ప్రథమః పాదః
ఉద్ఘాట్య యోగకలయా హృదయాబ్జకోశం
ధన్యైశ్చిరాదపి యథారుచి గృహ్యమాణః ।
యః ప్రస్ఫురత్యవిరతం పరిపూర్ణరూపః
శ్రేయః స మే దిశతు శాశ్వతికం ముకున్దః ॥ ౧॥
యస్యాహురాగమవిదః పరిపూర్ణశక్తే –
రంశే కియత్యపి నివిష్టమముం ప్రపఞ్చమ్ ।
తస్మై తమాలరుచిభాసురకన్ధరాయ
నారాయణీసహచరాయ నమః శివాయ ॥ ౨ ॥
ఆసేతుబన్ధతటమా చ తుషారశైలా –
దాచార్యదీక్షిత ఇతి ప్రథితాభిధానమ్ ।
అద్వైతచిత్సుఖమహామ్బుధిమగ్నభావ –
మస్మత్పితామహమశేషగురుం ప్రపద్యే ॥ ౩ ॥
యం బ్రహ్మ నిశ్చితధియః ప్రవదన్తి సాక్షాత్
తద్దర్శనాదఖిలదర్శనపారభాజః ।
తం సర్వవేదసమశేషబుధాధిరాజం
శ్రీరఙ్గరాజమఖినం గురుమానతోఽస్మి ॥ ౪ ॥
వేదవిభాగవిధాత్రే విమలాయ బ్రహ్మణే నమో విశ్వదృశే ।
సకలధృతిహేతుసాధనసూత్రసృజే సత్యవత్యభివ్యక్తిమతే ॥ ౫ ॥
యో నానాభాష్యశాఖోదితఫలవితతి ప్రౌఢ़నానారసాఢ్యో
యస్మిన్ మూలే నిరూఢం ఫలమధికతరం స్వాద్వనారుహ్యలభ్యమ్ ।
యస్య ప్రేక్షైవ దేహద్వయతదనుగతప్రత్యగర్థౌ వివేక్త్రీ
సూత్రాత్మా పారిజాతః సకలమభిమతం మహ్యమర్థం స దద్యాత్ ॥ ౬॥
నానాభాష్యాదృతా సా సగుణఫలగతిర్వైధవిద్యావిశేషైః
తత్తద్దేశాప్తిరమ్యా సరిదివ సకలా యత్ర యాత్యంశభూయమ్ ।
తస్మిన్నానన్దసిన్ధావతిమహతి ఫలే భావవిశ్రాన్తిముద్రా
శాస్త్రస్యోద్ఘాటితా యైః ప్రణమత హృది తాన్ నిత్యమాచార్యపాదాన్ ॥ ౭ ॥
అధిగతభిదా పూర్వాచార్యానుపేత్య సహస్రధా
సరిదివ మహీభాగాన్ సంప్రాప్య శౌరిపదోద్గతా।
జయతి భగవత్పాదశ్రీమన్ముఖామ్బుజనిర్గతా
జననహరణీ సూక్తిర్బ్రహ్మాద్వయైకపరాయణా ॥ ౮ ॥
ఎనాం పురాణపదవీమనుసృత్య సత్యామ్
అత్యాదరేణ మహతీమనుపాల్యమానామ్ ।
శారీరకాభరణభావజుషాం నయానాం
రక్షాకరం మణిమనావిలముల్లిఖామి ॥ ౯॥
అముం శారీరకన్యాయకలాపపరికర్మితమ్ ।
అదృష్టిదోషహరణం కణ్ఠే కురుత సన్మణిమ్ ॥౧౦॥
అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా । ౧।
అత్ర శాస్త్రారమ్భోపయోగిబ్రహ్మాత్మైక్యలక్షణవిషయప్రయోజనవిరోధినః కర్తృత్వాదిబన్ధస్య అధ్యాసాత్మకత్వప్రదర్శనేన తదుభయోపపాదనద్వారా శాస్త్రారమ్భః సమర్థ్యతే ।
నను బన్ధో న బ్రహ్మాత్మైక్యవిరోధీ, వస్తుతో బద్ధస్యైవ జీవస్య బన్ధరహితేన బ్రహ్మణా ఐక్యస్య శ్రుతిప్రామాణ్యాదఙ్గీకర్తుం శక్యత్వాత్ । న చ విరుద్ధధర్మాక్రాన్తయోర్భేదనియమస్య దృష్టత్వేన దృష్టనియమవిరోధాత్ శ్రుతిరపి తదభేదం బోధయితుం న శక్నోతీతి వాచ్యమ్ । బన్ధమిథ్యాత్వార్థమపి ప్రత్యక్షాదిభ్యః శ్రుతేః ప్రాబల్యస్య సిద్ధాన్తే వ్యుత్పాద్యతయా తత ఎవ ఉదాహృతలోకదృష్టనియమస్యాపి ఆభాసీకరణసమ్భవాత్ ఇతి చేత్ , సత్యమ్ ; తథాపి ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యే మహావాక్యస్యేవ బన్ధమిథ్యాత్వే త్వంపదార్థశోధకవాక్యానాం తదనుగ్రాహకన్యాయానాం చ విద్యమానతయా తత్ప్రదర్శనద్వారేణ శుద్ధస్య జీవస్య బ్రహ్మణా ఐక్యమితి వస్తుగతిమనురుధ్యైవ వాదకథారూపేఽత్ర శాస్త్రే పూర్వపక్షః పరిహరణీయః । న హి – హింసావిధితన్నిషేధవిషయభేదన్యాయానభిజ్ఞేన వాదకథాయాం ‘శ్యేనేన యజేత’ ఇతివాక్యమయుక్తార్థం శ్యేనపక్షిణః పురోడాశాదివద్యాగీయద్రవ్యత్వే అహింసాశాస్త్రవిరోధాత్ ఇతి శఙ్కితే, శ్యేనాఙ్గపశుష్వావశ్యకేనాపి విషయభేదన్యాయోపన్యాసేన తత్సమాధానం ఉచితమ్ ; కిన్తు వస్తుస్థితిమనుసరతా వాక్యశేషముదాహృత్య కర్మనామధేయత్వోపన్యాసేనైవ తత్ సమాధాతవ్యం ఇత్యభిప్రేత్య బన్ధస్యాధ్యాసాత్మకత్వమత్ర ప్రదర్శ్యతే ।
ఉత్తరత్ర సాధయిష్యమాణస్యైవార్థస్య శాస్త్రారమ్భోపయోగితయా స్మరణార్థమిదమాద్యాధికరణస్య ప్రథమవర్ణకమ్ । యథా పూర్వతన్త్రే ‘అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా (జై. సూ. ౧.౧.౧.) ఇత్యాద్యధికరణం ‘కర్మ వా విధిలక్షణమ్’(జై. సూ.౯.౨.౩.) ఇతి నావమికాధికరణసిద్ధస్యైవ స్వాధ్యాయస్యార్థజ్ఞానపర్యన్తత్వస్య శాస్త్రారమ్భోపయోగితయా స్మరణార్థమ్ । యథా వా తత్ర — ‘యజ్ఞకర్మ ప్రధానం తద్ధి చోదనాభూతమ్’(జై.సూ. ౯.౧.౧.) ఇతి నవమాధ్యాయాద్యాధికరణప్రథమవర్ణకం ఊహవిచారారమ్భోపయోగితయా సప్తమాద్యవ్యుత్పాదితస్య ధర్మాణామపూర్వార్థత్వస్య స్మరణార్థమ్ । యథావా తత్రైవ ‘సామాని మన్త్రమేకే స్మృత్యుపదేశాభ్యామ్’(జై. సూ. ౯. ౨. ౧.) ఇతి నవమద్వితీయపాదాద్యాధికరణప్రథమవర్ణకం సామోహవిచారారమ్భోపయోగితయా సప్తమద్వితీయపాదే వ్యుత్పాదితస్య రథన్తరాదిశబ్దానాం గీతివిశేషమాత్రవాచకత్వస్య స్మరణార్థమ్ । ఎవం స్మరణార్థేఽప్యస్మిన్ వర్ణకే శ్రోతౄణాం సుఖప్రతిపత్త్యర్థమ్ ఉపోద్ధాతప్రక్రియాయాం ప్రవృత్తో భగవాన్ భాష్యకృత్ ఆక్షేపసమాధానాభ్యాం బన్ధమిథ్యాత్వం వ్యుదపీపదదితి న కిఞ్చిదవద్యమ్ ।
యద్వా ఉదాహృతాధికరణానామస్య చ ముఖభేదేన ప్రవృత్తేః ఔదుమ్బరాధికరణన్యాయేన పర్ణమయ్యధికరణన్యాయేన చ న పౌనరుక్త్యమ్ । తథాహి – వియత్పాదీయాన్యధికరణాని జీవగతాణుత్వోత్క్రాన్తిగత్యాగతికర్తృత్వజీవభేదశ్రుతివిరోధసమాధానేన జీవబ్రహ్మాభేదోపపాదనార్థాని , న తు క్వచిదపి విషయే ప్రత్యక్షవిరోధసమాధానేన ।
‘ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తి....’(బ్ర. సూ. ౪. ౧. ౩౨.) ఇత్యధికరణమపి జీవస్య బ్రహ్మభావోఽస్తి చేత్ సంసారదశాయామపి ప్రకాశేత, అవిద్యాఽఽవృతత్వే జీవభావోఽపి న ప్రకాశేత, తస్మిన్ నిర్విశేషే చ నాంశభేదకల్పనా ప్రమాణవతీ, ఇతి ప్రకాశాప్రకాశవిరోధసమాధానేన తదుపపాదనార్థమ్ । తదనన్యత్వాధికరణం యద్యపి విశ్వమిథ్యాత్వే ప్రత్యక్షాదివిరోధసమాధానార్థం భవతి, తథాపి తత్ర అద్వైతశ్రుతీనాం ప్రత్యక్షాదిభ్యః ప్రాబల్యసమర్థనేన తద్విరోధః సమాధాస్యతే ।
అస్మింస్త్వధికరణే ప్రత్యక్షాదిభ్యః శ్రుతీనాం స్వతస్సిద్ధం ప్రసిద్ధం ప్రాబల్యం అనుద్ఘాట్యైవ జీవగతబ్రహ్మాత్మైక్యవిరోధికర్తృత్వాదిగ్రాహిప్రత్యక్షస్య గౌరోఽహమిత్యాదిప్రత్యక్షభ్రమతుల్యాకారత్వేనాప్రామాణ్యశఙ్కాకలుషితతయా న శ్రుతిబాధనక్షమత్వమితి విరోధః సమాధీయతే – ఇతి సర్వమనాకులమ్ ॥
స్యాదేతత్ – స్థూలోఽహం కృశోఽహం అన్ధోఽహం బధిరోఽహం కర్తా భోక్తా సుఖీ దుఃఖీ ఇత్యాకారోఽహంప్రత్యయః స్థూలత్వాదిషు బహుష్వంశేషు దేహేన్ద్రియతాదాత్మ్యతద్ధర్మాధ్యాసరూపతయా దృష్టవిసంవాదః కర్తృత్వాద్యంశేఽప్యప్రామాణ్యశఙ్కాకలుషితతయా ప్రతీతకౌటసాక్ష్యపురుషకల్పో న శ్రుతిబాధనక్షమః ఇతి చేత్ , న ; మమ దేహః మమ చక్షుః మమ శ్రోత్రం మమ మనః ఇత్యాదిరూపేణ జీవాత్ పరస్పరం చ విభక్తత్వేన భాసమానానాం దేహేన్ద్రియాదీనాం యుగపదేకజీవైక్యాధ్యాసాయోగేన స్థూలోఽహమిత్యాదిసామానాధికరణ్యస్య అహమేవ చైత్రః, సింహో దేవదత్తః ఇత్యాదినిశ్చితభేదధర్మిద్వయసామానాధికరణ్యవత్ గౌణత్వాత్ । నచైవం అహంకర్తేత్యాద్యంశేఽపి గౌణత్వం శఙ్కాఽఽస్పదమ్ ; కదాచిత్ మమశరీరం స్థూలమిత్యాదివ్యవహారవత్ కదాఽపి మమమనఃకర్తృ ఇత్యాదివ్యవహారస్యాదర్శనేన తత్ర గౌణత్వకల్పనాఽయోగాత్ । తస్మాత్ అప్రామాణ్యశఙ్కాఽనాస్పదప్రబలప్రత్యక్షవిరోధేన శ్రుతయోఽన్యథా వ్యాఖ్యేయాః ఇతి విషయప్రయోజనరహితమిదం శాస్త్రం నారమ్భణీయమితి ॥
అత్ర సిద్ధాన్తః – స్థూలోఽహమిత్యాదిః అధ్యాస ఎవ న గౌణః, గౌణత్వే కదాచిత్ నాహం చైత్రః న దేవదత్తః సింహః ఇతివత్ కదాచిత్ నాహం స్థూలః ఇత్యాదిరూపస్య భేదవ్యవహారస్య లౌకికసాధారణ్యేన ఉత్పత్తిప్రసఙ్గాత్ । మమ దేహః మమ చక్షుః ఇత్యాదిభేదవ్యవహారో దృశ్యత ఇతి చేత్ , న ; షష్ఠ్యాః సమ్బన్ధార్థకత్వేన తతో భేదాలాభాత్ । సమ్బన్ధస్య చ అపవాదకభేదప్రత్యయరహితసామానాధికరణ్యానురోధేన భేదావిరోధేనైవ కల్పనోపపత్తేః । కార్యకారణాభేదవాదినాం బ్రహ్మప్రకృత్యాదికార్యం జగత్ తదభిన్నమ్ , సౌవర్ణం కుణ్డలమ్ , ఇత్యాదౌ, సర్వేషామపి సదా కాలోఽస్తి , సర్వత్ర దేశోఽస్తి , ఇత్యాదౌ చ భేదేఽపి కార్యకారణభావాదిసమ్బన్ధస్య సంప్రతిపన్నత్వాత్ ।
ఎతేన – ‘యోఽహం బాల్యే పితరావన్వభూవం సోఽహం స్థావిరే ప్రణప్తౄన్ పశ్యామి’, ‘యోఽహం స్వప్నే వ్యాఘ్రదేహః సోఽహమిదానీం మనుష్యదేహః’ ఇతి దేహాత్మభేదానుభవౌ దృశ్యేతే ఇతి – నిరస్తమ్ ।
అనయోరపి దేహాత్మసమ్బన్ధానుభవవదేవ భేదాస్పర్శిత్వాత్ । తథాఽపి వ్యావృత్తదేహభేదకాత్మానువృత్తివిషయావిమౌ దేహాత్మాభేదే సమ్బన్ధప్రత్యయవన్న శక్యోపపాదనౌ ఇతి చేత్ – న, ఆద్యస్య — ‘యోఽయం బాల్యే మమ దేహః తథా పుష్ట ఆసీత్ స ఎవాద్య వార్ధకే క్రశీయాన్ జాతః’ ఇత్యనుభవవత్ వస్తుతో బాలస్థవిరదేహైక్యేన తదైక్యాధ్యాసేన వా ఉపపత్తేః । ద్వితీయస్య కల్పితాకల్పితవ్యాఘ్రత్వమనుష్యత్వగోచరస్య ‘యోఽయం స్థాణుః అయం పుమాన్’ ఇతి కల్పితాకల్పితస్థాణుత్వ పురుషత్వగోచరానుభవస్య పురుషే ఇదమర్థాభేదే ఇవ మనుష్యదేహాత్మాభేదేఽప్యుపపత్తేః । అస్తు వా ‘మమదేహః’ ‘యోఽహం స్వప్నే వ్యాఘ్రదేహః’ ఇత్యదేర్దేహాత్మభేదగోచరత్వం ; తథాఽపి న స్థూలోఽహమిత్యాద్యధ్యాసానుపపత్తిః । కేనచిద్రూపేణ భేదప్రత్యయస్య తదన్యేన రూపేణ అధ్యాసావిరోధిత్వాత్ । ‘స్ఫటికోఽయం న జపాకుసుమమ్’ ఇతి ప్రత్యక్షనిశ్చయవతోఽపి స్ఫటికే లోహితాత్మనా జపాకుసుమాధ్యాసదర్శనాత్ । దేవదత్తసమీపగతయోరధీయానానధీయానయోః పురుషత్వసామాన్యేన గృహ్యమాణయోశ్చైత్రమైత్రయోః దేవదత్తపిణ్డాత్ పరస్పరస్మాచ్చ భేదేన గృహ్యమాణయోరపి దేవదత్తే ‘మైత్రోఽయమధీయానస్తిష్ఠతి’ ఇతి చైత్రమైత్రోభయాధ్యాసదర్శనాచ్చ । ఎతేన – పరస్పరం భేదన గృహ్యమాణయోర్దేహేన్ద్రియయోరేకస్మిన్నాత్మన్యధ్యాసోఽనుపపన్నః ఇత్యపి శఙ్కా నిరస్తా ।
తస్మాత్ ‘స్థూలోఽహం అన్ధోఽహమ్’ ఇత్యాదిసామానాధికరణ్యమధ్యాసనిబన్ధనమేవేతి బహుష్వంశేషు దృష్టవిసంవాదతయా పూతికూశ్మాణ్డాయమానోఽహంప్రత్యయః కర్తృత్వాద్యంశేఽపి న శ్రుతిబాధనక్షమః ।
అతో దేహేన్ద్రియాన్తఃకరణాత్మసు ఐక్యేన భాసమానేషు తద్గతతయా ప్రతీయమానానాం ధర్మాణాం మధ్యే స్థూలత్వాదయో దేహధర్మాః అన్ధత్వాదయ ఇన్ద్రియధర్మాః కామసఙ్కల్పాదయోఽన్తఃకరణధర్మాః ఆనన్దాదయః ప్రత్యగ్ధర్మాః ఇతి శ్రుతిప్రాప్తా వ్యవస్థా స్వీకర్తుం యుక్తా । సా చ మమ దేహఃస్థూలః మమ చక్షురన్ధం మమ మనఃకామయతే మమ మనస్సఙ్కల్పయతే ఇత్యాద్యనుభవేనాప్యనుమోదితా । దృశ్యతే చ పృథివీజలాదిషు సఙ్కీర్ణతయా ప్రతీయమానానాం గన్ధాదీనాం ‘ఉపలభ్యాప్సుచేద్గన్ధం కేచిద్బ్రూయురనైపుణాః । పృథివ్యామేవ తం విద్యాదపో వాయుఞ్చ సంశ్రితమ్’ ఇత్యాద్యాగమేన వ్యవస్థా । న హ్యాజానసిద్ధజలోపష్టమ్భకాదిగతం గన్ధాది ‘పృథివీగుణ ఎవ గన్ధో న జలగుణః’ ఇత్యాదిరూపేణ అస్మదాదిభిః ప్రత్యక్షేణ శక్యం వివేచయితుమ్ ।
పృథివ్యాదీనాం ప్రాయః పరస్పరసంసృష్టతయా అన్యగుణస్యాప్యన్యత్రావభాసస్సమ్భవతీతిశఙ్కితదోషం ప్రత్యక్షం తత్ర ఆగమేన శిక్ష్యతే ఇతి చేత్
తర్హీహాపి ఆత్మానాత్మనోరాధ్యాసికతాదాత్మ్యాపత్త్యా అన్యధర్మస్యాప్యన్యత్రావభాసస్సమ్భవతీతి శఙ్కితదోషం ప్రత్యక్షం శ్రుత్యా శిక్ష్యతే ఇతి తుల్యమ్ ।
నను జలాద్యుపష్టమ్భకపృథివ్యాదిసంప్రతిపత్తివత్ ఆత్మన్యాధ్యాసికతాదాత్మ్యాపన్నకామసంకల్పాదిమదనాత్మసంప్రతిపత్తిర్నాస్తీతి చేత్
న – నిర్మలేష్వపి జలాదిషు ఉపష్టమ్భకపృథివ్యాదిసద్భావే ఇవ ఆత్మన్యాధ్యాసికతాదాత్మ్యాపన్నానాత్మాంశసద్భావేఽపి ఆగమస్యావిశిష్టత్వే అసంప్రతిపత్తేర్నిమూలత్వాత్ । న హి నిర్మలజలాదిషు ఉపష్టమ్భకపృథివ్యాదిసద్భావే ఆగమాదన్యత్ శరణమస్తి । గన్ధాదినైవ తదనుమానే, గన్ధాదిగుణవ్యవస్థాసిద్ధౌ తదనుమానం తదనుమానేన తద్వ్యవస్థాసిద్ధిః ఇత్యన్యోన్యాశ్రయాత్ ।
తస్మాత్ యథా ‘పృథివ్యామేవ తం విద్యాత్’ ఇత్యాగమేనైవ జలాదిషు ఉపష్టమ్భకసద్భావః గన్ధాదీనాం తద్ధర్మత్వనియమశ్చ అవగన్తవ్యః తథా
‘యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషః స సమానస్సన్నుభౌ లోకావనుసఞ్చరతి ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’(బృ. ౪. ౪. ౨౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యా ‘విజ్ఞానమయ’ ఇతి జీవస్య సంసరణే బుద్ధిప్రధానత్వం, ‘స సమాన’ ఇతి సామాన్యతస్తత్సామాన్యాపత్తిం, ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ ఇతి ధ్యాయన్త్యాం బుద్ధౌ ధ్యాయతీవ చలన్త్యాం చలతీవ నాయం స్వతో ధ్యాయతి చలతి వా ఇతి తద్విశేషవివరణం చ కుర్వత్యా, అన్యాభిశ్చ ఎతాదృశీభిశ్శ్రుతిభిః వివరణాదిప్రదర్శితాహమర్థానాత్మత్వసమర్థనోపపత్త్యుపబృంహితాభిః ఆత్మన్యాధ్యాసికతాదాత్మ్యాపన్నానాత్మాంశసద్భావః కామసఙ్కల్పాదీనాం తద్ధర్మత్వనియమశ్చ అవగన్తవ్య ఇతి న కశ్చిద్విశేషః ।
తస్మాత్ బన్ధగ్రాహిప్రత్యక్షాబాధ్యైః త్వంపదార్థశోధకవాక్యైః శుద్ధతయాఽవగతస్య జీవస్య బ్రహ్మైక్యసమ్భవేన విషయప్రయోజనవత్త్వాత్ ఇదం శాస్త్రమారమ్భణీయమితి సిద్ధమ్ । వర్ణకాన్తరాణాం తు ప్రపఞ్చనం గ్రన్థాన్తరేషు ద్రష్టవ్యమ్ ॥
సూత్రస్య నిత్యానిత్యవస్తువివేకాదిముముక్షుత్వాన్తసాధనచతుష్టయసంపత్త్యనన్తరం తత్సమ్పత్తేరేవ హేతోః మోక్షసాధనప్రత్యగభిన్ననిర్విశేషబ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవిచారః కర్తవ్యః ఇత్యర్థః ।
కథమేతావానర్థోఽస్మాత్ సూత్రాత్ లబ్ధః ఇతి చేత్ –
ఉచ్యతే – అథశబ్దస్తావదానన్తర్యార్థః, న చ బ్రహ్మవిచారే పుష్కలకారణానన్తర్యమపహాయ యత్కిఞ్చిదానన్తర్యస్యాభిధానం ఫలవత్ , న చ సాధనచతుష్టయాదన్యత్ కర్మకాణ్డవిచారాది తత్ర పుష్కలకారణం భవితుమర్హతి , ఇతి సాధనచతుష్టయసంపత్త్యనన్తరమిత్యయమర్థః అథశబ్దేన లబ్ధః ।
అత ఎవ తత్సంపత్తేరేవ హేతోరిత్యయమర్థః ప్రకృతస్య హేతుత్వాభిధాయినా అతశ్శబ్దేన వక్తుం శక్యః । యద్యపి ఆనన్తర్యాభిధానముఖేన సాధనచతుష్టయస్య హేతుత్వం అథశబ్దేనైవ లబ్ధమ్ , తథాఽపి అతశ్శబ్దేన హేతుత్వస్యైవ పునఃపరామర్శరూపాద్యత్నాన్తరాత్ నిత్యానిత్యవివేకాద్యసమ్భవశఙ్కానిరాససూచనేన తద్ధేతుత్వమేవ ప్రతిష్ఠాప్యతే । ఇహ హి ఇత్థం శఙ్కాఽవతరతి – బ్రహ్మైవ నిత్యం తదన్యత్ అనిత్యం ఇతి వివేకో న సమ్భవతి , ‘అక్షయ్యం హ వై చాతుర్మాస్యయాజినః సుకృతం భవతి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా కర్మఫలస్యాపి నిత్యత్వావగమాదితి ।
‘తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయతే ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’(ఛా.౮.౧.౬.) ఇత్యాదిస్వదర్శితానుమానోపోద్బలితశ్రుతిప్రాబల్యేన చ తన్నిరాసః ।
