಧಕದ್ವಯಂ ಜಾಗರ್ತೀತಿ ಚೇತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ । ಯೇನ ಬಾಲಾಕಿನಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯದನ್ಯದೇವೋಕ್ತಮ್ । ಯೇನಾಜಾತಶತ್ರುಣಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷ ಉಪದಿಷ್ಟಃ ನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ । ಅತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಜಾತಶತ್ರುವಾಕ್ಯಮ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಾದ್ಬಾಲಾಕಿವಾಕ್ಯಾದೇವ ತದಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಂ ಸ್ಯಾದುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಮಗ್ನಿವಾಕ್ಯಾದಿವಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಮ್ । ನ । ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ವಕ್ತೃಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಪಾದಕಮಗ್ನಿವಾಕ್ಯಮಸ್ತಿ ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ ಇತಿ ; ನ ತ್ವತ್ರ ತಥಾಭೂತಂ ವಾಕ್ಯಮಸ್ತಿ । ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ಬಾಲಾಕಿವಚಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಕ್ರಮೇಃ ಸರ್ವಥಾ ನಿರರ್ಥಕಃ ? ನಿರರ್ಥಕ ಏವ ; ಭ್ರಾಂತವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತೌ ಭ್ರಾಂತವಾಕ್ಯೋಪನ್ಯಾಸಃ ? ಅಸದ್ವಾದವತ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮ್ । ತದ್ವಾದಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣಂ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ದೃಶ್ಯತ ಏವ ವಾಕ್ಯಚ್ಛಾಯಾವಿಮರ್ಶಚತುರೈಃ । ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವತಾ ಬಾಲಾಕಿನಾ ಉಪದಿಷ್ಟಾನ್ ಪುರುಷಾನ್ ತತ್ತತ್ಸ್ವರೂಪೋಪನ್ಯಾಸೇನ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ತತಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ವಕ್ತವ್ಯಪುರುಷಾಭಾವಾತ್ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿನಮೇವ ಪುರುಷಂ ಮೋಕ್ಷಾಯ ವೇದಿತವ್ಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯನ್ನಜಾತಶತ್ರುಸ್ತದತಿರೇಕೇಣ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿರ್ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯತ ಇತ್ಯೇವ ಹಿ ಸ್ಪಷ್ಟತರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಯಥಾ ‘ರಸವಾದಿನಂ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವತೋದಾಹೃತಾನ್ ಪುರುಷಾನ್ ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಾದಿತತ್ತತ್ಸ್ವರೂಪೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತತಃ ಪರಮುದಾಹರಣೀಯಪುರುಷಾಭಾವಾತ್ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ರಾಜಾನಮೇವ ಧನಾರ್ಥಿಭಿರುಪಸರ್ಪಣೀಯಮುಪನ್ಯಸ್ಯನ್ನುತ್ತರವಾದೀ ರಸವಾದೀ ನಾಮ ಕೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇವ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ।
ಏತೇನ – ಇದಂ ನಿರಸ್ತಮ್ – ಗಾರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮೋ ನ ಭ್ರಾಂತಃ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಾಜ್ಞಾ ಗೋಸಹಸ್ರಸ್ಯ ದತ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಥಾವದ್ವಕ್ತುಮಜಾನಂತಂ ಗಾರ್ಗ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ರಾಜ್ಞಾ ಯಥಾವತ್ತದುಪದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯೇವ ಗಾರ್ಗ್ಯರಾಜವಾಕ್ಯಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಬ್ರಹ್ಮಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ವದಂತಂ ಗಾರ್ಗ್ಯಂ ಮೃಷಾವಾದೀತ್ಯಪೋಹ್ಯ ಸ್ವಯಂ ರಾಜಾ ಜೀವಂ ಪ್ರಾಣಂ ವಾ ವದತಿ ಚೇತ್ ಸ್ವಯಮಪ್ಯಸಂಬಂಧಪ್ರಲಾಪೀ ಸ್ಯಾತ್ । ಜೀವಂ ಪ್ರಾಣಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ವದತಿ ಚೇತ್ ತದ್ವದೇವ ಮೃಷಾವಾದೀ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಯಥಾ ಕೇನಚಿನ್ಮಣಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಿಮಾನಿನಾ ಕಾಚಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ‘ಮಣಿರೇಷ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ‘ಕಾಚೋಽಯಂ ನ ಮಣಿಃ’ ಇತಿ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತತಃ ಆತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷಂ ಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷತಾಽನ್ಯೇನ ವಸ್ತುತೋ ಮಣಿರೇವ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಃ ; ಏವಂ ರಾಜ್ಞಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅತೋ ಗಾರ್ಗ್ಯವಚನಗತಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ರಾಜವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮವಸೀಯತ – ಇತಿ । ನ ಹಿ ರಾಜ್ಞಾ ಗೋಸಹಸ್ರಂ ದತ್ತಮ್ , ಕಿಂತು ‘ಸಹಸ್ರಂ ದದ್ಮಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ತು ಅಸಂಭಾವಿತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮನಾಮ ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತುಮಯಮಾರಭತ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ಪರಿಹಾಸವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ; ‘ಜನಕೋ ಜನಕ ಇತಿ ವೈ ಜನಾ ಧಾವಂತಿ’ ಇತಿ ಪರಿಹಾಸವಾಕ್ಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ । ತಥಾಽಪಿ ‘ದದ್ಮಃ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಶ್ರುತಂ ‘ದತ್ತಮೇವ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ‘ಅದತ್ತಂತು ಭಯಕ್ರೋಧಶೋಕಮೋಹರುಜಾಽನ್ವಿತೈಃ । ತಥೋತ್ಕೋಚಪರೀಹಾಸವ್ಯತ್ಯಾಸಫಲಯೋಗತಃ’ ಇತಿ ಪರಿಹಾಸೇನ ದತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಹರಣಾರ್ಹತ್ವೇನಾದತ್ತೇಷು ಪರಿಗಣನಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಿಧಾನೇಽಪಿ ನ ರಾಜ್ಞೋಽಸಂಬಂಧಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಮಾಪತತಿ । ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ವೇದಿತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಸ್ತಿ , ಕಿಂತು ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮುಪದಿಷ್ಟಃ ಪುರುಷ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಸಾಂಗತ್ಯಾತ್ , ರಸವಾದಿವಚನಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತೃವಚನಸ್ಯಾಪಿ ತದನ್ಯವಿಷಯಸ್ಯೈವಮೇವ ಸಾಂಗತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಮಣಿಪ್ರವಕ್ತೃದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ತ್ವತ್ರ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ನ ಹಿ ‘ಕಾಚೋ ಮಣಿರ್ನ ಭವತಿ ಕಿಂತ್ವಯಂ ಮಣಿಃ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿವಕ್ತೃವಚನೇ ಮಣಿಶಬ್ದವದಿಹ ರಾಜವಚನೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽಸ್ತಿ ‘ಆದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಿ ನ ಭವಂತಿ ಕಿಂತ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ।
ಯದಿ ಚ ಗಾರ್ಗ್ಯವಚನಾಗತೋಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ರಾಜವಚನಮಪ್ಯವಶ್ಯಂ ಬ್ರಹಪರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತದಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಏವ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಭವಂತಿ , ಕಿಂತು ತೇಷಾಂ ಕರ್ತಾ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯವಾನ್ಜೀವಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ರಾಜವಚನಾಭಿಪ್ರಾಯವರ್ಣನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಸಿದ್ಧಾಂತಿನೋಽಪಿ ಸಮ್ಮತಃ
‘ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಯಾತಿ ಇದಮಾಗಚ್ಛತಿ’(ಬೃ.ಉ.೪-೩-೩೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ
‘ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’(ಬೃ.ಉ.೩-೯-೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ । ಏವಂಚ ಸರ್ವಪಾಪಾಹತಿಪೂರ್ವಕಸ್ವಾರಾಜ್ಯಫಲಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವೇ, ಪ್ರಾಣೇ ವಾ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದರೂಪಸ್ಯಾಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಜೀವಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ , ನ ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಿತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಯದಾದಿಸರ್ವಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಚಾಯುಕ್ತಮ್ ; ತದುಪಲಕ್ಷಣೀಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ – ‘ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್’ ಇಹ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ಜೀವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾದ್ಧಿರಯಗರ್ಭಾಚ್ಚಾತಿರಿಕ್ತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ‘ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಏತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಅತ್ರೈತಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಸಕಲಜಗದ್ವಾಚೀ ; ವಿಶಿಷ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪುರುಷಸಂಬಂಧನಿರ್ದೇಶಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನಾಂತನಿರ್ದೇಶಾರ್ಹಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಭಾವೇನ ತಸ್ಯ ಸಂಕುಚಿತವೃತ್ತಿಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಕರ್ಮಶಬ್ದೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಕಾರೇಣ ಸಕಲಜಗದ್ವಾಚೀ ; ಚಲನಾದೃಷ್ಟರೂಢ್ಯೋರನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹೇ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವೇನ ಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಕರ್ಮೇತಿ ಯೋಗಸ್ಯ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಾತ್ , ರೂಢಿದ್ವಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಪರಪರಾಹತೌ ಲಬ್ಧೋನ್ಮೇಷಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಚಲನ ಏವ ರೂಢಿಸ್ತತ್ಸಾಧ್ಯತ್ವಾದದೃಷ್ಟೇ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ; ಮಾನಸಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಚಲನಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನಾದೃಷ್ಟಸಾಮಾನ್ಯೇ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢ್ಯಂತರಸ್ವೀಕಾರಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಲನಾಷ್ಟಾನ್ಯತರಪರತ್ವೇ ‘ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಸ ವೇದಿತವ್ಯ’ ಇತ್ಯೇತಾವದೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತವಾಚೀ ಏತಚ್ಚಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತಾಯಾಂ ‘ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮೇವ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಬಾಲಾಕಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಕೀರ್ತಿತಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಖ್ಯಾಪನೇನ ತಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಯ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ತ್ತಾ ಕಿಮನೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ಯಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ । ಏವಂಚ ವಾಶಬ್ದ ಏಕದೇಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದೇತತ್ಕರ್ಮಪದಯೋರ್ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವೇನ ತಲ್ಲಬ್ಧಾತ್ ಸಪ್ರಾಣಸಜೀವಸಕಲಜಗದೀಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವರೂಪಾತ್ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಲಿಂಗಾತ್ ಪ್ರಾಣಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧-೪-೧೬॥
ನನು ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಜ್ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಮಪ್ಯತ್ರ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।೧೭।
ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ
‘ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೧-೩೧) ಇತಿ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇ ಪರಿಹೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯಥಾ ‘ತದ್ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವೈರ್ಭೃತ್ಯೈರಿವಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷೈರಾಲೋಕದಾನಾದಿನೋಪಕಾರಕೈರಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಭೃತ್ಯಾನಾಮಿವಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾಣಾಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವೋಚಿತೈರುಪಕಾರೈಃ ಪಾಲಯಿತೃತ್ವಂಚ ವರ್ಣ್ಯಮಾನಂ ಜೀವಲಿಂಗಮಸ್ತಿ , ಯಥಾ ವಾ ‘ತದ್ಯಥಾ ಕ್ಷುರ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತ್ಮಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಲಿಂಗಮಸ್ತಿ , ಏವಂ ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷೋಪದೇಶವಾಕ್ಯ ಏವಾಸಂಕುಚಿತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಸಕಲಕಾರ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಂ ತದತಿರಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ । ತದ್ಧಿ ಸಜೀವಸಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸರ್ವಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವರೂಪಮ್ ;
‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ಪಾವಕಾದ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ’(ಮು.ಉ.೨-೧-೧) ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’(ತೈ.ಉ. ೨ - ೬.೧) ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್’(ಮು.ಉ.೧-೧-೯) ‘ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಪಶ್ಯತ ಜಾಯಮಾನಮ್’(ಶ್ವೇ.ಉ.೪-೧೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಽಪಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಯೋರಪ್ಯನುರೋಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾನಾಂ ತ್ರಿವಿಧಮುಪಾಸನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚಾತ್ರ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತಿ ವರ್ಣಿತಂ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇ । ನನು ತತ್ರೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಗತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಪರಿಹರಣೀಯಃ , ನ ತ್ವತ್ರೇತಿ ಚೇತ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಪರಿಹರಣೀಯ ಏವ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇಣ ‘ಸರ್ವಾನ್ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಣ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷೋಪದೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಗಾರ್ಗ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾವಗಮೇ ಹಿ ರಸವಾದಿಕಥನಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತೃವಚನದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಕ್ರಮತೇ । ಇಹ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಲಿಂಗೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾವಗಮಾನ್ಮಣಿತತ್ತ್ವವಕ್ತೃವಚನದೃಷ್ಟಾಂತ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ಏತೇನ – ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮೋಽಪಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾನ್ಯತರವಿಷಯಃ ; ತಯೋರಪಿ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ; ಉಪಸಂಹಾರೋಽಪಿ ತದ್ವೇದನಫಲಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಇತಿ ಶಂಕಾಽಪಿ - ನಿರಸ್ತಾ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ವೇದನಾದೇವ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಾಭಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರತ್ವಾಚ್ಚ । ‘ಸಹಸ್ರಂ ದದ್ಮ’ ಇತ್ಯಪಿ ಪರಿಹಾಸವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ನ ಯೋಜನೀಯಂ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮವಚನಪ್ರವಿಜ್ಞಾಪೂಜನಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಪರಿಹಾಸವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಯೋಜನೇಽಪಿ ಬಾಲಾಕಿರಯಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ನ ಪ್ರಭವತೀತ್ಯೇವ ಪರಿಹಾಸಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ವರ್ಣನೀಯಃ , ನ ತು ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮನಾಮಕಂ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಸ್ವಯಮೇವ ಸಕಲಜೀವವ್ಯಾವೃತ್ತಾಸಂಕುಚಿತಸರ್ವಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವರೂಪತಲ್ಲಿಂಗವರ್ಣನಾತ್ । ಏವಂಚೈಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇಷು ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೇಷ್ವಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜನೀಯಾನಿ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇ ದರ್ಶಿತನ್ಯಾಯೇನೈವ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನಿ ಅಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜನೀಯಾನಿ ।
ನನ್ವೇವಂ ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇನ ಗತಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ‘ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಪರತ್ವೋಪಪಾದಕನ್ಯಾಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಾತ್ಮಕಾರ್ಥಲಾಭಸ್ಯ । ನನು ತಥಾಽಪಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನೈವ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ನೈತದಧಿಕರಣವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವೋಪಪಾದಕಂ ನ್ಯಾಯಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಬಹುವಾಕ್ಯಾನುರೋಧೇನ ತದ್ವಿರೋಧಿನಾಮಸತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಕತಿಪಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಯನಂ ಕೃತಮ್ , ತತಃ ಕಥಮಿಹ ಸಕಲಜೀವಾತಿರಿಕ್ತತತ್ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರತನ್ನಿಯಮನಾದಿಸ್ವತಂತ್ರಾನಾದಿಸಿದ್ಧಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಬಹುವಾಕ್ಯಾನುರೋಧೇನಾಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವರ್ಣಿತಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಪರಬ್ರಹ್ಮನಿರಾಕರಣಪರತ್ವಂ ತಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವೇದಿತವ್ಯಪರತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ನಯನಂ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ ? ಸತ್ಯಮ್ । ನ್ಯಾಯವ್ಯುತ್ಪಾದನಾರ್ಥಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೇದಮಧಿಕರಣಮ್ । ತದೇತದನಂತರಸೂತ್ರೇ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯಾಮಃ ॥೧-೪-೧೭॥
ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಪರಬ್ರಹ್ಮಪರಮಿದಂ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದರೂಪಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತ್ಯೇತತ್ ಹೇತ್ವಂತರೇಣಾಪಿ ದ್ರಢಯತಿ –
ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ಜೈಮಿನಿಃ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ ॥೧೮॥
ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದರ್ಥಮೇವೇದಂ ಪ್ರಕರಣಂ , ನ ತು ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಕುತಃ , ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮ್ । ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಾವದಜಾತಶತ್ರೋರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಬಾಲಾಕಿನೋಪದಿಶಷ್ಟೇಷ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷೇಷು ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇಷು ತತಃಪರಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ತೂಷ್ಣೀಂ ಭೂತೇ ಚ ಬಾಲಾಕೌ ಬಾಲಾಕಿಂ ಪ್ರತಿ ‘ಏತಾವನ್ನು ಬಾಲಾಕೇ’ ಇತಿ । ‘ಏತಾವದ್ಧಿ’ ಇತಿ ಬಾಲಾಕೇಃ ಪ್ರತಿವಚನಾನಂತರಂ ‘ಮೃಷಾ ವೈ ಕಿಲ ಮಾ ಸಂವದಿಷ್ಠಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತ್ಯಜಾತಶತ್ರೋರ್ವಚನಂ ಮೃಷಾತ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಏತಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮೇವೇದಂ ಪ್ರಕರಣಂ , ನ ತು ತಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯವಸೀಯತೇ । ಯದಿ ಹಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮನಾಮ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ತನ್ನಿರಾಕರಣಪ್ರವೃತ್ತೋ ರಾಜಾ ಬಾಲಾಕೇರ್ವಕ್ತವ್ಯಪುರುಷಾಂತರಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಮೃಷಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಕಾಲಮಾರಭ್ಯ ಮನ್ಯೇತೈವೇತಿ ‘ಏತಾವನ್ನು’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ‘ಏತಾವದೇವ’ ಇತ್ಯುತ್ತರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತನ್ಮೃಷಾತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯವಗಚ್ಛನ್ರಾಜಾ ಕಿಮಯಂ ಗಾರ್ಗ್ಯಃ ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತೀನ್ಯಾಯೇನಾಬ್ರಹ್ಮಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಪಾದಿಕ್ಷತ್ , ಕಿಂ ವಾ ಭ್ರಾಂತ್ಯೇತಿ ನಿಶ್ಚೇತುಮಶಕ್ನುವನ್ನುದಾಹೃತಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇನ ಗಾರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಮೃಷಾತ್ವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ ।
ಅಪಿ ಚ ಏವಮೇಕೇ ಶಾಖಿನೋ ವಾಜಸನೇಯಿನೋಽಸ್ಮಿನ್ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದೇಽಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ಥಲೇ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ , ನ ತು ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಯಂತಿ ।
‘ಸಹೋವಾಚಾಜಾತಶತ್ರುರೇತಾವನ್ನು.... ಇತಿ ಏತಾವದ್ಧೀತಿ । ನೈತಾವತಾ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ’(ಬೃ.ಉ.೨-೧-೧೪) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಆದಿತ್ಯಪುರುಷಾದಿವೇದನಮಾತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದಿತಂ ನ ಭವತೀತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೋ ರಾಜಾ ವೇದಿತವ್ಯಮನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನನೂದಾಹೃತಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಬಲಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತ್ಯವಸಯಿತಾಂ ನಾಮ । ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಯೋರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೋದಾಹೃತತ್ವಾದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯೇತದೇವೋತ್ತರಮ್ ‘ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ಜೈಮಿನಿಃ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ’ ಇತಿ । ಇಹ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪ್ರಸಂಜನಮನ್ಯಾರ್ಥಂ , ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ , ನ ತು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಜೀವಸ್ಯ , ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮಿತಿ ಜೈಮಿನಿರ್ಮನ್ಯತ ಇತಿ । ಕುತಃ ‘ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ವರ್ಣಿತಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮ್ । ‘ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಾವಜ್ಜೀವೋ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ನ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯತಯಾ ತದಾಧಾರಪ್ರಶ್ನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಾಧಾರತ್ವವರ್ಣನೇನ ಪಾಪಾಸ್ಪೃಷ್ಟತಯಾ ತನ್ಮೂಲಶೋಕಭೀತ್ಯಾದಿರಾಹಿತ್ಯಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮಾಧಾರಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ನಾಡೀಸ್ಥತ್ವವತ್ಪಾಪಾಸ್ಪರ್ಶಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಲಾಕಿಂ ಪ್ರತಿ ವರ್ಣನೀಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸೌಷುಪ್ತಿಕನಾಡೀಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪಾಪಾಸ್ಪರ್ಶಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಶ್ರುತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತದವರ್ಣನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಕ್ವೈಷ ಏತತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಂ ‘ತದುಹ ಬಾಲಾಕಿರ್ನ ವಿಜಜ್ಞೌ’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಸುಷುಪ್ತೌ ನಾಡೀಪ್ರವೇಶಮೇವಾಜಾನತೋ ಬಾಲಾಕೇಸ್ತತ್ಪ್ರವೇಶಕೃತಪಾಪಾಸ್ಪರ್ಶಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾಧಾರೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥ ಏವ ಸ ಪ್ರಶ್ನಃ । ‘ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯೇತದೇವ ಚ ತಸ್ಯೋತ್ತರಂ , ನ ತು ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ; ನಾಡೀನಾಂ ವೇದಿತವ್ಯಪುರುಷತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ತು
‘ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತೇ’(ಬೃ.ಉ.೨-೧-೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರೇಣ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಪರಂ ನೇತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂಚ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನಃ ಕರಣಗ್ರಾಮಾಧಿಕರಣವಿಷಯ ಇತಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅಗ್ರೇ ತದುತ್ತರಾದರ್ಶನಾತ್ । ‘ಜೀವಾಧಿಕರಣವಿಷಯ ಇತ್ಯಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್’ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ತಯೋರೇಕಃ ಕಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಶಯಿತೋಽಭೂದಿತಿ ಜೀವಾಧಿಕರಣಧರ್ಮಿವಿಶೇಷವಿಷಯಃ , ಅಪರಸ್ತು ಜೀವಃ ಕಿಮನ್ಯಃ ಸನ್ನನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಯಿತೋಽಭೂದುತಾನನ್ಯಃ ಸನ್ನಾತ್ಮನೀತ್ಯಧಿಕರಣಗತಾನ್ಯತ್ವಾನನ್ಯತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ಭೇದೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ‘ಪ್ರಾಣೇ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಭೂತಧರ್ಮಿವಿಶೇಷಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ‘ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಧರ್ಮವಿಶೇಷವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ । ಏಕಧಾ ಭವತಿ ಏಕೀಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ‘ತದೈನಂ ವಾಕ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ಏತತ್ಪದಂ ಪ್ರಾಣಪರಾಮರ್ಶಿ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ‘ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯಸಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಪಯಸ ಏವ ವ್ಯಾಪ್ಯಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾತ್ । ಅತ್ರ ಚ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವೃತ್ತಿಲಯೋದ್ಗಮಮಾತ್ರಂ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ; ವಿಷಯೈಃ ಸಹ ಲಯೋದ್ಗಮಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಷಯಾಣಾಂ ವ್ಯಾಪಾರವಿಲಯಃ ಪ್ರಬೋಧೇ ತದುದ್ಭವಶ್ಚಾನುಭವಾನುರೋಧೀ । ಶ್ರುತೌ ಭಾರನಿವೇಶೇ ತು ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತದ್ವಿಷಯಭೂತಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಲಯಃ ಸ್ವೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ಏವಂ ಜೀವೈಕೀಭಾವಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸೇಂದ್ರಿಯಸಕಲಪ್ರಪಂಚಲಯಾಧಿಕರಣತಯಾ, ಪ್ರಬೋಧೇ ತದುದ್ಗಮಾಪಾದಾನತಯಾ, ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ತಸ್ಯ ಗಾರ್ಗ್ಯೋಪದಿಷ್ಟೇಭ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಮ್ । ತತ ಏವ – ಜೀವೋ , ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋ ವಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತೋ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿಜ್ಜೀವಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ವಾ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಸ್ಸರ್ವೇ ದೇವಾಶ್ಚೋದ್ಭವಂತೀತಿ ಯುಜ್ಯತೇ ।
ಯದಿ ಚ ದೇವಶಬ್ದ ಇಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವಪರಃ , ತದಾಽಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಸ್ತ್ಯೇವ ; ‘ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಧಿಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರಾಧಿದೈವತಮ್’ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಂತರಿಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಟಾತೃತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ‘ಸ ಯದಾ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ ಯಥಾಽಗ್ನೇರ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇರನ್ನೇವಮೇವೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನೈವ ‘ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮಪ್ಯರ್ಥಾಲ್ಲಬ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ‘ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಜೀವಾಗಮನಾಪಾದನವಿಷಯಃ ; ಯತ್ರ ಧರ್ಮಿಣಿ ಶಯಿತೋಽಭೂತ್ ತತ ಆಗಾದಿತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ಕಿಮನ್ಯಸ್ಮಾದಾಗತ ಉತಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಭೇದಕೋಪಾಧಿವಿಲಯಾದೇಕೀಭೂಯ ಸ್ಥಿತಃ ಪುನಃ ಪ್ರಬೋಧಸಮಯೇ ಭೇದಕೋಪಾಧ್ಯುದ್ಭವಾತ್ತತೋ ಭೇದೇನಾಗತ ಇತ್ಯಪಾದಾನಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವಾನನ್ಯತ್ವಧರ್ಮವಿಶೇಷವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವಿಷಯಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಧಿಕರಣಾನ್ಯತ್ವಾನನ್ಯತ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಯದ್ಧರ್ಮವಿಷಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ತದ್ಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಾದಯಮಾಗಾದಿತ್ಯೇತದಪಿ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತಥಾಪ್ಯನನ್ಯತ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನೇ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚಾಲೌಕಿಕತ್ವೇನಾಸಂಭಾವನೀಯತ್ವಾತ್ ತದ್ದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥಮಧಿಕರಣತ್ವದಶಾಯಾಮಿವಾಪಾದಾನತ್ವದಶಾಯಾಮಪ್ಯನನ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತದ್ವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನೋ ಘಟತೇ । ತತ್ಪ್ರತಿವಚನಲಾಭಾರ್ಥಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ಯದಾ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ , ತದಾನೀಮಾತ್ಮನಃ ಸುಷುಪ್ತಭೂತಾದೇತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಕ್ತಾದಿಂದ್ರಿಯಾದಯೋ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಏವಂಚೋದಾಹೃತಪ್ರಶ್ನಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ , ತತ್ಪ್ರತಿವಚನಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಚ ಪ್ರಕರಣಮಿದಮನ್ಯಾರ್ಥಂ , ನ ತು ಜೀವೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ವಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ನನು ವಾಜಸನೇಯಿಶಾಖಾಯಾಂ ‘ನೈತಾವತಾ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ರಾಜವಾಕ್ಯೇನ ಗಾರ್ಗ್ಯೋಪಕ್ರಾಂತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇವಾಗ್ರೇತನಂ ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷೋತ್ಥಾಪನೋಪಕ್ರಮಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ರಾಜವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವಗತಮ್ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವೋ ನ ಭವತೀತಿ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಾಧಿಕರಣಪ್ರಶ್ನೇನಾವಗತಮ್ । ತದಧಿಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿವಚನಗತಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವಭೂತಲೋಕದೇವೋದ್ಗಮಾಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಚಾವಗತಮ್ । ಅತಸ್ತದೇಕಾರ್ಥಂ ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯಮಪಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯಮೇವ । ಕಿಮರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಉಕ್ತಮೇವೋತ್ತರಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೇದಮಧಿಕರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತಿ । ತದೇವ ಉತ್ತರಮತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ‘ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಯಾ ಉದ್ಘಾಟನಂ ಕೃತಮ್ । ಪ್ರಾಚೀನಸೂತ್ರದರ್ಶಿತಾಯಾಸ್ತು ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಯಾ ‘ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್’ ಇತ್ಯಗ್ರಿಮಸೂತ್ರಮಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಧಿಕರಣೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಮತ್ವಾ ತೇನ ಬಹೂನಾಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಜೀವವರ್ಗಾತ್ತದ್ವಿಶೇಷಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಚ್ಚ ಭಿನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತತ್ವಾದಪಿ ಪ್ರಕರಣಮಿದಮನ್ಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯೇವಂಪರೇಣೋದ್ಘಾಟನಂ ಕೃತಮಿತ್ಯನುಸಂಧೇಯಮ್ । ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷೋತ್ಥಾಪನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪದೇಶೋಽಭ್ಯುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ , ತದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯೇನ ಮಂದಶಂಕನೀಯಃ ಪ್ರಾಣವಾಯುರೇವಾತ್ರ ವೇದಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷೋಽಸ್ತು ತತ್ರ ಪರಿಸ್ಪಂದರೂಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಸ್ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ ॥೧-೪-೧೮॥
ಇತಿ ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥೫॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಉಪಕ್ರಮಾದೀನಾಂ ಜೀವನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಭವೇದೇವಂ , ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾಹಿ – ಉಪಕ್ರಮೇ ‘ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುಃ ಕಾಮಾಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಕಮ್ ಆತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಪಾದಕತಯಾ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ನ ಚ – ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಕಾಮಾಯ ಪತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತೀತಿ ವಚನಂ ಪ್ರಿಯಂ ಪತ್ಯಾದಿಕಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತದ್ವಿಯುಕ್ತಂ ಕೇವಲಂ ಜೀವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರೋಪಪಾದಕಂ ಭವತಿ । ಪ್ರಿಯಮೇವ ಹ್ಯನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ , ನ ಪ್ರಿಯವಿಯುಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಂ । ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕಾಮಾಯೇಷ್ಟನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ ಪತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತೀತಿ ವಚನಂ ತು ಪತ್ಯಾದಿಕಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಭವತ್ಯುಪಪಾದಕಮ್ । ಪರಮಾತ್ಮಾ ಖಲು ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನಂದಯಾತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ಪತಿಜಾಯಾದೀನಾಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಂ ಪ್ರಿಯತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ ಏವ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ । ಏವಂಚ ಪತಿಜಾಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತ್ಥಮರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ – ನ ಹಿ ಪತಿಜಾಯಾಪುತ್ರವಿತ್ತಾದಯೋ ಮದಿಷ್ಟನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ ಅಹಮಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಃ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪತಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತೀ , ಕಿಂತು ಪರಮಾತ್ಮನಃ ತತ್ತಜ್ಜೀವಪ್ರಿಯಪ್ರತಿಲಂಭನರೂಪೇಷ್ಟನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ ಅಹಮಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಃ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪತಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತೀತಿ । ಪರಮಾತ್ಮಾ ಹಿ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಾನುಸಾರೇಣ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಿಯಮನುಭಾವಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶಕಾಲಪರಿಮಾಣಂ ತತ್ತದ್ವಸ್ತುಷು ಪ್ರಿಯತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ । ಏವಮುಪಕ್ರಮಗತೋಪಪಾದಕಸಹಿತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವೇ ಸತಿ ಮಧ್ಯೇ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಸಂಕೀರ್ತನಂ ಮುಂಡಕೇ
‘ತಥಾಽಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಸ್ಸೋಮ್ಯ ಭಾವಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ ತತ್ರ ಚೈವಾಪಿಯಂತಿ’(ಮು.ಉ.೨-೧-೧) ಇತಿ ತದುತ್ಪತ್ತಿಲಯಸಂಕೀರ್ತನಮಿವ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ , ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಯಾ ವಾ ಸಂಭವದನ್ವಯಂ ನ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಜೀವಪರತಾಮಾಪಾದಯತಿ । ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಂ ವಿಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ‘ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ’ ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷ್ವಿತಿ ; ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣ ಇವ ಪತಿಜಾಯಾದಿಷು ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಿಯತ್ವಾಪಾದನೇನಾನಂದರೂಪತ್ವಂ ಕದಾಚಿದಪ್ರಿಯತ್ವಾಪಾದನೇನ ದುಃಖರೂಪತ್ವಮಿವ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ನತರಾಂ ನಿರತಿಶಯಾನಂದತ್ವಮ್ । ನತರಾಂ ಪತ್ಯಾದಿಕಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪತಿಜಾಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವವರ್ಣನಂ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದಕಮ್ । ತೇಷಾಂ ಜೀವಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವವರ್ಣನಮಪಿ ಜೀವಾತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದಕಂ ನ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ವಿಮೃಶ್ಯ ತು ನೋಕ್ತಮ್ । ತೇಷಾಂ ಜೀವಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವವರ್ಣನೇ ತಸ್ಯ ಪತಿಜಾಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽತಿಶಯಿತಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಲಾಭೇ ಹಿ ಪತಿಜಾಯಾದಿಕಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತಸ್ಯೈವಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇ ತದುಪಪಾದಕಂ ನ ಭವೇತ್ , ತತ್ತು ಲಭ್ಯತ ಏವ । ತಥಾ ಹಿ – ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮಾ ಪ್ರಿಯಃ , ಪತಿಜಾಯಾದಯೋಽಪಿ ಪ್ರಿಯಾ ಇತ್ಯನುಭವಸಾಕ್ಷಿಕಮೇತತ್ । ತತ್ರ ಪತಿಜಾಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಿಯತ್ವಂ ಪತಿತ್ವಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಂ ನ ಭವತಿ , ಕಿಂತು ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತೇಷಾಂ ಸ್ವೇಷ್ಟಸಂಪಾದಕತ್ವದಶಾಯಾಮಿವ ಸ್ವಾನಿಷ್ಟಸಂಪಾದಕತ್ವದಶಾಯಾಂ ಪ್ರಿಯತ್ವಾದರ್ಶನೇನ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಯೋಗ್ಯೇ ವರ್ಣ್ಯಮಾನೇ ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ಪತಿಜಾಯಾದೀನ್ಪ್ರತಿ ಇಷ್ಟಸಂಪಾದಕತ್ವದಶಾಯಾಮನಿಷ್ಟಸಂಪಾದಕತ್ವದಶಾಯಾಂಚಾವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಿಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಪತಿಜಾಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽತಿಶಯಿತಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುಸಾರಿಮುಖ್ಯಗೌಣಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವರೂಪಂ ತತ್ತ್ವಮಾಲೋಚ್ಯ ಗೌಣಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಸಮಾಶ್ರಯೇದಿತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಪತಿಜಾಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಹಿತೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯವಾಕ್ಯೇನ ವರ್ಣ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂಚ ಸುರೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯೈಃ ‘ದೃಷ್ಟ್ವಾಽನುಭವತಸ್ತತ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಪದಾರ್ಥಯೋಃ । ಉಪಾದಿತ್ಸಾ ಜಿಹಾಸಾ ಚ ತತ್ಕೃತೈವಾನುಪಾಲ್ಯತಾಮ್’ ಇತಿ । ‘ಸ್ವತ ಏವಾಪ್ರಿಯೋಽನಾತ್ಮಾ ಹ್ಯಾತ್ಮಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಸಾಧನಾತ್ । ಜಾಯಾದಿಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಿಯೋ ಭವತ್ಯಾ ಬಂಧಕ್ಯಾಃ ಕಾಮುಕೋ ಯಥಾ । ನಿರ್ಹೇತುಕಾ ಸ್ವತಃ ಪ್ರೀತಿರಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಯತಸ್ತತಃ । ಭಾಕ್ತಂ ಪ್ರಿಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಿಯಮುಪಾಶ್ರಯೇತ್’ ಇತಿ ಚ ।
ಏವಂಚ ‘ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುಃ ಕಾಮಾಯ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕೋ ವೈಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹ್ಯೇತಲ್ಲೋಕೇ ಯತ್ಪತ್ಯಾದಯೋ ಜಾಯಾದೀನಾಂ ಪತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಪ್ರಿಯಾ ನ ಭವಂತಿ, ಕಿಂತು ಜಾಯಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಾಯೇತಿ । ಪತಿಜಾಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ತು ಸ ನ ಸಂಗಚ್ಛೇತ । ನ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮೇಚ್ಛಾಧೀನಂ ಪತಿಜಾಯಾದೀನಾಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಂ ಪ್ರಿಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತಲ್ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ‘ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತತ್’ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಅನಧೀತಿನೀಮವಿಜ್ಞಾತಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಂ ಕೇವಲಮಮೃತತ್ವಾರ್ಥಿನಾ ಪತ್ಯಾ ಸಹ ಚಿರಸಂವಾಸೇನ ತಚ್ಚರಣಪರಿಚರಣಬಾಹುಲ್ಯಲಬ್ಧಯಾಽಂತಃಕರಣಶುದ್ಧ್ಯಾ ಚ ಸ್ವಯಮಪ್ಯಮೃತತ್ವಾರ್ಥಿನೀಂ ಮೈತ್ರೇಯೀಂ ಪ್ರತ್ಯಮೃತತ್ವೋಪಾಯಮುಪದಿದಿಕ್ಷುಣಾ ಪತ್ಯಾ ತದಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣವೈರಾಗ್ಯದೃಢೀಕರಣಾಯ ತದ್ಬುಧ್ಯುಪಾರೂಢಾಯಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇವ ತೇನ ದ್ಯೋತನೀಯತ್ವಾತ್ । ಪತಿಜಾಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಪತಿವಾಕ್ಯಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ಮೈತ್ರೇಯೀಂ ಪ್ರತಿ ತದ್ಬುಧ್ಯುಪಾರೂಢಮರ್ಥಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ತತ್ಸಮ್ಮತಿಯೋಗ್ಯಾನ್ಯೇವಾರ್ಥಾಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಪತಿರವರ್ಣಯದಿತಿ ಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವವರ್ಣನಂ ತಾವದಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಯಮ್ ; ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ । ವಾಕ್ಯಂ ಹೀದಂ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣರೂಪಂ ವಿಮೃಶ್ಯಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವಾನ್ವಿತಾವಯವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ – ‘ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಽಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ’ ಇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯವಚನೇನ ವಿತ್ತಸಾಧ್ಯೈಃ ಕರ್ಮಭಿರಮೃತತ್ವಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ವಿತ್ತಮನಾದೃತ್ಯಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋಪದೇಶಮಾಶಂಸಮಾನಾಯೈ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯೈ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದೇಶ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಮೇವಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯುಪಸಂಜಹಾರ ಚ ಷಷ್ಠೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತೇ ‘ಏತಾವದರೇ ಖಲ್ವಮೃತತ್ವಮ್’ ಇತಿ । ಜೀವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ತು ನಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯರೂಪೇ ಜೀವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವದಾ ಅನುವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ಅಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಯದಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ರೂಪಮ್ , ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ವರ್ಣಯಾಮಾಸ । ತತ್ರ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ತಾವದೇಕಂ ಲಿಂಗಮ್ । ನ ಚೈತದೌಪಚಾರಿಕಂ ನೇತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅಗ್ರೇ ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದಯಾ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಶ್ಚ ತದುಪಪಾದನಾಚ್ಚ । ತತ್ರ
‘ಬ್ರಹ್ಮ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ’(ಬೃ.ಉ.೨-೪-೬) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ
‘ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಸ್ಸರ್ವಂ ವೇದ’(ಬೃ.ಉ.೨-೪-೬) ಇತ್ಯಂತೈರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಲೋಕದೇವವೇದಭೂತಾದಿಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವದರ್ಶನನಿಂದಾ ಕೃತಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಃ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಭಿಮಾನವಿಷಯಭೂತಾ ತಂ ಪರಾಕುರ್ಯಾತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯಾವಯೇದ್ಯಸ್ತಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಮಾತ್ಮನೋ ಭಿನ್ನಾಂ ವೇದೇತಿ ಪ್ರಥಮವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಏವಂ ಕ್ಷತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪ್ಯರ್ಥೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಸರ್ವೇಷ್ವೇತೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಸಾರ್ವವಿಭಕ್ತಿಕಸ್ತ್ರಲ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ‘ಸಮಂ ಸಮಾಧಾನಮನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್’ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಭೀಷ್ಮಾದ್ಗಾಂಗೇಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗ ಇವ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