బ్రహ్మ ప్రత్యగభిన్నం నిర్విశేషం ఇతి ప్రకరణోపపదాదిసఙ్కోచకరాహిత్యేన నిరతిశయబృహత్త్వవాచినా బ్రహ్మశబ్దేనైవ చ లబ్ధమ్ । జిజ్ఞాసేత్యనేన బ్రహ్మజ్ఞానాయేత్యయమర్థో లబ్ధః । ఇష్యమాణతయా జ్ఞానస్య ‘వివిదిషన్తి’ ఇత్యాదావివ ఫలత్వప్రతీతేః । న చ బ్రహ్మజ్ఞానం మోక్షసాధనత్వాభావే ముముక్షోః ఫలం భవితుమర్హతి ఇతి మోక్షసాధనత్వవిశేషణమపి తత్ర అర్థాల్లబ్ధమ్ । సూత్రవాక్యస్యేవ విశ్వతోముఖత్వేన సూత్రపదానామపి అనేకార్థత్వస్య అలఙ్కారతయా వివక్షావశేన శ్లేషే ఇవ వృత్తిద్వయవిరోధస్యాదూషణత్వాత్ , జిజ్ఞాసాపదేనైవ అన్తర్నీతో విచారో లక్ష్యతే , యోగ్యతయా చ వేదాన్తవిచార ఇతి లభ్యతే తదేకగమ్యత్వాద్బ్రహ్మణః । తత్రైవ విచారే సూత్రస్యానువాదమాత్రరూపత్వపరిహారాయ
‘తద్విజిజ్ఞాసస్వ’(తై. ౩. ౧.౧.) ఇతి మూలశ్రుత్యనురోధసిద్ధయే చ అధ్యాహృతస్య కర్తవ్యేతిపదస్య అన్వయః ఇతి ।
యద్వా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యేత్యస్య బ్రహ్మవిచారః కర్తవ్య ఇత్యర్థః , న తు బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవిచారః కర్తవ్య ఇతి । ‘తద్విజిజ్ఞాసస్వ’ ఇతి మూలశ్రుతౌ బ్రహ్మణో విచారకర్మత్వశ్రవణాత్ , భాష్యేఽపి బ్రహ్మవిచారే ప్రతిజ్ఞాతే బ్రహ్మప్రమాణాదివిచారప్రతిజ్ఞానమర్థాల్లభ్యతే ఇత్యుక్తత్వాత్ । బ్రహ్మజ్ఞానం తు విచారేణ విచారాధికారివిశేషణేచ్ఛావిషయే మోక్షే సాధనీయే ‘సామ్నా స్తువీత’ ఇతి శ్రుతౌ గీతిక్రియారూపేణ సామ్నా గుణాభిధానాత్మకే స్తోత్రే సాధనీయే ఋక్పదాభివ్యక్తివత్ ద్వారతయా ఫలం సిద్ధ్యతి । బ్రహ్మవిచారస్య బ్రహ్మావగతిఫలకస్య సాక్షాన్మోక్షసాధనత్వాయోగాత్ । మోక్షస్యాపి అధ్యస్తకర్తృత్వాదినివృత్త్యా బ్రహ్మభావావిర్భావరూపత్వేన బ్రహ్మావగతిసాధ్యస్య సాక్షాద్విచారసాధ్యత్వాయోగాచ్చ ।
నను నిత్యానిత్యవస్తువివేకాద్యనన్తరం బ్రహ్మమీమాంసారూపో విచారః కర్తవ్యః ఇతి సూత్రార్థవర్ణనమయుక్తమ్ , నిత్యానిత్యవస్తువివేకస్య నిరుక్తవిచారనిష్పాద్యత్వేన అన్యోన్యాశ్రయప్రసఙ్గాత్ । న హి బ్రహ్మైవ నిత్యం అన్యద నిత్యం ఇతి నిర్ణయరూపః సిద్ధాన్తాభిమతో నిత్యానిత్యవస్తువివేకః ప్రారిప్సితబ్రహ్మమీమాంసాశాస్త్రవిచారం వినా కేనచిచ్ఛాస్త్రాన్తరశ్రవణాదినా సమ్భవతి । సమ్భవే వా తతో లబ్ధనిత్యానిత్యవస్తువివేక ఎవాధికారీ ఎతచ్ఛాస్త్రవిచారే ప్రవర్తతే ఇతి అస్మిఞ్ఛాస్త్రే
‘అసమ్భవస్తు సతోఽనుపపత్తేః’(బ్ర.సూ.౨.౩.౯.) ఇత్యధికరణే బ్రహ్మనిత్యత్వప్రతిష్ఠాపనం వైరాగ్యపాదే కర్మఫలానిత్యత్వప్రదర్శనం వియదధికరణాదిషు వియదాద్యనిత్యత్వప్రతిష్ఠాపనం చ నాకరిష్యత ఇతి చేత్ –
ఉచ్యతే – సాఙ్గసశిరస్కవేదాధ్యయనజన్యాపాతప్రతీతిరూపో నిత్యానిత్యవస్తువివేక ఇహ పరిగృహ్యతే । స యద్యపి వైరాగ్యం నిష్పాదయన్ తత్ ద్రఢయితుం న శక్నోతి, బ్రహ్మవత్ కర్మఫలేఽపి నిత్యత్వప్రతిపాదకానామక్షయ్యాది వాక్యానాం దర్శనాత్ , తథాపి కర్మఫలానిత్యత్వప్రతిపాదకానాం వాక్యానాం
‘తద్యథేహ కర్మచితః’(ఛా.౮. ౧.౬.) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రదర్శితయుక్త్యుపోద్బలితతయా ప్రాబల్యం ఇతి న్యాయసూచకేన ఎతత్సూత్రగతాతశ్శబ్దేన నిరస్త శైథిల్యః స శక్నోతి వైరాగ్యం ద్రఢయితుమ్ । న చైవమపి
‘అసమ్భవస్తు సతః’(బ్ర.సూ.౨.౩.౯.) ఇత్యాద్యధికరణపూర్వపక్షోపన్యసనీయశఙ్కోన్మేషేణ తచ్ఛైథిల్యం స్యాదితి వాచ్యమ్ ; తత్తచ్ఛఙ్కానిరాసా అగ్రే కరిష్యన్తే ఇతి హితైషివచనవిశ్వాసేన తయా శైథిల్యాప్రసఙ్గాత్ । సర్వేష్వపి హి శాస్త్రేషు విషయప్రయోజనవిషయే ఎకైకస్యామసిద్ధిశఙ్కాయాం ఆదౌ నిరస్తాయాం తదసిద్ధిపర్యవసాయిశఙ్కాన్తరనిరాసాస్తన్త్రమధ్యే ఎవ క్రియమాణా దృశ్యన్తే । న చైతావతా అధికారిణాం అనిర్ణీతవిషయప్రయోజనత్వేన తత్తచ్ఛాస్త్రవిచారేష్వప్రవృత్తిరాపద్యతే । తస్మాత్ యథోక్త ఎవ సూత్రార్థః ॥ ౧.౧.౧.॥
ఇతి జిజ్ఞాసాధికరణమ్ ॥
అథ ఎవముపపాదితారమ్భో విచారః ప్రస్తూయతే ।
తత్ర యద్యపి బ్రహ్మవిచారప్రతిజ్ఞయా తత్ప్రమాణయుక్తిసాధనఫలవిచారోఽప్యర్థాత్ ప్రతిజ్ఞాతః, తథాఽపి బ్రహ్మప్రమాణం బ్రహ్మయుక్తిః ఇత్యాదివిశిష్టవిషయవిచారాణాం విశేషణబ్రహ్మస్వరూపప్రతిపత్త్యపేక్షత్వాత్ ప్రాధాన్యాచ్చ తదేవ లక్షణముఖేన ప్రథమం ఇహాధికరణే నిర్ణీయతే ।
నను తస్యాపి నోపపద్యతే – భూతస్రష్టృత్వనిర్వాహకయోశ్చికీర్షాకృత్యోర్దేహేన్ద్రియాద్యపేక్షత్వాత్ దేహేన్ద్రియాణాఞ్చ భౌతికానాం భూతసృష్ట్యనన్తరభావిత్వాత్ ఇతి చేత్
తర్హి పరబ్రహ్మణోఽపి దేహేన్ద్రియాన్తఃకరణరహితస్య చికీర్షాకృత్యసమ్భవేన భూతస్రష్టృత్వం న స్యాత్ । యది తస్య చికీర్షాకృత్యభావేఽపి భూతస్రష్టృత్వం, తదా హిరణ్యగర్భస్యాపి తథైవ స్యాత్ । యది తస్య మాయామాశ్రిత్యైవ చికీర్షాకృతినిర్వాహః, తదా హిరణ్యగర్భస్య సర్గాదౌ సూక్ష్మావస్థమన్తఃకరణమస్తీతి సుతరాం తద్వత్త్వముపపద్యతే ।
అపి చ బృహదారణ్యకే
‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్ పురుషవిధః’(బృ. ౧. ౪. ౧.) ఇతి హిరణ్యగర్భం ప్రస్తుత్య
‘తతో మనుష్యా అజాయన్త’(బృ. ౧. ౪. ౩.) ఇత్యాదినా
‘యదిదం కిఞ్చ మిథునం ఆపిపీలికాభ్యః తత్సర్వమసృజత’(బృ. ౧. ౪. ౪.) ఇత్యన్తేన తస్య మనుష్యాదిస్రష్టృత్వముక్త్వా తదనన్తరమగ్న్యాదిస్రష్టృత్వమప్యుక్తమ్ । న చ ‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్’(బృ. ౧. ౪. ౧.) ఇతి పరబ్రహ్మణః ప్రస్తావ ఇతి శఙ్కనీయమ్ ।
‘స యత్ పూర్వోఽస్మాత్ సర్వస్మాత్ సర్వాన్ పాప్మన ఔషత్ తస్మాత్ పురుషః’(బృ. ౧. ౪. ౧.) ఇత్యతః పాప్మసంసర్గప్రతీత్యా
‘సోఽబిభేత్.... స వై నైవ రేమే’(బృ. ౧.౪.౨,౩.) ఇతి భయారతిశ్రవణేన చ తస్య సంసారిత్వావగమాత్ । నను తథాఽపి బృహదారణ్యకే హిరణ్యగర్భస్య వియదాదిభూతస్రష్టృత్వం న శ్రుతమితి చేత్ , సత్యం ; దేవమనుష్యాదిసకలప్రాణిజాతస్రష్టృత్వం శ్రుతమేవ । తదేవాత్ర లక్షణమ్ , న తు వియదాదిస్రష్టృత్వమ్ । లక్షణవాక్యే భూతశబ్దస్య ‘యేన జాతాని జీవన్తి’ ఇతి లిఙ్గేన ప్రాణిపరత్వాత్ । జీవనహేతుత్వం భూతానాం అధ్యాత్మం ప్రాణాభిమానితయాఽవతిష్ఠమానే హిరణ్యగర్భేఽప్యస్తి । భూతలయాధారత్వమపి ‘ఎకార్ణవే చ త్రైలోక్యే బ్రహ్మా నారాయణాత్మకః । భోగిశయ్యాగతః శేతే త్రైలోక్యగ్రాసబృంహితః । జనస్థైర్యోగిభిర్దేవశ్చిన్త్యమానోఽబ్జసమ్భవః’ ఇత్యాదిపురాణేతిహాసధర్మశాస్త్రేషు తస్య ప్రసిద్ధమ్ । నను సకలభూతస్రష్టృత్వాదిరూపం తన్నిమిత్తత్వమిహ న లక్షణం కిన్తు తదుపాదానత్వమ్ , ఇతి చేత్ – తదుపాదానత్వం హి తజ్జీవాభేదేనాధ్యస్తాన్ దేహేన్ద్రియాన్తఃకరణాదీన్ ప్రత్యుపాదానత్వమేవ వాచ్యం, నిత్యానాం జీవానాం స్వతః కార్యత్వాభావాత్ । దేహాద్యుపాదానత్వం తు తత్తజ్జీవానామేవ, తేషాం జీవతాదాత్మ్యప్రతీత్యా జీవానాం తదధిష్ఠానత్వాత్ , సిద్ధాన్తే అధ్యాసాధిష్ఠానత్వాతిరిక్తస్యోపాదానత్వస్యాభావాత్ ।
అస్తు వా పరం బ్రహ్మ భూతానాం స్రష్టృ ఉపాదానఞ్చ । తథాఽపి మాయాశబలం సవిశేషమేవ తథా వాచ్యం, నిర్విశేషస్య కూటస్థస్య మాయాశాబల్యం వినా సృష్టిక్రియావిశిష్టత్వస్య తత్తత్కార్యాకారేణ వివర్తమానత్వస్య చ అసమ్భవాత్ । న చ సవిశేషం బ్రహ్మ ఇహ లిలక్షయిషితం, కిన్తు జిజ్ఞాస్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాతం శుద్ధమేవ । న చ మాయాశబలసగుణబ్రహ్మగతమేవ కారణత్వం తటస్థతయా శుద్ధస్యోపలక్షణం శాఖాగ్రమివ చన్ద్రస్య, తస్య ప్రకృష్టప్రకాశత్వమివ సత్యజ్ఞానానన్తానన్దాత్మస్వరూపత్వం
‘ఆనన్దాదయః ప్రధానస్య’(బ్ర.సూ. ౩. ౩. ౬) ఇత్యధికరణే శుద్ధబ్రహ్మప్రతిపత్తిపరవాక్యేషు సర్వేషూపసంహరణీయత్వేన వర్ణయిష్యమాణం అస్య స్వరూపలక్షణం ఇతి వాచ్యమ్ । తథా సతి స్వరూపలక్షణేనైవ విశిష్యావగత్యర్థమవశ్యాపేక్షితేన సర్వతో వ్యావృత్తస్య లక్ష్యస్య అవగతిః సమ్భవతీతి ఎతల్లక్షణవైయర్థ్యాత్ । చన్ద్రస్య తు తటస్థలక్షణం ఉక్తేఽపి స్వరూపలక్షణే తద్దిదృక్షయా చన్ద్రబుభుత్సోః గగనే సర్వతశ్చక్షుర్విక్షేపక్లేశ: స్యాత్ స మా భూదితి దేశవిశేషే చక్షుర్నియమనార్థతయా ఉపయుజ్యతే । న చాత్రాప్యగ్నిసూర్యేన్ద్రాదిమహిమప్రతిపాదకేషు మన్త్రార్థవాదేషు బ్రహ్మ బుభుత్సోః భ్రమణక్లేశః స్యాత్ స మా భూదితి కారణవాక్యజాతే తద్దృష్టినియమనార్థతయా తటస్థలక్షణముపయుజ్యతే ఇతి వాచ్యమ్ । కారణత్వాసంస్పర్శినామపి సర్వాన్తరత్వాదిద్వారా బ్రహ్మప్రతిపత్తిపరవాక్యానాం సత్త్వేన బ్రహ్మప్రతిపిత్సోః అద్వైతపరవాక్యేషు సర్వేష్వవతరణీయతయా కారణవాక్యమాత్రే తద్దృష్టినియమనాయోగాత్ । స్వరూపలక్షణాన్తర్గతేన ఆత్మశబ్దోక్తేన ప్రత్యక్త్వేన పరాగ్రూపదేవతాన్తరమహిమవర్ణనపరమన్త్రార్థవాదేభ్యో వ్యావర్తనస్య అద్వైతపరవాక్యేష్వవతరణస్య చ సిద్ధేశ్చ । కిఞ్చ జగత్కారణత్వం సత్యఞ్చేత్ ద్విత్వేన ఎకమివ తేన అద్వితీయం బ్రహ్మ లక్షయితుమశక్యం ; విరోధాత్ । మిథ్యా చేదపి కృతకత్వేన నిత్యమివ న తేన సత్యం తత్ లక్షయితుం శక్యం, విరోధాదేవ । తస్మాదయుక్తమిదం లక్షణం ఇత్యేవం ప్రాప్తే
రాద్ధాన్తః –
భూతాని భౌతికఞ్చాణ్డం నిర్మాయేదమనన్తరమ్ । హిరణ్యగర్భం తన్మధ్యే నిర్మమే పరమేశ్వరః ।
ఇత్యర్థే సకలశ్రుత్యాద్యైకకణ్ఠ్యస్య దర్శనాత్ । స షోడశకలాస్రష్టా పురుషః పర ఎవ నః ।
ప్రాణోత్క్రన్తిప్రతిష్ఠాభ్యాం స్వస్య తద్వత్త్వవీక్షణమ్ । జీవస్య తద్వతస్తాభ్యాం స్వాత్మత్వేనావలోకనాత్ ।
తేజోఽబన్నప్రవేశో హి జీవకర్తృక ఎవ సన్ । జీవస్య స్వాత్మతాదృష్ట్యా తేన స్వీయతయేరితః ।
పరమేశ్వరః ప్రథమం వియదాదీని భూతాని సృష్ట్వా తత్త్రివృత్కరణానన్తరం తైరణ్డం నిర్మాయ తన్మధ్యే హిరణ్యగర్భం నిర్మమే ఇత్యర్థే హిరణ్యగర్భోత్పత్తిప్రతిపాదకసకలశ్రుతిస్మృతిపురాణేతిహాసానామైకకణ్ఠ్యాత్ తదనురోధేన ప్రశ్నోపనిషదుక్తషోడశకలాస్రష్టా పురుషః పర ఎవ ; షోడశకలామధ్యే వియదాదీనామప్యనుప్రవేశాత్ , షోడశకలపురుషోపదేశానన్తరం
‘తాన్ హోవాచ ఎతావదేవాహమేతత్ పరం బ్రహ్మ వేద నాతః పరమస్తీతి’(ప్ర. ౬. ౭.) ఇతి పిప్పలాదవచనదర్శనాచ్చ । యత్తు ప్రాణోత్క్రాన్తిప్రతిష్ఠాభ్యాం స్వస్య ఉత్క్రాన్తిప్రతిష్ఠావత్త్వవీక్షిణం జీవలిఙ్గం, తత్ తాభ్యాముత్క్రాన్తిప్రతిష్ఠావతో జీవస్య స్వాత్మరూపత్వావలోకనాత్ । శ్రూయతే హి ఛాన్దోగ్యే తేజోఽబన్నానుప్రవేశో జీవకర్తృక ఎవ సన్ ఈశ్వరేణ జీవస్య స్వరూపత్వదృష్ట్యా స్వాత్మీయతయా వివక్షిత ఇతి । తత్ర హి
‘హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనాఽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి’(ఛా. ౬. ౩. ౨.) ఇత్యత్ర జీవకర్తృకోఽనుప్రవేశః స్వకర్తృకతయా పరమేశ్వరేణ వివక్షిత ఇతి వ్యాకరణసమానకర్తృత్వవాచినా క్త్వాప్రత్యయేన దర్శితమ్ ; ఎవమిదమప్యుపపద్యతే ।
యత్తు బృహదారణ్యకే హిరణ్యగర్భస్య దేవమనుష్యాదిభూతజాతస్రష్టృత్వముక్తమిత్యుక్తం తత్తథైవ । న తావతా తస్య సకలభూతస్రష్టృత్వం లక్షణే వివక్షితం సిద్ధ్యతి । స్వస్య అతీతానాగతకల్పసమ్భవదేవమనుష్యాదీనాఞ్చ అన్యసృష్టత్వాత్ ।
పరమేశ్వరస్య తు సర్వకల్పానుయాయినో హిరణ్యగర్భస్యాపి స్రష్టుః సర్వభూతస్రష్టృత్వముపపద్యతే । హిరణ్యగర్భసృష్టేషు దేవమనుష్యాదిషు కులాలాదిసృష్టేషు ఘటాదిష్వివ తస్యాపి స్రష్టృత్వాత్ , తదభావేఽపి హిరణ్యగర్భసృష్టిద్వారా తస్య కారణత్వానపాయాచ్చ ।
యచ్చ జన్మాదికారణత్వస్య తటస్థలక్షణత్వే తద్వైయర్థ్యముక్తం, తదపి న – అత్ర సూత్రే పూర్వసూత్రాల్లక్ష్యసమర్పకం బ్రహ్మపదమనువర్తతే । తత్ ప్రత్యగభిన్ననిష్ప్రపఞ్చవస్తుపరమ్ , ప్రకరణోపపదాదిసఙ్కోచకరాహిత్యేన తస్య త్రివిధపరిచ్ఛేదపరిపన్థినిరతిశయబృహత్త్వవాచిత్వాత్ । బృహత్త్వమాత్రవాచిత్వేఽపి వైపుల్యాపరపర్యాయస్య బహుత్వస్య
‘యత్ర నాన్యత్ పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమా’(ఛా.౭.౨౪. ౧.) ఇతి శ్రుత్యా వస్తుపరిచ్ఛేదపరిపన్థినో లక్షణస్య దర్శితత్వాచ్చ । న హీదం లక్షణం బ్రహ్మణః ప్రత్యగ్భిన్నత్వే ప్రపఞ్చస్య సత్యత్వే వా ఘటతే । తథా సతి తత్కారణత్వాధారత్వనియన్తృత్వాదిధర్మాణాం బ్రహ్మణి సత్యతాపత్త్యా ‘యత్ర నాన్యత్ పశ్యతి’ ఇత్యాద్యనుపపత్తేః । ఎవఞ్చ లక్ష్యపరబ్రహ్మశబ్దార్థతయా ప్రాప్తస్య నిష్ప్రపఞ్చత్వస్య యద్రజతమభాత్ సా శుక్తిరితివత్ అధ్యారోపాపవాదన్యాయేన సిద్ధ్యర్థం తటస్థలక్షణమ్ , స్వరూపవిశేషప్రతిపత్త్యర్థం స్వరూపలక్షణమ్ , ఇతి న కస్యాపి వైయర్థ్యమ్ । ఎతేన – మిథ్యాభూతేన సత్యం లక్షయితుం న శక్యం విరోధాత్ , ఇతి నిరస్తమ్ ; శుక్త్యా రజతోపలక్షణదర్శనాత్ ॥
సూత్రే జన్మాదీతి జన్మస్థితిభఙ్గముచ్యతే । ఎకవచనం సృష్టిస్థితిభఙ్గానాం సముదాయో లక్షణం నత్వేకైకం ఇతి జ్ఞాపనార్థమ్ । యద్యప్యేకైకమపి లక్షణం భవితుమర్హతి ; అనతిప్రసఙ్గాత్ ,
‘అత్తా చరాచరగ్రహణాత్’(బ్ర. సూ. ౧. ౨. ౯.) ఇత్యధికరణే సర్వసంహర్తృత్వమాత్రస్య బ్రహ్మలిఙ్గతయా ఉపన్యాసాచ్చ ; తథాపి జన్మస్థితిభఙ్గానామన్య తమకారణత్వస్య లక్షణతయా ఉక్తౌ తదితరకారణవస్త్వన్తరసత్త్వశఙ్కయా వస్తుపరిచ్ఛేదాత్ లక్షణీయబ్రహ్మణో నిరతిశయబృహత్త్వం న సిద్ధ్యేత్ । అతో నిరతిశయబృహత్త్వరూపలక్ష్యాకారవిపరీతబృహత్త్వశఙ్కావ్యవచ్ఛేదేన సప్రయోజనం సముదాయస్య లక్షణత్వమ్ । అస్యేతి కార్యస్య జగత ఇదన్తయా నిర్దేశః మూలశ్రుత్యనుసారేణ పరిదృశ్యమానవివిధవైచిత్ర్యజ్ఞాపనార్థః । మూలశ్రుతావపి భూతానీత్యనేనైవ కార్యవర్గే అభిహితే తదర్థజ్ఞాపనాయైవ ‘ఇమాని’ ఇతి పదమ్ । తద్జ్ఞాపనన్తు ఈదృశస్య కార్యవర్గస్య బ్రహ్మణోఽన్యస్మాదల్పజ్ఞానాదల్పశక్తేః సంసారిణ ఉత్పత్తిః సమ్భావయితుం న శక్యతే ఇతి సూచనార్థమ్ । అత ఎవాగ్రే సూత్రకృతా ప్రధానాదికారణత్వశఙ్కావత్ జీవకారణత్వశఙ్కాయా నిరాసో న కరిష్యతే । లోకే కులాలకువిన్దాదిజీవకర్తృకత్వే సత్యేవ అతివైపుల్యవైచిత్ర్యాదర్శనేన భూభూధరాదియుక్తస్య జగతోఽస్మదాదికర్తృకత్వాసమ్భవేఽపి కర్త్రనపేక్షప్రధానపరిణామత్వాదికమస్త్వితి శఙ్కాయా ఎవ ఉన్మజ్జనయోగ్యత్వాత్ । యత్త్వత్ర ‘న యథోక్తవిశేషణస్య జగతో యథోక్తవిశేషణమీశ్వరం ముక్త్వా అన్యతః ప్రధానాదచేతనాదణుభ్యోఽభావాత్ సంసారిణో వా ఉత్పత్త్యాది సమ్భావయితుం శక్యమ్’ ఇతి భాష్యవచనం తత్ర సంసారిమాత్రస్యాత్ర నిరసనీయత్వేఽపి ఉపరినిరసనీయస్య ప్రధానాదేర్గ్రహణం దృష్టాన్తార్థమ్ । శ్రుతౌ ఇమానీతి బహువచనే సత్యపి అస్యేత్యేకవచనం కృత్స్నస్య కార్యవర్గస్య ఎకకార్యవదనాయాసేన ఎకేన కర్త్రా సఙ్కల్పమాత్రేణ నిర్మితత్వజ్ఞాపనార్థమ్ । తద్జ్ఞాపనస్యాపి అల్పశక్తిసంసారివ్యావృత్తిసూచనమేవ ఫలమ్ । యత ఇతి యచ్ఛబ్దః