‘ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇದಂ ಕ್ಷತ್ರಮಿಮೇ ಲೋಕಾಃ ಇಮೇ ವೇದಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನೀದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’(ಬೃ.ಉ.೨-೪-೬) ಇತಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಾಂ ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದಾಪೂರ್ವಿಕಾಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂಚೋಪಪಾದಯಿತುಂ ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾ ದರ್ಶಿತಾಃ ।
‘ಸ ಯಥಾ ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನ ಬಾಹ್ಯಾಂಛಬ್ದಾನ್ ಶಕ್ನುಯಾದ್ಗ್ರಹಣಾಯ ದುಂದುಭೇಸ್ತು ಗ್ರಹಣೇನ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಸ್ಯ ವಾ ಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತಃ’(ಬೃ.ಉ.೨-೪-೭) ಇತಿ ದುಂದುಭಿದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಚಿದ್ರೂಪಾತ್ಮಸ್ಫುರಣಂ ವಿನಾ ಸ್ಫುರಣಶೂನ್ಯಂ ಜಗಚ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪೇಕ್ಷಿತೇ ‘ಯತ್ ಯಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಂ ವಿನಾ ನ ಸ್ಫುರತಿ, ತತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ನಿಯಮೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಯಮ್ । ತತ್ರ ‘ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯ’ ಇತ್ಯನೇನ ಹನ್ಯಮಾನದುಂದುಭಿಪ್ರಭವಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ‘ದುಂದುಭೇಸ್ತು’ ಇತ್ಯನೇನಾಪಿ ತದೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಃ – ಸಂಗ್ರಾಮಭೂಮಿಷು ವೀರರಸಾದ್ಯನುಕೂಲಃ ದುಂದುಭಿಧ್ವನಿವಿಶೇಷಃ । ತತಶ್ಚಾಯಮರ್ಥಃ – ಯಥಾ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭೂತಾನ್ ಶಬ್ದಾನ್ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಬಾಹ್ಯತ್ವೇನ ತತೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ನುಯಾತ್ ; ಕಿಂತು ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣೇನೈವ ತದ್ವಿಶೇಷಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತೋ ಭವತಿ ; ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಸಂಜ್ಞಕಸ್ಯ ಶಬ್ದವಿಶೇಷಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇನ ವಾ ತದವಾಂತರವಿಶೇಷಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತೋ ಭವತಿ ; ದುಂದುಭಿಶಬ್ದ ಇತ್ಯೇವ ಹಿ ತದ್ವಿಶೇಷೋ ಗೃಹ್ಯತೇ , ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ತಥಾ ತದ್ವಿಶೇಷಾ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ , ಏವಂ ಚಿದ್ರೂಪಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಪಂಚ ಇತ್ಯಾಶಯಃ । ಶಂಖವೀಣಾದೃಷ್ಟಾಂತಾವಪ್ಯೇವಮೇವ ಯೋಜನೀಯೌ । ಯದ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಮರ್ಥಾಂತರಂ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಹಿ – ಯಥಾ ದುಂದುಭೌ ಹನ್ಯಮಾನೇ ತತೋ ಬಹಿರ್ನಿಸ್ಸರತಶ್ಶಬ್ದಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ನಿರೋದ್ಧುಂ ಶಕ್ನುಯಾತ್ ; ಕಿಂತು ದುಂದುಭೇರ್ನಿರೋಧೇನ , ತದಾಹಂತೃಪುರುಷನಿರೋಧೇನ ವಾ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದೋ ನಿರುದ್ಧೋ ಭವತಿ – ಇತ್ಯಾದಿ , ತಥಾಽಪಿ ನೈತಾದೃಗರ್ಥಾಂತರಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿ । ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೋಪಪಾದನೀಯಮ್ , ನ ತ್ವನ್ಯತ್ । ತತ್ತು ನೈತಾದೃಶಾರ್ಥೇನೋಪಪಾದಿತಂ ಭವತಿ । ಪ್ರಕೃತಾನುಪಯೋಗ್ಯರ್ಥಾಂತರಂ ತ್ವಿತೋಽಪಿ ಸಮಂಜಸಮುನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ – ದುಂದುಭೌ ಹನ್ಯಮಾನೇ ಬಾಹ್ಯಾಂದುಂದುಭಿಶಬ್ದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನ್ಮಾನುಷಾದಿಶಬ್ದಾಂದುಂದುಭಿಶಬ್ದಾಭಿಭೂತಾನ್ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ನುಯಾತ್ ; ದುಂದುಭೇಸ್ತದಾಹಂತೃಪುರುಷಸ್ಯ ವಾ ನಿರೋಧೇನ ಮಾನುಷಾದಿಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತೋ ಭವತಿ – ಇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಹನ್ಯಮಾನದುಂದುಭಿಮನಾದೃತ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾನ್ಪಿಹಿತಕರ್ಣತ್ವೇನ ಕರ್ಣಪುಟಮಪ್ರವಿಷ್ಟತಯಾ ಕರ್ಣಪುಟಾದ್ಬಹಿರೇವ ವರ್ತಮಾನಾಂದುಂದುಭಿಶಬ್ದಾನ್ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ನುಯಾತ್ । ಕರ್ಣಪುಟಸ್ಯ ಪಿಹಿತತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಸಂಭವಾತ್ ಹನ್ಯಮಾನಾಂದುಂದುಭಿರೂಪಕಾರಣಲಿಂಗಾದರ್ಶನೇನಾನುಮಾನಾನವತಾರಾಚ್ಚ । ಕಿಂತು ಪ್ರಾಗುಕ್ತಹನ್ಯಮಾನತ್ವವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ದುಂದುಭೇರ್ವಾ ತದಾಹನನವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾ ಕಾರಣಲಿಂಗಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇನಾನುಮಾನಾವತಾರೇ ಸತಿ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತೋ ಭವತೀತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷ ಇವ ಬಾಹ್ಯಶಬ್ದಃ ಸಪ್ರಯೋಜನಃ । ಬಹಿರ್ನಿಸ್ಸರತ ಇತ್ಯರ್ಥವರ್ಣನೇ ತು ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಃ ; ದುಂದುಭಿಶಬ್ದೋ ತತೋ ಬಹಿರ್ನಿಸ್ಸರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇನ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಶಬ್ದಾನ್ವಯೀ ಗ್ರಹಣಶಬ್ದಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಪರಃ ಸನ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಃ । ನಿರೋಧಾರ್ಥವರ್ಣನೇ ತ್ವಯುಕ್ತಾರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಗ್ರಹಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವದುಪಾದಾನವಚ್ಚ ನಿರೋಧಾರ್ಥಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ , ನ ವಾ ಚೋರಾದಾವಿವ ಶಬ್ದೇ ನಿರೋಧೋಽನ್ವೇತಿ । ದುಂದುಭಿರ್ಯಥಾ ನಾಹನ್ಯೇತ ತಥಾ ತನ್ನಿರೋಧೇನ ವಾ ಪುರುಷೋ ಯಥಾ ತಂ ನಾಹನ್ಯಾತ್ತಥಾ ಪುರುಷನಿರೋಧೇನ ವಾ ಶಬ್ದಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಭವತಿ , ನ ತು ದ್ರವ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಿರೋಧಃ । ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ‘ದುಂದುಭೇಃ’ ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ದುಂದುಭಿಪ್ರಭವಶಬ್ದೇ ಲಕ್ಷಣಾ ತು ಗ್ರಹಣಾನ್ವಯಾನುರೋಧಾದ್ಭವಂತೀ ನ ದೋಷಾಯ । ಶಬ್ದಸ್ಯ ಹ್ಯುಪಾದಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಜ್ಞಾನಮೇವಾತ್ರ ಗ್ರಹಣಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ದುಂದುಭಿಜ್ಞಾನೇ ಚ ತದೀಯಶಬ್ದವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಸ್ಫುರಣಂ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನ ಏವ । ಉಕ್ತಂಚ ವಾರ್ತಿಕೇ ‘ದುಂದುಭಿಧ್ವನಿರಿತ್ಯೇತತ್ಕುತೋ ಲಬ್ಧಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ದುಂದುಭೇರ್ಗ್ರಹಣೇನೇತಿ ಲಬ್ಧಮೇತದ್ವಿಶೇಷಣಮ್ । ದುಂದುಭೇಸ್ತು ರವಾ ಏತ ಇತ್ಯೇವಂ ಗ್ರಹಣೇ ಸತಿ । ಗೃಹೀತಾಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾಸ್ಸ್ಯುಸ್ತೇಷಾಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಕಾರಣಾತ್’ ಇತಿ । ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಶಬ್ದಸ್ತು ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ಮೋಪಪದಪ್ರತ್ಯಯಾಂತೋ ದುಂದುಭ್ಯಾಹಂತೃವಾಚೀ, ತಥಾಽಪಿ ಘಞಂತೋ ದುಂದುಭಿಧ್ವನಿಶೇಷವಾಚ್ಯಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ತದ್ಗ್ರಹಣಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ತದಪ್ಯುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕೇ ‘ಭೇರ್ಯಾಘಾತಗ್ರಹಾದ್ವಾಽಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಗ್ರಹೋ ಭವೇತ್ । ವೀರಾದಿರಸಸಂಯುಕ್ತೋ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತ ಉಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್
‘ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೪-೮) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾನೇಕಧಾ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪಪಾದಕದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾನುಗುಣ ಏವಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।
ನನು ಶಂಕಾಗ್ರಂಥದರ್ಶಿತೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಕಿಂಚಿದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತತಯಾ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ದುಂದುಭ್ಯಾಹನನವ್ಯಾಪಾರಾನುವೃತ್ತೌ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದ ಇವ ಇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಾನುವೃತ್ತೌ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿರೋದ್ಧುಂ ನ ಶಕ್ಯ ಇತಿ । ತತಶ್ಚಾತ್ಮದರ್ಶನಾರ್ಥಿನಾ ತದ್ವಿರೋಧಿಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯ ಇಂದ್ರಿಯನಿರೋಧೇನ ತದ್ವಿಜೃಂಭಣಹೇತುಮನೋನಿರೋಧೇನ ವಾ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಶ್ಚ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ಶ್ರುತಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪಪಾದನಾರ್ಥತಯೈವ ಯಥಾಕಥಂಚನ ದೃಷ್ಟಾಂತನಯನಸಂಭವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾಂತರಾಧ್ಯಾಹಾರಾಯೋಗಾತ್ । ಶ್ರುತ ಏವ ಹ್ಯವಕಾವಿಧೌ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನ ‘ಆಪೋ ವೈ ಶಾಂತಾಃ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಃ ಯಥಾಕಥಂಚಿನ್ನೀಯತೇ, ನ ತು ತತ್ಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುರೋಧೇನಾಪಾಂ ವಿಧಿರಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ । ಯದಿ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ವಾರಸ್ಯಮನುರೋದ್ಧವ್ಯಮ್ , ತದಾಽಪ್ಯನಂತರದರ್ಶಿತಾರ್ಥದ್ವಯಮಧ್ಯ ಏವ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ , ನ ತು ಶಂಕಾಗ್ರಂಥದರ್ಶಿತೋಽರ್ಥಃ, ತಯೋಃ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಸ್ತುತಮನನಾದಿವಿಧಾನೋಪಯೋಗವರ್ಣನಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಪ್ರಾಕ್ ‘ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಸಾಧನಶ್ರವಣಾದೀನ್ಯುಪದಿಷ್ಟಾನಿ । ಅತ್ರೇಯಮಾಶಂಕಾ ಭವತಿ – ಪತಿಜಾಯಾದಿಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ಚೈತದುಪಪದ್ಯತೇ ; ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ನಿತ್ಯಮೇವ ತಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾದ್ರೂಪಾದನ್ಯದಸ್ತಿ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಜೀವಸ್ಯ ರೂಪಂ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಮೃತತ್ವಾರ್ಥಿನಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ – ಇತಿ । ತದಾಽಪಿ ‘ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಮನಸಾ ನಿತ್ಯಮಹಮಿತಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಜೀವೇ ತದಗೃಹೀತಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪಸದ್ಭಾವೇ ತದ್ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಶ್ರುತವತಾ ಪುರುಷೇಣ ತೇನೈವ ಮನಸಾ ಪುನರವಹಿತೇನ ತಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತಾರಕಾದೌ ತದ್ಗತೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ವಿಶೇಷೇ ಕೇನಚಿತ್ಕಥಿತೇ ತದ್ಗ್ರಹಣಾಯ ತದೇವ ಹಿ ಚಕ್ಷುಃ ಪುನಃ ಸಾವಧಾನಂ ವ್ಯಾಪಾರ್ಯತೇ – ಇತಿ । ತತ್ರೇದಮುತ್ತರಮ್ – ಯಥಾ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದೇ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಸತಿ ಮಾನುಷಾದಿಶಬ್ದೋ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ತದ್ಗ್ರಹಣಾಯ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರೋಧಕಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ , ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಸಂಭಾವನಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಸತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಂ ಗ್ರಹೀತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ತನ್ನಿವರ್ತಕಮನನಾದಿಕಮಪೇಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ । ಯದ್ವಾ ಯಥಾ ಕರ್ಣಸ್ಯ ಪಿಧಾನಾದಿದೋಷೇಣ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಗ್ರಹಣಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಸತಿ ತದ್ಗ್ರಹಣಾಯ ದುಂದುಭ್ಯಾಹನನಾದಿಲಿಂಗಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಏವಮಿಹಾಪಿ
‘‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಃ’(ಕ.ಉ.೨-೧-೧) ‘‘ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತೇ’(ಕೌ. ೩-೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಮನಸಃ ಸ್ವತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಸತಿ ತದ್ದರ್ಶನಾಯ ಉಪಾಯಾಂತರಮನ್ವೇಷಣೀಯಮಿತಿ ।
ಉಚ್ಯತೇ । ‘ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸಾಮಾಪಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತವಚನೇನ ಸಮುದ್ರಸ್ಯ ನದ್ಯಾದಿಸಕಲಸಲಿಲಲಯಾಧಾರತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ;
‘ಯಥಾ ನದ್ಯಸ್ಸ್ಯಂದಮಾನಾಸ್ಸಮುದ್ರೇಽಸ್ತಂಗಚ್ಛಂತಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ’(ಮು.ಉ.೩-೨-೮) ‘ಯಥೇಮಾ ನದ್ಯಸ್ಸ್ಯಂದಮಾನಾಸ್ಸಮುದ್ರಾಯಣಾಸ್ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂಗಚ್ಛಂತಿ ಭಿದ್ಯೇತೇ ಚಾಸಾಂ ನಾಮರೂಪೇ ಸಮುದ್ರ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ’(ಪ್ರ.ಉ.೬-೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ತಥೈವ ಸಮುದ್ರಸಲಿಲದೃಷ್ಟಾಂತವರ್ಣನದರ್ಶನಾತ್ । ತತಶ್ಚ ತದನುಸಾರೇಣ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕವಚನೇನ ತ್ವಗಾದಿಶಬ್ದೈಸ್ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಾದಿಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಿ ಸ್ಪರ್ಶರಸಗಂಧರೂಪಶಬ್ದಸಂಕಲ್ಪನೀಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾನಿ ಲಕ್ಷಣೀಯಾನಿ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ನದ್ಯಾದಿಸಲಿಲಾನಿ ಸಮುದ್ರೇ ವಿಲೀಯ ಸಮುದ್ರಾತ್ಮತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಏವಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಮೃದುಕರ್ಕಶಾದಯಸ್ಸ್ಪರ್ಶವಿಶೇಷಾ ಮಧುರಾಮ್ಲಾದಯೋ ರಸವಿಶೇಷಾ ಗಂಧಾದಿವಿಶೇಷಾಶ್ಚ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇಷು ವಿಲೀನಾಸ್ಸಂತಸ್ತತ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಕ್ರಮೇಣ ಪರಮಕಾರಣೇ ‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಗ್ವರ್ಣಿತೇ ವಿಲೀಯಂತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ; ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಭೂತಲಯಸ್ಯ ಪರಮಕಾರಣಪರ್ಯಂತತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಪುರಾಣೇಷು ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಾತ್ಯಂತಿಕಪ್ರಲಯವರ್ಣನಪರೇ ‘ಯಥಾ ಸೈಂಧವಘನಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ‘ಏತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಸ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ತಾನ್ಯೇವಾನುವಿನಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ವರ್ಣಿತಸ್ಯ ಭೂತಲಯಸ್ಯ ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್’ ಇತಿ ಪರಮಕಾರಣಪರ್ಯಂತತ್ವೇನ ವಿವರಣಾಚ್ಚ । ಏವಂಚ ತ್ವಗಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇಷು ಲಕ್ಷಣಾ ನ ದೋಷಾಯ ; ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಲಯಾಧಾರತ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪರಾಮರ್ಶೈಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಆತ್ಮಾ ॥೧-೪-೧೯॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಜೀವವಿಷಯಾ ಅಪ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪರಾಮರ್ಶಾ ಉದಾಹೃತಾಃ । ಕಸ್ತೇಷಾನ್ನಿರ್ವಾಹಃ ? ನನು ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣಾದಿದರ್ಶಿತೋ ನಿರ್ವಾಹಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹ್ಯುಕ್ತಮೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇಷು ಕರಂಬಿತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಜೀವಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವವಿಧಾನಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ದುರುಕ್ತಂ ತು ತತ್ ; ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಭೇದಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಭಾವಸ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮೇಕದೇಶಿಮತೇನ ತಾವತ್ಪರಿಹಾರಮಾಹ –
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ॥೨೦॥
‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ಪಾವಕಾದ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಸ್ಸಹಸ್ರಶಃ ಪ್ರಭವಂತೇ ಸರೂಪಾಃ’(ಮು.ಉ.೨-೧-೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಪರಮಾತ್ಮಕಾರ್ಯಭೂತಾ ಜೀವಾಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾಃ , ಕಿಂತು ವಹ್ನಿಕಾರ್ಯಭೂತಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಹ್ನೇರಿವ ತತೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಾಸ್ತೇ । ತಥಾಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯೇ ಯದಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಜೀವಾತ್ಮತ್ವವರ್ಣನೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತದಭೇದಪ್ರದರ್ಶನಮ್ , ತತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮ್ । ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹ್ಯಭೇದಾಂಶೇನೋಪಪಾದನೀಯಾ , ನ ತು ಭೇದಾಂಶೇನೇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥೧-೪-೨೦॥
ಅಥೈಕದೇಶ್ಯಂತರಮತೇನ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ –
ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ ॥೨೧॥
ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಮತದ್ವಯೇಽಪ್ಯಪರಿತುಷ್ಯನ್ನಾಚಾರ್ಯಸ್ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ಮತಮಾಹ –
ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ ॥೨೨॥
ರಜ್ಜೋರೇವ ಭುಜಂಗರೂಪೇಣೇವ ವ್ಯಾಧಕುಲಸಂಪ್ರವೃದ್ಧಸ್ಯ ರಾಜಪುತ್ರಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಧಭಾವೇನೇವ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಜೀವಭಾವೇನಾವಸ್ಥಿತೇರಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಜೀವವರ್ಣನಮಿದಂ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರದರ್ಶನಮೇವ ಭವತಿ । ಸ್ಥೂಲದರ್ಶಿಲೋಕಪ್ರತೀತಿಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಜೀವರೂಪೇಣೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಮಧ್ಯಾವಸಾನಯೋರಪಿ ಜೀವರೂಪಪ್ರದರ್ಶನಮಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ನ ಖಲು ಜೀವಸ್ಯ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿವದನನ್ಯೋಪಾಧಿಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ; ವಿನಾಶಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನ್ವಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ ; ಅತ್ರೈವ
‘ತಾನ್ಯೇವಾನುವಿನಶ್ಯತಿ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಽಸ್ತಿ’(ಬೃ.ಉ.೪-೫-೧೩) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ತದನಂತರಮ್
‘ಅತ್ರೈವ ಮಾ ಭಗವನ್ಮೋಹಾಂತಮಾಪೀಪದತ್ ನ ವಾ ಅಹಮಿದಂ ವಿಜಾನಾಮಿ’(ಬೃ.ಉ.೪-೫-೧೪) ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಕಥಮುಪಕ್ರಾಂತಾಮೃತಫಲಭಾಕ್ತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿನಾಶಿತ್ವಂ , ಕಥಂಚ ವಿಜ್ಞಾನೈಕಸ್ವಭಾವತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಽಭಾವ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯವತ್ಯಾ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯಾ ಶಂಕಿತೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ
‘ನ ವಾ ಅರೇ ಅಹಂ ಮೋಹಂ ಬ್ರವೀಮಿ’(ಬೃ.ಉ.೪-೫-೧೪) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿನಾಶಸಂಜ್ಞಾಽಭಾವವಚನಯೋರಭಿಪ್ರಾಯಾಂತರಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ವರ್ಣಿತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ
‘ಅವಿನಾಶೀ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾ ಅನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ’(ಬೃ.ಉ.೪-೫-೧೪) ಇತಿ ವಿನಾಶವಚನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ವರ್ಣಿತಃ । ‘ಅವಿನಾಶೀ’ ಇತಿ ವಿನಾಶಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ವಿನಾಶಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ವಿಪೂರ್ವಾನ್ನಶೇರ್ಣಿಜಂತಾತ್ಪಚಾದ್ಯಚಿ ‘ಣೇರನಿಟಿ’ ಇತಿ ಣಿಲೋಪೇ ಸತಿ ವಿನಾಶಶಬ್ದೋ ವಿನಾಶಕಾರಣವಾಚೀ । ಏವಮವಿನಾಶಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿನಾಶಕಾರಣವದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪರತ್ವಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ ಏವ ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ
‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್’(ಬೃ.ಉ.೪-೩-೨೩) ಇತಿ । ‘ಅನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವಭಾವವಚನಃ , ‘ಧರ್ಮಾಃ ಪುಣ್ಯಯಮನ್ಯಾಯಸ್ವಭಾವಾಚಾರಸೋಮಪಾಃ’ ಇತಿ, ‘ಸಹಜಂ ನಿಜಮಾಜಾನಂ ಧರ್ಮಃ ಸರ್ಗೋ ನಿಸರ್ಗವತ್’ ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವವಾಚಿತ್ವಸ್ಮರಣಾತ್ । ಉಚ್ಛಿತ್ತಿರ್ವಿನಾಶೋ ಧರ್ಮಃ ಸ್ವಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಯಮುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ, ಸ ನ ಭವತೀತ್ಯನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ – ಸ್ವಾಭಾವಿಕವಿನಾಶರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಔಪಾಧಿಕವಿನಾಶೋಽಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಾಗ್ವಿನಾಶವಚನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಮಾಧ್ಯಂದಿನಪಾಠೇ ತು ‘ಅನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ’ ಇತ್ಯೇತದನಂತರಮುಪಾಧಿರಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ದರ್ಶಿತಃ ‘ಮಾತ್ರಾಽಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತಿ’ ಇತಿ । ಮಾತ್ರಾ – ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಯಃ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಜೀವೋಪಾಧಿತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಾಸ್ತಾಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಸಮೂಲಂ ನಾಶಾನ್ಮುಕ್ತಿಕಾಲೇ ತಾಭಿರಸಂಸರ್ಗೋಽಸ್ಯ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಾಶೋಪಾಧಿಕೋಽಸ್ಯ ನಾಶವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಜಿಘ್ರತಿ’(ಬೃ.ಉ.೪-೫-೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ
‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಜಿಘ್ರೇತ್’(ಬೃ.ಉ.೪-೫-೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮೇವಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಭೇದಪ್ರತಿಭಾಸವತ್ಯಾಂ ಕರ್ತೃಕರಣಕರ್ಮಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಸದ್ಭಾವವದ್ರೂಪಗಂಧರಸಾದಿವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ , ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಂ ತು ಸರ್ವಸ್ಯ ಭೇದಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರವಿಲಯೇನ ಕರ್ತೃಕರಣಕರ್ಮಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಾಭಾವಾತ್ ತದ್ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಜ್ಞಾಽಭಾವವಚನಂ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಪರಮಿತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯೋ ವರ್ಣಿತಃ । ಏತೇನ – ಆಶ್ಮರಥ್ಯಾಭಿಮತಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಮಪಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ । ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ’ ಇತೀವಕಾರೇಣ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವದ್ಯೋತಕೇನ ಸರ್ವಥೈವ ಭೇದಸ್ಯ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಭಿನ್ನವಸ್ತುದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಯೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮನಿಯಮ್ಯತ್ವರಹಿತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ , ತದ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಚ ನಿಷೇಧ ಏಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಃ ಕ್ರಿಯತೇ ; ಬ್ರಹ್ಮನಿಯಮ್ಯಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿಹಿತತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಚ ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾದಿತಿ ವದಂತೋ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ – ‘ಯಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ದ್ವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿವ ಭಾತಿ, ತದಾನೀಂ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತರಃ ಸ್ವತಂತ್ರವಸ್ತುದರ್ಶನಸಾಧನೇನ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ಸ್ವತಂತ್ರವಸ್ತ್ವಂತರಮನುಭವತಿ । ಯದಾ ತು ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ , ತದಾ ಕಶ್ಚೇತನಃ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಕಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮರ್ಥಮನುಭವೇತ್’ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮುಕ್ತಃ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾನುಭವತೀತಿ ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಮಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಂ ವಸ್ತು ತದ್ದರ್ಶನಸಾಧನಂ ತದ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ – ಇತಿ । ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇತಾವದಧ್ಯಾಹಾರಕ್ಲೇಶ ಏವ ನಿರಾಕುರ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಷಷ್ಠೇ ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದೇ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಂತರವೇದನರಾಹಿತ್ಯೇ ಚೋಕ್ತೇ ಕಥಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವೇದನರಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ವಿಷಯಾಭಾವಾನ್ನ ತು ದ್ರಷ್ಟೃಸ್ವರೂಪಾಯಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪಾದಿತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇಷು
‘ಯದದ್ವೈತಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಪಶ್ಯನ್ವೈತಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾನ್ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ ತತೋಽನ್ಯದ್ವಿಭಕ್ತಂ ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್’(ಬೃ.ಉ.೪-೩-೨೩) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಶ್ರುತಂ ದ್ವೈತಂ ತಾವತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿಶೇಷಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ಸುಷುಪ್ತೌ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯೇವ ಪರತಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ತೇಷು ಶ್ರುತಂ ದ್ವಿತೀಯಮಪಿ ತೇನ ವಿಶೇಷಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ದ್ವೈತಮಾತ್ರಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಶೇಷಾಭಾವೇನೋಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ತದನಂತರಶ್ರುತೇಃ ‘ಯತ್ರ ವಾನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇದನ್ಯೋಽನ್ಯಜ್ಜಿಘ್ರೇದನ್ಯೋಽನ್ಯದ್ರಸಯೇದನ್ಯೋನ್ಯದ್ವದೇದನ್ಯೋಽನ್ಯಚ್ಛೃಣುಯಾದನ್ಯೋಽನ್ಯನ್ಮನ್ವೀತಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಸ್ಪೃಶೇದನ್ಯೋಽನ್ಯದ್ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಅನ್ಯದಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿಶೇಷಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ; ಸುಷುಪ್ತೌ ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವ ಉಕ್ತಸ್ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗಾರಯೋರನ್ವಯಾತ್ಪ್ರತೀತೇರ್ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಯೋಸ್ಸುಷುಪ್ತೌ ಚ ವಿಷಯಪ್ರತೀತಿತದಭಾವೌ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸೂಪಪಾದೌ , ಕಿಮರ್ಥಂ ವಿಷಯಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಶ್ರುತಿಮುಪಾಲಭಸ್ವ , ಯಾ ಸುಷುಪ್ತೌ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಮಿವ ದೃಶ್ಯಾವಘ್ರೇಯರಸನೀಯಶ್ರೋತವ್ಯಮಂತವ್ಯಸ್ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಜ್ಞಾತವ್ಯವಿಷಯಾಣಾಮಪ್ಯಭಾವಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ವಿಷಯಾಭಾವೇನಾಪ್ಯುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಸ್ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ‘ಯದ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಷ್ಟಸ್ವಪಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯತ್ವೇನ ವಿಭಕ್ತಂ ಯದ್ದ್ರಷ್ಟೋಪಲಭೇತ ತಥಾಭೂತಂ ತಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಮೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುದ್ಘುಷ್ಯತಿ । ತತಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾವಿಷಯೇಷೂದಾಹೃತವಾಕ್ಯೇಷು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿಶೇಷಣಾಭಾವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ಮುಕ್ತ್ಯವಸ್ಥಾವಿಷಯೇಷ್ವಪಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ತದ್ವಿಶೇಷಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತುಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಉಭಯೇಷಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಮೇಕಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ತದ್ವಿಶೇಷಣವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ನಾರ್ಥಸಂಗತಿರ್ಲಭ್ಯತೇ ; ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಸ್ಯ ತದ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಚ ಸತ್ತ್ವೇನ ತಯೋರ್ನಿಷೇಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ದ್ವೈತನಿಷೇಧ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಶ್ರುತಿವಿಹಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ದ್ವೈತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿಹಿತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ , ಕೇವಲಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರೋದ್ದೇಶೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾಽನೂದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿರೋಧಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ನ ಯುಕ್ತೋ ಭೇದಾಭೇದಃ । ಕಿಂಚಾಯಂ ಭೇದಾಭೇದೋ ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಮಪೀಷ್ಯತೇ ; ಉತ ತದಾನೀಂ ಕೇವಲಾಭೇದಃ ? ಆದ್ಯೇ
‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್’(ಬೃ.ಉ.೪-೫-೧೫) ಇತ್ಯವಧಾರಣೇನ
‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’(ಮು.ಉ.೨-೨-೯) ಇತಿ ಸಾವಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ಚ ವಿರೋಧಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ವವಿರೋಧ್ಯಭೇದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ; ಸ್ವಾಶ್ರಯಗತಾಭೇದಕಾಲರೂಪಮುಕ್ತಿಕಾಲಾನುವೃತ್ತಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನಶ್ಚ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವಾಪತತೀತ್ಯೇಷಾ ದಿಕ್ ।
ಏವಂ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಜೀವಪರಯೋಃ ಕೇವಲಂ ಭೇದಃ , ಮುಕ್ತೌ ಕೇವಲಮಭೇದ ಇತಿ ಪಕ್ಷೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತಃ ; ಪತಿಜಾಯಾದಿಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನ ಏವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯ ವರ್ಣನೇನ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮಪ್ಯಭೇದಪ್ರತೀತೇಃ । ಭವಿಷ್ಯಂತಮಭೇದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಭೇದಕಾಲೇಽಪ್ಯಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ತು ನ ಯುಕ್ತಮ್ ;
‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’(ಛಾ.ಉ.೬-೧೪-೩) ‘ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇ ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್’(ಬೃ.ಉ.೧-೪-೧೦) ‘ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರೀ ತ್ವಂ ಪುಮಾನಸಿ’(ಶ್ವೇ ೪-೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರೇಣಾಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸಂಸಾರದಶಾಸಾಧಾರಣಾಭೇದವಿಷಯತ್ವೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚ ಮುಕ್ತೌ ಭೇದಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕಿಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಜ್ಞಾನೇನೇಷ್ಯತೇ, ಉತ ಜೀವಜ್ಞಾನೇನ , ಅಥವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ? ಆದ್ಯೇ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತ್ತ್ವಮಭೇದಸ್ಯಾಕಾಮೇನಾಪಿ ಸ್ವೀಕರಣೀಯಮ್ ; ಭವಿಷ್ಯದಭೇದಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಪ್ಯಂಗೀಕರಣೀಯಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಿಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಜೀವಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದನಿವೃತ್ತಿಃ , ಉತ ಅಕರ್ತ್ರಭೋಕ್ತೃಜೀವಜ್ಞಾನಾತ್ ? ಆದ್ಯೇ ಸಾಂಸಾರಿಕಾದಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾದಪಿ ಭೇದನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತ್ತ್ವಮಂಗೀಕರಣೀಯಮಿತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರ್ಭೇದಕಸ್ಯ, ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಭೇದಸ್ಯ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ತೃತೀಯೇ ಪತಿಜಾಯಾದಿಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಃ । ಏವಮನ್ಯದಪಿ ಸಾರ್ವದಿಕಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ಕಾಲಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಿತಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ಚ ದೂಷಣಂ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯತೇ । ನದೀಸಮುದ್ರಯೋರಪಿ ಪೂರ್ವಂ ಭಿನ್ನಯೋಃ ಪಶ್ಚಾದಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಸ್ಸಾರ್ವದಿಕಾತ್ಯಂತಾಭೇದಪಕ್ಷ ಏವ ಸಕಲಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಾನುಗುಣ್ಯಾತ್ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯಾಭಿಮತಃ ।
ನ ಚಾತ್ಯಂತಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷ ಉದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಭೇದೋ ಹಿ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತಯಾಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ , ನಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾರಣತಯಾ, ಕಿಂತು ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಸಂಸರ್ಗೋ ಭೇದನಿಯತಸ್ತತ್ರ ತದ್ವ್ಯಾಪಕತಯಾ ಪರಮವತಿಷ್ಠತೇ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ , ಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಮೇಯತ್ವವದಿತಿ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವೇನ ಸಹಾಭೇದೇಽಪ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೋ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋ ವಾ ಸಂಸರ್ಗೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ , ನ ತತ್ರ ಕಥಂಚಿದಪಿ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷಾ । ಏವಂಚ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದ ಏವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ , ನ ತು ‘ದಂಡೀ ದೇವದತ್ತಃ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಪದಾರ್ಥದ್ವಯಸಂಸರ್ಗಃ, ಏಕಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟೋಽಪರಪದಾರ್ಥೋ ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ , ‘ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೌ ನಿರ್ಣೀತೌ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚಿಂತ್ಯತೇಽಧುನಾ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮತ್ರ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ತಯೋರೇವ ಪದಾರ್ಥಯೋಃ । ಸಂಸರ್ಗೋ ವಾ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ನಾತ್ರ ಸಮ್ಮತಃ’ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಚನಾದಿತ್ಯತ್ರ ಕೋ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷಾಶಂಕಾಽವಕಾಶಃ । ಯದಿ ತು ಅಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದಾನಾಮೇಕಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಾನುಸಾರೇಣ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ನೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಭಾವಃ ; ಕಿಂತು ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಂ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥ ಇತೀಷ್ಯತೇ, ತದಾ ಸುತರಾಂ ನ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷಾಶಂಕಾಽವಕಾಶಃ ।
ಕೇಚಿತ್ತು
‘ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೪-೨೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಥಸ್ಯಾವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಪದಸ್ಯ ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾಯಾಂ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಿತೌ ಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನೇ ಶರೀರೇ ಜೀವಾತ್ಮನ ಇವ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಆತ್ಮತಯಾಽವಸ್ಥಿತೇಃ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಧಾನಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವರ್ಣಯಂತಿ । ಅತ್ರ ವಿಪರೀತಮಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ – ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ‘ಅವಸ್ಥಿತೇಃ’ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ । ತದಾ ಹಿ ‘ಸ್ಥಿತೇಃ’ ಇತ್ಯೇವ ಸೂತ್ರಣೀಯಂ ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತಿ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾಲ್ಲಾಘವಾಚ್ಚ ‘ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ ಅವೋಪಸರ್ಗಾಭಾವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಿಹಾವೋಪಸರ್ಗಸತ್ತ್ವಾತ್ತತೋನ್ಯ ಏವ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಜೀವಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯೇವಂರೂಪಃ ‘ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾತ್’ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್’ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಕರಣ ಏವ ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದಾದ್ಯುಪಲಂಭಾದಿತಿ ಅಯಮೇವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋಽಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾನ್ಯುದಾಹೃತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯದ್ವೈತಪ್ರವಣಾನನ್ಯಾಂಶ್ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರವಾದಾನವಿಗಣಯ್ಯ ಜೀವಪರಯೋರ್ಭೇದ ಏವ ಪಕ್ಷಪಾತೀ ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ತದಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಜೀವಶಬ್ದೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಮಿತ್ಥಂ ಯತ್ನಂ ನಾಕರಿಷ್ಯತ್ । ಶಕ್ಯತೇ ಹಿ ತಯೋರ್ಭೇದಸ್ಯಾಭಿಮತತ್ವೇ ತೈರ್ಜೀವಾಭಿಧಾನಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಕರಣಂ ಸಂಗಮಯಿತುಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಯಸ್ಮಾತ್ಪತಿಜಾಯಾದಯಃ ಪತಿಜಾಯಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಪ್ರಿಯಾ ನ ಭವಂತಿ , ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾಯೈವ ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಪತಿಜಾಯಾದಿವಿಷಯೋ ರಾಗಃ ಪ್ರತಿಕೂಲಸ್ತಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪತಿಜಾಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿರಜ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ತಾವತ್ಸಂಗಮಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯವಾಕ್ಯಗತಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಮಪರತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ತತ್ಸ್ವರಸಹಾನಿಮಾತ್ರಮಸ್ತಿ । ತತ್ತು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಪತಿಜಾಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಲಿಂಗಾಜ್ಜೀವಪರತ್ವೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವೇ ಚಾವಶ್ಯವಕ್ತವ್ಯೇ ಸತಿ ‘ಸ್ಯಾಚ್ಚೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವತ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಪಿ ತತ್ಸೋಢವ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಏತಾವದದ್ವೈತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಜಾಲಮಹಾಪ್ರಾಸಾದನಿಗರಣಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕಿಮೇಕಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ವರಸನಿಗರಣಮಶಕ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಮಧ್ಯೇ ಸೈಂಧವಘನದೃಷ್ಟಾಂತಮಾರಭ್ಯ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶವಚನಂ ತದ್ವಿನಾಶವಚನಾಭಿಪ್ರಾಯವರ್ಣನಂಚ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಸಂಗಮಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಇದಂ ಮಹದ್ಭೂತಮ್’ ಇತಿ ಇದಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ವ್ಯವಹಿತಪ್ರಕೃತಜೀವಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಂ ‘ಮಹದ್ಭೂತಮ್’ ಇತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಮುಕ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾತ್ ‘ನಿತ್ಯಸ್ಸರ್ವಗತಸ್ಸ್ಥಾಣುಃ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಜೀವೇ, ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಸ್ತುತೇಽಂಗೀಕೃತೇ ‘ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯಂ ‘ಯೇನ’ ಇತಿ ತೃತೀಯಾಂತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶನೀಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತೇಃ ಕರ್ತಾರಂ ಜೀವಂಚಾಸಾದ್ಯ ಸಮಂಜಸಂ ಭವತಿ । ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇನ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ತು ‘ಯೇನ’ ಇತಿ ತೃತೀಯಾ ಪ್ರಥಮಾರ್ಥೇ ಯೋಜನೀಯೇತಿ ಕ್ಲೇಶಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಗ್ರಾಹಕಾದಿಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಯೇನ ಕೂಟಸ್ಥಸಾಕ್ಷಿಣಾ । ಲೋಕಸ್ಸರ್ವೋ ವಿಜಾನಾತಿ ಜಾನೀಯಾತ್ ಕೇನ ತಂ ವದ’ ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತಯಾ ಪ್ರಸ್ತುತ ಏವ ಜೀವೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪತಯಾ ‘ಯೇನ’ ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಅಂತಃಕರಣಾದಿವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ತು ವಿಜಾನತೇಃ ಕರ್ತಾ ಭವತೀತಿ ಕ್ಲೇಶೇನ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮ್’ ಇತ್ಯೇತತ್ತು ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಬಹುಪ್ರಯೋಗದರ್ಸನಾತ್ । ಏವಮಾದೌ ಮಧ್ಯೇ ಚ ಜೀವರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೈವ ಭೇದಪಕ್ಷೇ ತದುಪಪಾದನಸ್ಯ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಯತ್ತದುಪಪಾದನಾಯ ಯತ್ನಮಸ್ಥಿತವಾನ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ತೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಜೀವಪರಯೋರಭೇದ ಏವಾಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ‘ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯೋಜನಾಕ್ಲೇಶೋಽಪಿ ಅದ್ವೈತಪ್ರಸ್ತಾವಾನುರೋಧಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಾಯೇತ್ಯಾಶಯ ಇತಿ ।
ನನು ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೇ ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದೇ ‘ಪಶ್ಯಂತಥೈವಾಪಶ್ಯಂಚ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಸ್ತಥಾಽನಘ । ಷಡ್ವಿಂಶಃ ಪಂಚವಿಂಶಂಚ ಚತುರ್ವಿಶಂಚ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಚತುರ್ವಿಂಶಪಂಚವಿಂಶತತ್ತ್ವರೂಪಯೋರ್ಜಡಚೇತನತಯಾ ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಯದಾ ತು ಮನ್ಯತೇಽನ್ಯೋಽಹಮನ್ಯ ಏಷ ಇತಿ ದ್ವಿಜ । ತದಾ ಸ ಕೇವಲೀಭೂತಷ್ಷಡ್ವಿಂಶಮನುಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷವಿವೇಕಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಜೀವವಿಲಕ್ಷಣಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ಅನ್ಯಶ್ಚ ರಾಜನ್ ಸ ಪರಸ್ತಥಾಽನ್ಯಃ ಪಂಚವಿಂಶಕಃ । ತತ್ಸ್ಥತ್ವಾದನುಪಶ್ಯಂತಿ ಏಕ ಏವೇತಿ ಸಾಧವಃ’ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಸ್ಥತ್ವನಿಬಂಧನ ಐಕ್ಯವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ‘ತೇನೈತಂ ನಾಭಿಜಾನಂತಿ ಪಂಚವಿಂಶಕಮಚ್ಯುತಮ್’ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಥತ್ವಾದೇವ ಹೇತೋರ್ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚಾಚ್ಯುತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಂ ಸಾಧವೋ ನ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ‘ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಭಯಾದ್ಭೀತಾಸ್ಸಾಂಖ್ಯಾ ಯೋಗಾಶ್ಚ ಕಾಶ್ಯಪ । ಷಡ್ವಿಂಶಮನುಪಶ್ಯಂತಿ ಶುಚಯಸ್ತತ್ಪರಾಯಣಾಃ । ಯದಾ ಸಾರ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ವಿಂದತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಾನಾಂ ಪಂಚವಿಂಶವಿಲಕ್ಷಣಷಡ್ವಿಂಶದರ್ಶನಂ ತದ್ವತಸ್ತತೋಽಪವರ್ಗಂಚೋಪದಿಶ್ಯ ‘ಏವಮಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚ ಬುಧ್ಯಮಾನಶ್ಚ ತೇಽನಘ । ಅರ್ಥಶ್ಚೋಕ್ತೋ ಯಥಾತತ್ತ್ವಂ ಯಥಾಶ್ರುತಿನಿದರ್ಶನಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಪರಮಾತ್ಮಾನಃ ಪರಸ್ಪರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ನಿರೂಪಿತಾ ಇತ್ಯುಪಸಂಹೃತಮ್ । ಏವಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ ಪ್ರಬಂಧಾಂತರೇ ತತ್ಸ್ಥತ್ವನಿಬಂಧನ ಏಕತ್ವವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಸಮರ್ಥಿತೇ ಕಥಮವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸ ಏವಾರ್ಥೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಥಂಚಾಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಪ್ರಸಾದಾದವಾಪ್ತಯಜುರ್ವೇದೇನ ಶತಪಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರವರ್ತಕೇನಾತ್ರಾಪಿ ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದೇ ‘ಯಥಾರ್ಷೇಣೇಹ ವಿಧಿನಾ ಚರತಾವಮತೇನ ಹ । ಮಯಾಽಽದಿತ್ಯಾದವಾಪ್ತಾನಿ ಯಜೂಂಷಿ ಮಿಥಿಲಾಽಧಿಪ । ಕರ್ತುಂ ಶತಪಥಂ ವೇದಮಪೂರ್ವಂ ಕಾಂಕ್ಷಿತಂಚ ಮೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನೈಸ್ಸ್ವಯಮೇವ ತಮರ್ಥಂ ವರ್ಣಿತವತಾ ಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಃ ‘ತತ್ಸ್ಥತ್ವಾದನುಪಶ್ಯಂತಿ’ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಶತಪಥಾಂತರ್ಗತಸ್ಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯವಕ್ತೃಕಸ್ಯ ಚ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಗೋಚರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ -
ಉಚ್ಯತೇ – ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದೋಽಯಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿವಿಕ್ತಜೀವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿರೂಪಣೇ ಪರ್ಯವಸಿತಃ , ನ ತು ತದುಭಯಾತಿರಿಕ್ತಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವಾನ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಉಪಕ್ರಮೇ ತಾವತ್ ‘ಕಿಮವ್ಯಕ್ತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾತ್ತು ಪರತಸ್ತು ಕಿಮ್’ ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಿತಾಯಾ ‘ಮಮ ಯೋನಿರ್ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾಶ್ಚತುರ್ವಿಂಶತತ್ತ್ವರೂಪಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇಸ್ತತಃ ಪರಸ್ಯ ಪಂಚವಿಂಶತತ್ತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಶ್ನವತ್ತತಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ । ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭೇ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಕಾರ್ಯದೇಹದ್ವಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನ ತತ್ಸಂಪಿಂಡಿತರೂಪಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ‘ಅನ್ಯಸ್ಸ ಪುರುಷೋಽವ್ಯಕ್ತಾದಧ್ರುವಾದ್ಧ್ರುವಸಂಜ್ಞಕಃ । ಯಥಾ ಮುಂಜ ಇಷೀಕಾಯಾಸ್ತಥೈವೈತದ್ವಿಜಾಯತೇ’ ಇತಿ ಮುಂಜೇಷೀಕಾನ್ಯಾಯೇನ ತದ್ವಿವಿಕ್ತತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ತದನಂತರಂ ಚ ‘ಅನ್ಯಂ ತು ಮಶಕಂ ವಿದ್ಯಾದನ್ಯಂ ಚೋದುಂಬರಂ ತಥಾ । ನ ಚೋದುಂಬರಸಂಯೋಗೇ ಮಶಕಸ್ತತ್ರ ಲಿಪ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉದುಂಬರಜಲೋಖಾಸಲಿಲಾನಾಂ ದೋಷಸಂಯೋಗೇನ ತೇಷು ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಮಶಕಮತ್ಸ್ಯಾನಲಕಮಲಾನಾಮಿವ ಜೀವೋಪಾಧೇರ್ದೇಹದ್ವಯಸ್ಯ ದೋಷಸಂಯೋಗೇನ ತತ್ಸ್ಥಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಲೇಪಾಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಪುನಶ್ಚ ‘ಅವ್ಯಕ್ತಸ್ಥಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯತ್ತತ್ಪೃಷ್ಟಸ್ತೇಽಹಂ (ಯತ್ಪೃಷ್ಟೋಽಹಂ) ನರಾಧಿಪ । ಪರಂ ಗುಹ್ಯಮಿಮಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಶ್ರುಣುಷ್ವಾವಹಿತೋ ನೃಪ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತತ್ರ ಚ ಗಂಧರ್ವರಾಜಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾವಸೋರ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಚಾಸ್ಮಿನ್ ವಿಷಯೇ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರವೃತ್ತಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಪರಂಪರಾಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ ತನ್ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋರ್ವಿಶ್ವಾವಿಶ್ವಜ್ಞಾಜ್ಞವಿದ್ಯಾಽವಿದ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಬಹುಶೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ‘ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ ನಿತ್ಯಮೇವೈತೌ ತತ್ಪರೇಣಾಂತರಾತ್ಮನಾ । ಅಥಾಸ್ಯ ಜನ್ಮನಿಧನೇ ನ ಭವೇತಾಂ ಪುನಃ ಪುನಃ’ ಇತಿ ತಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣತಯಾ ದರ್ಶನಂ ಮುಕ್ತಿಫಲಕಂ ವಿಧಾಯ ಕಥಂ ತದ್ದರ್ಶನಂ ಮುಕ್ತಿಫಲಕಂ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರುತಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಯದಾ ತು ಪಶ್ಯತೇಽನ್ಯಂ ತಮಹನ್ಯಹನಿ ಕೇವಲಮ್ । ತದಾ ಸ ಕೇವಲೀಭೂತಂ ಷಡ್ವಿಂಶಮನುಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಪ್ರಕೃತಿವಿವಿಕ್ತಮತ ಏವ ತದ್ಧರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರಹಿತತಯಾ ಕೇವಲಂ ಜೀವಂ ದಿನೇ ದಿನೇಽನುಸಂದಧಾನಸ್ತಮೇವ ಕೇವಲೀಭೂತಂ ಷಡ್ವಿಂಶಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಯತಿ , ನ ತು ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಾಽಸ್ತೀತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ ಕಥಂ ಜೀವಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರಹಿತಃ ಕೇವಲಃ ; ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮತ್ತಯಾ ತಾಂತ್ರಿಕೈರಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮ್ ‘ಅನ್ಯಚ್ಚ ಶಶ್ವದವ್ಯಕ್ತಂ ತಥಾಽನ್ಯಃ ಪಂಚವಿಂಶಕಃ । ತತ್ಸ್ಥಂ ಸಮನುಪಶ್ಯಂತಿ ತಮೇಕ ಇತಿ ಸಾಧವಃ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ವಸ್ತುತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮದಂತಃಕರಣರೂಪಾಪನ್ನಾದವ್ಯಕ್ತಾದನ್ಯ ಏವ ಜೀವಃ, ಸ ತು ತತ್ಸ್ಥತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ಜಪಾಕುಸುಮಸನ್ನಿಧಾನೋಪಾಧಿನಾ ಸ್ಫಟಿಕೋ ಲೋಹಿತಾತ್ಮನೇವ ಕರ್ತ್ರಾತ್ಮನಾ ಲೋಕೇ ಭಾಸತ ಇತಿ ತಮೇವ ಲೋಕಾನುಭವಂ ಶ್ರದ್ಧಧಾನಾಃ ಕೇಚನ ಸಾಧವೋ ಲೋಕಾನುಭವಪ್ರವಣಬುದ್ಧಯಸ್ತಂ ಜೀವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮದವ್ಯಕ್ತಾಭಿನ್ನಂ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ತೇನೈತನ್ನಾಭಿಜಾನಂತಿ ಪಂಚವಿಂಶಕಮಚ್ಯುತಮ್ । ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಭಯಾದ್ಯೋಗಾಸ್ಸಾಂಖ್ಯಾಶ್ಚ ಪರಮರ್ಷಯಃ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಯೋಗಾಶ್ಚ ಪರಮರ್ಷಯಸ್ತ್ವವ್ಯಕ್ತಪುರುಷಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನತ್ವಹೇತುನಾ ಪಂಚವಿಂಶಂ ಪುರುಷಮಚ್ಯುತಂ ವಸ್ತುತಃ ಪರಮಾತ್ಮಭೂತಮೇತಂ ನಾಭಿಜಾನಂತಿ , ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮದವ್ಯಕ್ತಾತ್ಮನಾ ನ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಕಥಂ ಜೀವಸ್ಯ ಲೋಕಾನುಭವಸಿದ್ಧಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರಾಹಿತ್ಯಂ ಕಥಂಚ ತದಸಿದ್ಧಪರಮಾತ್ಮರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯವತಾ ವಿಶ್ವಾವಸುನಾ ‘ಪಂಚವಿಂಶೇ ಯದೇತಚ್ಚ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸತ್ತಮ । ತದಹಂ ನ ತಥಾ ವೇದ್ಮಿ ತದ್ಭವಾನ್ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪಂಚವಿಂಶಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪೇ ಪೃಷ್ಟೇ ಸತಿ ತತ್ರೋತ್ತರಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ‘ಪಶ್ಯಂ ತಥೈವಾಪಶ್ಯಂಚ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಮ್ । ತತ್ಕಥಂ ಪಂಚವಿಂಶವಿಲಕ್ಷಣಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿಂ ತದುಪಹಿತಂ ಪುರುಷಂಚ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸಾಕ್ಷಿರೂಪತಯಾ ತತೋಽನ್ಯೋ ವಸ್ತುತಸ್ತತ್ಸ್ವರೂಪಭೂತ ಏವ ಷಡ್ವಿಂಶಃ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।
ಪುನಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮತ್ತ್ವಭ್ರಾಂತಿವಾರಣಾಯೈವ ‘ಪಂಚವಿಂಶೋಽಭಿಮನ್ಯೇತ ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಪರಮೋ ಮಮ । ನ ಚತುರ್ವಿಂಶಕೋ ಗ್ರಾಹ್ಯೋ ಮನುಜೈರ್ಜ್ಞಾನದರ್ಶಿಭಿಃ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನಾಧ್ಯಾಸಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮಚ್ಚತುರ್ವಿಂಶತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಸನ್ ಮಮ ಪರಮಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸಕಲಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮನಿರ್ವಾಹಕತಯೋತ್ಕೃಷ್ಟೋ ಮದನ್ಯೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಮನ್ಯತೇ ಪಂಚವಿಂಶಃ ; ವಸ್ತುತೋ ನ ತಥಾ ; ಜ್ಞಾನದರ್ಶಿಭಿರ್ಮನುಜೈಸ್ತು ಸ್ವಾತ್ಮಾ ಚತುರ್ವಿಂಶೈಕ್ಯೇನ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಸ ನಿಮಜ್ಜತಿ ಕಾಲಾಸ್ಯೇ ಯದೇಕತ್ವೇನ ಬುಧ್ಯತೇ । ಉನ್ಮಜ್ಜತಿ ಚ ಕಾಲಾಸ್ಯಾನ್ಮಮತ್ವೇನಾಭಿಸಂವೃತಃ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಚತುರ್ವಿಂಶೇ ಸ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವಬುದ್ಧೇಃ ಸಂಸಾರದೋಷಾವಹತ್ವಂ ತತ್ರ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತತಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮೀಯತ್ವಬುದ್ಧೇರ್ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಂಚೋಪದಿಶ್ಯ ತದನಂತರಂ ಪಠಿತೋ ‘ಯದಾ ತು ಮನ್ಯತೇಽನ್ಯೋಽಹಮ್’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಃ ಪ್ರಾಕ್ ಪಠಿತೇನ ‘ಯದಾ ತು ಮನ್ಯತೇಽನ್ಯೋಽಹಮ್’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ‘ಅನ್ಯಚ್ಚ ರಾಜನ್ ಸ ಪರಃ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ತು ‘ಅನ್ಯಚ್ಚ ಶಶ್ವದವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಪರಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮಪರ ಇತಿ ನ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಂ ‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಜೀವಾತ್ಪರತ್ವೇನಾವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ , ಇಹಾಪಿ ‘ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಪರಮೋ ಮಮ’ ಇತಿ ಪರಮಶಬ್ದಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತೇ ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ । ‘ತೇನೈತಂ ನಾಭಿಜಾನಂತಿ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಽಪಿ ತೇನೈವ ಪ್ರಾಕ್ ಪಠಿತೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥಃ । ‘ಏವಮಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಶ್ಲೋಕೇ ಬುಧ್ಯಮಾನಶ್ಚತುರ್ವಿಂಶೈಕ್ಯಾಭಿಮಾನೀ ಸಂಸಾರೇ ನಿಮಗ್ನಃ ; ಬುದ್ಧಃ ಚತುರ್ವಿಂಶಾತಿರಿಕ್ತಂ ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪಂಚವಿಂಶಮವಗಚ್ಛನ್ ಸಂಸಾರಾದುನ್ಮಗ್ನಃ ; ‘ನಿಸ್ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯಮಾನಶ್ಚರಾಚರ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶ್ವಾವಸುವಚನದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅನ್ಯಶ್ಚ ಸ ಪರೋ ರಾಜನ್’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಪರಪರಾಮರ್ಶವಿಕಲೈರುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತೋಽರ್ಥೋಽಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯವಸ್ಥಿತಿಸೂತ್ರಸ್ಯ ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದಸ್ವಾರಸ್ಯಾದಪಿ ಯಥೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥಃ । ತದೇವಂ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಿನೋಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯವಸನ್ನತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸಮನ್ವಯವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧-೪-೨೨॥
ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣಮ್ ॥೬॥
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ ॥೨೩॥
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನರೂಪೋಭಯವಿಧಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವೇನೋಕ್ತ್ವಾ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೇ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಸಾಧಿತಃ । ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮೇವ ನ ತು ಉಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ಉಪಾದಾನಂ ತು ಜಗತಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಧಾನಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ನೋಕ್ತರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಂ ಯುಕ್ತಂ , ನ ವಾ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೇ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯೋ ಯುಕ್ತಃ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧೀಯತೇ ।
ತಥಾ ಹಿ – ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತಾವದಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಲೋಕೇ ಘಟಪಟಾದಿಷು ನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಕುಲಾಲಕುವಿಂದಾದೀನಾಂ ತದುಪಾದಾನತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಕ್ವಚಿದಪಿ ಚೇತನಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಉಚ್ಯತೇ – ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತಾವತ್ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸಹ ದೃಷ್ಟಾಂತವಚನೈರ್ಗೌಣೀ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ವಿಯದಾದೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮೃತ್ಪಿಂಡಲೋಹಮಣಿನಖನಿಕೃಂತನಜ್ಞಾನೈರ್ಘಟಶರಾವಕಟಕಮಕುಟಖನಿತ್ರಕುದ್ದಾಲಾದೀನಾಂ ಚ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನಂತರಮಪಿ ಸಂಶಯವಿಷಯತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನಾನಾಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯೇ ‘ಅಶ್ರುತಮಮತಮವಿಜ್ಞಾತಮ್’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರವಣಾದಿಷು ಸತ್ಸ್ವಪಿ ಅಶ್ರುತತ್ವಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಘಟಕಟಕಕುದ್ದಾಲಾದಿವತ್ ಮೃಲ್ಲೋಹಾಯಃಕಾರ್ಯವಿಶೇಷತಯಾ ಘಟಾದ್ಯನುಪಾದಾನಾನಾಂ ಮೃತ್ಪಿಂಡಲೋಹಮಣಿನಖನಿಕೃಂತನಾನಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ಘಟಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾತತ್ವೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಚ ತದಮುಖ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಸ್ಫುಟೀಕರಣಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನೈರ್ಯತ್ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ತತ್ ಸರ್ವಂ ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಇತಿ ಫಲತಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ಅಜ್ಞಾತಾನ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾತಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ಗೌಣಂ ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾತತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ ; ಯಥಾ ‘ಅಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಭೂತೇ ಚೈತ್ರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಸರ್ವೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಾ ಭವಂತಿ’ ಇತಿ ಅದೃಷ್ಟಾನಾಮೇವ ಫಲತೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ದೃಷ್ಟಾಂತವಚನೈಶ್ಚ ಮೃಲ್ಲೋಹಾದಿಜ್ಞಾನೈರಜ್ಞಾತಾ ಅಪಿ ಘಟಾದಯೋ ಮೃದ್ರೂಪತ್ವಾದಿಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತಪ್ರಾಯಾಃ ಇತಿ ಗೌಣಮೇವ ಜ್ಞಾತತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತತಯಾ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತೇ । ಯಥಾ ‘ಏತೇನ ಗವಾದಯೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ’ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಅವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನಾಮಪಿ ಗವಾದೀನಾಂ ತದ್ವಿಕೃತಿತಯಾ ತತ್ಸದೃಶಾನಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಂ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ಏತೇನ – ಮುಂಡಕಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಯೋರಪಿ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ – ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ । ದುಂದುಭ್ಯೂರ್ಣನಾಭಿದೃಷ್ಟಾಂತಾ ನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪಪಾದಕಾಃ ; ಏಕೇನ ದುಂದುಭಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ಯಾವತ್ತದ್ವಿಶೇಷಾದೀನಾಮಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನೈಕ್ಯೋಪಪಾದಕಾಃ ; ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದವಿಶೇಷಾನ್ ಪ್ರತ್ಯನುಪಾದಾನತ್ವಾದನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಊರ್ಣನಾಭಿದೇಹಃ ತಂತುಷೂಪಾದಾನಂ ಜೀವೋ ನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭೇದಾತ್ । ಕೇಶಲೋಮಸ್ವಪಿ ಜಡೋಪಾದಾನಕೇಷು ಚೇತನಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಾತ್, ಪೃಥಿವ್ಯಾಶ್ಚೌಷಧೀಃ ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಬಹುಭವನಸಂಕಲ್ಪೋಽಪಿ ನ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನೈಕ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ನಿಯಾಮಕರೂಪೇ ‘ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ನಿಯಾಮಕಬಹುಭಾವಸ್ಯ ನಿಯಮ್ಯಬಹುಭಾವಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ತದರ್ಥಂ ನಿಯಮ್ಯತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಸೃಷ್ಟೇರುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಏತೇನ – ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸೃಜಾಮ್ಯಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವದುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿಯದಾದಿರೂಪೇಣ ಅಕುರುತ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಲಯಾಧಾರತ್ವಮನುಪಾದಾನೇಽಪಿ ಸಂಭವತಿ । ‘ಭೂತಲೇ ಘಟೋ ಧ್ವಸ್ತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ ಸೃಜತೇ ಗೃಹ್ಣತೇ ಚ’ ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತೇ ತಂತುಲಯಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ । ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್’ ಇತಿ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿತದನುಪ್ರವೇಶಾನಂತರಭಾವಿತಯಾ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಸದಾದಿಭವನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ವಕ್ತುಮಯುಕ್ತಮ್ ; ತಸ್ಯ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿರೂಪತ್ವೇನ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯನಂತರಭಾವಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ತು ನೋಪಾದಾನೇ ನಿಯತಃ । ‘ಯೋನಿಷ್ಟ ಇಂದ್ರ ನಿಷದೇ ಅಕಾರಿ’ ಇತಿ ಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಯೋನಿಃ ಸ್ಥಾನಂ ತೇ ನಿಷದೇ ತವೋಪವೇಶಾಯ ಅಕಾರಿ ಇತಿ ಹಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಸ್ಥಾನವಚನಶ್ಚ ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪನ್ನಃ ; ತಸ್ಯ ಅನುಪಾದನತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವಭೂತಾಧಾರತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯೋಽಪಿ – ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಶ್ರುತೀನಾಂ ‘ಸರ್ವಂ ಸಮಾಪ್ನೋಷಿ ತತೋಽಸಿ ಸರ್ವಃ’ ಇತಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಾಧಾರತಯಾ ಸರ್ವಾನುಸ್ಯೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಚೀನೇ ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾತ್ ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಸ್ಸರ್ವಂ ವೇದ’ ಇತಿ ತ್ರಲ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾಸ್ತು ಯಥಾಕಾಮಂ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾಃ ; ನ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪಪಾದಕತ್ವೇನ ಯೋಜನೀಯಾಃ । ಯದಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಾಸ್ತೋಷ್ಯತ ತದಾ ತೇ ತದುಪಪಾದಕತ್ವೇನೈವಾಯೋಜಯಿಷ್ಯಂತ । ನ ತು ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಂ , ಕಿಂತು ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಮೇವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ತು ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಶಸ್ಸಂಭೂತಃ’ ‘ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂಚ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಗತಪಂಚಮೀಬಲಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ; ತನ್ನ । ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯೇ ಪಂಚಮೀವಿಧಾನಾತ್ । ನನು
‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ’(ಪಾ.ಸೂ. ೧-೪-೩೦) ಇತ್ಯುಪಾದಾನಕಾರಣಸ್ಯೈವಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರಸ್ಯ । ಮೈವಮ್ । ‘ಪುತ್ರಾತ್ ಪ್ರಮೋದೋ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನೇನ ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವಾತ್ ‘ಪ್ರಕೃತಿಃ ಕಾರಣಂ ಹೇತುಃ’ ಇತ್ಯೇವ ವೃತ್ತಿಕಾರಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕೇ ದ್ರವ್ಯೇಷು ಕರ್ತುರುಪಾದಾನತ್ವಾದೃಷ್ಟೇಃ ತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯೈವ ಚ ಉಪಾದಾನತ್ವದೃಷ್ಟೇಃ ಶ್ರುತಿಷ್ವಪಿ
‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್’(ಶ್ವೇ.ಉ.೪-೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಉಪಾದಾನಾಂತರಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ‘ಕೂಟಸ್ಥಮಚಲಂ ಧ್ರುವಮ್’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ಉಪಾದಾನಮ್, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಮ್ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನರೂಪೋಭಯವಿಧಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯದ್ವಿತೀಯೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಇತಿ ಚ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ , ನ ಕೇವಲಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ । ಕುತಃ ? ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ । ಏವಂ ಹಿ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಚ ಅನುಪರೋಧೋ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತಾವುಪರುಧ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ನ ಚ ತೌ ಗೌಣಾವಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಯವತಃ ಶ್ವೇತಕೇತೋಃ ‘ಕಥಂ ನು ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇನ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಪಿತುರುತ್ತರವಾಕ್ಯೇನ ಚ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಸ್ಯ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದುಪಪಾದಯತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಚ ಗೌಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮೃತ್ಪಿಂಡಜ್ಞಾನೇನ ಘಟಾದೀನಾಂ ಚ ಜ್ಞಾತತ್ವಸ್ಯ ಅನನುಭವಾದಿಪರಾಹತತ್ವಾತ್ ಗೌಣತ್ವಮೇವಾವಶ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಕಾಲಾಯಸಾನಾಂ ಪಿಂಡಮಣಿನಖನಿಕೃಂತನಾದ್ಯಾತ್ಮಕಾನೇಕರೂಪಶಾಲಿನಾಮುಪಾದಾನಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯೇಷು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಯೇನ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಕಾಲಾಯಸರೂಪೇಣ ‘ಮೃತ್ ಘಟಃ’ ‘ಸುವರ್ಣಂ ಕುಂಡಲಂ’ ‘ಕಾಲಾಯಸಂ ಖನಿತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕಪ್ರತೀತಿಷ್ವವಭಾಸತೇ ತೇನ ಕಾರ್ಯಾನುವಿದ್ಧೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ತದುಪಾದಾನವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯವಿಷಯಮಪಿ ಭವತಿ । ನ ಹ್ಯುಪಾದಾನಭೂತಮೃದಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ‘ಮೃತ್ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿಷ್ವವಭಾಸಮಾನಾನಿ ಮೃದಾದೀನಿ , ಯೇನ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಾನಿ ವಿಷಯಾ ನ ಸ್ಯುಃ ।
ಏವಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಪಂಚೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸದಾತ್ಮನಾ ‘ಸನ್ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿಷ್ವವಭಾಸತೇ ಇತಿ ಸದಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸದಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಪಂಚವಿಷಯಮಪಿ ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಯೈವ ಸತಃ ‘ಸನ್ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿಷ್ವವಭಾಸಸಂಭವೇ ತದತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಜಾತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯವರ್ಣನೇನ ಉಭಯೋರಪಿ ಮುಖ್ಯತ್ವೋಪಪಾದನಸಂಭವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಶ್ವೇತುಕೇತುಂ ಪ್ರತಿ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯಮಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಚ್ಛಬ್ದ ಏವ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದಃ , ಸದ್ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಹಿ ಕೃತಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಃ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ।