‘యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిద్యస్య జ్ఞానమయం తపః । తస్మాదేతత్ బ్రహ్మనామరూపమన్నం చ జాయతే’(ము.్డ. ౧. ౧. ౯.) ఇతి
‘తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ’(ఛా. ౬. ౨. ౩.) ఇతి
‘సన్మూలాస్సోమ్యేమాస్సర్వాః ప్రజాస్సదాయతనాస్సత్ప్రతిష్ఠాః’(ఛా. ౬. ౮. ౪.) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రతిపన్నజగన్నిమిత్తోపాదానభావసర్వజ్ఞత్వసత్యసఙ్కల్పత్వాదివిశిష్టపరమేశ్వరరూపమాయాశబలి తబ్రహ్మపరః । శ్రుతావపి యత ఇతి ప్రసిద్ధవన్నిర్దేశస్య ‘యస్సర్వజ్ఞః’ ఇత్యాదిపురోవాదప్రాప్తసర్వజ్ఞత్వాదివైశిష్టయప్రతిపాదనపరత్వం సంసారిభ్యో వ్యావర్తితస్య జగత్కారణత్వస్య పరమేశ్వరే సమ్భావనార్థమ్ । యత ఇతి హేతుపఞ్చమీ నిమిత్తోపాదానసాధారణీ ప్రకృత్యధికరణే స్థాపయిష్యమాణం బ్రహ్మణః ఉభయవిధకారణత్వమనువదతి । యద్యపి ఉపాదానత్వమాత్రమపి లక్షణమనతిప్రసక్తం, సర్వోపాదానత్వప్రయుక్తసార్వాత్మ్యస్య అగ్రిమాధికరణేషు బ్రహ్మలిఙ్గతయా ఉపన్యాసదర్శనాత్ , తథాపి నిమిత్తమన్యదితి వస్తుపరిచ్ఛేదశఙ్కా స్యాత్ , సా మా భూదితి ఉభయవిధకారణత్వస్య హేతుపఞ్చమ్యుపాత్తస్య లక్షణీకరణమ్ । నచేయముపాదానపఞ్చమీతి వక్తుం శక్యమ్ , ‘యేన’ ‘యత్’ ఇతి మూలశ్రుతిగతతృతీయాద్వితీయావిభక్త్యర్థయోరపి అనయా సఙ్గ్రాహ్యత్వాత్ । తత్సఙ్గ్రాహకాయాస్తస్యా ఉపాదానమాత్రవిషయత్వాయోగాచ్చ । ‘తత్ బ్రహ్మ’ ఇతి సూత్రవాక్యశేషః ।
కేచిత్ ఆద్యస్య హిరణ్యగర్భస్య జన్మ యత ఇతి సూత్రం యోజయన్తి । సోఽప్యర్థః సూత్రమూలభూతం లక్షణవాక్యం హిరణ్యగర్భపరం ఇతి శఙ్కానిరాసార్థత్వేన సూత్రావృత్త్యా వివక్షితుం శక్యతే ఇతి నోపేక్షణీయః ॥ ౧.౧.౨.॥
ఇతి జన్మాద్యధికరణమ్ । ౨।
ఇహ లక్షణీకృతజగత్కారణత్వాక్షిప్తం సర్వజ్ఞత్వం వేదకారణత్వేన దృఢీకుర్వతా భగవతా సూత్రకారేణ వేదస్య నిత్యత్వాత్ బ్రహ్మణస్సర్వకారణత్వమనుపపన్నం ఇతి శఙ్కాఽపి నిరాక్రియతే ।
నను నిర్విశేషవస్తుని తాత్పర్యవిషయే సతి తాటస్థ్యేన తదుపలక్షకస్య మాయాశబలితస్య జగత్కారణస్య సర్వజ్ఞత్వసమర్థనం క్వోపయుజ్యతే ।
పూర్వసూత్రే — ‘అస్య’ ఇతి పదేన సూచితస్య సూత్రావృత్త్యా చ వివక్షితస్య జీవవ్యావర్తనస్య స్థిరీకరణే । హిరణ్యగర్భస్య సార్వజ్ఞ్యం ఈశ్వరాద్వేదగ్రహణాధీనం న తు స్వతస్సిద్ధం ఇతి దేవతాధికరణే వక్ష్యతే ।
నను జగత్కరణత్వాక్షిప్తస్య సర్వశక్తిత్వస్య కేనచిద్ధేతునా దృఢీకరణేఽపి జీవవ్యావర్తనం స్థిరీభవతి, కిం వేదకారణత్వహేతునా సర్వజ్ఞత్వదృఢీకరణే పక్షపాతనిమిత్తమ్ ।
వేదనిత్యత్వమూలకసర్వకారణత్వాసమ్భవాశఙ్కానిరాసస్యానుషఙ్గతో లాభః । అత ఎవ – వేదానిత్యత్వవ్యవస్థాపనం వియత్పాదే సఙ్గతం నాత్ర కర్తుం యుక్తం ఇత్యపి శఙ్కా నిరస్తా । అనుషఙ్గలభ్యేఽర్థే పృథక్ సఙ్గత్యనపేక్షణాత్ ।
‘అస్య మహతో భూతస్య నిశ్వసితమేతత్ యదృగ్వేదో యజుర్వేదస్సామవేదః’(బృ. ౨. ౪. ౧౦.) ఇత్యాదివాక్యం బ్రహ్మణో వేదకారణత్వేన సర్వజ్ఞత్వం సాధయతి న వా ఇతి సన్దేహే – న తావద్వేదకర్తృత్వేన తస్య తత్ సాధయతి, వేదస్య పౌరుషేయత్వాపాతాత్ , నాపి వేదోపాదానత్వేన, కార్యోపాదానయోరేకశక్తికత్వనియమస్య మృత్పిణ్డఘటాదిషు తత్కార్యాన్తరేషు చ బహుశో వ్యభిచారదర్శనేన అప్రామాణికతయా వేదస్య సర్వార్థప్రకాశనశక్తిమత్తామాత్రేణ బ్రహ్మణి తదసిద్ధేః తత్సిద్ధౌ వా వేదః స్వయమజ్ఞ ఎవ జీవానాం తత్తదర్థగోచరప్రకాశజనక ఇతి బ్రహ్మణోఽప్యజ్ఞస్యైవ ప్రకాశకత్వాపత్తేశ్చ ; ఎవమపి బ్రహ్మణో వేదావిషయనదీవాలుకాదిసంఖ్యాదిప్రకాశకత్వాలాభాచ్చ ఇతి పూర్వఃపక్షః ॥
రాద్ధాన్తస్తు – వేదకర్తృత్వేన తస్య తత్ సాధయత్యేవ । కర్తృత్వమిహ న అర్థముపలభ్య రచయితృత్వం, యేన సాపేక్షత్వలక్షణం పౌరుషేయత్వమాపద్యేత । నాప్యుచ్చారయితృత్వమాత్రం, అధ్యాపకసాధారణ్యేన తావతాపి వేదే బ్రహ్మకర్తృత్వవిశేషాసిద్ధేః । సర్వవేదోచ్చారణేన మహోపాధ్యాయతామాత్రం హి తదా బ్రహ్మణః స్యాత్ । నాపి పూర్వపూర్వక్రమానపేక్షయా స్వతన్త్రక్రమేణ ఉచ్చారయితృత్వం ; క్రమాన్యత్వే వాగ్వజ్రత్వేన ప్రాణినాం దురితప్రసఙ్గాత్ । కిన్తు బ్రహ్మ స్వతన్త్రమపి అధ్యేతౄణాం పురుషార్థసిద్ధయే నియతక్రమస్వరాద్యపేక్షమాణం పూర్వపూర్వకల్పేషు స్వకృతేనైవ నియతేన క్రమాదినా విశిష్టాన్ వర్ణాన్ కరోతి । ‘సర్గాదౌ భగవాన్ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్’ ఇతి స్మృతేః । ఎతదేవ చ అధ్యాపకవిలక్షణం బ్రహ్మణో వేదకర్తృత్వం యత్ అన్యదీయక్రమాద్యనపేక్షణేన పూర్వమపి స్వకృతేనైవ నియతేన క్రమాదినా విశిష్టేషు వైదికవర్ణేషు కర్తృత్వమ్ । తథాచాతీతానన్తకల్పస్థవైదికక్రమస్వరాదిప్రతిసన్ధానం అనన్తవైదికవర్ణపదవాక్యప్రతిసన్ధానఞ్చ బ్రహ్మణో వక్తవ్యమ్ , అన్యథా తత్కర్తృత్వాయోగాత్ । తస్య సకలస్య ప్రతిసన్ధానఞ్చ బ్రహ్మణో న మానాన్తరాత్ , తస్యాన్తఃకరణాదిసమ్బాన్ధాభావేన మానాన్తరాప్రవృత్తేః, కిం తు అనావృతస్వరూపచైతన్యబలాత్ ఇతి సఙ్కోచకాభావాత్ యావత్స్వసంసృష్టప్రకాశవత్ సర్వజ్ఞం బ్రహ్మ సిద్ధ్యతి । ఆనుమానికేశ్వరవాదినామపి ఈశ్వరస్య సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిరేవమేవ, సర్వస్యా పక్షత్వేన హేతుతయా సర్వగోచరజ్ఞానాసిద్ధేః ।
వేదోపాదానత్వేన వా తస్య తత్ సాధయతి ; దీపగతాయాః ప్రకాశశక్తేః తదుపాదానే వహ్నావపి దృశ్యమానతయా కార్యకారణయోరేకశక్తికత్వస్యౌత్సర్గికత్వేన వేదగతాయాః సర్వార్థప్రకాశనశక్తేః బాధకాభావేన తదుపాదానే బ్రహ్మణ్యపి ప్రాప్తేః । న హి ఘటగతోదకాహరణశక్తేర్మృత్పిణ్డే ఇవ, అన్ధకారగతావరణశక్తేః ప్రకాశరూపత్వేన శ్రుతిసిద్ధే బ్రహ్మణీవ, వేదగతసర్వార్థప్రకాశనశక్తేస్తం ప్రతి పరిణామితయా ఉపాదానే ‘నీహారేణ ప్రావృతాః’ ఇత్యాదిశ్రుతిభిరావరణత్వేన సిద్ధే అజ్ఞానే ఇవ చ వేదగతసర్వార్థప్రకాశనశక్తేః బ్రహ్మణి బాధోఽస్తి ।
యద్వా వేదగతసర్వార్థప్రకాశనశక్తి: తదుపాదానగతా కార్యగతప్రకాశశక్తిత్వాత్ దీపగతప్రకాశశక్తివత్ ఇతి విశిష్య అనుమీయతే । అత: ఉదకాహరణాదిశక్తౌ న వ్యభిచారః । ప్రకాశశక్తిశ్చ అవిద్యావరణనివృత్త్యనుకూలా శక్తిర్వివక్షితా । సా చ పరమ్పరయా తదనుకూలే వేదే దీపే చాస్తీతి నాశ్రయాసిద్ధిః న వా దృష్టాన్తాసిద్ధిః । అవిద్యాయామపి నివృత్తేః ప్రతియోగిభూతాయాం తదనుకూలా శక్తిః అస్తీతి న తస్యా అవిద్యాగతత్వాభావేన బాధః ।
యద్వా తదుపాదానగతత్వమాత్రం సాధ్యమ్ , న తు యావత్తదుపాదానగతత్వమ్ ; తచ్చ అబాధితం బ్రహ్మతత్త్వమాత్రమాదాయ సిధ్యతి ఇతి న కశ్చిద్దోషః । న చ వేదవద్దీపాదివచ్చ బ్రహ్మణోఽపి జీవవిజ్ఞానహేతుత్వేనైవ సాధ్యం పర్యవస్యేదితి న సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిరితి శంక్యమ్ । స్వప్రకాశసర్వవ్యాప్తచైతన్యరూపత్వేన శ్రుతిసిద్ధే బ్రహ్మణి ఆవరణనివృత్త్యనుకూలాయాః శక్తేః పక్షధర్మతాబలాత్ సాక్షాత్తదనుకూలత్వేనైవ సిద్ధేః । న హి కులాలాదిజ్ఞానం ఇచ్ఛాదిద్వారైవ కార్యానుకూలం దృష్టమితి క్షిత్యాదిషు కార్యానుకూలతయా అనుమీయమానమపి జ్ఞానం ఇచ్ఛాదిద్వారైవ తదనుకూలం అనుమానవాదిభిరనుమీయతే । ఎవమపి వేదావిషయార్థగోచరజ్ఞానాలాభేన సార్వజ్ఞ్యాసిద్ధిరితి శఙ్కా తు పూర్వన్యాయేనైవ పరిహరణీయా ।
అత ఎవ వేదబాహ్యాగమానామపి బ్రహ్మోపాదానకతయా తదర్థజ్ఞత్వేన బ్రహ్మణోఽపి భ్రాన్తత్వప్రసఙ్గ ఇత్యపి చోద్యం నిరస్తమ్ । తదర్థస్య అసత్త్వేన స్వసంసర్గియావదర్థప్రకాశరూపస్య బ్రహ్మచైతన్యస్య తద్విషయత్వాప్రసఙ్గాత్ ।
నను బ్రహ్మణః స్వసంసర్గియావదర్థప్రకాశత్వే అతీతానాగతవస్తుజ్ఞానాసిద్ధేః కథం సార్వజ్ఞ్యసిద్ధిః ।
ఉచ్యతే – ఉత్తరీత్యా బ్రహ్మణో విద్యమాననిఖిలప్రపఞ్చసాక్షాత్కారసిద్ధిః తజ్జనితసంస్కారవత్తయా చ స్మరణోపపత్తేరతీతసకలవస్త్వవభాసాసిద్ధిః । న చ జ్ఞానసూక్ష్మావస్థారూపసంస్కారో నిత్యచైతన్యే న భవేదితి శంక్యమ్ । తస్య స్వరూపేణాకార్యత్వేఽపి దృశ్యావచ్ఛిన్నరూపేణ కార్యత్వోపపత్తేః । సృష్టేః ప్రాక్ మాయాయాః సృజ్యమాననిఖిలపదార్థస్ఫురణరూపేణ జీవాదృష్టానురోధేన వివర్త్తమానత్వాత్ తత్సాక్షితయా తదుపాధికస్య బ్రహ్మణోఽపి తత్సాధకత్వం ఇత్యనాగతవస్తువిజ్ఞానసిద్ధిః ఇత్యేవం బ్రహ్మచైతన్యస్య కాలత్రయవృత్తివస్తువిషయత్వసిద్ధిః ఇతి కేచిదాహుః ।
అన్యే తు వదన్తి – స్వరూపజ్ఞానేనైవ బ్రహ్మణః స్వసంసృష్టసర్వావభాసకత్వాత్ సర్వజ్ఞత్వం అతీతానాగతయోరవిద్యాచిత్రభిత్తౌ విమృష్టానున్మీలితచిత్రవత్ సంస్కారాత్మనా సత్త్వేన తత్సంసర్గస్యాప్యుపపత్తేః । న తు వృత్తిజ్ఞానైస్తస్య సర్వజ్ఞత్వమ్ ,
‘తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వమ్’ ఇతి (శ్వేతా. ౬. ౧౪) సావధారణశ్రుతివిరోధాత్ । సృష్టేః ప్రాక్
‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’(ఛా. ౬. ౨. ౧.) ఇత్యవధారణానురోధేన మహాభూతానామివ వృత్తిజ్ఞానానామపి ప్రలయస్య వక్తవ్యతయా బ్రహ్మణః తదా సర్వజ్ఞత్వాభావాపత్త్యా ప్రాథమికమాయావివర్తరూపే ఈక్షణే తత్పూర్వకే మహాభూతాదౌ చ స్రష్టృత్వాభావప్రసఙ్గాచ్చ ఇతి ॥
యత్త్వత్ర భాష్యే వర్ణకాన్తరం ప్రదర్శితం తదిత్థమ్ – పూర్వసూత్రే జీవేషు జగత్కారణత్వస్యాసమ్భావనా బ్రహ్మణి తత్సమ్భావనా చ ‘అస్య’ ‘యతః’ ఇతి పదాభ్యాం దర్శితా । తతో నైయ్యాయికాద్యభిమతం ఈశ్వరానుమానమేవ ఉపన్యస్తం ఇతి స్యాద్భ్రమః । తన్మూలపూర్వపక్షనిరాకరణార్థమిదం వర్ణకమ్ ।
న శక్నోతి, నైయ్యాయికోక్తకార్యత్వాదిలిఙ్గకానుమానగమ్యత్వాత్ బ్రహ్మణః । న చ అస్య కార్యాప్రయోజకా అపి బహవో గుణాః శ్రుతిసిద్ధాః స్వీక్రియన్తే తే లిఙ్గైర్న సిద్ధ్యన్తి ఇతి వాచ్యమ్ । తావతా కల్పితస్య సగుణేశ్వరస్య ఔపనిషదత్వసిద్ధావపి జిజ్ఞాస్యస్య నిర్విశేషప్రత్యక్చైతన్యరూపస్య బ్రహ్మణః తదసిద్ధేః । ప్రతీచః ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాత్ , తత్ర సకలవిశేషాభావస్య ప్రపఞ్చమిథ్యాత్వానుమానతస్సిద్ధేః । తస్య సచ్చిదానన్దరూపతాయాశ్చ ‘అహమస్మి’ ‘అహముపలభే’ ఇత్యనుభవాభ్యాం నిరుపాధికప్రేమాస్పదత్వేన చ సిద్ధేః । సర్వశరీరేషు తదైక్యస్య చ సర్వేషు కర్ణపుటేషు శ్రోత్రైక్యస్యేవ లాఘవాత్ సిద్ధేః ఇతి పూర్వః పక్షః ॥
సిద్ధాన్తస్తు – ఉదాహృతశ్రుతిః ఉపనిషదేకగమ్యత్వం బ్రహ్మణః ప్రతిపాదయితుం శక్నోతి । ప్రపఞ్చమిథ్యాత్వానుమానస్య లాఘవతర్కస్య చ తేన తేన ప్రత్యనుమానేన ప్రతితర్కేణ చ పరాహతతయా శ్రుత్యననుగృహీతాన్మానాన్తరాత్ నిర్విశేషనిర్ద్వన్ద్వవస్త్వసిద్ధేః, నిరతిశయానన్దే కథఞ్చిదపి మానాన్తరానవతారాచ్చ ఇతి ।
ఆద్యవర్ణకే బ్రహ్మ సర్వజ్ఞం ఇతి సాధ్యే అధ్యాహృతే శాస్త్రస్య వేదస్య యోనిత్వాత్ – కర్తృత్వాదుపాదానత్వాచ్చ ఇతి సౌత్రహేతోరన్వయః ।
ద్వితీయవర్ణకే – బ్రహ్మ వేదాన్తప్రతిపాద్యం ఇత్యస్మిన్ సాధ్యే శాస్త్రం యోనిః – కారణం – ప్రమాణం అస్య ఇతి శాస్త్రయోనిత్వాత్ – శాస్త్రప్రమాణకత్వాత్ ఇతి సౌత్రహతోరన్వయః ।
నచ ఆద్యవర్ణకే శాస్త్రగ్రహణం వ్యర్థం లౌకికవైదికసాధారణశబ్దయోనిత్వమాత్రేణ సర్వజ్ఞత్వసిద్ధేః ఇతి వాచ్యమ్ । ఆనుషఙ్గికవేదనిత్యత్వమూలకసర్వకారణత్వాసమ్భవశఙ్కానిరాకరణార్థం ద్వితీయవర్ణకోపయోగసౌకర్యార్థం చ శబ్దమాత్రోపలక్షణతయా శాస్త్రగ్రహణోపపత్తేః ।
నచ ద్వితీయవర్ణకే హేతోస్సాధ్యావైశిష్టయమ్ । తత్ర హేతోరబ్భక్షాదివదవధారణగర్భతయా శాస్త్రైకప్రమాణకత్వాదిత్యర్థకస్య ప్రమాణాన్తరాగమ్యత్వాదిత్యర్థే పర్యవసానాత్ । ౧ । ౧ । ౩ ।
ఇతి శాస్త్రయోనిత్వాధికరణమ్ । ౩ ।
నిరూపితం బ్రహ్మణశ్శాస్త్రయోనిత్వం ఆక్షిప్య సమాధీయతే ।
బ్రహ్మ న వేదాన్తప్రతిపాద్యం సిద్ధవస్తుబోధనే ప్రవృత్తినివృత్త్యభావేన ఫలాభావాత్ , అతో వేదాన్తాః కర్మవిధ్యపేక్షితకర్తృప్రతిపాదనపరా మోక్షార్థోపాసనావిధిపరా వా ఇతి ప్రాప్తే –
బ్రహ్మ వేదాన్తప్రతిపాద్యమేవ, తత్ర వేదాన్తానాం సర్వేషాం సమ్యక్ ఉపక్రమాద్యవగతేన తాత్పర్యేణ అన్వయాత్ । న చ సిద్ధవస్తుబోధనే ప్రయోజనాభావః । గ్రామపశ్వాద్యప్రాప్తసిద్ధవస్తుబోధనస్య ప్రవృత్త్యపర్యన్తస్య నిష్ఫలత్వేఽపి ప్రాప్తస్య భ్రమవశాదప్రాప్తత్వేనావభాసమానస్య సిద్ధస్య కణ్ఠగతచామీకరాదేర్బోధనం ప్రవృత్త్యపర్యన్తమేవ సఫలం ఇతి దృష్టత్వాత్ తన్యాయవిషయత్వాత్ సిద్ధరూపనిత్యప్రాప్తబ్రహ్మాత్మైక్యబోధనస్య ఇతి సిద్ధాన్తః । యద్యపి ప్రయోజనసమర్థనం ప్రథమసూత్రే కృతం, తథాఽపి ముఖాన్తరేణ తదాక్షేపసమాధానార్థమిదమధికరణమ్ ।
యత్తు కణ్ఠగతచామీకరోపదేశస్య న ప్రాప్తచామీకరప్రాప్తిః ఫలం, కిన్తు తత్ప్రాప్తిజ్ఞానజన్యసుఖస్య వస్తుతః ప్రాగప్రాప్తస్య ప్రాప్తిః, ప్రాప్తచామీకరాప్రాప్తిభ్రమజన్యదుఃఖస్య చ వస్తుతః ప్రాగనివృత్తస్య నివృత్తిర్వా । న చేహ తథా ప్రాగప్రాప్తం సుఖదుఃఖప్రాప్తినివృత్త్యోరన్యతరత్ ప్రాప్యమస్తీతి దృష్టాన్తవైషమ్యోద్ఘాటనమ్ –
తత్తుచ్ఛమ్ । సిద్ధవస్తుబోధనస్య పురుషార్థపర్యవసాయిత్వమాత్రే హి స దృష్టాన్తః న తు బోధ్యమానస్యైవ స్వతఃపురుషార్థత్వే । తత్ర ప్రాగనభివ్యక్తం చామీకరం ఉపదేశేనాభివ్యక్తమపి న స్వతఃపురుషార్థ ఇతి పురుషార్థాన్తరపర్యవసానాన్వేషణమ్ । ఇహ తు ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యుపదేశేన ‘రాజసూనోః స్మృతిప్రాప్తౌ వ్యాధభావో నివర్తతే । యథైవమాత్మనోఽజ్ఞస్య తత్త్వమస్యాదివాక్యతః’ ఇతి వార్తికోక్తన్యాయేన అధ్యస్తసర్వానర్థమూలహృదయగ్రన్థినివృత్తిపూర్వకనిరతిశయానన్దరూపబ్రహ్మాత్మభావాభివ్యక్తౌ తావతైవ కృతార్థతేతి న పురుషార్థాన్తరపర్యవసానాన్వేషణమితి విశేషః । అయన్తు విశేష: - పరంపరయా పురుషార్థపర్యవసాయినోఽపి సప్రయోజనత్వే సాక్షాదేవ పురుషార్థపర్యవసాయినః సప్రయోజనత్వం కిము వక్తవ్యమితి కైముతికన్యాయహేతుతయాఽలఙ్కార ఎవ, న బాధకః ॥
అత్రైవ వర్ణకాన్తరం ప్రదర్శ్యతే –
పూర్వవర్ణకే సిద్ధార్థేఽపి పౌరుషేయవాక్యానాం ప్రామాణ్యమఙ్గీకృత్య వేదాన్తేషు పురుషార్థపర్యవసానం కార్యవిషయతామన్తరేణ న లభ్యత ఇతి పూర్వపక్షో బ్రహ్మాత్మైక్యావగమమాత్రాయత్తపరమపురుషార్థలాభసమర్థనేన నిరస్తః । ఇదానీం శబ్దానాం సిద్ధే అర్థే వ్యుత్పత్త్యభావాత్ బ్రహ్మాత్మభావోపదేశమాత్రేణ మోక్షాదర్శనాచ్చ ఉపాసనావిధిపరా ఎవ వేదాన్తాః, మోక్షోఽపి తత్ఫలత్వేనైవాభ్యుపగన్తవ్యః ఇతి పూర్వపక్షో నిరస్యతే ।