‘ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ’(ಬೃ.ಉ.೨-೪-೫) ಇತ್ಯಾದಿಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತೌ ತು ಛಾಂದೋಗ್ಯಗತಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯಗೋಚರಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ಆತ್ಮನಿ ಉಪಸಂಹಾರೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತತ್ರ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಶ್ರುತಃ ಖಲುಶಬ್ದಃ ಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯಶ್ರುತೋ ವೈಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿನಾ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ಏತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಮುಂಡಕೇ ಯಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತತ್ಕಿಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ
‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್’(ಮು.ಉ.೧-೧-೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಶಿಷ್ಯ ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಿತಮಿತಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಂಜಸಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೀನಾಂ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇ ಸರ್ವಮೇತದುಪಪದ್ಯತೇ – ತದೇವಾನುಪಪನ್ನಮ್ । ಪಿಂಡಾದೀನಾಮಪಿ ಘಟಾದಿವತ್ ಮೃದಾದಿಕಾರ್ಯವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿಷು ಪಿಂಡಾದ್ಯಾಕಾರಾನುವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ಯದಿ ತು ಯದೀಯಪೂರ್ವಾಕಾರೋಪಮರ್ದೇನ ಆಕಾರಾಂತರಮುಪಜಾಯತೇ ತದುಪಾದಾನಮಿತ್ಯೇವ ನಿಯಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೀನಾಂ ಘಟಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯೇತ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಪಂಚೋಪಾದನತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತದೀಯೇಷು ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾಕಾರೇಷು ಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ಉಪಮರ್ದಾಭಾವಾತ್ । ನನು ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿವತ್ ಮೃತ್ಕಾರ್ಯಾಂತರತ್ವೇಽಪಿ ಮೃತ್ತ್ವಾಕಾರೇಣ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದಾಕಾರೇಣ ಉಪಾದಾನಜ್ಞಾನಮಿವ ಘಟಾದಿಸರ್ವಮೃದ್ವಿಕಾರವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ಯಸ್ಯಾ ಮೃದೋ ಯಾವಂತೋ ವಿಕಾರಾಃ ತೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಸೈವ ಮೃತ್ ಕೇನಚಿತ್ ಕೇನಚಿದಂಶೇನಾನುವರ್ತತ ಇತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವೇ ತದ್ವಿಕಾರಾ ಜ್ಞಾತಾ ಭವಂತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತಾಂ ನಾಮ । ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷೇಽನುವರ್ತಮಾನಾ ಮೃತ್ತು ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಾಂತರಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ಕಥಮನ್ಯೇ ವಿಕಾರಾಃ ಜ್ಞಾತಾಃ ಸ್ಯುಃ ? ತಸ್ಮಾತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾಗೇ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಜ್ಞಾನೇನ ಘಟಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾತತ್ವಂ ಗೌಣಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ತದನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸಹ ತದನುವಾದಕಶ್ರುತ್ಯಂತರೈಃ ಗೌಣಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಕ್ವಚಿದುಪಾದಾನಗತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಾಕಾರಸ್ಯ ತಿರೋಧಾನಂ ಭವತಿ ಕ್ವಚಿದುಪಮರ್ದೋ ಭವತಿ ಇತಿ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ – ಪ್ರಾಕಾರಗೃಹಪಟಲಾದ್ಯುಪಾದಾನಾನಾಮಿಷ್ಟಿಕಾತೃಣವಿಶೇಷಾದೀನಾಂ ಚತುರಶ್ರತ್ವತನುದೀರ್ಘತ್ವಾದ್ಯಾಕಾರತಿರೋಧಾನಮಾತ್ರಂ ಭವತಿ , ನ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾರಸ್ಯೋಪಮರ್ದಃ । ಋಷಭತರುಣೀಮಹಾಪಾದಪಾದ್ಯುಪಾದಾನಾಂ ತರ್ಣಕಕುಮಾರಿಕಾಂಕುರಾದೀನಾಂ ಕಕುದಕುಚೋನ್ನತಿಫಲಪುಷ್ಪಾದಿರಹಿತಸ್ವಲ್ಪಪರಿಮಾಣಾದ್ಯಾಕಾರಸ್ಯೋಪಮರ್ದೋ ಭವತಿ , ನ ತು ಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತಿರೋಧಾನಮ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಕಾದಯ ಉಪಾದಾನಾನಿ ಪ್ರಕಾರಾದಯಸ್ತದುಪಾದೇಯದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿವಾದಃ ಕಾರ್ಯಃ । ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ‘ಅಗ್ನಿಧರ್ಮಃ ಪ್ರತೀಷ್ಟಕಂ ಸಂಘಾತಾತ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀವತ್’ ಇತಿ ನಾವಮಿಕಾಧಿಕರಣೇ ‘ಹಿರಣ್ಯಶಕಲೈರಗ್ನಿಂ ಪ್ರೋಕ್ಷತಿ’ ಇತಿ ವಿಹಿತಮಗ್ನಿಪ್ರೋಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತೀಷ್ಟಕಂ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಂ ‘ಚತುರ್ಹೋತ್ರಾ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಮಭಿಮೃಶೇತ್’ ಇತಿ ವಿಹಿತಮಭಿಮರ್ಶನಮಿವ ಪ್ರತಿಪುರೋಡಾಶಂ , ಸಂಹತಾನಾಮಿಷ್ಟಕಾನಾಮೇವಾಗ್ನಿಶಬ್ದೇನ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಇಷ್ಟಕಾಸಂಘಾತವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅಗ್ನ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಏಕದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ , ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಪಟಸ್ಯೈಕದೇಶೇ ಕೃಷ್ಯಮಾಣೇ ಕೃತ್ಸ್ನಪಟಾಕರ್ಷಣವತ್ ಏಕೇಷ್ಟಕಾಕರ್ಷಣೇ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಥಂಡಿಲಾಕರ್ಷಣಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ ‘ಏಕಮಿದಂ ಸ್ಥಂಡಿಲಮ್’ ಇತ್ಯೇಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಾದನೇಕತಂತ್ವಾರಬ್ಧಪಟವದನೇಕೇಷ್ಟಕಾರಬ್ಧಮಗ್ನ್ಯಾಖ್ಯಂ ಸ್ಥಂಡಿಲಮೇಕಂ ದ್ರವ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯೇವ ‘ಇಷ್ಟಕಾಭಿರಗ್ನಿಂಚಿನುತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಇಷ್ಟಕಾಭಿಶ್ಚಿನುತೇ’ ಇತ್ಯೇವಂ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಆಕರ್ಷಣಂ ತು ವೃಕ್ಷಾದಿಷ್ವನೈಕಾಂತಿಕಮ್ । ವೃಕ್ಷೇ ಹಿ ಯಾ ಶಾಖಾ ಆಕೃಷ್ಯತೇ ಸೈವಾಯಾತಿ । ತಸ್ಮಾದಗ್ನ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಸಕೃದೇವ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತತ್ವಾತ್ ।
ಪಾಣಿನೀಯೇಽಪಿ ‘ತದರ್ಥಂ ವಿಕೃತೇಃ ಪ್ರಕೃತೌ’(ಪಾ.ಸೂ.೫-೧-೧೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿಕೃತ್ಯರ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾವಭಿಧೇಯಾಯಾಂ ವಿಕೃತಿವಾಚಿನಃ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನೇ ‘ಪ್ರಾಕಾರೀಯಾ ಇಷ್ಟಕಾ’ ಇತ್ಯುದಾಹೃತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರೈವಾಧಿಕಾರೇ ‘ಛದಿರುಪಧಿಬಲೇರ್ಢಞ್’(ಪಾ.ಸೂ.೫-೧-೧೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಛದಿಶ್ಶಬ್ದಾದ್ಗೃಹಪಟಲಾರ್ಥಕಾತ್ ತದರ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾವಭಿಧೇಯಾಯಾಂ ಢಞ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನೇ ‘ಛದಿಷೇಯಾಣಿ ತೃಣಾನಿ’ ಇತ್ಯುದಾಹೃತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರೈವಾಧಿಕಾರೇ ‘ಋಷಭೋಪಾನಹೋರ್ಞ್ಯಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೫-೧-೧೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಋಷಭಾರ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾವಭಿಧೇಯಾಯಾಂ ಞ್ಯಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನೇ ‘ಆರ್ಷಭ್ಯೋ ವತ್ಸಃ’ ಇತ್ಯುದಾಹೃತತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಂಚ ಘಟಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಮೃದಾದ್ಯಾತ್ಮನಾಽನುವೃತ್ತೇಷು ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಷು ಸತಾಂ ಪಿಂಡತ್ವಮಣಿತ್ವನಖನಿಕೃಂತನತ್ವಾಕಾರಾಣಾಮುಪಮರ್ದೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಘಟಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ವತ್ಸಾದೀನಾಮೃಷಭಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವವದುಪಪದ್ಯತೇ ।
ನನು ಋಷಭಾದ್ಯವಸ್ಥೋತ್ಪತ್ತೌ ವತ್ಸಾದೀನಾಂ ನೋಪಮರ್ದಃ ಕಿಂತ್ವವಯವೋಪಚಯಾದಿಗುಣಾಂತರಮ್ । ಅತೋ ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಾಕಾರೋಪಮರ್ದೋಽಸ್ತಿ ತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ನೇದಮುದಾಹರಣಮ್ । ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ನೋಪಾದಾನತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ ‘ಛದಿರುಪಧಿಬಲೇರ್ಢಞ್’ ‘ಋಷಭೋಪಾನಹೋರ್ಞ್ಯಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಃ ‘ತದರ್ಥಂ ವಿಕೃತೇಃ ಪ್ರಕೃತೌ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಗ್ರಹಣಾನುವೃತ್ತೌ ಬಲ್ಯೃಷಭಯೋಸ್ತಂಡುಲವತ್ಸವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತಯೋರ್ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ‘ಕಂ ಪುನರ್ಭವಾನ್ ವಿಕಾರಂ ಮತ್ವಾಽಽಹ ಬಲ್ಯೃಷಭಯೋರ್ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ’ ಇತಿ ಶಂಕಿತುರಾಶಯಂ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ‘ಯದಿ ತಾವತ್ ಯ ಏವ ಪ್ರಕೃತ್ಯುಪಮರ್ದೇನ ಭವತಿ ಸ ವಿಕಾರಃ’ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಶಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ‘ವೈಭೀತಕೋ ಯೂಪಃ ಖಾದಿರಂಚಷಾಲಮ್’ ಇತಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ತತ್ಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ಅಥ ಮತಮೇತತ್ ತದೇವ ಗುಣಾಂತರಯುಕ್ತಂ ವಿಕಾರ ಇತಿ’ ಇತಿ ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ‘ಬಲ್ಯೃಷಭಯೋರಪಿ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ , ಗುಣಾಂತರಯುಕ್ತಾ ಹಿ ತಂಡುಲಾ ಬಾಲೇಯಾಃ ಗುಣಾಂತರಯುಕ್ತಶ್ಚ ವತ್ಸ ಆರ್ಷಭ್ಯಃ’ ಇತಿ ಸಮಾಹಿತಂ ಇತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ವಿಭೀತಕವತ್ಸಾದೀನಾಮಷ್ಟಾಶ್ರಿತತ್ವಾವಯವೋಪಚಯಾದಿಗುಣಾಂತರಪ್ರಾದುರ್ಭಾವೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ವೃತ್ತಾಕಾರತ್ವಾಲ್ಪಪರಿಮಾಣಾದೇರ್ಗುಣಸ್ಯೋಪಮರ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾನುಭೂಯಮಾನೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪಲಪಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ಅತಸ್ತತ್ರೋಪಮರ್ದಾಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಃ ಕುಂಡಲಂ ವಿನಾಶ್ಯ ಕಟಕನಿರ್ಮಾಣೇ ಇವ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪೂರ್ವಾಕಾರಸ್ಯೋಪಮರ್ದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ । ಯತ್ರ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋಪಮರ್ದಸ್ತತ್ರಾಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮಿಷ್ಯತ ಏವ ‘ಕುಂಡಲಮೇವ ಕಟಕಂ ಕೃತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ತದೇವೋಪಾದಾನಂ ನ ತ್ವಲ್ಪೋಪಮರ್ದೇನ ಗುಣಾಂತರಾವಿರ್ಭಾವವತ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ಪರಂ ಶಂಕಿತುರಭಿಮತಂ ನೇಷ್ಯತೇ । ತದೇವ ಚ ‘ಯ ಏವ ಪ್ರಕೃತ್ಯುಪಮರ್ದೇನ ಭವತಿ ಸ ವಿಕಾರಃ’ ಇತ್ಯನೂದ್ಯ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ಅತ ಏವ ತತ್ರ ‘ಯ ಏವ’ ಇತ್ಯೇವಕಾರಃ ಉಪಮರ್ದನೀಯೇ ಪ್ರಕೃತಿಪದಪ್ರಯೋಗಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೀನಾಂ ಘಟಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ಘಟಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾತತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ತದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ।
ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ – ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿಭಾವಾಪತ್ತೌ ಪಿಂಡತ್ವಾದ್ಯಾಕಾರಸ್ಯೋಪಮರ್ದಃ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಪಂಚಭಾವಾಪತ್ತೌ ತು ಆನಂದತ್ವಾದ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ತಿರೋಧಾನಮ್ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಜ್ಞಾನೇನ ಘಟಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾತತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತಾಯಾಮೇವ ಕೃತ್ಸ್ನೋಽಯಂ ಶ್ರುತಿಸಂದರ್ಭಃ ಸಮಂಜಸೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಹ್ಯುಪಾಖ್ಯಾಯತೇ – ಉದ್ದಾಲಕೋ ಮಹರ್ಷಿಃ ಸ್ವಪುತ್ರಂ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಸ್ವನಿಯೋಗಾತ್ ದ್ವಾದಶವರ್ಷಾಣಿ ಗುರುಕುಲೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಸರ್ವಾನ್ ವೇದಾನಧೀತ್ಯ ಪ್ರತಿನಿವೃತ್ತಂ ವೈದುಷ್ಯಗರ್ವೇಣ ಸ್ತಬ್ಧಂ ಸರ್ವಾನವಧೀರಯಂತಂ ಅವಿನೀತೋಽಯಮಪ್ರಾಪ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತಂ ವಿನತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿವಿದುಷುಂಚ ಕರ್ತುಂ
‘ಯನ್ನು ಸೋಮ್ಯೇದಂ ಮಹಾಮನಾ ಅನೂಚಾನಮಾನೀ ಸ್ತಬ್ಧೋಽಸ್ಯುತ ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯೋ ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್’(ಛಾ.ಉ.೬-೧-೨,೩) ಇತಿ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ
‘ಕಥನ್ನು ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶಃ’(ಛಾ.ಉ.೬-೧-೩) ಇತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯವತಾ ತೇನ ಪುನಃ ಪೃಷ್ಟೋ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಸ್ತದುಪಪಾದಯಾಮಾಸೇತಿ । ಯದ್ಯತ್ರ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಗೌಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಪ್ರಧಾನಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಮನ್ಯದಪ್ರಧಾನಮವಿದಿತಮಪಿ ಫಲತೋ ವಿದಿತಪ್ರಾಯಂ ಭವತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾದೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಮಪಶ್ಯತಃ ‘ಕಥನ್ನು ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನನು ‘ತಮಾದೇಶಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾದೇಶಶಬ್ದಃ ಆದಿಶ್ಯತೇ ಪ್ರಶಿಷ್ಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಶಾಸ್ತೃಪರಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಯಕೇನ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನತಃ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಭಾಕ್ತಮಿತಿ ಖ್ಯಾಪ್ಯತೇ । ಅತಸ್ತದನುಸಾರೇಣ ‘ಕಥಂ ನು ಭಗವಸ್ಸ ಆದೇಶಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಥಾಭೂತವಸ್ತುವಿಶೇಷನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ , ನ ತು ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಇತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ ಚೇತ್ ।
ಮೈವಮ್ – ಆದೇಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಆದಿಶ್ಯತೇ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾವಗಂತವ್ಯತ್ವಪರತ್ವಾತ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಹಿ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪಿತಾ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ ತಮರ್ಥಮಹಮೇವಾಧೀತವೇದಾಲೋಚನೇನ ಜ್ಞಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ಸ್ವಯಮನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷವಿದ್ವತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಿನಃ ಶ್ವೇತಕೇತೋರ್ಭ್ರಾಂತಿಸ್ಸಂಭಾವಿತೇತಿ ತದ್ವಾರಣೇನ ಪ್ರಕೃತೋಪಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇವ ಪಿತಾ ಪ್ರಪಚ್ಛ ನ ತ್ವಜ್ಞಾಸೀರಿತಿ । ಅಗ್ರೇ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ಪುರುಷೋ ವೇದ’ ಇತಿ । ಏವಂಚ ಆದೇಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ತರಿ ಕರಣತ್ವೋಪಚಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಶಾಸ್ತೃಪರತ್ವಕ್ಲೇಶಾಶ್ರಯಣಮಪಿ ಪರಿಹೃತಂ ಭವತಿ । ಯದಿ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯವಸ್ತುನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತದಾ ‘ ಕೋ ನು ಭಗವಃ’ ಇತ್ಯೇವ ಪ್ರಶ್ನಶರೀರಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ‘ಕಥಂ ನು ಭಗವಃ’ ಇತಿ । ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಚ ತತ್ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ನ ತು ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪಾದನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಥಮನ್ಯೇನ ಶ್ರುತೇನ ಮತೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಚ ತತೋಽನ್ಯದಶ್ರುತಮಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂಚ ಸದೇವ ಶ್ರುತಂ ಮತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂಚ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಶ್ನಃ , ಉತ್ತರೇ ‘ಏವಂ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಂತೇ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಸ್ತದುಪಪಾದನಮ್ ಇತ್ಯೇವ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ತದನಂತರಂ
‘ನ ವೈ ನೂನಂ ಭಗವಂತಸ್ತೇ ಏತದವೇದಿಷುರ್ಯದ್ಯೇತದವೇದಿಷ್ಯನ್ ಕಥಂ ಮೇ ನಾವಕ್ಷ್ಯನ್’(ಛಾ.ಉ.೬-೧-೭) ಇತಿ ‘ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ತದ್ಬ್ರವೀತು’ ಇತಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಪ್ರಶ್ನಃ,
‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’(ಛಾ.ಉ.೬-೨-೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರೇ ತನ್ನಿರೂಪಣಂಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ತಾವತ್ ಮುಖ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತವಚನೇಷು ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಭಿರ್ಜ್ಞಾತೈರ್ಘಟಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾತತ್ವವರ್ಣನಮಪಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ , ಮುಖ್ಯಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ‘ಏತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾ ಅಪ್ಯನುಪಪನ್ನಾಃ ; ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದಿಭಿರ್ಜ್ಞಾತೈಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಘಟಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್’ ಇತ್ಯುಪಾದಾನೋಪದೇಯಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಶಂಕಾಯಾಂ ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಂ’ ‘ಲೋಹಮಿತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ ‘ಕೃಷ್ಣಾಯಸಮಿತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವಚನೈಸ್ತೇಷಾಮಪ್ಯುಪಪಾದನದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಪಾದಕವಚನಾನಾಮಯಮರ್ಥಃ – ಯೋಽಯಂ ಮೃದಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇವ ಅವಭಾಸಮಾನೋ ಘಟಶರಾವಾದಿರೂಪೋ ವಿಕಾರಃ ಸ ಸರ್ವೋಽಪಿ ವಾಚಾಽಽರಂಭಣಮ್ ಆರಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾರಂಭಣಂ , ವಾಚಾಯಾ ಆರಂಭಣಮಿತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಃ । ಪುಂಲ್ಲಿಂಗವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಲಿಂಗಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ನಪುಂಸಕನಿರ್ದೇಶಃ, ‘ದ್ವಿಗುರೇಕವಚನಮ್’ ಇತಿವತ್ । ವಾಚಾ ಕೇವಲಮಾರಭ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಮೃದಾದಿಭಿರಾರಂಭಣೀಯೋ ವಿಕಾರಃ ಕಥಂ ವಾಚಾರಂಭಣ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಆಶಯಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ ‘ನಾಮಧೇಯಮ್’ ಇತಿ । ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಂ ವಿಕಾರಃ ನ ತ್ವರ್ಥತೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಹ್ಯರ್ಥಾಸತ್ತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ನಾಮಮಾತ್ರಮೇತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತೌ ಮಾತ್ರಪದಂ ನಾಸ್ತಿ , ತಥಾಽಪಿ ನಾಮಧೇಯವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಿಕಾರಸ್ಯ ನಾಮಧೇಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ । ನನು ಕಿಂ ಅಸನ್ನೇವ ವಿಕಾರೋ ಭಾಸತೇ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ ‘ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಮೃದಾದಿರೇವ ಸತ್ಯಃ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತಯಾಽವಭಾಸಮಾನೋ ಘಟಶರಾವಾದಿನಾಮಧೇಯವಿಶೇಷಗೋಚರಃ ತತ್ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಕಾರೀ ವಿಕಾರಸ್ತು ಅಸತ್ಯೋಽಪಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದನಿರ್ವಚನೀಯೋ ಮಾಯಾಮಯೋಽವಭಾಸತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೃತ್ಪಿಂಡಲೋಹಮಣಿನಖನಿಕೃಂತನಶಬ್ದೈರುಪಾತ್ತಾನಾಮುಪಾದಾನಾನಾಂ ಮೃತ್ತಿಕಾಲೋಹಕೃಷ್ಣಾಯಸಶಬ್ದೈಃ ಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶಸ್ತು ತೇಷು ಪಿಂಡಾದ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ಅಪ್ಯಸತ್ಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯ ।
ಅತ್ರಾಯಂ ಭಾವಃ – ನೈಯಾಯಿಕಾದಿಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಮೃದಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತದಾರಭ್ಯಂ ಘಟಶರಾವಾದಿ ಯದಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಂ ಸತ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ಕಾರಣಗುಣಪ್ರಕ್ರಮೇಣ ತಸ್ಯ ಗುರುತ್ವಾಂತರಾಧಿಕರಣತಯಾ ಗುರುತ್ವದ್ವೈಗುಣ್ಯಮುಪಲಭ್ಯೇತ । ಅಪಿ ಚ ಮಹತಿ ಕನಕಸೂತ್ರೇ ಕಾಲಾಯಸಶ್ರೃಂಖಲೇ ವಾ ಲೋಹಕಾರೈಃ ಸಂಗ್ರಥ್ಯಮಾನೇ ತತ್ರಾಂತರಾಂತರಾ ಖಂಡಸೂತ್ರಾಣಿ ಖಂಡಶ್ರೃಂಖಲಾನಿ ಚ ಜಾಯಂತೇ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಿಂಚಿದ್ಗ್ರಥನಾನಂತರಮುಪರಿಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲಗ್ರಥನೇ ಪರಿತ್ಯಕ್ತೇ ಸತಿ ಗ್ರಥಿತಭಾಗೇ ಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಮಹಾಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲಗ್ರಥನಾನಂತರಂ ಖಂಡಿತೇ ತಸ್ಮಿನ್ಖಂಡೇಷು ಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂಚ ಯತ್ರೋಪರ್ಯುಪರಿಖಂಡಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲಗ್ರಥನಕ್ರಮೇಣ ಮಹಾಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲಗ್ರಥನಸಮಾಪ್ತಿಃ ತತ್ರ ಯದಿ ಖಂಡಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲವೃಂದಾರಬ್ಧಂ ಮಹಾಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ ತದಾ ಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲನಿರ್ಮಾಣಾರ್ಥಂ ಯಾವತ್ ಸುವರ್ಣಕಾಲಾಯಸಂ ಲೋಹಕಾರಹಸ್ತೇ ದತ್ತಂ ತಾವತ ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ಗುರುತ್ವಂ ತದಾರಬ್ಧಖಂಡಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಗುರುತ್ವಾನಿ ತದಾರಬ್ಧಮಹಾಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲಗುರುತ್ವಂಚ ಇತ್ಯತಿಮಹತ್ತರಂ ಗುರುತ್ವಮುಪಲಭ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮೃತ್ಪಿಂಡಖಂಡಸೂತ್ರಶ್ರೃಂಖಲವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಘಟಶರಾವಮಹಾಸೂತ್ರಶೃಂಖಲರೂಪಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಂ ತತ್ತ್ವತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತಥೈವ ಮೃತ್ಪಿಂಡಖಂಡಸೂತ್ರಶೃಂಖಲಾದ್ಯಪಿ ಮೃಲ್ಲೋಹಕೃಷ್ಣಾಯಸಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಸತಿ ಮೃಲ್ಲೋಹಕಾಲಾಯಸಾದ್ಯಪಿ ತತ್ತದುಪಾದಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಃ ಸಂದೇಹಃ ?
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ । ನೇಮಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಮೃದಾದಿಸತ್ಯತ್ತ್ವವಿಧಿತ್ಸಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಿ ; ‘ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತಿವದೇವಕಾರೋಪಹತವಿಧಿಶಕ್ತಿಕತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ತದ್ವಿಕಾರಸತ್ಯತ್ವನಿಷಿಷೇಧಯಿಷಯಾ । ತತಶ್ಚ ಯಥಾ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಗ್ರಹಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಷಡ್ವಿಂಶತಿಪದಸ್ಥಾನೇ ತೂಪರಗೋಮೃಗಯೋರಶ್ವಸ್ಯ ಚ ವಂಕ್ರೀಣಾಂ ಸಮಸ್ಯಸಂಖ್ಯಾವಾಚಿಪದನಿವೇಶನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ನ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ, ಏವಂ ‘ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಂ’ ‘ಲೋಹಮಿತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ ‘ಕೃಷ್ಣಾಯಸಮಿತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಕಾರಸತ್ಯತ್ವನಿಷೇಧೇ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯವತಾಂ ಮೃದಾದಿಸತ್ಯತ್ವವಿಧಾನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಘಟಶರಾವಾದಿನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಮೃದಾದೀನಾಮಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಮೃತ್ತಿಕಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಿತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕತ್ವೇನ ಮೃದಾದೀನಾಮಸತ್ಯತ್ವಮೇವ ಸೂಚ್ಯತೇ ; ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯೇವ । ಏವಂಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಷು ಉಪಾದಾನಾತಿರಿಕ್ತವಿಕಾರಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ತಥಾತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತದನುರೋಧೇನ ‘ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ಅಶ್ರುತಶ್ರುತಾದಿಪದಾನಾಂ ‘ಯೋಽಯಂ ಸ್ಥಾಣುರಯಂ ಪುಮಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೇಷು ಸ್ಥಾಣುಪುರುಷಾದೀನಾಮಿವ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ , ನ ತು ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿವ ಅಭೇದೇ । ಅತೋ ಯೇನ ಶ್ರುತೇನ ಮತೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಚ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅತದಾತ್ಮಕಮಪಿ ತದಾತ್ಮಕಮೇವ ಭವತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೈಃ ‘ಯೇನಾಶ್ರುತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯುಪಪಾದಿತಾನಿ ಭವಂತಿ । ಯುಕ್ತಶ್ಚ ಉಕ್ಥ್ಯಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ವಿಧೇಯಶ್ರುತಮತವಿಜ್ಞಾತಸದ್ರೂಪೋಪಾದಾನಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಅಶ್ರುತಾಮತಾವಿಜ್ಞಾತರೂಪಸ್ಯ ಭೂತಭೌತಿಕಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೋಪಮರ್ದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರ್ಮುಖ್ಯತಯಾ ತದನುಪರೋಧಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಚಕಾರೇಣ ನಿಮಿತ್ತಂಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ತದಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾದೇವ । ಉಪಾದಾನಾತಿರಿಕ್ತಕರ್ತೃಸದ್ಭಾವೇ ಹಿ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸಕಲವಿಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್ ಪುನರಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧೇ ಚ ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನ ವರ್ಣನೀಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂಚ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಯತ್ತು ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಜಾತಂ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪಾದಕಂ ನ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ ತಥೈವ । ಕಿಂತು ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪಾದಕತಯಾ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವರ್ಣಿತಸ್ಯ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಉಪಪಾದನದ್ವಾರಾ ತದುಪಪಾದಕಂ , ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ । ತಥೈವ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತತಶ್ಚ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯಃ ‘ಸರ್ವಂ ಸಮಾಪ್ನೋಷಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಸರ್ವಗತತ್ವಪರಾ ಇತಿ ಶಂಕಾಪ್ಯನವಕಾಶಾ । ತಾಸಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸಾಮಂಜಸ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ತದನುಸಾರೇಣ ‘ಸರ್ವಂ ಸಮಾಪ್ನೋಷಿ’ ಇತಿ ಸಮುಪಸರ್ಗಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಸ್ಮೃತೇರೇವ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರತ್ವಾತ್ । ಊರ್ಣನಾಭೇರ್ಜಡಾಂಶೇನ ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಚೇತನಾಂಶೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ ಭೇದೇ ಸತ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಪಿಂಡಿತಚೇತನವಿಶೇಷರೂಪಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಾವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣೈಕ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಲಯಾಧಾರತ್ವಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯೈವ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭಾವಃ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮನೂದಿತಾಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ದರ್ಶಿತಃ । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯದೃಷ್ಟಾಂತೌ ಉಪಾದಾನತ್ವಮಾತ್ರವಿಷಯೌ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವೋಪಪಾದಕೌ । ನನು ದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯೇ ಮೃಲ್ಲೋಹಕೃಷ್ಣಾಯಸಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ತತ್ತದ್ವಿಕಾರೋಪಾದಾನತ್ವಂ ವರ್ಣ್ಯತೇ, ಕಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಬಲಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ? ಉಚ್ಯತೇ । ಘಟಾದಿಷು ಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವವತ್ ಮೃದಾದೀನಾಮುಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಬಲಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಽರ್ಹಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಬಲಾನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂಚ ಬ್ರಹ್ಮ ॥೧-೪-೨೩ ॥
‘ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ’(ಛಾ.ಉ.೬-೨-೩) ಇತಿ ಬಹುಭವನಸಂಕಲ್ಪೋಪದೇಶಾದಪ್ಯೇವಮ್ । ನ ಚ ನಿಯಂತೃಸ್ವರೂಪೈರ್ಬಹುಭವನರೂಪವಿಷಯಸಂಕಲ್ಪೋ , ನ ತು ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿರೂಪೈಃ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಚ ಏಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವವನ್ನಿಯಂತೃತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವೇನ ನಿಯಂತೃತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಿಯಂತೃರೂಪಬಹುತ್ವಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತಯಾ
‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’(ಛಾ.ಉ.೬-೨-೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸೃಜ್ಯತ್ವೇನಾನಂತರವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತೇಜಃಪ್ರಭೃತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಬಹುಭವನಸಂಕಲ್ಪೋಪದೇಶಾತ್ ಪ್ರಾಕ್
‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’(ಛಾ.ಉ.೬-೨-೧) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಪಿ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂಚ ಬ್ರಹ್ಮ, ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೋಪಾದನಸ್ಯ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವೇ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗೇಕತ್ವಾವಧಾರಣಾಯೋಗಾತ್ ಇತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರಃ ॥೧-೪-೨೪॥
ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋಭಯಾಮ್ನಾನಾತ್ ॥೨೫॥
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಬಲಾದಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಅರ್ಥಾನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂಚ ಬ್ರಹ್ಮ , ಕಿಂತು ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಾಮ್ನಾನಾದಪಿ । ತಥಾ ಹಿ – ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತಾವದೀಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವರೂಪಂ ‘ತದೈಕ್ಷತ’
‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’(ಛಾ.ಉ.೬-೨-೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಸ್ಪಷ್ಟಮಾಮ್ನಾತಮ್ । ಉಪಾದಾನತ್ವಮ್
‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’(ತೈ.ಉ. ೨-೧) ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’(ತೈ.ಉ. ೩-೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಪಂಚಮೀವಿಭಕ್ತ್ಯಾಽಽಮ್ನಾತಮ್ ।
‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೧-೪-೩೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಗೋಚರತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಅಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಕಾರಣಮಾತ್ರಪರಃ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾತ್ವೇ ತಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
‘ಧ್ರುವಮಪಾಯೇಽಪಾದಾನಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೧-೪-೨೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ ಅವಧಿಪರಸ್ಯ ಧ್ರುವಪದಸ್ಯ ಅನುವರ್ತಮಾನತಯಾ ತೇನೈವ ಜಾಯಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯವಧಿಭೂತಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ಲಾಭಾತ್ ।
ನನ್ವಸತಿ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರುಪಾದಾನಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಬಹಿರಂಗಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸ್ಯ , ಅತಃ ಕಾರಣಮಾತ್ರಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಮ್ ಇತಿ ನ್ಯಾಸಕೃತಾ ಉಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ದುರುಕ್ತಂ ತು ತತ್ । ಅನುವರ್ತಮಾನಂ ಧ್ರುವಪದಂ ಹಿ ಜಾಯಮಾನಾವಧಿಭೂತಂ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ । ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಯಕಪದೇ ಸತಿ ಚ ಬಹಿರಂಗಕಾರಣಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಯತ್ನಾಂತರಂ ಕೃತಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ , ಯಥಾ
‘ಹೇತೌ’(ಪಾ.ಸೂ.೪-೩-೨೩) ಇತಿ ತೃತೀಯಾವಿಧಾಯಕೇ ಸೂತ್ರೇ । ಅಥಾಪಿ ಯದ್ಯತ್ರ ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಯತ್ನಾಂತರಮಕಾರಿಷ್ಯತ, ತದಾ ತತ್ಸಾಧಾರಣಮೇವ ಪದಂ ಪ್ರಾಯೋಕ್ಷ್ಯತ । ಇಹ ತು ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ
‘ಮಾಯಾಂತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್’(ಶ್ವೇ.ಉ.೪-೧೦) ‘ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್’(ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೪-೨೩) ಇತ್ಯಾದಿವೇದವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರೇಷು
‘ತದರ್ಥಂ ವಿಕೃತೇಃ ಪ್ರಕೃತೌ’(ಪಾ.ಸೂ.೫-೧-೧೨) ಇತಿ ಪಾಣಿನೀಯೇ ಉಪಾದಾನೇ ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಕೃತಿಪದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಯಕಂ ಧ್ರುವಪದಮಪ್ಯವಿಗಣಯ್ಯ ಅಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾದುಪಾದಾನೇ ನಿಪತಂತೀ ಮತಿಃ ಕಥಮುಪಾದಾನಮಾತ್ರಾಸಾಧಾರಣೇನ ಪ್ರಕೃತಿಪದೇನ ತತೋ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯೇ ಸ್ಥಾಪನೀಯಾ । ಸಾ ಹಿ ಮತಿಸ್ತೇನ ತಥೈವ ದೃಢೀಕೃತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಚ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಪರಂ ಪ್ರಕೃತಿಪದಂ , ತದಾ
‘ಕಾರಕೇ’(ಪಾ.ಸೂ.೧-೪-೨೩) ಇತ್ಯಧಿಕಾರಸೂತ್ರಮನನ್ವಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಕಾರಕಶಬ್ದಃ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಪರಃ ಸಪ್ತಮೀ ಚ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಕಾರಕಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ತತ್ರಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾವಿಧಾನಸ್ಯ ಕಾರಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯತ್ ಕಾರಣಂ ತತ್ರಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞೇತ್ಯರ್ಥಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತದ್ಯುಜ್ಯತೇ । ನಿರ್ಧಾರಣಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈವ ನಿರ್ಧಾರಣವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನನು ಕಾರಕಂ ಕ್ರಿಯಾಂ ನಿರ್ವರ್ತಯದಾಶ್ರಿತವ್ಯಾಪಾರಂ , ಕಾರಣಂ ತು ಹೇತ್ವಪರಪರ್ಯಾಯಂ ಫಲಸಾಧನತ್ವಯೋಗ್ಯಮಾತ್ರಮ್ ಇತಿ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ, ‘ದ್ರವ್ಯಾದಿವಿಷಯೋ ಹೇತುಃ ಕಾರಕಂ ನಿಯತಕ್ರಿಯಮ್ । ಅನಾಶ್ರಿತೇ ತು ವ್ಯಾಪಾರಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಚನಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಏತದಪಿ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ; ವಿವಕ್ಷಿತಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವರ್ತನವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಅವಿವಕ್ಷಿತಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವರ್ತನವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಣಾಯೋಗಾತ್ । ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಾಕ್ರಾಂತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ನಿರ್ದ್ಧಾರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಕಾರಕಾಧಿಕಾರೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಪ್ರಾಗ್ರೀಶ್ವರಾನ್ನಿಪಾತಾಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೧-೪-೫೬) ಇತ್ಯೇತತ್ಪರ್ಯಂತಂ ತದಧಿಕಾರಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ಅಕಥಿತಂಚ’(ಪಾ.ಸೂ.೧-೪-೫೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರತಃ ‘ಮಾಣವಕಂ ಪಂಥಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರೇವ ‘ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಪಿತರಂ ಪಂಥಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಕ್ರಿಯಾಯಾಮಕಾರಕತ್ವೇಽಪಿ ಅಕಥಿತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಯದ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರಂ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೇ ಹೇತೌ ಪಂಚಮೀವಿಧಾಯಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ‘ಹೇತುಮನುಷ್ಯಭ್ಯೋಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಂ ರೂಪ್ಯಃ’(ಪಾ.ಸೂ.೪-೩-೮೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಅಸ್ಮಾದೇವ ಜ್ಞಾಪಕಾದ್ಧೇತುಪಂಚಮೀಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ನ್ಯಾಸೋಕ್ತಮಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ‘ತತ ಆಗತಃ’(ಪಾ.ಸೂ. ೪-೩-೭೪) ಇತ್ಯಧಿಕಾರೇ ಪಠಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಹೇತುವಾಚಿಭ್ಯೋ ಮನುಷ್ಯವಾಚಿಭ್ಯಶ್ಚ ಶಬ್ದೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಂ ರೂಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಸಮಾದಾಗತಂ ಸಮರೂಪ್ಯಮ್ ಇತಿ ವೃತ್ತಿಕೃತಾ ಉದಾಹರಣಂ ಲಿಖಿತಮ್ । ತಸ್ಯ ನ್ಯಾಸಕೃತಾ ‘ಸಮಾದ್ಧೇತೋರಾಗತಮ್’ ಇತ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ಕೇನ ಪುನರಿಹ ಪಂಚಮೀ’ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯಸಂಭವಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ‘ಅಸ್ಮಾದೇವ ಜ್ಞಾಪಕಾತ್’ ಇತಿ ಪರಿಹೃತಮ್ ।
ತತ್ರಾಯಂ ಶಂಕಾಽರ್ಥಃ । ಯದಿ ಸಮಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಆಗತಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಸಂಬಂಧವಿವಕ್ಷಾ ತದಾನೀಮಸ್ಯೇದಂಭಾವೇ ಷಷ್ಠ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ತದಪವಾದತ್ವೇನ ‘ಹೇತೌ’(ಪಾ.ಸೂ.೨-೩-೨೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವಿಹಿತಯಾ ತೃತೀಯಯೈವ ಭಾವ್ಯಂ , ನ ತು ಪಂಚಮ್ಯೇತಿ । ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತ್ವಯಮ್ । ‘ತತ ಆಗತಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯಂತಾರ್ಥಸ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರೇ ಹೇತೋರಿತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಂಚಮ್ಯಪಿ ಭವತೀತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ಇತಿ । ಏವಂ ನ್ಯಾಸಕೃತಾ ಹೇತೌ ಪಂಚಮೀಸದ್ಭಾವೇ ಜ್ಞಾಪಕಾನ್ವೇಷಣಂ ನ ಕರ್ತ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಯದಿ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಮೇವ ಆಹತ್ಯ ಪಂಚಮೀವಿಧಾಯಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ವಿವಕ್ಷಿತಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವರ್ತನವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಸಾಧಾರಣೇ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪಂಚಮೀವಿಧಾನಮ್ , ಅವಿವಕ್ಷಿತತದ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಪಂಚಮೀಲಾಭಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಕಾನ್ವೇಷಣಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ । ಹೇತುಮನುಷ್ಯಸೂತ್ರೇ ಲಿಖಿತಸ್ಯ ‘ಸಮಾಜ್ಜಾತಮ್’ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಿತಸ್ಯ ‘ಸಮಾದಾಗತಮ್’ ಇತ್ಯುದಾಹರಣಸ್ಯಾಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತವ್ಯಾಪಾರಹೇತುವಿಷಯತ್ವಸಂಭವೇ ತಸ್ಯ ಅವಿವಕ್ಷಿತವ್ಯಾಪಾರಹೇತುವಿಷಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ರ ಪಂಚಮೀಲಾಭಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಕಾನ್ವೇಷಣಸ್ಯ ವ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಹೇತುಮನುಷ್ಯಸೂತ್ರಗತಹೇತುಶಬ್ದೋಽನಾಶ್ರಿತವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯಃ; ‘ಅನಾಶ್ರಿತೇ ತು ವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಹೇತುರಿಷ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಚನಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಽಪಿ ವೃತ್ತಿಕೃತಾ ಜನಿಕರ್ತೃಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೇತುಪದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತಯಾ ತತ ಏವ ಅವಿವಕ್ಷಿತವ್ಯಾಪಾರೇ ಹೇತೌ ಪಂಚಮೀ ಸಿದ್ಧೇತಿ ತತ್ರ ಜ್ಞಾಪಕಾನ್ವೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಕೃತಿಪದಸ್ಯ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವೇ ಧ್ರುವಾನುವೃತ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ರ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯೋ ನಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ । ಜಾಯಮಾನಾವಧಿತ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವರೂಪತಯಾ ಕಾರಣವಾಚಿನಾ ಪ್ರಕೃತಿಪದೇನ ಸಹ ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂತು ತದನುವೃತ್ತಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಪದೇನೈವಾನ್ವಯೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ । ತಥೈವ ಚಾನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತೋ ವೃತ್ತಿಕೃತಾ ‘ಜನ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಜನ್ಮನಃ ಕರ್ತ್ತಾ ಜಾಯಮಾನಃ , ತಸ್ಯ ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಕಾರಣಂ ಹೇತುಃ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ’ ಇತಿ ವ್ಯರ್ಥಮ್ , ಅರ್ಥಾತ್ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಜಾಯಮಾನಸ್ಯೈವ ಹಿ ಕಾರಣಂ ಭವತಿ । ಅತ ಏವ ‘ಹೇತೌ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ’ ಇತಿ ನ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ನನು ಪ್ರಕೃತಿರುಪಾದಾನಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತುಲ್ಯೋಽಯಂ ದೋಷಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಹಿ ಧ್ರುವಪದಂ ನಾನುವರ್ತನೀಯಮ್ । ತತೋ ವಿವಕ್ಷಿತವ್ಯಾಪಾರಕಾರಣಲಾಭಾಶ್ರಯಣೇ ಕಾರಕಾಧಿಕಾರೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾತ್ , ಅವಿವಕ್ಷಿತವ್ಯಾಪಾರಕಾರಣಲಾಭಾಶ್ರಯಣೇ ಕಾರಕಾಧಿಕಾರೇಣ ವಿರೋಧಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಜನಿಕರ್ತುರನ್ವಯ ಇತಿ ಸಮಾನೋ ವೈಯರ್ಥ್ಯದೋಷಃ , ಜಾಯಮಾನಸ್ಯೈವ ಹ್ಯುಪಾದಾನಂ ಭವತೀತಿ । ಯಥಾ ವೈಯರ್ಥ್ಯದೋಷೋ ನ ಪ್ರಸರತಿ ತಥಾ ಉಪಪಾದಯಾಮಃ । ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಃ ಸ್ವಭಾವವಿಷಯಯೈವ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಉಪಾದಾನೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಕ್ಲೃಪ್ತಶಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯೋಗನಿರ್ವಾಹೇ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನಾಽನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಿರ್ವಹತಿ ಚ ಕ್ಲೃಪ್ತಶಕ್ತ್ಯೈವ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಃ । ಕಾರ್ಯಾಭಿನ್ನಸ್ಯೋಪಾದಾನಸ್ಯ ತತ್ಸ್ವಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಮೃತ್ಸ್ವಭಾವೋ ಘಟಃ ಮೃತ್ಸ್ವರೂಪೋ ಘಟಃ’ ಇತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯುಪಾದಾನೇ ಸ್ವಭಾವಶಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಪದಪ್ರಯೋಗೇ ‘ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರೂಪಂ ಕಾರಣಮ್’ ಇತಿ ಏತಾವತ್ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾಽಪಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ನಿರೂಢ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಪದಮಾತ್ರಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಃ । ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯವಹಾರೇ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಮವಾಯಿನಿ ಕಾರಣೇ ಸಮವಾಯಿಪದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಃ । ಪಾಣಿನಿನಾ ತು ಪ್ರಕೃತಿರಿತ್ಯೇತಾವತಿ ಸೂತ್ರೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟೋ ನ ಭವತೀತಿ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವರೂಪಂ ಯತ್ ಕಾರಕಂ ತಸ್ಯಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ವಿಧೀಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾಯ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ – ‘ತದರ್ಥಂ ವಿಕೃತೇಃ ಪ್ರಕೃತೌ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವಿನೈವ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮುಪಾದಾನಪರಂ ಪ್ರಕೃತಿಪದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ । ತತ್ರ ವಿಕೃತಿಪದಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಪ್ರಕೃತಿಪದಸ್ಯ ಉಪಾದಾನೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಲಾಭಾತ್ । ತದರ್ಥಮೇವ ಹಿ ತತ್ರ ವಿಕೃತಿಪದಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮುಕ್ತಂ ವೃತ್ತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇಷು ‘ಅಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ವಿಕೃತಿಗ್ರಹಣೇ ಯಾ ಕಾಚಿತ್ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಗೃಹ್ಯೇತ ನೋಪಾದಾನಕಾರಣಮೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಸ್ಮಾದಭ್ಯರ್ಹಿತಸ್ಯೋಪಾದಾನಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣಂ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣಾಯ ಪ್ರಕೃತಿಪದಮಿತಿ ನ್ಯಾಸೋಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ ಜನಿಕರ್ತೃಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಗೋಲೋಮಾವಿಲೋಮಭ್ಯಃ ದೂರ್ವಾ ಜಾಯಂತೇ’ ಇತಿ ತತ್ರೋದಾಹರಣಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ‘ಅಪಕ್ರಾಮಂತಿ ತಾಸ್ತೇಭ್ಯಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ‘ಧ್ರುವಮಪಾಯೇಽಪಾದಾನಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೧-೪-೨೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರತ ಏವ ಅತ್ರಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ತತ್ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಯತೋ ಯದಪಕ್ರಾಮತಿ ತತ್ ಪುನಸ್ತತ್ರ ನ ದೃಶ್ಯತೇ, ಇಹ ತು ಲೋಮಸು ಅಸ್ತಿ ದೂರ್ವಾದರ್ಶನಮಿತಿ ಕಥಂ ತತೋಽಪಕ್ರಮಣಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ‘ಯದ್ಯಪಕ್ರಾಮಂತಿ ಕಿಂ ನಾತ್ಯಂತಾಯಾಪಕ್ರಾಮಂತಿ’ ಇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ‘ಸಂತತತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ಪರಿಹೃತಮ್ । ಕೈಯಟೇನ ಚ ‘ಯಥಾ ಬಿಲಾದ್ದೀರ್ಘಭೋಗೋ ಭೋಗೀ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮನ್ನಪ್ಯವಿಚ್ಛೇದಾತ್ ತತ್ರೋಪಲಭ್ಯತೇ ಏವಂ ದೂರ್ವಾ ಅಪಿ’ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಏವಂಚ ಗೋಲೋಮಾದೀನಾಂ ದೂರ್ವಾದೀನ್ ಪ್ರತ್ಯವಧಿತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸೂತ್ರಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್ ‘ಗೋಲೋಮಾವಿಲೋಮಭ್ಯೋ ದೂರ್ವಾ ಜಾಯಂತೇ’ ‘ಶ್ರುಂಗಾಚ್ಛರೋ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣಂ ನಿಮಿತ್ತವಿಷಯಮೇವೇತ್ಯವಸೀಯತೇ । ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವಿಶ್ಲೇಷಾವಧಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಶೃಂಗಗೋಲೋಮಾದೀನಾಂ ಶರದೂರ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನಭೂತೋ ಯ ಏಕದೇಶಃ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಮೇಕದೇಶಾಂತರಂ ಶರದೂರ್ವಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ , ಮಾಷಾಂಕುರೋಪಾದಾನೇನ ತುಷಾಂತರವಸ್ಥಿತಮಾಷಭಾಗೇನ ಸಂಸೃಷ್ಟೋ ಮಾಷಾಂಕುರನಿಮಿತ್ತಭೂತಸ್ತುಷಭಾಗ ಇವ । ಸ ಏವಾಪರಿಣತಶೃಂಗಾದ್ಯೇಕದೇಶಃ ‘ಶೃಂಗಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪಂಚಮ್ಯಂತೇನ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಿತಿ ಚೇತ್ –