స్పష్టం తావచ్ఛబ్దానాం ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహః కార్యపరేష్వేవ శబ్దేషు ఉత్తమమధ్యమవృద్ధవ్యవహారాభ్యాం ఇత్యతః తత్ర కార్యపరత్వే శబ్దానాం నిర్ణీతే తదనన్తరప్రవృత్తప్రసిద్ధపదసమభివ్యాహారాద్యధీనవ్యుత్పత్తిగ్రహోఽపి కార్యవిషయ ఎవేతి యుక్తమ్ । న చ పితృమాతృప్రభృతిభిః అమ్బా తాతః మాతులః ఇత్యాదిశబ్దేషు తత్తదర్థానంగుల్యా నిర్దిశ్య బహుశః ప్రయుక్తేషు సత్సు బాలానామంగులినిర్దేశశబ్దప్రయోగసాహచర్యదర్శనజనితవాసనాబాహుల్యాత్తత్తచ్ఛ్రవణానన్తరం తత్తదర్థవిషయబుద్ధ్యుదయేన సిద్ధరూపేషు తేషు తేష్వర్థేషు ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహః సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ । అర్థవిషయాంగులినిర్దేశశబ్దప్రయోగసాహచర్యరూపసమ్బన్ధాన్తరాధీనేన శబ్దతోఽర్థప్రత్యయేన హేతునా తదుపపాదకతయా శక్తిరూపసమ్బన్ధాన్తరకల్పనస్య వ్యధికరణత్వాత్ । న చ – యత్ర కేనచిత్ పురుషేణ హస్తచేష్టాదినా ‘పితా తే సుఖమాస్తే ఇతి దేవదత్తాయ జ్ఞాపయ’ ఇతి ప్రేషితోఽన్యః తద్జ్ఞాపనాయ దేవదత్తముపసృత్య ‘పితా తే సుఖమాస్తే’ ఇతి శబ్దం ప్రయుఙ్క్తే, తత్ర పార్శ్వస్థోఽపి వ్యుత్పిత్సుః చేష్టాదర్శితపితృసుఖావస్థానజ్ఞాపనే ప్రవృత్తమముం జ్ఞాత్వాఽనుగతః తద్జ్ఞాపనాయ ప్రయుక్తం శబ్దం శ్రుత్వా శబ్దోఽయం తదర్థబుద్ధిహేతురితి బుధ్యతే ఇతి సిద్ధార్థేఽపి ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహో దృష్ట ఇతి వాచ్యమ్ । చేష్టావిశేషాణాం తత్తదర్థబోధకశబ్దోన్నాయకత్వేన తత్తద్గమకత్వే ఉదాహృతస్థలస్య ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహస్థానత్వాసిద్ధేః । తేషాం తత్తదర్థలిఙ్గతయా తత్తద్గమకత్వే చేష్టావిశేషాణాం తత్తదర్థవ్యాప్తిగ్రహణస్య ప్రథమం సఙ్కేతయితృపురుషోపదేశాధీనత్వేన తథాత్వాసిద్ధేః । యది చ సిద్ధవస్తురూపబ్రహ్మాత్మోపదేశమాత్రాన్మోక్షస్స్యాత్ తదా సకృచ్ఛ్రవణమాత్రేణ మోక్షో దృశ్యేత । న చ తథా దృశ్యతే । శ్రుతబ్రహ్మణామపి యథాపూర్వం సంసారదర్శనాత్ , శ్రవణానన్తరమపి మనననిదిధ్యాసనయోర్విధానాచ్చ । తస్మాత్ వేదాన్తానాముపాసనావిధిపరత్వమభ్యుపగమ్య తద్విషయతయైవ బ్రహ్మసిద్ధిః తత్ఫలతయైవ మోక్షసిద్ధిశ్చ ఎష్టవ్యా । యది చ అన్యశేషేభ్యః కర్మవిధ్యపేక్షితదేవతాదివత్ మానాన్తరవిరుద్ధం బ్రహ్మాత్మైక్యం న సిద్ధ్యేత్ ,మోక్షశ్చోపాసనాఫలత్వే సాధనతారతమ్యాయత్తతారతమ్యశాలిత్వావశ్యమ్భావేన నిత్యనిరతిశయపురుషార్థరూపో న సిధ్యేత్ , మా సైత్సీత్తదుభయమ్ । నైతావతా వ్యుత్పత్తిగ్రహవిరుద్ధం ఫలాతిప్రసఙ్గపరాహతం చ వేదాన్తానాం మోక్షఫలకసిద్ధవస్తూపదేశపరత్వమభ్యుపగన్తుం యుక్తం ఇతి పూర్వపక్షః ॥
సిద్ధాన్తస్తు – ‘పుత్రస్తే జాతః’ ఇత్యాదిసిద్ధార్థపరవాక్యేష్వపి ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహదర్శనాత్ , కార్యపరవాక్యేష్వేవ ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహనియమేఽపి కార్యవిశేషమివ కార్యసామాన్యమప్యనన్తర్భావ్య ఇతరాన్వితస్వార్థమాత్రే తత్తదర్థమాత్రే వా పదానాం శక్తిగ్రహసమ్భవాత్ , కార్యమన్తర్భావ్య ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహేఽపి అగ్రే సిద్ధార్థప్రయోగదర్శనేన గురుమతే ప్రథమగృహీతలౌకికకార్యపరత్వస్యేవ కార్యసామాన్యపరత్వస్యాపి త్యాగసమ్భవాచ్చ న వేదాన్తానాముపక్రమాద్యవగతబ్రహ్మాత్మైక్యపరత్వం పరిత్యజ్య కార్యపరత్వం కల్పనీయమ్ ।
నచైవం సతి తదుపదేశమాత్రేణ మోక్షప్రసఙ్గః ।
మనననిదిధ్యాసననివర్త్యాసమ్భావనాదిప్రతిబద్ధస్య ఆపాతరూపస్య శ్రవణసాధ్యజ్ఞానస్య అవిద్యానివర్తనాక్షమత్వాత్ । న చ జ్ఞానస్య ప్రాగభావనివృత్తావివ అవిద్యానివృత్తావపి ప్రతిబన్ధాసమ్భవ ఇతి వాచ్యం । జ్ఞానస్యైవ ప్రాగభావనివృత్తిత్వేన జ్ఞానోదయే సతి తస్యాం ప్రతిబన్ధాసమ్భవేఽపి అవిద్యానివృత్తేర్జ్ఞానసాధ్యత్వేన ఇచ్ఛాదిప్రాగభావనివృత్తావివ తత్ర ప్రతిబన్ధసమ్భవాత్ । నచ విద్యావిద్యయోరత్యన్తవిరోధిత్వాత్ విద్యోదయే సతి అవిద్యాఽనువృత్త్యసమ్భవః । విశేషదర్శనభ్రమయోరత్యన్తవిరోధిత్వేఽపి ఉపాధినా ప్రతిబన్ధాత్ సత్యపి విశేషదర్శనే ప్రతిబిమ్బభ్రమో న నివర్తత ఇతి తదనువృత్తివత్ అవిద్యాఽనువృత్త్యుపపత్తేః । న చ అవిద్యావత్ తత్కార్యాణామపి జ్ఞాననివర్త్యత్వాత్ జ్ఞానోదయే సతి అవస్థానం న సమ్భవతీతి ప్రతిబన్ధకత్వాయోగ ఇతి వాచ్యమ్ । శ్రవణానన్తరం మననవిధానేన శ్రుతబ్రహ్మణాం సంసారానువృత్తిదర్శనేన చ ఫలబలాత్ అనాదికాలప్రవృత్తదృఢతరభేదాదివాసనాతత్కార్యాసమ్భావనావిపరీతభావనానాం మనననిదిధ్యాసననివర్తనీయానాం విద్యోదయే సత్యప్యవస్థానస్య అవిద్యానివృత్తిప్రతిబన్ధకత్వస్య చ కల్పనాత్ ।
యద్వా సత్తాఽవధారణరూపమేవ జ్ఞానం అవిద్యానివర్తకం, న జ్ఞానమాత్రం, సంశయస్యాపి తన్నివర్తకత్వప్రసఙ్గాత్ । శ్రవణజన్యజ్ఞానం చ సత్తానవధారణరూపమితి కారణాభావాదేవానివృత్తిరవిద్యాయాః, న తు ప్రతిబన్ధాత్ । న చ న్యాయోపబృంహితవేదాన్తశ్రవణేన నిర్ణయకారణేన జాయమానమేకాకారజ్ఞానం కథం సత్తానవధారణం స్యాదితి వాచ్యమ్ । తథాభూతకారణజన్యస్యాపి భేదవాసనాఽఽదిదోషాత్ సత్తాఽనవధారణత్వసమ్భవాత్ । చక్షురాదినిర్ణయకారణజన్యస్యైకాకారస్యాప్యనభ్యాసదశాపన్నజలాదిజ్ఞానస్య అనభ్యాసదశాదోషాత్ సత్తానవధారణత్వదర్శనాత్ । అన్యథా తత్ర జలాదిసంశయో న స్యాత్ । న చ తత్ర జ్ఞానప్రామాణ్యసంశయాత్ సంశయో న స్వత ఇతి వాచ్యమ్ । జలజ్ఞానప్రామాణ్యసంశయస్యాపి పురోవర్తిని జలత్వవైశిష్ట్యసంశయపర్యవసాయితయా జలనిశ్చయే సతి తస్యాప్యసమ్భవాత్ । న హి పురోవర్తిని జలత్వవైశిష్ట్యం వినా జలజ్ఞానప్రామాణ్యఘటకే పురోవృత్తివిశేష్యకత్వే జలత్వప్రకారకత్వే వా సంశయకోటితాపర్యవసానం సమ్భవతి । తస్య అప్రామాణ్యకోట్యన్తరసాధారణ్యాత్ । న చ ప్రామాణ్యసంశయాత్ పూర్వం ధర్మిజ్ఞానేన వ్యవసాయస్య నష్టత్వాత్ న తదనుపపత్తిరితి వాచ్యమ్ । అనువ్యవసాయవాదేఽపి అనువ్యవసాయస్య విషయే ప్రకారవైశిష్ట్యాంశేఽపి సత్తానిశ్చయరూపత్వస్య వక్తవ్యత్వాత్ । అన్యథా ఇష్టవస్త్వాదిజ్ఞానానామన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సుఖాదిహేతుత్వం న గృహ్యేత । ఇష్టతావచ్ఛేదకవైశిష్ట్యాంశేఽనువ్యవసాయస్య సత్తాఽనిశ్చయరూపత్వే ఇష్టజ్ఞానత్వానిశ్చయాత్ | తస్మాత్ వ్యవసాయస్యానువ్యవసాయస్య వా ప్రాయః సత్తానిశ్చయరూపత్వేఽపి క్వచిదనభ్యాసదశాదిదోషాత్ సత్తానవధారణరూపత్వేనైవ ప్రామాణ్యసంశయ ఉపపాదనీయః । ఎవం బ్రహ్మజ్ఞానమపి ప్రథమజం భేదవాసనాదిదోషాత్ సత్తానవధారణరూపమితి న ఫలాతిప్రసక్తిః । తతశ్చ వేదాన్తాః సిద్ధరూప ఎవ బ్రహ్మాత్మవస్తుని ప్రమాణమ్ | తజ్జన్యాదేవ బ్రహ్మసాక్షాత్కారాత్ మోక్షః । అత ఎవ మోక్షస్య శ్రుత్యవగతనిత్యత్వమపి న బాధితం భవతి । అన్యథా హ్యుపాసనాఫలత్వే తత్ బాధితం స్యాదితి ।
సూత్రే తదితి పక్షనిర్దేశో బ్రహ్మపరః । పూర్వసూత్రేఽప్యేతదేవ పక్షనిర్దేశకమపేక్షణీయమ్ । వేదాన్తప్రతిపాద్యమితి పూర్వాధికరణద్వితీయవర్ణకవత్ సాధ్యమధ్యాహరణీయమ్ । ‘తుశబ్దః’ ప్రసక్తపూర్వపక్షనివృత్త్యర్థః । సమన్వయాత్ ఉపక్రమాద్యవగతవేదాన్తతాత్పర్యగోచరత్వాదిత్యర్థః । ౧. ౧. ౪ ।
ఇతి సమన్వయాధికరణమ్ ॥ ౪ ॥
ప్రథమసూత్రేణ శాస్త్రారమ్భే సమర్థితే జన్మాదిసూత్రప్రభృతి శాస్త్రం ప్రవృత్తమ్ । తత్ర జన్మాదిసూత్రేణ లక్షణముఖేన బ్రహ్మస్వరూపం నిరూప్య, తృతీయసూత్రేణ తస్య అనుమానగమ్యత్వనిరాసేన తత్ర వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యముపక్షిప్య, చతుర్థసూత్రేణ ప్రవృత్తిపరవాక్యానామేవ సఫలత్వమిత్యాదిజైమినిమతోపజీవిశఙ్కానిరాకరణేన తత్ ప్రామాణ్యం ప్రతిష్ఠాపితమ్ ।
ఇహ పున: జగత్కారణవాదినో వేదాన్తా ఆనుమానికప్రధానానువాదకా ఇతి సాఙ్ఖ్యపక్షప్రతిక్షేపేణ బ్రహ్మణి దర్శితయోర్లక్షణప్రమాణయోః ప్రతిష్ఠాపనా క్రియతే ॥
పూర్వపక్షస్తు
‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’(ఛా. ౬. ౨. ౧.) ఇత్యాదిసృష్టివాక్యజాతం ‘విమతమచేతనప్రకృతికం కార్యత్వాత్ ఘటవత్’ ఇతి సాఙ్ఖ్యానుమానసిద్ధం ప్రధానమనువదతీతి యుక్తమ్ | వృద్ధవ్యవహారేణ సిద్ధార్థే వ్యుత్పత్తౌ పూర్వాధికరణే స్థితాయామపి మానాన్తరగోచర ఎవార్థే తత్సమ్భవాత్ తదగోచరే బ్రహ్మణి సద్బ్రహ్మాదిశబ్దానాం వ్యుత్పత్తిగ్రహాసమ్భవాత్
‘తేజసా సోమ్య శుఙ్గేన సన్మూలమన్విచ్ఛ’। (ఛా. ౬. ౮. ౪) ఇతి శ్రుత్యైవ శుఙ్గశబ్దోక్తకార్యలిఙ్గకానుమానసిద్ధకారణానువాదకత్వస్ఫుటీకరణాచ్చ । న చ త్వన్మతే అస్త్యనుమానగమ్యత్వం బ్రహ్మణః । అనుమానమపేక్ష్య బ్రహ్మబోధకత్వే చ వేదాన్తానాం తత్ర నిరపేక్షత్వలక్షణప్రామాణ్యం న సిద్ధ్యేత్ ।
బ్రహ్మణో నిత్యసర్వవిషయజ్ఞానతయాఽఙ్గీకృతస్య తత్కర్తృత్వాభావేన తత్రాపి తదయోగాత్ । న చ ప్రాక్సిద్ధ ప్రకాశేఽపి సవితరి సవితా ప్రకాశయతీతి ప్రకాశ్యసంయోగోపాధికప్రకాశకర్తృత్వవ్యపదేశవత్ నిత్యజ్ఞానరూపే బ్రహ్మణి దృశ్యావచ్ఛేదోపాధికజ్ఞానకర్తృత్వవ్యపదేశో గౌణోఽస్త్వితి వాచ్యమ్ । సవితృప్రకాశే ప్రకాశ్యసంయోగవత్ బ్రహ్మజ్ఞానే దృశ్యావచ్ఛేదస్య ఆగన్తుకత్వానఙ్గీకారాత్ । అన్యథా బ్రహ్మణః కదాచిదసర్వజ్ఞత్వాపత్తేః । ‘సర్వజ్ఞానశక్తిమత్త్వమేవ బ్రహ్మణస్సర్వజ్ఞత్వమితి చేత్’ తర్హీదం ప్రధానేఽపి సంభవతి । తస్య జ్ఞానహేతుసత్త్వగుణశాలిత్త్వాత్ । ‘ఐక్షత’ ఇత్యేతదపి తత్ర సంభవతి । బ్రహ్మణి ప్రత్యయార్థవత్ ప్రధానే ప్రకృత్యర్థః కూలం పిపతిషతీత్యాదావివ కార్యౌన్ముఖ్యరూపో గౌణః ఇత్యుపపత్తేః । ఈక్షణం గౌణం తత్కర్తృత్వం వా ఇత్యత్ర నాస్తి నియామకమితి చేత్
‘తత్తేజ ఐక్షత’(ఛా. ౬. ౨. ౩) ‘తా ఆప ఐక్షన్త’(ఛా. ౬.౨.౪) ఇతి గౌణేక్షణప్రాయపాఠస్య నియామకస్య సత్త్వాదితి ॥
రాద్ధాన్తస్తు – ప్రధానం న జగత్కారణత్వేన సృష్టివాక్యజాతబోధ్యమ్ । తత్ర ఈక్షణశ్రవణేన తస్య జగత్కారణపరసద్బ్రహ్మాదిశబ్దావిషయత్వాత్ । న చ తేషాం శబ్దానాం బ్రహ్మపరత్వే వ్యుత్పత్తిగ్రహాసమ్భవో దోషః। తేషాం యౌగికత్వేన పృథగ్వ్యుత్పత్తిగ్రహానపేక్షణాత్ । యూపాహవనీయాదిన్యాయేన తద్గ్రహోపపత్తేశ్చ ।
బ్రహ్మణ్యపి శ్రుత్యనుగ్రాహకానుమానప్రవృత్త్యవిరోధాత్ । శ్వేతాశ్వతరే
‘కాలః స్వభావో నియతిర్యదృచ్ఛా భూతాని యోనిః పురుష ఇతి చిన్త్యమ్ । సంయోగ ఎషాం న త్వాత్మభావాదాత్మాఽప్యనీశస్సుఖదుఃఖహేతోః’(శ్వే. ౧. ౨) ఇతి మన్త్రేణ కాలస్వభావకర్మమహాభూతప్రకృతిపురుషాతిరిక్తే బ్రహ్మణ్యేవ కార్యలిఙ్గకానుమానోపన్యాసదర్శనాచ్చ । నచైవం శ్రుతేర్నిరపేక్షత్వహానిః । శ్రుతితాత్పర్యనిర్ణయాయ మీమాంసాశాస్త్రగ్రథితన్యాయకలాపాపేక్షావత్ శ్రుతిదర్శితస్వానుగ్రాహకానుమానాపేక్షాయామపి నిర్ణీతే సంవాదాయ తదనపేక్షణాత్ । ఉపక్రమోపసంహారాద్యన్తర్గతోపపత్తిరూపతయా అనుమానస్య తాత్పర్యనిర్ణయార్థమపేక్షాయాస్సమ్ప్రతిపన్నత్వాత్ । న చాసమ్భవశఙ్కావ్యావృత్త్యర్థం మృత్పిణ్డాదిదృష్టాన్త ఎవ తత్రోపపత్తిః నానుమానమితి వాచ్యమ్
‘న హి ద్రష్టుర్ద్రష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే అవినాశిత్వాత్ (బృ. ౪. ౩. ౨౩) ఇత్యాదౌ అనుమానరూపాయా అప్యుపపత్తేర్దర్శనేన తదసఙ్గ్రహాయోగాత్ । నన్వేవం సతి కిమర్థం హేతువన్నిగదాధికరణే ‘శూర్పేణ జుహోతి’ ఇత్యత్ర ‘తేన హ్యన్నం క్రియత’ ఇత్యస్య హేతుత్వాన్వయనిరాసః కృతః । హేతుత్వాన్వయే, యేన యేన అన్నం క్రియతే తేన సర్వేణాపి హోతవ్యమితి వ్యాప్త్యాక్షేపేణ దర్వీపిఠరాదీనామపి హోమసాధనత్వానుమానాత్ ఆనుమానికైస్తైః ప్రత్యక్షశ్రుతస్య శూర్పస్యాన్యాయ్యో వికల్పః స్యాదితి తన్నిరాసార్థమ్ , న తు హేతుత్వాన్వయే తత్సాపేక్షత్వలక్షణమప్రామాణ్యం స్యాదితి తన్నివర్తనార్థమ్ । అత ఎవ తత్రైవాధికరణే న్యాయసుధాయాం ఆతిథ్యేష్టౌ అతిదేశప్రాప్తౌపభృతాష్టగృహీతనివర్తనపరే ‘చతుర్గృహీతాన్యాజ్యాని భవన్తి’ ఇత్యత్ర ‘న హ్యత్రానూయాజా ఇజ్యన్తే’ ఇతి వాక్యశేషస్య హేతుసమర్పకత్వమభ్యుపగతమ్ । యత్ర యత్రానూయాజానామభావః తత్ర తత్రాష్టగృహీతాభావః ఇతి వ్యాప్త్యాక్షేపస్య నిర్దోషత్వాత్ । అప్రామాణ్యనిరాసార్థం హేతుత్వాన్వయనిరాసః ఇతి నిబన్ధనకారనిర్బన్ధమాత్రమ్ ॥
సర్వజ్ఞత్వం బ్రహ్మణో న సర్వవిషయజ్ఞానకర్తృత్వమ్ । కిన్తు విషయోపరాగేణ కల్పితభేదం సర్వవిషయజ్ఞానరూపం చిత్ప్రకాశం ప్రత్యాశ్రయత్వమ్ । ‘సవితా ప్రకాశతే’, ‘చైత్రో జానాతి ఇచ్ఛతి యతతే స్వపితి’ ఇత్యాదిషు ధాత్వర్థం ప్రత్యాశ్రయత్వస్యాపి కర్త్రర్థప్రత్యయాభిధేయత్వదర్శనాత్ ।
ఎవఞ్చ ‘తదైక్షత’ ఇత్యేతదపి బ్రహ్మణ్యుపపద్యతే । స్రష్టవ్యాలోచనరూపమాయావృత్తిప్రతిబిమ్బితచిత్ప్రకాశరూపే ఈక్షణే బ్రహ్మణః తదవచ్ఛేదకమాయావృత్తికర్తృత్వస్యోపచారసమ్భవాచ్చ ॥
యద్యప్యేవం ధాత్వర్థాశ్రయత్వం తత్కర్తృత్వం చేత్యుభయమప్యౌపచారికమేవ, తథాపి ప్రధానపక్షే నిరపేక్షప్రకృత్యర్థస్యాముఖ్యత్వం స్యాత్ , తతో వరం సాపేక్షప్రత్యయార్థస్యాముఖ్యత్వప్రకల్పనం ఇతి సర్వమనాకులమ్ ।
ఇదన్తు చోద్యమవశిష్టమ్ – ప్రకృత్యర్థస్యాముఖ్యత్వహేతుర్గౌణేక్షణప్రాయపాఠో వర్తతే – ఇతి తత్ ఉత్తరసూత్రేణానుభాష్య నిరాకరిష్యతే ।
సూత్రే ప్రధానం జగత్కారణవాచివేదాన్తప్రతిపాద్యం ఇతి ధర్మినిషేధ్యయోరధ్యాహారేణ పక్షసాధ్యనిర్దేశః । తత్ర హేతు: అశబ్దం – సదాదిశబ్దాబోధ్యం హి తదితి । ‘నన్వసిద్ధో హేతుః ప్రధానేఽపి సత్తాఽఽదియోగేన సదాదిశబ్దప్రవృత్త్యుపత్తేః’ ఇతి శఙ్కానిరాకరణేన తదుపపాదనార్థో హేతుః ఈక్షతేః ఇతి । నన్వేవం హేతుహేతుత్వేనావశ్యాపేక్షితేక్షతిహేతోరేవ సాక్షాత్ సాధ్యే హేతుత్వసమ్భవే కిమన్తర్గడునా అశబ్దత్వహేతునా ఇతి చేత్ , తర్హి ఈక్షతిహేతోరపి గౌణత్వశఙ్కానిరాకరణాయావశ్యకస్య ‘ఆత్మశబ్దాత్’ ఇతి ఉత్తరసూత్రహేతోరేవ సాక్షాత్ సాధ్యే హేతుత్వసమ్భవాత్ ఈక్షతిరప్యన్తర్గడురిహ నోపాదేయః స్యాత్ । నన్వీక్షతిహేతూపాదానం గౌణత్వశఙ్కోద్భావనద్వారతయా గౌణేక్షణప్రాయపాఠరూపపూర్వపక్షబీజసూచనార్థం స్యాదితి చేత్ ; తర్హి అశబ్దత్వహేతురపి బ్రహ్మణస్సదాదిశబ్దబోధ్యత్వసమ్భవజ్ఞాపనద్వారతయా తదసమ్భవపూర్వపక్షసూచనార్థః స్యాదితి తస్య నాస్తి వైయర్థ్యమితి గృహాణ । నను చ ఆనుమానికకారణతావగమపూర్వపక్షోఽపి త్వయా దర్శితః, తత్సూచనార్థం అశబ్దమ్ – శబ్దేతరానుమానప్రమాణవత్ ఇతి మత్వర్థీయాచ్ప్రత్యయాన్తత్వేన