ಉಚ್ಯತೇ – ಇದಂ ಲೋಮಾದೀನಾಂ ದೂರ್ವಾದ್ಯವಧಿತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಸೂತ್ರಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯೈವ, ನ ತು ತಾಂತ್ರಿಕಮರ್ಯಾದಯೇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೇನ ಕೈಯಟೇನ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿಪ್ರದರ್ಶನೇ ಅಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣಾವಿಷಯತ್ವಂ ತಾಂತ್ರಿಕಮರ್ಯಾದಾಪ್ರದರ್ಶನೇ ವಿಶಿಷ್ಯೋಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವಂಚಾವಿಷ್ಕೃತಮ್ – ‘ಅಪಕ್ರಾಮಂತಿ ತಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿಧ್ಯಾಶ್ರಯಣೇನೈತದುಚ್ಯತೇ । ಲೋಕೇ ಹಿ ಯದ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ತತ್ ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತರ್ಕಾಶ್ರಯಾಸ್ತು ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಭಿದ್ಯಂತೇ । ವೈಶೇಷಿಕದರ್ಶನೇ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿಸಮವೇತಂ ಕಾರಣೇಭ್ಯೋಽಪೃಥಗ್ದೇಶಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಕ್ರಮಃ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಜಾಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಕಾರಣಾತ್ ನಿರ್ಗಚ್ಛತೀತಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿರಸ್ತಿ ತದೇವಾಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಃ , ನ ತು ದಂಡಚಕ್ರಾದಿಸಾಧಾರಣಂ ಸರ್ವಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿಪ್ರದರ್ಶಕವಾಕ್ಯೇನಾವಿಷ್ಕೃತಮ್ । ವೈಶೇಷಿಕಮರ್ಯಾದಾಪ್ರದರ್ಶಕವಾಕ್ಯೇನ ತು ನಾಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿಸಮವೇತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋದಾಹರಣೇನ ವಿಶಿಷ್ಯೋಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವಮಾವಿಷ್ಕೃತಮ್ । ತೇನ ಶರಾಂಕುರಾದ್ಯಧಸ್ಥಿತಾಚ್ಛೃಂಗಗೋಲೋಮಬೀಜಾದ್ಯೇಕದೇಶಾತ್ ಶರಾಂಕುರಾದಿಕಂ ನಿರ್ಗಚ್ಛತೀತಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿರಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮೇವಾಭಿಮತಮಿತಿ ತಸ್ಯಾಶಯ ಉನ್ನೀಯತೇ ।
ಯುಕ್ತಂಚೈತತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಯಃ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತಾಮಾಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯೇವ ಯಸ್ಯ ಏಕದೇಶಃ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತಾಮಾಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ । ಅತ ಏವ ಏಕಸ್ಯ ಮೃತ್ಪಿಂಡಸ್ಯ ಏಕದೇಶಾನಾಂ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯನೇಕಕಾಯಾತ್ಮತಾಪತ್ತೌ ತಸ್ಯೈವ ಘಟಶರಾವಾದಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಘಟಶರಾವಾದಿಸರ್ವತತ್ಕಾರ್ಯವಿಜ್ಞಾನಮುದಾಪಹಾರಶ್ರುತಿಃ । ಸೂತ್ರಕಾರಶ್ಚ
‘ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪೋ ವಾ’(ಬ್ರ.ಸೂ.೨-೧-೨೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕದೇಶಸ್ಯ ಜಗದ್ರೂಪತಾಪತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ನಿರವಯವತ್ವಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಮೇವ ದೂಷಣಮುವಾಚ , ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಮ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರಶ್ಚ
‘ಯೋನಿಶ್ಚ ಹಿ ಗೀಯತೇ’(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೪-೨೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಪಾದಾನವಾಚಕತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯಮಾನಃ ‘ಸ್ತ್ರೀಯೋನೇರಪಿ ಅಸ್ತ್ಯೇವಾವಯವದ್ವಾರೇಣ ಗರ್ಭಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮ್’ ಇತಿ ಬ್ರುವನ್ನೇಕದೇಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತಾಪತ್ತೌ ಏಕದೇಶಿನ ಉಪಾದಾನತ್ವಮನುಮೇನೇ । ಲೋಕಶ್ಚ ದೀರ್ಘೈಸ್ತಂತುಭಿರಾರಬ್ಧೇ ಖಂಡಪಟೇ ಪಟಾಕಾರಬಹಿರ್ಭೂತಸ್ಯ ತಂತೂನಾಮೇಕದೇಶಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ತಂತೂನ್ ಪಟೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ವ್ಯವಹರಂತಿ, ನ ತು ತೇಷಾಂ ಪಟಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾನೇಕದೇಶಾನೇವ ತದುಪಾದಾನತ್ವೇನ ಮನ್ಯಮಾನಾಸ್ತತ್ರ ತಂತೂನಾಮುಪಾದಾನತ್ವಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪಂತಿ । ವೈದಿಕತಾಂತ್ರಿಕಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರೇಣ ಚ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನವ್ಯವಸ್ಥಾಽಂಗೀಕರಣೀಯಾ । ತಥಾ ಚ ಶೃಂಗಗೋಲೋಮಾದೀನಾಂ ಶರದೂರ್ವಾದ್ಯಾತ್ಮತಾನಾಪನ್ನೈಕದೇಶಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನಶ್ರೃಂಗಗೋಲೋಮಾದ್ಯವಯವ್ಯೇವ ಉಪಾದಾನಮ್ । ಅತಃ ‘ಶ್ರುಂಗಾಚ್ಛರೋ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯುದಾಹರಣಂ ಜನಿಕರ್ತೃಸೂತ್ರಂಚ ಉಪಾದಾನವಿಷಯಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯತ್ತು ನ್ಯಾಸಕೃತೋಕ್ತಂ ‘ಪುತ್ರಾತ್ ಪ್ರಮೋದೋ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪಂಚಮೀನಿರ್ವಾಹಾಯ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತದಪ್ಯಸಂಗತಮ್ । ತೇನ ‘ಹೇತುಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಹೇತುಪಂಚಮ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾಪಕಸ್ಯ ಉಪನ್ಯಸ್ತತಯಾ ತತ ಏವ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ನನು ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಜ್ಞಾಪಕಲಬ್ಧಾ ಹೇತುಪಂಚಮ್ಯಸ್ತು । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ – ಜ್ಞಾಪಕೇನ ವಿಧ್ಯುನ್ನಯನಾಲ್ಲಬ್ಧ್ವಿವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸೂತ್ರವಿಹಿತೋಪಾದಾನಪಂಚಮೀಗ್ರಹಣಮ್ – ಇತಿ । ಪಾಣಿನಿವ್ಯಾಕರಣೇ ಜ್ಞಾಪಕೇನ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಾಂತರೇಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿವಿಹಿತತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಪಾಣಿನೀಯಸ್ಯೈವ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಸ್ಯಾದೇತದೇವಂ ಯದಿ ಪಾಣಿನೀಯೇ ಹೇತುಪಂಚಮ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾಪಕಂ ಕಿಂಚಿದುಪಲಭ್ಯೇತ । ತದುಪಲಂಭೇ ಹಿ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿರಪಿ ವ್ಯಾಕರಣಾಂತರೇ ಸಂಭಾವನೀಯೋ ಭವೇತ್ , ನ ಚೈತದುಪಲಭ್ಯತೇ । ‘ಹೇತುಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಹೇತುಗ್ರಹಣಸ್ಯ ‘ವಿಭಾಷಾ ಗುಣೇಽಸ್ತ್ರಿಯಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ.೨-೩-೨೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರವಿಹಿತಗುಣವಿಷಯಪಂಚಮೀಮಾದಾಯ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ‘ಜಾಡ್ಯಾದಾಗತಂ ಜಾಡ್ಯರೂಪ್ಯಮ್’ ಇತಿ ತದುದಾಹರಣಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚೈವಮಪಿ ‘ಸಮಾದಾಗತಂ ಸಮರೂಪ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವೃತ್ತಿಕಾರದರ್ಶಿತಸ್ಯೋದಾಹರಣಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಹಃ । ತತ್ರ ಉಪಾದಾನಪಂಚಮೀತಿ ತನ್ನಿರ್ವಾಹೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸೂತ್ರೇ ಹೇತುಗ್ರಹಣಾದ್ಧೇತುಪಂಚಮ್ಯೈವ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಃ । ವೃತ್ತಿಕೃತೈವ ‘ಹೇತುಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ’ ಇತಿ ಬಹುವಚನಂ ಸ್ವರೂಪನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ‘ದೇವದತ್ತಾದಾಗತಂ ದೇವದತ್ತರೂಪ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಮನುಷ್ಯವಿಶೇಷವಿಷಯಸ್ಯ ಉದಾಹರಣಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಹೇತುಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಪಿ ಹೇತುವಿಶೇಷೋಪಾದಾನವಿಷಯಮುದಾಹರಣಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಏತೇನ – ಜನಿಧಾತೋರ್ಡಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾಯಕೇ ‘ಪಂಚಮ್ಯಾಮಜಾತೌ’(ಪಾ.ಸೂ.೩-೨-೯೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪಂಚಮ್ಯಂತಸ್ಯೋಪಪದಸ್ಯಾಜಾತಿತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಜಾತಿಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ಹೇತೌ ಪಂಚಮ್ಯಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾಪಕಮಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ – ನಿರಸ್ತಾ । ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರತಸ್ತೇಭ್ಯ ಉಪಾದಾನಪಂಚಮೀಸದ್ಭಾವೇನ ಜಾತಿಶಬ್ದಪರ್ಯುದಾಸಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ , ಹೇತುಪಂಚಮ್ಯಭಾವೇ ‘ಪುತ್ರಾತ್ ಪ್ರಮೋದೋ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಥಂ ನಿರ್ವಾಹಃ ? ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇ ಪುತ್ರೇ ಉಪಾದಾನತ್ವಾರೋಪಾತ್ ಪಂಚಮೀ ಭವಿಷ್ಯತಿ ‘ರಾಮೋ ಜಾಮದಗ್ನ್ಯಃ’ ‘ವ್ಯಾಸಃ’ ಪಾರಾಶರ್ಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮನಂತರಾಪತ್ಯೇ ಗೋತ್ರರೂಪಾಧ್ಯಾರೋಪಾದ್ಯಞ್ಪ್ರತ್ಯಯವತ್’ ‘ಪರ್ವತೋ ವಹ್ನಿಮಾನ್ ಧೂಮವತ್ತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಕಥಂ ಪಂಚಮೀನಿರ್ವಾಹಃ ? ಹೇತುಪಂಚಮೀಸದ್ಭಾವೇ ವಾ ಕಥಂ ನಿರ್ವಾಹಃ ? ನ ಹಿ ಧೂಮವತ್ತ್ವಂ ವಹ್ನೇಃ ಕಾರಣಮ್ । ಜ್ಞಾಪಕಂ ತದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ ಹಿ ಜ್ಞಾಪಕಹೇತೌ ಪಂಚಮೀವಿಧಾನಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ತದಶಿಷ್ಯಂ ಸಂಜ್ಞಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್’(ಪಾ.ಸೂ. ೧-೨-೫೩) ‘ಲುಬ್ಯೋಗಾಪ್ರಖ್ಯಾನಾತ್’(ಪಾ.ಸೂ.೧-೨-೫೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಪ್ರಯೋಗಾದ್ ಜ್ಞಾಪಕಾದೇವ ಜ್ಞಾಪಕಹೇತೌ ಪಂಚಮೀ । ಕಾರಕಹೇತೌ ತು ತೃತೀಯೈವ ನ ಪಂಚಮೀ । ಉಕ್ತಂಚ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ‘ಪಂಚಮೀ ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ , ಅಪಿ ತು ಪ್ರಕೃತೌ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಹೇತುಪಂಚಮೀಸದ್ಭಾವಃ । ತಥಾಪ್ಯುಪಪದವಿಭಕ್ತಿತಃ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಉಪಾದಾನವಿಷಯೈವ ಪಂಚಮೀ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ । ನ ಚ ‘ಧ್ರುವಮಪಾಯೇ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾದಿಹಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಶ್ಲೇಷಾವಧಿತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜನಿಕರ್ತೃಸೂತ್ರತ ಏವಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ । ತಚ್ಚೋಪಾದಾನಮಾತ್ರವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಚ ನ್ಯಾಸೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕಾರಣಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾಽಪ್ಯತ್ರೋಪಾದಾನವಿಷಯೈವ ಪಂಚಮೀ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನತಯಾ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಸಾಧಾರಣಶಕ್ತಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಪಾದಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮಿತಿ ನ್ಯಾಸಕೃತೈವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಚ ಉಪಾದಾನಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿನ್ಯಾಯೋಽಪಿ ನಾದ್ರಿಯೇತ , ತದಾ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾತ್ ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ ‘ಆಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ‘ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂಚ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಆನಂತ್ಯಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ಯನುರೋಧಾಚ್ಚ ಉಭಯವಿಧಕಾರಣತ್ವಪರಾ ಪಂಚಮೀ , ನ ತು ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಪರೇತ್ಯಲಂ ಪ್ರಪಂಚೇನ । ಯತ್ತು ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋಭಯಾಮ್ನಾನಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರಣಮುಪಾದಾಯ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಭವಪ್ರಲಯೋಭಯಾಮ್ನಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ‘ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಭವತಿ ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲೀಯತೇ ತತ್ತಸ್ಯ ಉಪಾದಾನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿಯವಾದೀನಾಂ ಪೃಥಿವೀ’ ಇತಿ ಉಪಾದಾನತ್ವಮಾತ್ರೇ ಹೇತುಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತತ್ಪೂರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಪಂಚಮೀವಿಭಕ್ತೇರುಪಾದಾನವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿತ್ಯವಧೇಯಮ್ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಪಾದಾನತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಾದಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಧೀನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವೋಪಚಾರ ಇತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ‘ಸಾಕ್ಷಾತ್’ ಇತಿ ಸೌತ್ರಪದೇನ ‘ಆಕಾಶಾದೇವ’ ಇತ್ಯವಧಾರಣಲಬ್ಧ ಉಪಾದಾನಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದೋ ದರ್ಶಿತಃ ॥(೧-೪-೨೯)
‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ’(ತೈ.ಉ. ೨-೬) ಇತಿ ಬಹುಭವನಸಂಕಲ್ಪವತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ
‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’(ತೈ.ಉ. ೨-೭) ಇತಿ ಅನಂತರವಾಕ್ಯೇ ‘ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ‘ಸ್ವಯಮ್’ ಇತಿ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ವರ್ಣನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೇನ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮನಾ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದುಭಯವಿಧಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯತ್ತು ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸೃಜಾಮ್ಯಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವದೇತದುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತನ್ನ । ತತ್ರಾಪಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವಶ್ರವಣಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ – ತತ್ರಾವತಾರಶರೀರರೂಪೇಣ ಸ್ವಾತ್ಮನಸ್ಸ್ವೇನ ಸೃಷ್ಟಿರುಚ್ಯತೇ ‘ಯದಾ ಯದಾ ಹಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ’ ಇತಿ ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತೇಃ , ಇಹ ಪ್ರಪಂಚರೂಪೇಣ ಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟಿಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ – ಇತಿ । ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಪರಿಣಾಮಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗೋ ವಿರೋಧಾಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮೇತತ್ಸೂತ್ರಶೇಷತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪುನಃ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ‘ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾತ್ಮಕಪ್ರಪಂಚರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಾದಪ್ಯುಪಾದಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
‘ಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟಿತತ್ಪ್ರವೇಶೋತ್ತರಭಾವಿನಸ್ಸದಾದಿಭವನಸ್ಯ ಸದಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮರೂಪತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ; ಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪುನಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಸಂಭವಾತ್’ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಮೈವಮ್ । ‘ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ ಬಹುಭವನಸಂಕಲ್ಪಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಸದಾದಿಭವನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸದಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮರೂಪತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶೋತ್ತರಭಾವಿತ್ವಶ್ರವಣಂ ತು ಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತಿ ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರಭಾವಿತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಸ ಆಗಂತುಕ ಇತಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಗಂತುಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸದಾ ಪ್ರಪಂಚಾನುಸ್ಯೂತತ್ವಾತ್ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರವೇಶಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪುನಸ್ಸೃಷ್ಟಿಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಶ್ರವಣೇ ತು ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರಪಂಚೇಽನುಸ್ಯೂತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸೃಷ್ಟಸ್ಥೂಲರೂಪಾವಚ್ಛೇದಮಾತ್ರಂ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಚ್ಯತೇ, ನ ತು ಪ್ರಾಕ್ ತತ್ರಾಸತಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ರೂಪೇಣ ವಾ ತತ್ರ ಪ್ರವೇಶ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪಿತಂ ಭವತಿ । ಕಿಂಚ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಘಟಾದಿವತ್ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಪೃಥಗ್ಭೂತಂ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಮುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚ ತಥೋಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ , ಬಹುಭವನಸಂಕಲ್ಪವಿರೋಧಾತ್ । ಅತಸ್ತಟಸ್ಥಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತೇತಿ ಶಂಕಾನಿವರ್ತನಾಯ ‘ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಸದಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮರೂಪತಯಾ ವಿವೃತೇತಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಂಜಸಮ್ ॥೧-೪-೨೬॥
‘ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಮ್’(ಮು.ಉ.೩-೧-೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ‘ಯೋನಿಃ’ ಇತ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗೀಯತೇ । ಯೋನಿಶಬ್ದಶ್ಚ ಉಪಾದಾನವಿಷಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥಾನವಚನೋಽಪ್ಯಯಮಸ್ತಿ ; ತಥಾಽಪಿ ಪೂರ್ವಾಪರಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾದ್ಯನುರೋಧಾದಿಹೋಪಾದಾನವಚನ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಚಕಾರಾನ್ನಿಮಿತ್ತಂಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ ‘ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ’ ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯನುಕ್ತಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತಯಾ ಸದಾದಿಪರಿಣಾಮಾಂಗೀಕಾರೇ ಮಾಯಾರೂಪೋಪಾದಾನಾಂತರಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮಪ್ಯೇತದೇವೋತ್ತರಂ ಯೋನಿಶ್ಚ ಹಿ ಗೀಯತೇ’ ಇತಿ । ‘ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿಪದಂ ಮಂಡೂಕಪ್ಲುತ್ಯಾಽನುವರ್ತತೇ । ತತಶ್ಚಾಯಮರ್ಥಃ – ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಗದುಪಾದಾನಂ , ಕಿಂತು
‘ಯೋ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಮಧಿತಿಷ್ಠತ್ಯೇಕಃ’(ಶ್ವೇ ಉ ೪-೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಯೋನಿಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಾ ಮಾಯಾಽಪ್ಯುಪಾದಾನಮಿತ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು । ‘ಸನ್ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿಷು ಪ್ರಪಂಚೇ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಾಯಾ ಇವ ‘ಜಡೋ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿಷು ಮಾಯಾಜಾಡ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯನುಗತಿದರ್ಶನಾದುಭಯೋರಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯತ್ತು
‘ಕಾಲಸ್ಸ್ವಭಾವೋ ನಿಯತಿರ್ಯದೃಚ್ಛಾ ಭೂತಾನಿ ಯೋನಿಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಚಿಂತ್ಯಮ್’(ಶ್ವೇ.ಉ.೧-೨) ಇತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಮಂತ್ರೇ ಕಾಲಸ್ವಭಾವನಿಯತಿಯದೃಚ್ಛಾಭೂತಪುರುಷಯೋನೀನಾಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವನಿರಾಸಶ್ರವಣಂ ತತ್ಕಾಲಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಾದೇವ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸಂಭವೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಶಂಕಾಽಪನೋದನಾಯ ತನ್ಮಾತ್ರಕರಣತ್ವನಿರಾಸಪರಂ , ನ ತು ಯೋನಿಶಬ್ದೋಕ್ತಾಯಾ ಮಾಯಾಯಾಸ್ಸರ್ವಧಾ ಕಾರಣತ್ವನಿರಾಸಪರಮ್ । ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರ ಏವ ತಸ್ಯಾ ಉಪಾದಾನತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಯೋನಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಣ ಚ ತಸ್ಯಾ ಉಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ಅತ ಏವ ನಾಸ್ತಿ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋಽಪಿ । ಮಾಯಿಕವಿಕಾರಾಣಾಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಾಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕತ್ವಸ್ಯ ಗಾಧಿವೃತ್ತಾಂತಲವಣೋಪಾಖ್ಯಾನಾದಿಷು ಲೋಕೇ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂ ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ ॥೧-೪-೨೭॥
ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ।೭।
ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ॥೨೮॥
ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ ।೧-೪-೨೮।
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಾರದ್ವಾಜಕುಲಜಲಧಿಕೌಸ್ತುಭಶ್ರೀಮದದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯಶ್ರೀವಿಶ್ವಜಿದ್ಯಾಜಿಶ್ರೀರಂಗರಾಜಾಧ್ವರೀಂದ್ರವರಸೂನೋಃ ಚತುರಧಿಕಶತಪ್ರಬಂಧನಿರ್ಮಾಣಚಣಸ್ಯ ಶ್ರೀಮದಪ್ಪಯ್ಯದೀಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕನ್ಯಾಯರಕ್ಷಾಮಣೌ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ।
ಅಧ್ಯಾಯಶ್ಚ ಸಮಾಪ್ತಃ
ಓಮ್ ತತ್ಸತ್