‘ఆనుమానికమప్యేకేషామ్’(బ్ర. సూ. ౧. ౪. ౧.) ఇతి సూత్రప్రయుక్తానుమానికపదవత్ ప్రధానపరమపి కిం న స్యాత్ , సౌత్రపదానామావృత్తేరలఙ్కారత్వాత్ ఇతి చేత్ , న ; పూర్వాధికరణే ఉపక్రమాదిలిఙ్గావగమితతాత్పర్యవతా వేదాన్తబృన్దేన సహ బ్రహ్మణః ప్రతిపాద్యతయా అన్వయపరేణ ‘సమన్వయాత్’ ఇతి పదేనైవ ఉపక్రమాద్యన్తర్గతానుమానరూపోపపత్తివిషయత్వస్య బ్రహ్మణి సిద్ధత్వేన అనుమానవిషయతామాత్రస్య పూర్వపక్షబీజత్వాభావాత్ । భాష్యే ‘సర్వేష్వేవ వేదాన్తవాక్యేషు సృష్టివిషయేష్వనుమానేనైవ కార్యేణ కారణం లిలక్షయిషితమ్’ ఇతి పూర్వపక్షిమతవర్ణనస్య బ్రహ్మణోఽనుమానగమ్యత్వసమ్భవప్రపంచనార్థత్వేన తస్య అనన్యథాసిద్ధపూర్వపక్షబీజత్వే తాత్పర్యాభావాత్ । ‘పరినిష్ఠితం వస్తు ప్రమాణాన్తరగమ్యమేవ’ ఇతి భాష్యదర్శితస్య మానాన్తరాగమ్యే బ్రహ్మణి వ్యుత్పత్తిగ్రహాసమ్భవస్య ప్రాయపాఠనియమితప్రకృత్యర్థగౌణత్వస్య చేతి ద్వయోరేవాత్ర వస్తుతః పూర్వపక్షబీజత్వాత్ । ౧ । ౧।౫ ।
స్యాదేతత్ – ఛాన్దోగ్యే తావత్ గౌణేక్షణప్రాయపాఠాత్ గౌణమీక్షణం యుక్తమ్ ; తత్సమానార్థత్వాత్
‘స ఈక్షాఞ్చక్రే’(ప్ర. ౩. ౬. ౩.) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేష్వపి తత్ గౌణం భవిష్యతి । న చ సన్నిధిరూపేణ ప్రాయపాఠేన ఈక్షణశ్రుతిబాధో న యుక్త ఇతి శంక్యమ్ । తత్ర తత్ర ప్రత్యయశ్రుతీనాం ప్రాయపాఠస్య చ ఇత్యనేకానుగ్రహాయ ఎకస్యాః ఈక్షణశ్రుతేః గౌణత్వాభ్యుపగమసమ్భవాత్ ఇత్యాశఙ్కా నిరాక్రియతే–
గౌణశ్చేన్నాత్మశబ్దాత్ ।౬।
న ఈక్షతిః ప్రధానే గౌణ ఇతి యుక్తమ్ ;
‘అనేన జీవేనాత్మనాఽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి’(ఛా. ౬. ౩. ౨) ఇతి సచ్ఛబ్దాభిహితం జగత్కారణం ప్రతి జీవస్య స్వరూపత్వప్రతిపాదకాత్
‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’(ఛా. ౬. ౮. ౭) ఇతి శ్వేతకేతుం ప్రతి సచ్ఛబ్దాభిహితస్య స్వరూపత్వప్రతిపాదకాచ్చ శబ్దాత్ । ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ ఇత్యాత్మశబ్దాచ్చ । న హ్యచేతనస్య చేతనం చేతనస్య వా అచేతనం స్వరూపం భవితుమర్హతి । న వా చేతనవాచీ ఆత్మశబ్దః అచేతనే యుజ్యతే । న చ – మమాత్మా భద్రసేన ఇతివత్ ఔపచారికోఽయముపకార్యోపకారకయోర్జీవప్రధానయోరభేద: స్యాత్ , ఆత్మశబ్దశ్చ స్వరూపపరస్స్యాదితి శఙ్క్యమ్ । ‘తత్త్వమసి’ ఇతి నవకృత్వోఽభ్యాసేన అభేదే తాత్పర్యావగమాత్ । ‘స ఆత్మా’ ఇత్యాత్మశబ్దస్య నిరపేక్షచేతనపరత్వే సమ్భవతి సాపేక్షస్వరూపపరత్వకల్పనాఽయోగాచ్చ । అనేకార్థత్వస్యాన్యాయ్యత్వేన ప్రసిద్ధిబాహుల్యాచ్చేతనవాచినస్తస్య స్వరూపపరత్వే లక్షణాకల్పనాపత్తేశ్చ । బహుప్రమాణబాధస్యాన్యాయ్యత్వాచ్చ । తస్మాత్ ప్రధానం న సచ్ఛబ్దవాచ్యమ్ ॥
సూత్రే ఆత్మశబ్దాదిత్యత్ర ఆత్మపదం స్వరూపపరం ధర్మప్రధానం, తస్య శబ్దాత్ స్వరూపత్వప్రతిపాదకశబ్దాదిత్యర్థః । తేన చ సచ్ఛబ్దవాచ్యం ప్రతి జీవస్య స్వరూపత్వప్రతిపాదకశ్శబ్దో జీవం ప్రతి సచ్ఛబ్దవాచ్యస్య స్వరూపత్వప్రతిపాదకశ్శబ్దశ్చేత్యుభయమపి సంగృహీతమ్ । అయమేకోఽర్థః । స ఆత్మేత్యాత్మశబ్దాదిత్యన్యోఽర్థః । ఉభయమపి వివక్షితం ప్రమాణబాహుల్యసూచనార్థమ్ । ౧ । ౧।౬।
తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాత్ ।౭।
నను ‘తత్త్వమసి’ ఇతి న తత్త్వదృష్ట్యా సదాత్మత్వోపదేశః, కిన్తు స్థూలారున్ధతీన్యాయేన, తతశ్చ ప్రధానస్య సచ్ఛబ్దార్థత్వేఽపి సదాత్మత్వోపదేశో న విరుధ్యతే ఇతి న శఙ్క్యమ్ । తదా మోక్షయితవ్యశ్శ్వేతకేతుస్తన్నిష్ఠో మాభూదితి ముఖ్యమాత్మానముపదిదిక్షుణా ఆరుణినా స్థూలతారాయామరున్ధతీతాదాత్మ్యస్యేవ ఇహ సదాత్మత్వస్య హేయతాయా వక్తవ్యతాపత్తేః । తస్య అవచనాత్ సదాత్మత్వ ఎవ ఉపదేశపరిసమాప్తిదర్శనాత్ ।
పూర్వసూత్రే తచ్ఛబ్దః సమస్తోఽపి అపేక్షావశాదిహానుషక్తః షష్ఠ్యన్తో విపరిణమ్యతే । తస్య – సదాత్మత్వస్య హేయత్వావచనాత్ ఇతి సూత్రార్థః । చకారేణ ప్రతిజ్ఞావిరోధాదితి హేతుః అభ్యుచ్చీయతే ।
‘యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవతి’(ఛా. ౬. ౧. ౧.) ఇత్యాదేః ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాయాః ప్రధానే విరోధాదపి న సచ్ఛబ్దాదివాచ్యం ప్రధానమ్ । సా హి ధర్మ్యైక్యాత్ ఎకాకారాన్వయాత్ వస్త్వన్తరాణామేకస్మిన్నధ్యస్తత్వాద్వా నిర్వహతి । తత్ర న తావత్ , బ్రహ్మవాదే సర్వేషాం బ్రహ్మణ్యధ్యస్తత్వాదధ్యస్తానామధిష్ఠానమేవ వస్తుసత్స్వరూపమితి తద్జ్ఞానేన జ్ఞాతతానిర్వాహవత్ ప్రధానవాదే నిర్వాహః సమ్భవతి ; ప్రపఞ్చసత్యత్వాదభ్యుపగమాత్ । నాపి జ్యాతిష్టోమవికృతీనాం గవాదీనాం తత్సమానాకారత్వాత్ తద్జ్ఞానేన జ్ఞాతతేతివన్నిర్వాహో వా, ఎకమృత్పిణ్డారబ్ధానాం ఘటశరావాదీనాం తస్మాదనతిరిక్తద్రవ్యతయా ధర్మ్యైక్యాత్తద్జ్ఞానేన జ్ఞాతతేతివన్నిర్వాహో వా అత్ర సమ్భవతి । ప్రధానవిజ్ఞానేన తత్పరిణామభోగ్యవర్గవిజ్ఞానసమ్భవేఽపి భోక్తృవర్గవిజ్ఞానాసమ్భవాత్ । ౧ । ౧ । ౮ ।
యత్రైతత్ పురుషః స్వపితి నామ సతా సోమ్య తదా సంపన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి తస్మాదేనం స్వపితీత్యాచక్షతే స్వం హ్యపీతో భవతి (ఛా. ౬.౮.౧) ఇతి ప్రకృతం సత్ స్వశబ్దేనోక్త్వా తత్ర జీవస్యాప్యయప్రతిపాదనాదపి న సచ్ఛబ్దవాచ్యం ప్రధానమ్ । యద్యపి స్వశబ్దః స్వీయపరత్వేన తత్రాప్యుపపద్యతే, తథాపి తత్ర అప్యయశబ్దితో జీవస్య లయో న సమ్భవతి । నను బ్రహ్మణ్యపి జీవస్య ముఖ్యో లయో న సమ్భవతి నిత్యత్వాత్ , ఔపచారికస్తు లయః ప్రధానేఽపి తస్య వ్యపదేష్టుం శక్యః ఇతి చేత్ । న । అధ్యస్తాకారనివృత్తౌ తదనువృత్తాధిష్ఠానరూపస్య అధ్యస్తోపాధికృతభేదనివృత్త్యా తదభేదప్రాప్తిః అప్యయశబ్దితో లయః, అస్తి చ సుషుప్తౌ బ్రహ్మాధ్యస్తస్థూలసూక్ష్మదేహద్వయోపాధికాకారనివృత్తౌ సత్యాం తదనువృత్తాధిష్ఠానరూపజీవస్య తత్కృతభేదనివృత్త్యా బ్రహ్మాభేదప్రాప్తిః ఇతి ముఖ్యలయసమ్భవాత్ । యద్యపి సుషుప్తావప్యవిద్యోపాధికృతోఽతిసూక్ష్మాన్తఃకరణోపాధికృతశ్చ ఆముక్త్యనువృత్తో జీవస్యాస్త్యేవ బ్రహ్మణో భేదః । తథాఽపి అత్యన్తభేదకస్థూలసూక్ష్మోపాధిసత్త్వే యథా భేదో న తథా భేదోఽస్తి తన్నివృత్తావితి కథఞ్చిదభేదప్రాప్తిరపి యుజ్యతే । భాష్యే ‘సుపుప్తావస్థాయాముపాధికృతవిశేషాభావాత్ స్వాత్మని ప్రలీన ఇవ’ ఇతి ఇవకారో ముక్తావివ సుషుప్తౌ సర్వాత్మనా న అభేదప్రాప్తిరూపో విలయః ఇత్యాశయేన । ౧ । ౧ । ౯ ।
సర్వేషు వేదాన్తేషు చేతనకారణత్వావగతిసామాన్యాదపి న సచ్ఛబ్దవాచ్యం ప్రధానమ్ , కింతు బ్రహ్మైవ ।౧।౧।౧౦।
పూర్వసూత్రే సర్వేషాం వేదాన్తానాం చేతనకారణత్వమాత్రే శ్రుతిలిఙ్గాదికమభిప్రేతమ్ , న తు పరమేశ్వరస్యైవ కారణత్వమిత్యత్ర తదభిధానశ్రుతిరభిప్రేతా ;
‘ ఆత్మన ఆకాశస్సమ్భూతః’(తై. ౨. ౧.౧) ఇత్యాదితద్విషయవాక్యగతానామాత్మాదిశబ్దానాం చేతనమాత్రవాచిత్వాత్ , ఇహ తు పరమేశ్వరస్యైవ కారణత్వం తదభిధానశ్రుత్యా సమర్పితమిత్యుచ్యతే ఇతి భేదః । అత ఎవాస్మిన్ సూత్రే భాష్యం ‘స్వశబ్దేనైవ చ సర్వజ్ఞ ఈశ్వరో జగతః కారణమితి శ్రూయతే’ ఇతి । స్వశబ్దశ్చాత్ర ‘స కారణమ్’ ఇతి మన్త్రాత్ ప్రాచీనేషు ‘తమీశానం వరదం దేవమీడ్యం నిచాయ్యేమాం శాన్తిమత్యన్తమేతి । సంయుక్తమేతత్ క్షరమక్షరఞ్చ వ్యక్తావ్యక్తం భరతే విశ్వమీశః’ ఇత్యాదిమన్త్రేషు శ్రుతః ఈశానాదిశబ్దః । తత్సమర్పితో హ్యర్థః సకారణమితి మన్త్రే తచ్ఛబ్దేన పరామర్శనీయః । న చ ఈశానాదిశబ్దస్య తదభిధానశ్రుతిత్వే వివదితవ్యమ్ ।
అఙ్గుష్ఠాధికరణే (బ్ర.సూ.౧. ౩. ౭) ఈశానశబ్దస్య బ్రహ్మాభిధానశ్రుతిత్వే సూత్రభాష్యసంప్రతిపత్తిదర్శనేన తత్తుల్యార్థస్యేశాదిశబ్దస్యాపి తథాత్వసిద్ధేః ।
ఎవం శ్వేతాశ్వతరోపనిషద్గతానాం పరమేశ్వరాభిధానశ్రుతీనాం గతిసామాన్యసూత్రగృహీతేభ్యః పృథక్కృత్య దర్శనఞ్చ ప్రధానవ్యావర్తనీభిరేవ తాభిః జీవవ్యావర్తనమపి లమ్భయితుమ్ । తేన జన్మాదిసూత్రే న్యాయతో నిరస్తా జీవకారణత్వశఙ్కా శ్రుతితోఽపి నిరస్తా భవతి । స్ఫుటో హి తత్ర క్షరాదిశబ్దితాత్ ప్రధానాదివ అక్షరకరణాధిపాదిశబ్దాజ్జీవాదపి తన్నియన్తృత్వేన విలక్షణః పరమేశ్వర ఎవ కారణమితి సిద్ధ్యతీతి ప్రధానకారణవాదనిరాసేనైవ జీవకారణత్వవాదనిరాసః। ।౧ । ౧ । ౧౧ ।
ఇతి ఈక్షత్యధికరణమ్ ।౫।
ఎవం జడజీవవిలక్షణస్య మాయాశబలితస్య బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వప్రసాధనేన తదుపలక్షితే శుద్ధబ్రహ్మణి వేదాన్తానాం సమన్వయః సామాన్యతో నిర్వ్యూఢోఽపి కేషుచిద్వేదాన్తవాక్యేష్వన్యపరత్వశఙ్కయా శిథిలీభవతీతి తేషాం తత్తచ్ఛ్రుతిలిఙ్గాదిప్రాపితాన్యపరత్వశఙ్కానిరాకరణేన తత్ర సమన్వయః ప్రతిష్ఠాపనీయః । అన్యథా తత్తత్ప్రకరణదర్శితోపాయముఖేన శుద్ధబ్రహ్మప్రతిపత్త్యసిద్ధేః । ఉపాసనావాక్యేషు చ కేషుచిత్ ఉపాస్యమబ్రహ్మేతి శఙ్కానిరాకరణేన బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదనీయమ్ । యథా కర్మకాణ్డే దర్శపూర్ణమాసాద్యర్థమప్ప్రణయనాదికమాశ్రిత్య దర్శపూర్ణమాసాదిప్రకరణే విహితానాం గోదోహనాదీనాం కల్పసూత్రేఽపి తత్తత్ప్రకరణే ఎవ వివేచనమ్ , తథా బ్రహ్మకాణ్డే అధ్యారోపాపవాదన్యాయేన శుద్ధబ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థముపదిష్టం బ్రహ్మణస్సప్రపఞ్చత్వమాశ్రిత్య విహితానాముపాసనానామపి బ్రహ్మకాణ్డార్థనిర్ణాయకే ఎవ శాస్త్రే నిర్ణయస్యోచితత్వాత్ । తద్వదిహాధికృతాధికారాభావేఽపి చిత్తవశీకరణసమ్పాదనాదిద్వారా ఉపాసనానాం శుద్ధబ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయతయా తద్వాక్యార్థనిర్ణాయకన్యాయానామవిచారితశుద్ధబ్రహ్మపరవాక్యార్థనిర్ణయోపయోగితయా చ తద్విచారాణామప్యత్ర సంగతేః । అతః తదర్థమధ్యాయశేష ఆరభ్యతే ।
తత్ర తావదానన్దవల్యా జీవపరత్వనిరాసేన బ్రహ్మపరత్వమస్మిన్నధికరణే సమర్థ్యతే ।
అత్ర ఆనన్దమయో జీవ ఇతి పూర్వపక్షే బ్రహ్మేతి సిద్ధాన్తః ఇత్యధికరణశరీరం వృత్తికృతా సూత్రార్జవం మన్యమానేన వర్ణితమ్ ।
శ్రుతివిరోధాత్తదయుక్తమితి భగవతా భాష్యకారేణ పూర్వపక్షే సిద్ధాన్తే చానన్దమయస్య జీవత్వమురరీకృత్య ప్రకారాన్తరేణ అధికరణశరీరం వర్ణితమ్ । తత్ ప్రదర్శయామః।
కిమిహ ప్రియమోదాదిరూపకల్పితశిరఃపక్షాద్యవయవయుక్తతయా ఉపాస్య ఆనన్దమయో జీవః ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యః బ్రహ్మ తు పుచ్ఛరూపతదవయవతయా నిర్దిశ్యతే, ఉత శుద్ధం బ్రహ్మైవ పుచ్ఛశబ్దేన ఆనన్దమయస్యాప్యాధారతయా స్వప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యతే అనన్దమయస్తు అన్నమయాదివత్తత్ప్రతిపత్త్యుపాయతామాత్రేణ నిరూప్యతే ఇతి సంశయః ।
తత్ర ఈక్షతిముఖ్యత్వానురోధాజ్జగత్కారణస్య చేతనత్వవత్ పుచ్ఛశబ్దముఖ్యత్వానురోధాద్బ్రహ్మణోఽవయవత్వమితి ప్రథమకోటిః ప్రాప్తా । పుచ్ఛశబ్దస్యాధారలక్షణాఽపి న యుక్తా; ప్రతిష్ఠాపదేనైవాధారత్వలాభాత్ । న చ వాచ్యమ్ – యథా ‘కాన్తిమన్ముఖం చన్ద్రః’ ఇత్యత్ర స్వశబ్దేనైవ కాన్తిమత్త్వే లబ్ధేఽపి ముఖే గౌణం చన్ద్రపదమపి దృశ్యతే, తథేహ ప్రతిష్ఠాపదేన ఆధారత్వే లబ్ధేఽపి తల్లమ్భకపుచ్ఛశబ్దోఽపి స్యాదితి । వైషమ్యాత్ । తత్ర హి చన్ద్రస్య యావతీ కాన్తిః తావతీ ముఖే స్తుత్యర్థం ప్రతిపిపాదయిషితా । న చ తావతీ కాన్తిమచ్ఛబ్దేన లభ్యతే । తస్య మానాన్తరసిద్ధముఖగతాల్పకాన్తిమాత్రవిషయత్వేన చారితార్థ్యాత్ । అతశ్చన్ద్రతుల్యకాన్తిమత్త్వలాభాయ చన్ద్రపదం ఉపాత్తమ్ । ఇహ తు బ్రహ్మణి ప్రతిష్ఠాత్వసఙ్కోచకమానాన్తరాభావాత్ తస్య నిరపేక్షసర్వప్రతిష్ఠాత్వప్రతిపాదకశ్రుత్యన్తరానురోధాచ్చ నిరతిశయమాధారత్వం ప్రతిష్ఠాపదేన లభ్యత ఇతి కిమత్ర పుచ్ఛపదేన కరిష్యతే । ప్రత్యుత పుచ్ఛతుల్యాధారత్వలక్షణాయాం పుచ్ఛస్యాధారత్వం భూతలాస్తీర్ణే తృణరాశౌ సఞ్చరతః పురుషాన్ ప్రతి తృణరాశేరివ ఆధారాన్తరసాపేక్షం సాతిశయమితి బ్రహ్మణస్తథాభూతమాధారత్వం లక్షయత్ పుచ్ఛపదం అనిష్టార్థమేవ స్యాత్ । తస్మాత్ పక్షిరూపేణ పరికల్ప్య ఉపాసనీయం ఆనన్దమయం జీవం ప్రతి పరస్య బ్రహ్మణః కల్పనీయం పుచ్ఛత్వం పుచ్ఛపదేనోచ్యతే । ప్రతిష్ఠాపదేన చ పుచ్ఛత్వకల్పనానిమిత్తం సారూప్యముచ్యతే । పక్షిణో హి పుచ్ఛభాగమాధారీకృత్య నిషీదన్తి ఇతి । పక్షిణాం పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । అత ఎవ ఐతరేయారణ్యకే శ్రూయతే ‘తస్మాత్ సర్వాణి వయాంసి పుచ్ఛేన ప్రతితిష్ఠన్తి పుచ్ఛేనైవ ప్రతిష్ఠాయోత్పతన్తి ప్రతిష్ఠా హి పుచ్ఛమ్’(ఐతరేయారణ్యకమ్) ఇతి । బ్రహ్మానన్దోఽపి
‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’(బృ.ఉ.౪.౩.౩౨) ఇతి శ్రుత్యనుసారేణ కృత్స్నస్యాపి లౌకికానన్దశీకరజాతస్య సముద్రస్థానీయ ఇతి ప్రియమోదాద్యవయవయుక్తస్యానన్దమయస్య ప్రతిష్ఠా । అతః సారూప్యాత్ బ్రహ్మణః పుచ్ఛత్వకల్పనా యుక్తేతి । అన్యత్రాపి తాదాత్మ్యకల్పనానిమిత్తసారూప్యవర్ణనం దృశ్యతే, యథా
‘తస్య భూరితి శిరః ఎకం హి శిరః ఎకమేతదక్షరమ్’(బృ.ఉ.౫.౫.౩) ఇతి । అత్ర భూరిత్యక్షరే ప్రజాపతిశిరస్త్వకల్పనానిమిత్తమేకత్వం సారూప్యముక్తమ్ । న చ ప్రధానాప్రధానయోర్బ్రహ్మజీవయోర్వైపరీత్యకల్పనాఽనుపపత్తిః ।
‘మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత’(ఛా.ఉ. ౩.౧౮.౧) ఇత్యాదౌ తద్దర్శనాత్ ।
యది తు ఎకస్మిన్ వాక్యే ద్వయోర్బ్రహ్మానన్దయోః ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యత్వాయోగాదన్యతరప్రాధాన్యే వక్తవ్యే ప్రథమశ్రుతబ్రహ్మశబ్దాభ్యాసానురోధేన బ్రహ్మణ ఎవ ప్రాధాన్యవ్యవస్థితౌ చరమశ్రుతానన్దశబ్దాభ్యాసోఽపి బ్రహ్మవిషయః కల్ప్యేత, తదా బ్రహ్మణః పుచ్ఛత్వకల్పనస్య శ్లోకాదపి ప్రథమశ్రుతత్వేన శిరఃపక్షమధ్యపుచ్ఛావయవయుక్తస్యానన్దమయస్య ప్రాధాన్యావగమాత్ బ్రహ్మశబ్దాభ్యాసవాన్ నిగమనశ్లోకోఽప్యానన్దమయవిషయః ఇతి కల్ప్యతామ్ । తస్మాత్ ఆనన్దమయ ఎవ ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యః ఇతి పూర్వఃపక్షః ॥
ఎవం ప్రాప్తే సిద్ధాన్త ఉచ్యతే ‘ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్’ ఇతి । ఆనన్దమయవాక్యే శ్రుతం పుచ్ఛబ్రహ్మ స్వప్రాధాన్యేన వాక్యప్రతిపాద్యమ్ ;
‘అసన్నేవ స భవతి’(తై.౨.౬.౧) ఇతి నిగమనశ్లోకస్థబ్రహ్మశబ్దాభ్యాసవిషయత్వాత్ । నన్వసిద్ధోఽయం హేతుః ఆనన్దమయ ఎవ నిగమనశ్లోకవిషయోఽస్తు ఇత్యుక్తత్వాత్ ఇతి శఙ్కాయామప్యేతదేవోత్తరమ్ ‘ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్’ ఇతి । ఆనన్దమయః న నిగమనశ్లోకప్రతిపాద్యః ; తత్ర బ్రహ్మశబ్దాభ్యాసదర్శనాత్ । అభ్యస్యమానం బ్రహ్మశబ్దం ప్రత్యానన్దమయస్య ముఖ్యార్థత్వాభావాత్ । ఎకం పుచ్ఛపదమనురుధ్య అనేకస్య బ్రహ్మశబ్దస్య ఆనన్దమయే జఘన్యవృత్తికల్పనానుపపత్తేః । ఎకబాధాత్ అనేకబాధస్యాన్యాయ్యత్వేన ఉపక్రమాదప్యభ్యాసస్య ప్రబలత్వాత్ । అస్య సూత్రస్య సిద్ధాన్తసాధకత్వేన యోజనాయాం ఆనన్దమయపదేన ఆనన్దమయవాక్యే శ్రుతం పుచ్ఛబ్రహ్మ లక్షణీయమ్ సిద్ధాన్తసాధకహేత్వసిద్ధినిరాసకత్వేన యోజనాయాం ఈక్షతిసూత్రాన్నఞమనువృత్త్య నిషేధ్యాధ్యాహారేణ సాధ్యం పూరణీయమ్ । ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛమభ్యాసాత్’ ఇత్యార్జవేన సూత్రే కర్తవ్యే ‘ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్’ ఇతి సూత్రకరణస్య ఎతత్ ప్రయోజనం యత్ ఈక్షతిసూత్రాన్నఞనువర్తనేన తద్వన్నిషేధ్యాధ్యాహారేణ చ ఆనన్దమయో న నిగమనశ్లోకప్రతిపాద్యః ఇతి హేత్వసిద్ధిశఙ్కానిరాసకహేతుసాధ్యమపి లభ్యతే ఇతి । ప్రయోజనాన్తరఞ్చ వ్యవహితానన్తరసూత్రే దర్శయిష్యామః ।
స్యాదేతత్ – పుచ్ఛశబ్దస్య అభ్యస్యమానబ్రహ్మశబ్దముఖ్యతాఽనురోధేన ముఖ్యార్థత్యాగే, తస్యాధారలక్షణాఽనుపపన్నేత్యుక్తత్వాదానర్థక్యమేవ ప్రాప్నుయాత్ । తతశ్చ ‘ఆనర్థక్యప్రతిహతానాం విపరీతం బలాబలమ్’ ఇతి న్యాయేన అభ్యస్తబ్రహ్మశబ్దాదపి పుచ్ఛశబ్ద ఎవ బలీయాన్ ఇత్యాశయవతీమాశఙ్కాం అనుభాష్య నిరాకరోతి –
వికారశబ్దాన్నేతి చేన్న ప్రాచుర్యాత్ ।౧౩।
వికారశబ్దేన అవయవో లక్ష్యతే, తద్వాచీ పుచ్ఛశబ్దో వికారశబ్దః । స ఎవ వికారః – విగతకార్యః అనర్థకశబ్దః ।
‘అకర్తరి చ కారకే సంజ్ఞాయామ్’(పా.సూ. ౩.౩.౧౯ ) ఇతి కర్మణి ఘఞన్తః కారశబ్దః కార్యవాచీ । ఎవమర్థాన్తరస్యాపి గర్భీకరణాయ ‘అవయవశబ్దాత్’ ఇతి వక్తవ్యే ‘వికారశబ్దాత్’ ఇత్యుక్తమ్ । తథా చ పుచ్ఛావయవవాచినః తదర్థపరిత్యాగే లక్షణీయార్థాభావేన ప్రసక్తానర్థక్యాత్ పుచ్ఛశబ్దాద్ధేతోః న బ్రహ్మ ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యం ఇతి చేదితి శఙ్కార్థః । ‘ప్రాచుర్యాత్’ ఇతి తన్నిరాకరణాంశస్యాయమర్థః – ప్రాచుర్యాత్ – అవయవప్రాయే వచనాత్ పుచ్ఛశబ్దోపపత్తిరితి । ఇదముక్తం భవతి – అన్నమయాదీనాం శిరఆదిషు పుచ్ఛాన్తేష్వవయవేషూక్తేషు ఆనన్దమయస్యాపి శిరఃపక్షాద్యవయవాన్తరోక్త్యనన్తరం ప్రాయపాఠానుసారేణ పుచ్ఛపదే కస్మింశ్చిదర్థే నిర్దేష్టవ్యే ఆనన్దమయం ప్రత్యాధారత్వేన బ్రహ్మణి చ ప్రతిపాదనీయే తదుభయానుగ్రహలాభాయ ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యాహ శ్రుతిః, న అవయవవివక్షయేతి । నన్వయవవివక్షాఽభావే కథమవయవవాచిపుచ్ఛపదప్రాయపాఠానుగ్రహ ఇతి చేత్ । న । తథాపి పుచ్ఛపదమాత్రప్రాయపాఠానుగ్రహలాభాత్ । బృహదారణ్యకే పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం
‘అసౌ వై లోకోఽగ్నిర్గౌతమ తస్యాదిత్య ఎవ సమిత్ రశ్మయో ధూమాః’(బృ.౬.౨.౯) ఇత్యాదిషు పఞ్చసు పర్యాయేషు
‘అథైనమగ్నయే హరన్తి తస్యాగ్నిరేవాగ్నిర్భవతి సమిత్ ధూమః’(బృ.౬.౨.౧౪) ఇత్యాదిషష్ఠపర్యాయే చ సామ్పాదికాగ్నిసమిద్ధూమాదివిషయత్వేన ముఖ్యాగ్నిసమిద్ధూమాదివిషయత్వేన చ భేదే సత్యపి అగ్నిసమిద్ధూమాదిశబ్దప్రయోగైకరూప్యవత్ ఇహాపి పుచ్ఛపదప్రయోగైకరూప్యస్య అవైకల్యాత్ । నను తథాప్యాధారత్వమాత్రం ప్రతిష్ఠాపదేన లబ్ధమ్ , పుచ్ఛవత్సాపేక్షాధారత్వం తు బ్రహ్మణోఽనిష్టమితి పుచ్ఛపదస్య లక్షణీయాభావేన ప్రసక్తమానర్థక్యమపరిహృతమేవ । ఉచ్యతే – ఆధారత్వసామాన్యమేవ పుచ్ఛవద్భావవిశేషితతయా తేన లక్షణీయం శ్రోతృబుద్ధ్యవతరణాయ । పక్షిణాం పుచ్ఛమాధార ఇతి దృష్టమ్ । ఎవం పక్షితయా నిరూపితస్యాఽఽనన్దమయస్య బ్రహ్మ పుచ్ఛవదాధార ఇత్యుక్తే దృష్టాన్తముఖేన సంప్రతిపత్తిర్భవతి । బ్రహ్మణి క్రమేణ శ్రోతృబుద్ధ్యవతరణాయ హి శ్రుత్యా అన్నమయాదిక్రమ ఆశ్రితః । తత్ర ఆనన్దమయం ప్రత్యాధారత్వేన బ్రహ్మణి వివేక్తవ్యే పక్షిత్వేన నిరూపితస్య తస్య ఆధారసద్భావః పుచ్ఛపదప్రయోగముఖేన దృష్టాన్తముద్ఘాట్య వ్యఞ్జితః శ్రోతృబుద్ధ్యవతరణాయేతి కిమనుపపన్నమ్ । లోకేఽపి ప్రాతిస్వికశబ్దదర్శితార్థమాత్ర ఎవ దృష్టాన్తోపన్యాసః ప్రచురో దృశ్యతే । యథా ‘యో యో ధూమవాన్ సోఽగ్నిమాన్ యథా మహానసః’ ఇతి । యథా వా
‘‘ఎకో హి దోషో గుణసన్నిపాతే నిమజ్జతీన్దోః కిరణేష్వివాఙ్కః’(క.మారసమ్భవః ౧.౩) ఇతి । న చ దృష్టాన్తోపన్యాసే సర్వాత్మనా తదీయధర్మసదృశ ఎవ ధర్మస్సిధ్యతీతి నియమః, యేన పుచ్ఛపదేన పుచ్ఛవదాధారత్వలక్షణాయాం సాపేక్షాధారత్వమనిష్టం ప్రాప్నుయాదితి శఙ్క్యేత;
‘ఆకాశవత్సర్వగతశ్చ నిత్యః’(గౌడ.కారికా.౩.౩) ఇత్యాదీనాం ప్రాచుర్యేణ దర్శనాత్ । న హి బ్రహ్మణస్సర్వగతత్వే నిత్యత్వే చ ప్రతిపాదనీయే శ్రోతృబుద్ధ్యవతరణాయ ఆకాశదృష్టాన్తోపన్యాసేన బ్రహ్మణోఽప్యాకాశవదాపేక్షికమేవ సర్వగతత్వం నిత్యత్వఞ్చ ప్రాప్యతే । సూత్రే ‘ప్రాయపాఠాత్’ ఇతి స్పష్టం వక్తవ్యే ‘ప్రాచుర్యాత్’ ఇతి వచనం ప్రాగన్నమయాదిపర్యాయేషు ప్రతిపర్యాయం పుచ్ఛశబ్దసద్భావేన తత్ప్రాచుర్యరూపం ప్రాయపాఠమ్, అన్యత్రాపి శ్రోతృబుద్ధ్యవతరణాయ దృష్టాన్తోపన్యాసప్రాచుర్యమ్, తదర్థదృష్టాన్తోపన్యాసస్థలేషు ప్రతిపిపాదయిషితే దృష్టాన్తదృష్టహీనధర్మానాపత్త్యుదాహరణప్రాచుర్యఞ్చ సంగ్రహీతుమితి సర్వమనవద్యమ్ ।౧.౧.౧౩।
స్యాదేతత్ – న కేవలమేకస్య పుచ్ఛశబ్దస్య స్వారస్యమనురుధ్య నిగమనశ్లోకస్యానన్దమయవిషయత్వం కల్ప్యతే, యేన తస్య అభ్యాసాద్దుర్బలత్వేన ఆధారలక్షకత్వం సమర్థ్యేత, కిన్తు కృత్స్నస్యాఽఽనన్దమయవాక్యస్య స్వారస్యమనురుధ్య । కృత్స్నేనాపి హ్యానన్దమయవాక్యేన
‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’(తై. ౨.౫.౧) ఇత్యన్తేన అవయవ్యానన్దమయః పూర్వపర్యాయేష్వన్నమయాదివత్ శిరఃప్రభృతిపుచ్ఛాన్తసకలావయవాపేక్షయా ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యః ప్రతీయతే । అతః ప్రథమశ్రుతానేకావాన్తరవాక్యఘటితమహావాక్యవిరోధాత్ అభ్యస్తస్యాపి బ్రహ్మశబ్దస్య ఆనన్దమయే జఘన్యవృత్తికల్పనం యుక్తమితి అసాధకస్సిద్ధాన్తహేతుః, తదసిద్ధినిరాసకహేతుశ్చ ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ –
‘ఇదం సర్వమసృజత యదిదం కిఞ్చ’(బృ.౧.౨.౫) ఇతి సానన్దమయం వికారజాతం ప్రతి బ్రహ్మణస్స్రష్టృత్వోపదేశాదపి బ్రహ్మ స్వప్రాధాన్యేనైవ ప్రతిపాద్యమ్ । నను సోఽప్యసఞ్జాతవిరోధ్యానన్దమయవాక్యానుసారేణ కథఞ్చిదదృష్టద్వారా స్రష్టర్యానన్దమయేఽప్యవతిష్ఠతామితి చేత్ । మైవమ్ ।
‘సోఽకామయత’(తై.౨.౬) ఇత్యారభ్య కామనాపూర్వకసర్వప్రపఞ్చస్రష్టృత్వప్రతిపాదనాత్ , తస్య చ తత్రాన్వేతుమయోగ్యత్వాత్ । ఇదఞ్చ తత్రాన్వేతుమయోగ్యత్వం సూత్రే ‘వ్యపదేశాత్’ ఇతి వ్యుపసర్గేణ లభ్యతే । విశిష్టో హ్యపదేశో వ్యపదేశః । స చ జీవేఽన్వేతుమయోగ్యః కామనాపూర్వకత్వేన విశిష్టః స్రష్టృత్వనిర్దేశః । చకారేణ నిగమనశ్లోకస్యాపి తత్రాన్వేతుమయోగ్యత్వం సముచ్చీయతే । న హ్యానన్దమయే ప్రియమోదాదియుక్తతయా లోకప్రసిద్ధే నిగమనశ్లోకోక్తసత్త్వాసత్త్వశఙ్కా అన్వేతి । చకారేణ
‘కో హ్యేవాన్యాత్ కః ప్రాణ్యాత్ యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్ ఎష హ్యేవానన్దయాతి’(తై.౨.౭) ‘భీషాఽస్మాద్వాతః పవతే’(తై.౨.౮) ఇత్యాద్యుత్తరసన్దర్భగతసర్వప్రాణిప్రాణయితృత్వానన్దయితృత్వప్రశాసితృత్వోపదేశా అపి సముచ్చీయన్తే । ఎతేఽపి హి జీవేఽన్వేతుమయోగ్యాః । అతో బహుబాధస్యాన్యాయ్యత్వాత్ ఆనన్దమయవాక్యస్యైవ పుచ్ఛపదమాత్రలక్షణాసాధ్యం బ్రహ్మప్రాధాన్యమభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ । వరం హ్యనేకవాక్యవైయర్థ్యాత్ ప్రథమశ్రుతస్యాపి వాక్యస్య ఎకపదమాత్రలక్షణాసాధ్యమన్యథాకరణమ్ । అత ఎవ పూర్వతన్త్రే తత్సిద్ధ్యధికరణే (జై.సూ.౧.౪) సృష్టిలిఙ్గకమన్త్రోపధేయేష్టకావాచినః సృష్టిశబ్దస్య , సృష్ట్యసృష్టిలిఙ్గకమన్త్రోపధేయానాం సప్తదశానామిష్టకానాం ప్రత్యేకం స్తుతిః ‘యత్ సప్తదశేష్టకా ఉపదధాతి’ ఇత్యుపసంహారః ఇతి బహువాక్యశేషానుసారేణ తాసు సర్వాస్విష్టకాసు లక్షణా స్వీకృతా । నన్వస్తు సదసత్త్వసన్దేహయోగ్యత్వకామనాపూర్వకసానన్దమయసకలప్రపఞ్చస్రష్టృత్వసర్వప్రాణిప్రాణయితృత్వాదిలిఙ్గైః ఉత్తరసన్దర్భస్సర్వోఽపి బ్రహ్మపరః ; తత్ప్రతిపాద్యస్య తథాభూతస్యైవ బ్రహ్మణః స్వసృజ్యత్వస్వప్రాణనీయత్వాదివిశిష్టమానన్దమయం ప్రతి కాల్పనికమవయవత్వమస్తు , న హి ముఖ్యమవయవత్వమిహోచ్యతే ; జీవస్య వస్తుతో నిరవయవత్వాత్ ఇతి చేత్ । భ్రాన్తోఽసి । న హి వయమిహ వస్తువిరోధం బ్రూమః యేనోపాసనార్థావయవత్వకల్పనోపదేశపరతయా తత్సమాధానం క్రియేత , కిన్తు ఉత్తరసన్దర్భపర్యాలోచనయా ప్రాధాన్యేన బ్రహ్మప్రతిపాదకతయాఽవగతం యత్ ప్రకరణం తదేవ అన్యోపసర్జనతయా తత్ ప్రతిపాదయితుం న శక్నోతీతి శబ్దసామర్థ్యం బ్రూమః ।
సూత్రే తచ్ఛబ్దః ఆనన్దమయపరః । ఆనన్దమయసూత్రే పుచ్ఛబ్రహ్మలక్షకస్యాప్యానన్దమయపదస్య ముఖ్యార్థతయా తస్య శబ్దసన్నిధాపితత్వాత్ । న చ పూర్వవాక్యగతశబ్దసన్నిధాపితస్యాపి పూర్వవాక్యార్థాన్వయిన ఎవ సర్వనామ్నా పరామర్శ ఇతి నియమోఽస్తి
‘త్రేధా తణ్డులాన్ విభజేత్’(తై.సం.౨) ఇత్యత్ర దార్శికహవిర్మాత్రోపలక్షకస్య తణ్డులపదస్య వాచ్యార్థానాం తణ్డులత్వవిశిష్టానాం తద్వాక్యార్థానన్వయినామపి ‘యే మధ్యమాః’ ఇత్యాద్యుత్తరవాక్యేషు యత్పదైః పరామర్శదర్శనాత్ ।
’నాలీకాసనమీశ్వరశ్శిఖరిణాం తత్కన్ధరోత్థాయినో
గన్ధర్వాః పునరేతదధ్వచరితే చక్రే తదుద్ధారకః ।
పత్రీ తత్ప్రభువైరిణాం పరివృఢో జీవా చ యస్యాభవత్
జీవాన్తేవసతాం రిపుక్షయవిధౌ దేవాయ తస్మై నమః ॥’
ఇతి శ్లోకే పూర్వవాక్యార్థానన్వయినామపి తదేతత్పదైః పరామర్శదర్శనాచ్చ । తథానియమాభ్యుపగమేఽపి నానుపపత్తిః ; ఆనన్దమయసూత్రస్య ద్వితీయయోజనాయామానన్దమయస్య వాక్యార్థాన్వయిత్వాత్ । ఇదమపి ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛమభ్యాసాత్’ ఇతి సూత్రే కర్తవ్యే ‘ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్’ ఇతి సూత్రకరణస్య ప్రయోజనం యత్ ఆనన్దమయస్యాత్ర సర్వనామ్నా పరామర్శేన సూత్రలాఘవలాభః । యద్యపి ‘ఇదం సర్వమసృజత’ ఇత్యత్ర న ఆనన్దమయం ప్రత్యేవ హేతుత్వవ్యపదేశః, కిన్తు చేతనాచేతనాత్మకసకలప్రపఞ్చం ప్రతి, న చాచేతనశరీరోపాధ్యపేక్షాం వినా చేతనం ప్రతి సాక్షాత్స్రష్టృత్వమపి సమ్భవతి, తథాఽపి అచేతనోపాధికమేవ చేతనం ప్రతి స్రష్టృత్వం ప్రదర్శయితుం తచ్ఛబ్దేనాఽఽనన్దమయపరామర్శః కృతః । తత్ప్రదర్శనం చ సృష్టివాక్యస్య జీవపరత్వశఙ్కాం అత్యన్తవిరోధేన నిరసితుం ఇత్యలం విస్తరేణ । ౧.౧.౧౪ ।
సఎవముపసంహారగతబహుప్రమాణానురోధేన ప్రథమశ్రుతస్యాప్యానన్దమయవాక్యస్య బ్రహ్మప్రాధాన్యం సమర్థితమ్ । కేచిద్వావదూకాః ప్రాథమ్యస్య ప్రాబల్యహేతోర్న జఘన్యబహుత్వేన ఉపమర్దోఽస్తీత్యపి ప్రతిపన్నాః । అత ఎవ పూర్వతన్త్రే ‘విప్రతిషిద్ధధర్మాణాం సమవాయే భూయసాం స్యాత్ సధర్మకత్వమ్’(జై.సూ.౧౨.౨.౨౪) ‘ముఖ్యం వా పూర్వచోదనాల్లోకవత్’(జై.సూ.౧౨.౨.౨౫) ఇతి సూత్రయోః పూర్వపక్షసిద్ధాన్తసూత్రతయా ఐకాధికరణ్యం కేచన కల్పయన్తి । తాన్ ప్రతి ‘తుష్యతు దుర్జనః’ ఇతి న్యాయేన అత్ర పరమోపక్రమానుసారేణాపి ఆనన్దమయవాక్యస్య బ్రహ్మప్రాధాన్యం సిధ్యతీత్యాహ –
మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే । ౧౫ ।
యత్
‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’(తై.౨.౨.౧) ఇతి మన్త్రవర్ణే స్వప్రధానతయా ప్రకృతం బ్రహ్మ, యచ్చ
‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూతః’(తై.౨.౨.౧) ఇత్యాదితదుత్తరసన్దర్భే ‘తస్మాత్’ ఇతి ప్రకృతవాచినా తచ్ఛబ్దేనానుకృష్య ఆకాశాదిసకలప్రపఞ్చకారణత్వేన ఉపవర్ణితమ్ , తదేవ ఇహ ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి బ్రహ్మపదేన గీయత ఇతి తస్యైవ స్వప్రాధాన్యం యుక్తమ్ ; స్వప్రధానమాన్త్రవర్ణికబ్రహ్మోపస్థాపకప్రథమశ్రుతబ్రహ్మపదానుసారేణ చరమశ్రుతస్యానన్దమయవాక్యస్య నేయత్వాత్ । నను మన్త్రవర్ణే బ్రహ్మణ ఇవ ‘ఆత్మన ఆకాశస్సమ్భూతః’ ఇత్యత్ర ఆత్మనః ప్రాధాన్యావగమాత్ ఆత్మశబ్దనిర్దిష్ట ఆనన్దమయః ప్రధానం కుతో న స్యాత్ ఇతి శఙ్కానిరాసార్థమేవకారః సూత్రే ప్రయుక్తః | మాన్త్రవర్ణికస్య బ్రహ్మణ ఎవ ప్రాధాన్యమనుసరణీయమ్ ; ఉపక్రమగతత్వాత్, న తు తదనన్తరశ్రుతస్యాత్మనః ఇతి భావః ।
యద్యపి ‘అభ్యాసాత్’ ఇతి హేతునైవ మన్త్రగతమపి బ్రహ్మపదం క్రోడీకర్తుం శక్యమ్, తథాఽపి ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యేతదనన్తరం కిం తత్ బ్రహ్మేతి జిజ్ఞాసాయాం లక్షణముఖేన తన్నిర్ధారణాయ ప్రవృత్తో మన్త్రస్తావత్ బ్రహ్మప్రధానః । తదేవ చ బ్రహ్మ ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాత్’ ఇత్యనన్తరసన్దర్భే సర్వనామ్నాఽనుకృష్టం సత్ ఇహాపి ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి స్వశబ్దేన నిర్దిశ్యతే ఇతి పూర్వసన్దర్భప్రవృత్తిపర్యాలోచనయా ప్రకరణస్య బ్రహ్మప్రాధాన్యస్ఫుటీకరణాయ మాన్త్రవర్ణికసూత్రమ్ । ౧.౧.౧౫ ।
నను ‘యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహ’ ఇత్యాద్యుపదేశః కథం ప్రపఞ్చమిథ్యాత్వపర్యవసాయీ।
ఉచ్యతే – ఇదం హి ప్రకరణమధ్యారోపాపవాదాభ్యాం నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మస్వరూపనిష్కర్షార్థమ్ । తథా హి – ఉపక్రమే తావత్
‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’(తై.౨.౧.౧) ఇతి బ్రహ్మవిదః తద్భావాపత్తిలక్షణా ముక్తిరుక్తా , న తు తత్ప్రాప్తిలక్షణా । బృహదారణ్యకే
‘స యదాహ అసతో మా సద్గమయేతి , మృత్యుర్వా అసత్ సదమృతం , మృత్యోర్మాఽమృతం గమయ , అమృతం మా కుర్విత్యేవైతదాహ’(బృ.౧.౩.౨౮) ఇతి సచ్ఛబ్దోక్తామృతావాప్త్యర్థకశ్రుతేః అమృతాభేదాభివ్యక్త్యర్థతయా వ్యాఖ్యాతత్వేన ముక్తిఫలప్రతిపాదకేషు వాక్యేషు బ్రహ్మావాప్తిశ్రవణానాం తద్భావాపత్తిపరత్వావగమాత్ । తతశ్చ కిం తత్ బ్రహ్మ కీదృశం తద్వేదనం కీదృశీచ తద్భావాపత్తేః పురుషార్థరూపతా ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం ,
‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’(తై.౨.౧.౧) ఇతి స్వరూపలక్షణేన బ్రహ్మస్వరూపం నిర్ద్ధార్య ,
‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్’(తై.౨.౧.౧) ఇతి తత్ బ్రహ్మ జీవస్వరూపేణ హృదయగుహాయాం నివేశితం జీవాభిన్నం యో వేద ఇతి తద్వేదనం జీవాభేదవిషయమితి ప్రదర్శ్య , తత్ఫలభూతాయాస్తద్భావాపత్తేర్నిరతిశయపురుషార్థరూపత్వం
‘సోఽశ్నుతే’(తై.౨.౧.౧) ఇత్యాదినా ప్రతిపాదితమ్ । తత్ర ‘బ్రహ్మణా’ ఇతి ఇత్థమ్భూతలక్షణే తృతీయా । తథా చ బ్రహ్మణా రూపేణ సర్వాన్ కామాన్ సహ – యుగపత్ అశ్నుతే । సర్వేషామైహికాముష్మికాణాం కామ్యానాం క్రమికేణోపభోగేన యావత్సుఖమభివ్యంగ్యం తత్ సర్వం బ్రహ్మసుఖామ్బుధికణికాయమానమితి విద్యయాఽభివ్యక్తం నిరతిశయం బ్రహ్మసుఖామ్బుధిమనుభవతీత్యర్థః , న తు బ్రహ్మణా సహ సర్వాన్విషయభోగానశ్నుతే ఇత్యర్థః । బ్రహ్మణా సహేత్యన్వయస్య
‘సోఽశ్నుతే సర్వాన్కామాన్ సహ’(తై.౨.౧.౧) ఇత్యత్రాధ్యయనసంప్రదాయప్రాప్తవాక్యవిచ్ఛేదాననుగుణత్వాత్ । సహార్థతృతీయయా బ్రహ్మణః కర్మసాహిత్యే కర్తృసాహిత్యే వా వివక్షితే భోగ్యవిషయాపేక్షయా భోక్తృజీవాపేక్షయా వా అప్రధాన్యప్రసఙ్గేన బ్రహ్మణో నిరతిశయపురుషార్థత్వస్య నిరతిశయైశ్వర్యస్య వా హానిప్రసఙ్గాచ్చ । న చ ‘సర్వాన్ కామాన్’ ఇత్యస్య స్వారస్యహానిః , న హ్యస్మన్మతే కామశబ్దః స్రక్చన్దనాదివిషయవాచీ , కిన్తు తత్సమ్బన్ధాభివ్యంగ్యసుఖవాచీ ; తేషామేవ నిరుపాధికకామనావిషయత్వాత్ । తతశ్చ , త్రైకాలికాని సర్వజీవానుభావ్యాని సర్వాణ్యపి సుఖాని
‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’(బృ.౪.౩.౩౨) ఇతి శ్రుతేర్బ్రహ్మానన్దసిన్ధోర్బిన్దుకణికా ఇతి బ్రహ్మరూపేణ స్వాభిన్నమఖణ్డానన్దమనుభవతా సర్వాణ్యపి సుఖాన్యనుభూయన్త ఎవ , యథా సర్వేషు జీవేషు భూగోలకాదేరేకైకం భాగం పశ్యత్సు సర్వదృగ్విషయా భాగాస్సర్వజ్ఞేనానుభూయన్త ఇతి , న కాపి స్వారస్యహానిః । ప్రత్యుత ‘సర్వాన్ కామాన్’ ఇత్యస్యాసఙ్కోచలాభాదత్రైవ స్వారస్యమ్ । తస్మాత్ ‘సోఽశ్నుతే’ ఇత్యాదేర్యథోక్త ఎవార్థః । అత ఎవోపబృహ్మితం బ్రహ్మగీతాసు –
‘సోఽశ్నుతే సకలాన్ కామానక్రమేణ సురర్షభాః ।
విదితబ్రహ్మరూపేణ జీవన్ముక్తో న సంశయః’ ఇతి ।
తతశ్చ బ్రహ్మణో లక్షణే ఆనన్త్యాన్తర్గతం వస్తుపరిచ్ఛేదరాహిత్యం ప్రపఞ్చస్య ప్రతిపన్నోపాధిగతనిషేధప్రతియోగిత్వలక్షణమిథ్యాత్వేనోపపాదయితుం
‘ఆత్మన ఆకాశః’(తై.౨.౧.౧) ఇత్యాదినా బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వప్రతిపాదనేన తత్ర ప్రపఞ్చాధ్యారోపః కృతః । బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వేఽపి సృష్టినియమనాదిషు నిమిత్తాన్తరసద్భావే వస్తుపరిచ్ఛేదస్స్యాదితి శఙ్కానిరాసార్థం
‘సోఽకామయత’(తై.౨.౬.౧) ఇతి సృష్టౌ
‘భీషాఽస్మాద్వాతః పవతే’(తై.౨.౮.౧) ఇతి నియమనేఽపి నిమిత్తత్వం దర్శితమ్ ।
ఎవమారోపితస్య ప్రపఞ్చస్య
‘యతో వాచో నివర్తన్తే’(తై.౨.౪.౧) ఇత్యత్ర అపవాద ఉపదిశ్యతే । అస్య హి మన్త్రస్యాయమర్థః – యథా శుక్తికాయామధ్యస్తరజతతాదాత్మ్యోల్లేఖితయా ప్రవృత్తేన మనసా సహ ‘రజతమిదమ్’ ఇతి వ్యవహారః శుక్తిత్వపర్యన్తమప్రాప్య ‘నేదం రజతమ్’ ఇతి బాధే సతి నివర్తతే , ఎవం బ్రహ్మణ్యధ్యస్తప్రపఞ్చతాదాత్మ్యోల్లేఖితయా ‘సన్ ఘటః’ , ‘సన్ పటః’ ఇత్యాదిప్రకారేణ ప్రవృత్తేనాన్తఃకరణేన సహ తత్ర ప్రవృత్తా ఘటపటాదిశబ్దా అప్యఖణ్డాకారపర్యన్తమప్రాప్య
‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’(బృ.౨.౩.౬) ఇత్యాదిశ్రౌతబాధే సతి నివర్తన్తే ఇతి ।
నన్వస్య మన్త్రస్య ఎవంభూతవాఙ్మనసనివృత్తిరర్థ ఇతి కుతో నిశ్చీయతే । ఆనన్దోత్కర్షవర్ణనస్య పూర్వం
‘సైషాఽఽనన్దస్య మీమాంసా’(తై.౨.౮.౧) ఇత్యారభ్య ప్రస్తుతత్వాదానన్దేయత్తావిషయవాఙ్మనసనివృత్తిరర్థః కిం న స్యాత్ ।
న స్యాత్ – ఇహ హి ప్రవృత్తయోర్వాఙ్మనసయోర్నివృత్తిః ప్రతిపాద్యతే, న త్వేతయోరప్రవృత్తిరేవ । ‘అప్రాప్య నివర్తన్తే’ ఇతి వచనాత్ । న చ బ్రహ్మానన్దేయత్తాపరిచ్ఛేదవిషయం లౌకికం వైదికం వా వచః ప్రవృత్తమస్తి, యస్య అర్ద్ధపథే నివృత్తిరుచ్యేత । యత్తు శతగుణోత్తరత్వప్రతిపాదకం వచః తత్ ప్రవృత్తమేవేతి న తస్య కదాఽపి నివృత్తిః । న చ ‘ఘటస్సన్’ ఇత్యాదివ్యవహారోఽపి యః ప్రవృత్తః న తస్య నివృత్తిరస్తీతి సమానమితి శఙ్క్యమ్ । ప్రవృత్తవ్యక్తివిశేషాణాం నివృత్త్యభావేఽపి ఆసంసారమావర్తమానస్య వ్యవహారప్రవాహస్య శ్రౌతబాధే సతి నివృత్తిసమ్భవాత్ । కిం చ ‘వాచః’ ఇత్యస్య ఆనన్దేయత్తావిషయవాఙ్మాత్రార్థత్వే అతిసఙ్కుచితవృత్తిత్వం స్యాత్ । తదపి బ్రహ్మణి ద్వైతవస్తుముఖేన ప్రవృత్తా యావత్యో వాచః తావద్విషయత్వేనాసఙ్కోచసమ్భవాత్ న యుక్తమ్ ।
తస్మాత్ ‘యతో వాచః’ ఇతి మన్త్రస్య యథోక్త ఎవార్థ ఇతి తద్విరోధాన్నానన్దమయః ప్రతిపాద్యః । సూత్రే చకారః ముముక్షుజ్ఞేయబ్రహ్మోపక్రమవిరోధసముచ్చయార్థః ।
నను ‘భేదవ్యపదేశాత్’ ఇతి సూత్రస్య భేదవిరుద్ధార్థప్రతిపాదనాదిత్యర్థకల్పనమయుక్తమ్ ; వ్యపదేశశబ్దస్య తాదృశార్థే ప్రయోగాభావాత్ ।
ఉచ్యతే – పూర్వతన్త్రే ‘తద్వ్యపదేశం చ’(జై.సూ.౧.౪.౫) ఇతి సూత్రే వ్యపదేశశబ్దస్యైవ తాదృశేఽర్థే ప్రయోగో దృష్టః । తత్ర హి తచ్ఛబ్దో విధేయత్వాభిమతగుణపరః ; ‘యస్మిన్ గుణోపదేశ’(జై.సూ.౧.౪.౩) ఇతి చిత్రాధికరణే ప్రకృతత్వాత్ ‘తత్ప్రఖ్యం చాన్యశాస్త్రమ్’(జై.సూ.౧.౪.౪) ఇతి పూర్వాధికరణే పరామృష్టత్వాచ్చ । తద్వ్యపదేశశబ్దస్య చ విధేయత్వాభిమతగుణత్వవిరోధిసాదృశ్యప్రతిపాదనపరత్వం ‘యథా వై శ్యేనో నిపత్యాదత్తే’(శాబరభాష్యమ్ ౧.౪) ఇత్యాదివిషయవాక్యానుసారేణ వక్తవ్యమ్ । తచ్చ వ్యుపసర్గేణైవ లభ్యమ్ । తథైవ చ సమర్థితం న్యాయసుధాదిషు । । ౧.౧.౧౭ ।
నను భృగువల్యాం అన్నప్రాణమనోవిజ్ఞానక్రమేణ పఞ్చమపర్యాయామ్నాతస్యానన్దస్య ప్రాధాన్యదర్శనాత్ ఆనన్దవల్యామప్యన్నమయాదిక్రమేణ పఞ్చమపర్యాయామ్నాతస్యానన్దమయస్య ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యత్వం స్థానసామ్యాదనుమీయతే । న చ
‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’(తై.౨.౧.౧) ఇతి ముముక్షుజ్ఞేయబ్రహ్మోపక్రమస్య
‘యతో వాచః’(తై.౨.౪.౧) ఇతి నిర్విశేషోపసంహారస్య చ విరోధః ; తాభ్యాం ప్రకరణస్య శుద్ధబ్రహ్మపరత్వేఽపి మధ్యే కల్పితపుచ్ఛభావసవిశేషబ్రహ్మోపసర్జనకస్యోపాస్యస్యానన్దమయస్య ప్రతిపాదనసమ్భవాత్ । భూమవిద్యాయాం
‘తరతి శోకమాత్మవిత్’(ఛా.౭.౧.౩) ఇతి ముముక్షుజ్ఞేయబ్రహ్మోపక్రమేఽపి
‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’(ఛా.౭.౨౪.౧) ఇతి నిర్విశేషోపసంహారేఽపి మధ్యే సగుణబ్రహ్మదృష్టివిశేషితనామాద్యుపాస్యస్య ప్రతిపాదనదర్శనాత్ ఇత్యాశంక్యాహ –
కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా ।౧౮।
కామ్యత ఇతి కామః భృగువల్యామ్నాత ఆనన్దః । తద్దృష్టాన్తమవలమ్బ్యానన్దమయస్య ప్రాధాన్యానుమానేఽపి ప్రత్యాశా న కార్యా । తత్ర శ్రుత్యైవ ఆనన్దస్య ఉపక్రాన్తబ్రహ్మరూపతాయాః
‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’(తై.౩.౬.౧) ఇతి సాక్షాత్,
‘ఆనన్దాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే’(తై.౩.౬.౧) ఇతి లక్షణముఖేన చ పర్యవసానప్రతిపాదనాత్ , తదనన్తరమన్యస్య ప్రతిపాదనాభావాత్ । ఇహ తు ఆనన్దమయప్రతిపాదనానన్తరం బ్రహ్మప్రతిపాదనాత్ తత్రైవ పూర్వోత్తరసన్దర్భసమన్వయ ఇతి వైషమ్యసద్భావాత్ । భూమవిద్యాయాం
‘స యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’(ఛా.౧.౬.౫) ఇత్యాదిస్ఫుటతరోపాసనావిధిసత్త్వేన నిర్విశేషప్రకరణమధ్యే ఉపాస్యప్రతిపాదనాభ్యుపగమేఽపి అత్ర ఉపాసనావిధ్యశ్రవణేన అత్ర తదభ్యుపగమాయోగాత్ । సూత్రగతేన చకారేణ అన్నమయాదిభ్యః ప్రాణమయాదీనామివ ఆనన్దమయాదాన్తరత్వేన బ్రహ్మణోఽనుపదేశమవలమ్బ్యాపి ఆనన్దమయస్య ప్రాధాన్యానుమానే ప్రత్యాశా న కార్యా ఇతి సముచ్చీయతే । భూమవిద్యాయాం నామాదిభ్యో వాగాదీనామివ ప్రాణాత్ సత్యస్య భూయస్త్వేనానుపదేశేఽపి భూయస్త్వసిద్ధివత్ ఆనన్దమయాదాన్తరత్వేన పుచ్ఛబ్రహ్మణోఽనుపదేశేఽపి సామర్థ్యాత్తదాన్తరత్వసిద్ధ్యా తస్యైవ ప్రాధాన్యాత్ । స్పష్టయిష్యతే చైతదగ్రే । యద్యపి సూత్రే ‘కామాత్’ ఇతి స్థానే స్పష్టార్థం ‘ఆనన్దాత్’ ఇతి వక్తుముచితమ్, తథాఽప్యనేనైవ సూత్రేణ ఆనన్దమయాధారత్వేన నిర్దిష్టం పుచ్ఛబ్రహ్మ ఆనుమానికం ప్రధానమితి సాఙ్ఖ్యేన ప్రత్యాశా న కార్యా,
‘సోఽకామయత’(తై.౨.౬.౧) ఇతి శ్రుతాత్ కామాత్ ఆనన్దరూపత్వాత్ ప్రశాసితృత్వాచ్చేతి పూర్వాధికరణోపాత్తగతిసామాన్యప్రపఞ్చనార్థమర్థాన్తరమపి క్రోడీకర్తుం ‘కామాత్’ ఇత్యుక్తమ్ । ౧.౧.౧౮ ।
స్యాదేతత్ – నిర్విశేషప్రకరణమధ్యేఽపి సవిశేషబ్రహ్మోపసర్జనకాన్యోపాసనవిధానే భూమవిద్యాన్యాయేన సమ్భావితే సతి ఆనన్దమయవాక్యే విధ్యశ్రవణేఽప్యపూర్వత్వాత్
‘ఇదం వావ తజ్జ్యోతిః’(ఛా.౩. ౧౩.౭) ఇత్యాదావివ ఉపాసనావిధికల్పనముపపద్యత ఇత్యానన్దమయవాక్యం తత్ప్రధానమస్త్విత్యాశంక్యాహ –
అస్మిన్నస్య చ తద్యోగం శాస్తి ।౧౯।
అస్మిన్నేవ ప్రకరణే
‘రసో వై సః రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వానన్దీ భవతి’(తై.౨.౭.౧) ఇతి శాస్త్రం ‘రసో వై సః’ ఇతి పుచ్ఛబ్రహ్మణో నిరతిశయానన్దరూపత్వం ప్రతిజ్ఞాయ తత్ర హేతుత్వేన
‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’(బృ.౪.౩.౩౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరసిద్ధం, ఆనన్దమయః తత్తద్విషయానుభవజన్యసుఖవృత్తిషు ప్రతిబిమ్బితం బ్రహ్మానన్దలేశం లబ్ధ్వా నిర్వృతో భవతీత్యముమర్థం శాస్తి, అతస్తత్రానన్దమయపరామర్శస్య నిరతిశయానన్దరూపపుచ్ఛబ్రహ్మప్రతిపత్తిశేషత్వం క్లృప్తమిత్యానన్దమయవాక్యేఽపి తదుపన్యాసస్య పుచ్ఛబ్రహ్మప్రతిపత్తిశేషత్వమేవ యుక్తం న తూపాసనావిధానార్థత్వమ్ । న చ
‘రసో వై సః’(తై.౨.౭.౧) ఇత్యాదౌ తదిదంపదయోః పుచ్ఛబ్రహ్మానన్దమయపరత్వే వివాదః కార్యః । తయోర్బ్రహ్మజీవపరత్వే పుచ్ఛబ్రహ్మానన్దమయయోర్బ్రహ్మజీవరూపత్వే చ నిర్వివాదే తత్ర వివాదస్యానవకాశపరాహతత్వాత్ । సూత్రే ‘అస్మిన్నస్య’ ఇతి సర్వనామ్నీ పుచ్ఛబ్రహ్మానన్దమయపరే; తయోరానన్దమయసూత్రే ఆనన్దమయపదేన లక్షణాముఖ్యవృత్తిభ్యాముపస్థాపితత్వాత్ । ‘తద్యోగమ్’ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దః పూర్వసూత్రగతకామశబ్దోక్తానన్దపరామర్శీ । తతశ్చ అస్మిన్ పుచ్ఛబ్రహ్మణి సత్యేవ అస్య ఆనన్దమయస్యానన్దయోగం
‘రసం హ్యేవాయమ్’(తై.౨.౭.౧) ఇత్యాది శాస్త్రం శాస్తీతి సూత్రాక్షరార్థః । తేన అస్యార్థస్య
‘రసో వై సః’(తై.౨.౭.౧) ఇతి ప్రతిజ్ఞాయాం హేతుత్వేన శాస్త్రోక్తత్వాత్ తస్మిన్ శాస్త్రే ఆనన్దమయపరామర్శస్య పుచ్ఛబ్రహ్మప్రతిపత్తిశేషత్వం క్లృప్తమిత్యానన్దమయవాక్యేఽపి తథైవ సిధ్యతీతి ఫలితార్థః । చకారేణ అన్యత్ర క్లృప్తమనపేక్ష్య ‘సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే’ ఇతి న్యాయేనాపి ఆనన్దమయవాక్యే తదుపన్యాసస్య బ్రహ్మప్రతిశేషత్వం సిద్ధ్యతీత్యయమర్థస్సముచ్చీయతే । ౧.౧.౧౯।
నను యథావృత్తి ఆనన్దమయబ్రహ్మవాదో భాష్యకృతా కిమితి నాఙ్గీకృత ఇతి చేత్ , అత్రాహుః – ఆనన్దమయో బ్రహ్మేతి న యుజ్యతే । అన్నమయాదిగతవికారార్థమయట్ప్రాయపఠితేన మయటా తస్య వికారత్వావగమాత్ , శిరఃపక్షాద్యవయవయోగాత్ , పుచ్ఛత్వేన నిర్దిష్టాద్బ్రహ్మణస్తస్య వ్యతిరేకప్రతీతేః, అన్నమయాదిపర్యాయేషు ప్రధానానాం తత్తత్పర్యాయగతశ్లోకవిషయత్వదర్శనేన స్వపర్యాయగతశ్లోకావిషయస్య తస్యాప్రాధాన్యాత్ ,
‘తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా యః పూర్వస్య’(తై.౨.౬.౧) ఇతి అన్నమయాదీనామివ తస్యాప్యాత్మాన్తరశ్రవణాత్ ,
‘అన్నమయప్రాణమయమనోమయవిజ్ఞానమయానన్దమయా మే శుధ్యన్తామ్’(తై.౪.౮౪.౧౫) ఇతి శోధ్యత్వశ్రవణాచ్చ ఇతి । అత్రాపరే ప్రత్యవతిష్ఠన్తే – అత్ర తావద్వికారత్వావగమోఽసిద్ధః; వికారార్థకల్పకత్వేనాభిమతస్య ప్రాయపాఠస్యాభావాత్ । యద్యప్యన్నమయే వికారార్థః ఉపక్రాన్తః, తథాఽపి తావతా నానన్దమయేఽపి స ఎవార్థ ఇత్యాయాతి ; ప్రాణమయాదిషు తత్పరిత్యాగాత్ । ప్రాణనవృత్తిప్రాచుర్యేణ హి పఞ్చవృత్తిర్వాయుః ‘ప్రాణమయః’ ఇతి వ్యపదిష్టః, న తు ప్రాణకార్యత్వేన । ఎవమన్తఃకరణజీవావపి మననవిజ్ఞానప్రాచుర్యేణ ‘మనోమయః’ ఇతి ‘విజ్ఞానమయః’ ఇతి నిర్దిష్టౌ । తతశ్చ ఆనన్దమయేఽపి ప్రాచుర్యమేవ మయడర్థః
। న చ – ఆనన్దప్రాచుర్యమపి బ్రహ్మణి న సమ్భవతి ; ప్రాచుర్యస్య స్వసమానాధికరణవిజాతీయాల్పత్వప్రతియోగికతాయాః ‘బ్రాహ్మణప్రచురో గ్రామః’ ఇత్యాదౌ దృష్టత్వేన ఆనన్దప్రాచుర్యార్థస్వాభావ్యాదీషద్దుఃఖసమ్భిన్నత్వావశ్యంభావాదితి వాచ్యమ్ । ‘ప్రచురప్రకాశస్సవితా’ ఇత్యాదౌ వ్యధికరణసజాతీయాల్పత్వప్రతియోగికతాయా అపి దృష్టత్వేన బ్రహ్మణి జీవగతానన్దాల్పత్వమపేక్ష్య తత్ప్రాచుర్యసమ్భవాత్ । ఇహ చ వాక్యశేషే ‘సైషాఽఽనన్దస్య మీమాంసా’ ఇత్యారభ్య వ్యధికరణజీవానన్దాల్పత్వమపేక్ష్యైవ బ్రహ్మానన్దస్య ప్రాచుర్యప్రదర్శనాత్ ।
శిరఃపక్షాదిరూపేణ కల్పితమవయవిత్వం తు న బ్రహ్మత్వవిరోధి । అన్యథా బ్రహ్మణోఽవయవిత్వవదవయవత్వమపి నాస్తీతి పుచ్ఛబ్రహ్మణోఽప్యబ్రహ్మత్వప్రసఙ్గాత్ ।
ఆనన్దమయస్య పుచ్ఛం బ్రహ్మ ఇతి నిర్దేశోఽపి నానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వవిరోధీ । అన్నమయస్య స్వస్మాదనతిరిక్తైస్స్వావయవైరేవ
‘తస్యేదమేవ శిరః’(తై.౨.౧.౧) ఇత్యాదినా శిరఃపక్షపుచ్ఛాదిమత్త్వకల్పనాదర్శనాత్ । అనతిరిక్తైః పక్షపుచ్ఛాదిమత్త్వకల్పనాప్రాయపాఠానుగుణ్యేన బ్రహ్మానన్దమయయోరభిన్నయోరేవ పుచ్ఛతద్వద్భావనిర్దేశే తాత్పర్యకల్పనస్యోచితతయా తతో వ్యతిరేకాప్రతీతేః ।
ఆనన్దమయస్య స్వపర్యాయగతశ్లోకావిషయత్వమప్యసిద్ధమ్ ; అన్నమయాదిపర్యాయశ్లోకానాం పుచ్ఛమాత్రవిషయత్వాభావేనాస్యాపి తద్వదేవ పుచ్ఛవద్విషయత్వౌచిత్యాత్ । న చ పుచ్ఛవతి ప్రయుక్తస్య ఆనన్దమయపదస్య శ్లోకే శ్రవణాభావాత్ పుచ్ఛే ప్రయుక్తస్య బ్రహ్మశబ్దస్యైవ శ్రవణాత్ పుచ్ఛవిషయ ఎవాసౌ న పుచ్ఛవద్విషయ ఇతి శఙ్క్యమ్ ।
‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’(తై.౨.౧.౧) ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన’(తై.౨.౧.౧) ఇత్యుపక్రాన్తస్యైవానన్దమయవాక్యే ప్రతిపాదనేన బ్రహ్మాత్మానన్దమయశబ్దానామైకార్థ్యస్యావధృతతయా తేష్వన్యతమనిర్దేశమాత్రేణ శ్లోకస్యానన్దమయవిషయత్వసిద్ధేః । న చ ప్రియమోదాదిమత్తయా ప్రసిద్ధే ఆనన్దమయే శ్లోకదర్శితాసత్త్వాసత్వశఙ్కా నాన్వేతీతి వాచ్యమ్ । జీవస్య తథా లోకే ప్రసిద్ధత్వేఽపి బ్రహ్మణోఽప్రసిద్ధత్వాత్ ।
‘తస్యైష ఎవ’ ఇత్యాదావానన్దమయస్యాత్మాన్తరశ్రవణమప్యసిద్ధమ్ ; తస్య పూర్వస్య విజ్ఞానమయస్య ఎష ఎవ శారీర ఆత్మా య ఎష ఆనన్దమయః ఇత్యర్థాఙ్గీకారాత్ । తస్య ఆనన్దమయస్య ఎష ఎవ శారీర ఆత్మా యః పూర్వస్య విజ్ఞానమయస్య ఇత్యర్థాఙ్గీకారేఽపి విజ్ఞానమయస్య య ఆకాశాదిస్రష్టా వక్ష్యమాణన్యాయసిద్ధపరమాత్మభావ; ఆనన్దమయః శారీర ఆత్మా స ఎవ స్వస్యాపి స్వయమేవాత్మేతి పర్యవసానేన ‘పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరమ్’(తై.౪.౨౫.౫) ఇత్యాత్మేశ్వరత్వోక్త్యా ఈశ్వరాన్తరస్యేవాత్మాన్తరస్య నిరాకృతేరేవ సిద్ధేః ।
శోధ్యత్వం న బ్రహ్మత్వవిరోధి ; సర్వత్ర శుద్ధిస్తత్తదర్థానుగుణేతి బ్రహ్మణ్యప్యనాదిభవసఞ్చితానేకజీవాపరాధకలుషితే ముక్త్యర్థం ప్రసాద్యత్వరూపస్య శోధ్యత్వస్య సమ్భవాత్ ।
తస్మాత్ పుచ్ఛబ్రహ్మవాద్యుక్తయుక్తీనామసాధకత్వాత్ పుచ్ఛవదానన్దమయోఽపి బ్రహ్మైవ । ప్రకరణస్య స్వస్మాదనతిరిక్తైస్స్వావయవైః పక్షపుచ్ఛాదిరూపణపరత్వేన తస్య పుచ్ఛబ్రహ్మాభేదప్రతీతేః,
అత్రోచ్యతే – యత్తావదుక్తమానన్దమయస్య వికారత్వావగతిర్నాస్తీతి – తన్న । వికారార్థమయట్ప్రాయపాఠేన తత్రాపి మయటో వికారార్థత్వాత్ । తథాహి –
‘స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయః’(తై.౨.౧.౧) ఇతి న దేహ ఎవోచ్యతే; తస్య అన్నపరిణామత్వవాచినా అన్నరసశబ్దేన అన్నవికారత్వవాచినా అన్నమయశబ్దేన చోక్తిసమ్భవే
‘అన్నరసమయః’(తై.౨.౧.౧) ఇత్యస్య వైయర్థ్యాత్, పురుషశబ్దస్య చ చేతనవాచిత్వాత్,
‘అన్నాత్ పురుషః’(తై.౨.౧.౧) ఇత్యవ్యవహితపురుషపరామర్శస్య ‘ఎష’ ఇత్యనేన సిద్ధతయా ‘స’ ఇత్యస్య వ్యవహితాకాశాదికారణాత్మపరామర్శార్థత్వాచ్చ । కిం తు , సః ప్రాగాకాశాదికారణత్వేన నిరూపితః ఎషః అనుపదమన్నకార్యత్వేన నిరూపితశ్చ పురుషః అన్నరసమయః అన్నరసం దేహమనుప్రవిశ్య తదవచ్ఛిన్నతయా తత్కార్య ఇత్యుచ్యతే । తథా చ
‘అన్నాత్ పురుషః’(తై.౨.౧.౧) ఇతి నిర్దిష్టం ఆకాశాదికారణరూపస్య పురుషస్యాన్నకార్యత్వం అన్నకార్యదేహావచ్ఛేదలబ్ధపరిచ్ఛిన్నాకారతయేతి వివృతం భవతి । ఎవం ప్రాణమయో మనోమయో విజ్ఞామయశ్చ ప్రాణమనోబుద్ధ్యవచ్ఛిన్నతయా తద్వికారభూతో జీవ ఎవేతి యుక్తమ్ । న చ స్వతః కార్యే ఎవ వికారార్థప్రత్యయః న త్వౌపాధికకార్యతాభాజి ఇతి వ్యుత్పత్తికల్పనా ప్రమాణవతీ । కిం చ , మయటః ప్రాచుర్యార్థత్వం వదతస్తవాపి మతే జీవ ఎవ ఆనన్దమయ ఇతి సిద్ధ్యతి ।
ఆనన్దప్రాచుర్యస్య ప్రతియోగిదుఃఖాల్పత్వగర్భత్వాత్ । ప్రాచుర్యస్య విశేషణత్వే వ్యధికరణసజాతీయాల్పత్వస్య నిరూపకత్వేఽపి విశేష్యత్వే సమానాధికరణవిజాతీయాల్పత్వమేవ నిరూపకం ఇతి హి వ్యుత్పత్తిసిద్ధమ్ । అత ఎవ ‘ప్రచురబ్రాహ్మణో గ్రామః’ ఇత్యత్ర ప్రాచుర్యస్య గ్రామాన్తరగతబ్రాహ్మణాల్పత్వాపేక్షత్వేఽపి ‘బ్రాహ్మణప్రచురో గ్రామః’ ఇత్యత్ర తద్గ్రామగతశూద్రాల్పత్వాపేక్షమేవ ప్రాచుర్యం ప్రతీయతే । న చ ‘ప్రచురప్రకాశస్సవితా’ ఇతివత్ ‘ప్రకాశప్రచురస్సవితా’ ఇతి ప్రయోగేఽపి నక్షత్రాదిగతప్రకాశాల్పత్వాపేక్షమేవ ప్రాచుర్యమవగమ్యతే, న తు సవితృగతతమోఽల్పత్వాపేక్షమ్ ; తత్ర తమసో బాధితత్వాత్ ఇతి – శంక్యమ్ । తత్రాపి ఘనతుహినసైంహికేయాచ్ఛాదనారోపితతమోఽల్పత్వమపేక్ష్యైవ ఘనాద్యపసరణసమయే తథా ప్రయోగాత్ । తదభావే తథా వ్యుత్పన్నప్రయోగాభావాత్ । నను ‘బలవత్తరశ్చైత్రః’ ఇత్యాదౌ తరబాద్యర్థస్య ప్రాచుర్యస్య విశేష్యత్వేఽపి మైత్రాదిగతబలాద్యల్పతాఽపేక్షత్వం దృష్టమితి చేత్ । న । తత్ర
‘ద్వివచనవిభాజ్యోపపదే తరబీయసునౌ’(పా.సూ.౫.౩.౫౭) ఇతి ద్వివచనాదివిశేషణవశాదాతిశాయనికప్రత్యయేషు వ్యుత్పత్త్యన్తరకల్పనేఽపి మయటి తత్కల్పకాభావేన ఔత్సర్గికవ్యుత్పత్తిలఙ్ఘనాయోగాత్ । న చ
‘ప్రజ్ఞానఘన ఎవానన్దమయః’(మా.ఉ.౧.౫) ఇతి బ్రహ్మణ్యానన్దమయశబ్దప్రయోగదర్శనాత్ మయట్యపి వ్యుత్పత్త్యన్తరం కల్ప్యమితి వాచ్యమ్ । తస్య
‘సుషుప్తస్థాన ఎకీభూతః’(మా.ఉ.౧.౫) ఇతి విశేషణానుసారేణ ప్రాజ్ఞశబ్దితసుషుప్తజీవవిషయత్వాత్ । వాక్యశేషే
‘ఎష సర్వేశ్వర ఎష సర్వజ్ఞః’(మా.ఉ.౧.౬) ఇత్యాదిపరమేశ్వరధర్మకథనస్య ఆధ్యాత్మికాధిదైవికతృతీయపాదరూపప్రాజ్ఞేశ్వరైక్యాభిప్రాయత్వాత్ । అపి చ అన్యత్ర వ్యధికరణసజాతీయాల్పత్వమపేక్ష్య మయటః ప్రయోగసమ్భవేఽపి ప్రకృతే త్వదభిమతప్రాయపాఠానుసారేణ సమానాధికరణవిజాతీయాల్పత్వమపేక్ష్యైవ తత్ప్రయోగో నిర్వాహ్యః । తథాహి – ప్రాణమయే తావత్ పఞ్చవృత్తివాయుగతమేవ వ్యానాదివృత్త్యల్పత్వమపేక్ష్య తత్ర ప్రాణనవృత్తిప్రాచుర్యం న తు తదన్యగతప్రాణనవృత్త్యల్పత్వమపేక్ష్య । తతోఽన్యత్ర ప్రాణనవృత్తీనామభావాత్ । ఎవం మనోమయేఽపి కరణభావేన మననవృత్తిసమ్బన్ధినోఽపి మనసః తత్ప్రాచుర్యం తద్గతవృత్త్యన్తరాల్పత్వమపేక్ష్యైవ । విజ్ఞానమయేఽపి జీవే జ్ఞానవృత్తిప్రాచుర్యం తద్గతజ్ఞానానాత్మకసంస్కారాదిరూపవృత్త్యన్తరాల్పత్వమపేక్ష్యైవ పర్యవస్యతి । కిం బహునా, ఎవం త్రిషు ప్రాచుర్యార్థముపగతవతోఽన్నరసమయేఽపి దేహే అవయవాన్తరాల్పత్వమపేక్ష్యాన్నపరిణామరూపావయవప్రాచుర్యమేవ మయడర్థ ఇతి వైరూప్యపరిహారార్థం బలాదాయాతి । ఎవఞ్చ ఆనన్దమయేఽపి సమానాధికరణదుఃఖాల్పత్వాపేక్షమానన్దప్రాచుర్యం మయడర్థ ఇత్యాపతితం దుఃఖమిశ్రత్వం కేన వార్యతే । న చ – తథాఽపి సమానాధికరణయత్కిఞ్చిద్విజాతీయాల్పత్వమపేక్ష్యానన్దప్రాచుర్యనిర్వాహసమ్భవేఽపి కుతో దుఃఖమిశ్రత్వాపాదనమితి వాచ్యమ్ । సుఖప్రాచుర్యస్య తద్విరోధిదుఃఖాల్పతాఽపేక్షాయామేవ ప్రథమం బుద్ధ్యవతరణేన తదుల్లఙ్ఘనాయోగాత్ । న చైవం స ఆనన్దమయో జీవోఽపి న స్యాత్ తత్ర దుఃఖాల్పత్వస్య సుఖబాహుల్యస్య చాభావాదితి శంక్యమ్ । జీవస్య ముక్తౌ భోగ్యాత్ నిరతిశయోత్కర్షాదుత్తరావధిరహితాత్
‘శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య’(తై.౨.౮.౧) ఇతి శ్రుతిదర్శితాత్ సుఖాత్ సర్వమపి సాంసారికం దుఃఖం అల్పమితి సమ్భవాత్ । నన్వానన్దమయే మయట్ ప్రాచుర్యార్థోఽపి మాభూత్ స్వార్థికోఽస్త్వితి చేత్ , న । ప్రాయపాఠప్రాప్తేఽతిరిక్తార్థే సమ్భవతి స్వార్థికత్వేన వైయర్థ్యకల్పనాఽయోగాత్ । తస్మాత్ ఆనన్దమయస్య మయటా జీవత్వావగతిస్తావన్నిష్ప్రత్యూహా ।
యదుక్తం బ్రహ్మణోఽవయవిత్వం అవయవత్వవత్ కల్పనయా సమ్భవతీతి – తన్న । అస్మాభిః పుచ్ఛపదస్యాధారలక్షకత్వస్య ఉక్తతయాఽవయవత్వకల్పనానఙ్గీకారేణ దృష్టాన్తాసమ్ప్రతిపత్తేః । అధ్యారోపాపవాదాభ్యాం నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మప్రతిపత్తిప్రకరణే ప్రియమోదాదిరూపశిరఃపక్షాద్యవయవకల్పనాయా విరోధేనానుపయుక్తత్వేన చ అయుక్తత్వాచ్చ । ప్రకరణస్య నిష్ప్రపఞ్చపరత్వం చ ‘భేదవ్యపదేశాచ్చ’ ఇతి సూత్రవివరణే సమర్థితమ్ ।
స్యాదేతత్ – ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ ఇతి మన్త్రో బ్రహ్మణి ద్వైతవస్తుముఖేన ప్రవృత్తానాం లౌకికీనాం వైదికీనాఞ్చ సర్వాసాం వాచాం నివృత్తిం వదతి ఇత్యముమర్థమవలమ్బ్య హి తత్ర తత్సమర్థనం కృతమ్ , న తద్యుక్తమ్ ; ఎకస్య ‘వాచః’ ఇత్యస్య ‘నివర్తన్తే’ ఇత్యస్య చ స్వారస్యమనురుధ్య బహూనాం సప్రపఞ్చవాక్యానాం స్వార్థే ప్రామాణ్యాత్ ప్రచ్యావనస్య న్యాయవిరుద్ధత్వాత్ ఇతి చేత్ –
ఉచ్యతే – విజ్ఞానమయం న బ్రహ్మేతి ప్రతిక్షిప్య ఆనన్దమయం బ్రహ్మేతి వ్యవస్థాపయతి త్వయ్యపి తుల్యోఽయమాక్షేపః । తథాహి – విజ్ఞానమయస్య ‘విజ్ఞానమయః’ ఇత్యేతావతైవ తావత్ పరబ్రహ్మత్వం ప్రతీయతే । తత్ర మయట్ప్రత్యయస్యానన్దమయైకరూప్యాయ త్వయా వ్యధికరణసజాతీయాల్పత్వాపేక్షప్రాచుర్యార్థత్వస్యాభ్యుపగన్తుం యుక్తతయా జీవాదన్యస్య సంకుచితజ్ఞానస్య అభావాత్ జీవగతజ్ఞానాల్పత్వాపేక్షజ్ఞానప్రాచుర్య ఎవ తత్పర్యవసానాత్ । మన్త్రవర్ణోపాత్తవిపశ్చిత్త్వప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ । తథా
‘విజ్ఞానం దేవాస్సర్వే బ్రహ్మ జ్యేష్ఠముపాసత’(తై.౨.౫.౧) ఇత్యత్ర మాన్త్రవర్ణికబ్రహ్మశబ్దేన
‘తద్దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిరాయుర్హోపాసతేఽమృతమ్’(బృ.౪.౪.౧౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరసిద్ధదేవోపాస్యత్వప్రత్యభిజ్ఞానేన
‘విజ్ఞానం బ్రహ్మ చేద్వేద తస్మాచ్చేన్న ప్రమాద్యతి । శరీరే పాప్మనో హిత్వా సర్వాన్ కామాన్సమశ్నుతే’(తై.౨.౫.౧) ఇతి తదనన్తరశ్లోకేఽపి బ్రహ్మశబ్దేన మాన్త్రవర్ణికబ్రహ్మవిద్యాఫలప్రత్యభిజ్ఞానేన చ తస్య బ్రహ్మత్వం ప్రతీయతే ।
‘విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే’(తై.౨.౫.౧) ఇతి తు బ్రహ్మణ్యప్యుపపద్యతే ; యజ్ఞాదేర్హేతుకర్తరి తస్మిన్నపి స్వవ్యాపారద్వారా ప్రయోజ్యవ్యాపారకర్తృత్వసత్త్వాత్ । హేతుకర్తృత్వవివక్షాయాం ణిజన్తప్రయోగనియమేఽపి స్వవ్యాపారద్వారా ప్రయోజ్యవ్యాపారకర్తృత్వవివక్షాయాం అణిజన్తప్రయోగస్యావిరుద్ధత్వాత్ । సాక్షాద్విలేఖనమకుర్వతి సంవిధానసమ్పాదనేన కర్షణప్రయోజకే స్వామిన్యపి ‘షడ్భిర్హలైః కర్షతి’ ఇతి ప్రయోగదర్శనాత్ ,‘యజ్ఞకృద్యజ్ఞభృద్యజ్ఞీ’ ఇతి బ్రహ్మణ్యేవ ప్రయోగదర్శనాచ్చ । ఎవమపి విజ్ఞానమయస్య యదబ్రహ్మత్వముచ్యతే తత్
‘తస్మాద్వా ఎతస్మాద్విజ్ఞానమయాత్ అన్యోఽన్తర ఆత్మా’(తై.౨.౫.౧) ఇతి తమతిక్రమ్య తదన్యస్య తదాన్తరస్యాత్మనః ప్రతిపాదనమాత్రాదేవ । ఆనన్దమయత్వస్య ప్రియాద్యవయవయోగస్య చ విజ్ఞానమయేఽప్యవిరోధాత్ । తతశ్చ యథా విజ్ఞానమయాదన్యస్య తదాన్తరస్య పరమాత్మనః ప్రతిపాదనదర్శనాద్విజ్ఞానమయపర్యాయగతవాక్యజాతం స్థూలారున్ధతీన్యాయేన ఆరోపితపరమాత్మభావతద్ధర్మవైశిష్ట్యవిషయమితి త్వయాఽభ్యుపగమ్యతే ఎవం ప్రాణమయాదిపర్యాయగతాత్మత్వప్రతిపాదనమపి, తథా
‘యతో వాచో నివర్తన్తే’(తై.౨.౪.౧) ఇత్యపవాదదర్శనాత్ ఆరోపితప్రపఞ్చవైశిష్ట్యవిషయం సప్రపఞ్చవాక్యజాతమితి కుతోఽభ్యుపగన్తుం న యుజ్యతే । నను యుక్తం
‘విజ్ఞానమయాదన్యోన్తర ఆత్మా’(తై.౨.౫.౧) ఇత్యేతావతాఽపి విజ్ఞానమయవిషయవాక్యజాతస్యారోపితవిషయత్వోపపాదనం ,’తస్మాద్వా ఎతస్మాత్’ ఇత్యత్రోపక్రాన్తమాత్మత్వం సర్వాన్తరత్వేనోపపాదయితుం ప్రవృత్తే
‘స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయః’(తై.౨.౧.౧) ఇత్యేతస్మిన్ ప్రకరణే విజ్ఞానమయాదాన్తరత్వస్యైవ సర్వాన్తరత్వరూపత్వేన తస్య ఉపక్రాన్తాత్మత్వోపపాదకతయా తాత్పర్యవత్త్వేన బలవత్త్వాత్, అన్యథా పదమాత్రేణ చరమపఠితేన ప్రథమపఠితానేకవాక్యాన్యథాభావాపాదనాఽయోగాత్ ఇతి చేత్ ; తర్హి అస్మన్మతేఽపి
‘యతో వాచో నివర్తన్తే’(తై.౨.౪.౧) ఇత్యస్య పరమోపక్రమగతానన్తత్వోపపాదనార్థత్వేన తాత్పర్యవత్త్వం సమానమితి పశ్య । ‘యతో వాచ’ ఇత్యస్య స్వప్రకరణగతేన
‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తే’(తై.౨.౭.౧) ఇతి విశేషణేన ప్రకరణాన్తరగతైర్బ్రహ్మణో నిష్ప్రపఞ్చత్వాదిప్రతిపాదకైశ్చ ఉపష్టమ్భోఽప్యస్తీతి విశేషః । తస్మాత్ నిర్విశేషబ్రహ్మప్రకరణే ప్రియాద్యవయవయోగాత్ సవిశేష ఆనన్దమయో న ప్రతిపాద్యం బ్రహ్మ భవితుమర్హతీతి యుక్తమేవ ।
యచ్చోక్తమ్ – తస్య ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి నిర్దేశేన వ్యతిరేకప్రతీతిరసిద్ధా ; ప్రకరణస్య స్వస్మాదనతిరిక్తైశ్శిరఃపక్షాదిమత్త్వనిరూపణపరత్వాదితి, తదయుక్తమ్ ; శిరఃప్రభృతీనాం అన్నమయాదిశబ్దోదితచేతనాతిరిక్తత్వాత్ । అన్నమయాదిశబ్దానాం చేతనపర్యన్తత్వానఙ్గీకారేఽపి మనోమయపక్షశిరఃపుచ్ఛానాం ఋక్సామయజురథర్వాఙ్గీరసాం తదతిరిక్తత్వేన అన్నమయాదిష్వప్యవయవావయవిభావాదికృతభేదసద్భావేన చ తథా ప్రకరణసిద్ధేః స్వరసతః ప్రతీయమానస్య వ్యతిరేకస్య త్యాగాయోగాత్ ।
యత్తు – ఆనన్దమయస్య శ్లోకాప్రతిపాద్యత్వమసిద్ధమ్ ; శ్లోకానాం పుచ్ఛవద్విషయత్వనియమదర్శనాత్ ఇత్యుక్తమ్ , తదప్యయుక్తమ్ ।
‘యతో వాచో నివర్తన్తే’(తై.౨.౪.౧) ఇతి మనోమయపర్యాయశ్లోకస్య బ్రహ్మవిషయస్య పుచ్ఛవద్విషయత్వాభావాత్ , ‘అప్రాప్య మనసా సహ’ ఇతి శ్రవణాత్ । తత్రాపి యథాకథఞ్చిత్ పుచ్ఛవద్విషయత్వమస్తీతి చేత్ , తర్హి ‘అసన్నేవ స భవతి’ ఇత్యత్ర స ఇత్యస్య ప్రకృతానన్దమయపరత్వాత్ తస్యాపి యథాకథఞ్చిత్ పుచ్ఛవద్విషయత్వం సంపన్నమితి సంతుష్యతు భవాన్ । అయుక్తం చ శ్లోకే ‘స’ ఇతి పుంల్లిఙ్గేన ప్రకృతపరామర్శినా తత్పదేన అవశ్యం పరామర్శనీయస్య ఆనన్దమయస్య శ్లోకగతబ్రహ్మశద్బాభ్యాససత్త్వాసత్త్వశఙ్కాలిఙ్గవిషయత్వమ్ ।
యత్తు – ‘తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా’ ఇత్యత్ర ఆత్మాన్తరశ్రవణం నాస్తి అనన్యాత్మత్వపరత్వాత్ ఇత్యుక్తమ్ , తదప్యయుక్తమ్ ; పూర్వపర్యాయస్థానామివ ఆనన్దమయపర్యాయస్థస్యాపి తస్య వాక్యస్య పుచ్ఛబ్రహ్మరూపాత్మాన్తరపరత్వోపపత్తౌ ప్రక్రమవిరుద్ధార్థకల్పనాఽయోగాత్ ।
యచ్చ ప్రసాద్యత్వరూపం శోధ్యత్వం బ్రహ్మణోఽపి సమ్భవతీత్యుక్తమ్ , తత్తుచ్ఛమ్ । ప్రాగశుద్ధిమతో హి శుద్ధిరాధేయా । న చ జీవాపరాధానుసారేణ తేషు బ్రహ్మణోఽప్రసాదః కథమప్యశుద్ధిశబ్దమర్హతి । తథా సతి బ్రహ్మణో నిత్యశుద్ధత్వశ్రుతీనాం సఙ్కుచితార్థత్వప్రసఙ్గాత్ । లోకేఽపి అపరాధానుగుణ్యేన భృత్యాదిషు రాజాదీనాముచితస్యాప్రసాదస్య అశుద్ధిశబ్దేన వ్యవహారాభావాచ్చ । తస్మాత్ పుచ్ఛబ్రహ్మవాదోక్తయుక్తీనాం నిరాకరణమనుపపన్నమ్ ।
యస్త్వానన్దమయబ్రహ్మవాదే యుక్తిషట్కోపన్యాసః తత్ర అవయవానతిరేకః నిగమనశ్లోకానాం పుచ్ఛవత్పరత్వనియమశ్చ ప్రాగేవ నిరాకృతః ।
యత్తు ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాత్’ ఇతి శైల్యా ఆనన్దమయే పరిసమాపనాత్ స ఎవ బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ , తదప్యయుక్తమ్ । యథా
‘శ్రుతం హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిత్’(ఛా.౭.౧.౩) ఇత్యాత్మజిజ్ఞాసయా ఉపసేదుషే నారదాయ నామాదిషూత్తరోత్తరమర్థాన్తరోపదేశే
‘అస్తి భగవో నామ్నో భూయః’(ఛా.౭.౧.౫) ఇతి
‘వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ’(ఛా.౭.౨.౧) ఇత్యాదిప్రశ్నప్రతివచనాభ్యామేవేతి శైల్యాః ప్రాణ ఎవ సమాపనేఽపి, వినైవ తాదృశే ప్రశ్నప్రతివచనే ప్రవృత్తస్య
‘ఎష తు వా అతివదతి యస్సత్యేనాతివదతి’(ఛా.౭.౧౬.౧) ఇత్యాదేః తుశద్బశ్రుత్యా
‘ఆత్మతః ప్రాణః’(ఛా.౭.౨౩.౧) ఇతి తతః ప్రాణోత్పత్తిలిఙ్గేన చ ప్రాణాదర్థాన్తరోపదేశపరత్వమితి తత్రైవ ఆత్మోపదేశపర్యవసానమభ్యుపగమ్యతే న తు ప్రాచీనే ప్రాణే, ఎవమిహాపి పూర్వోపన్యస్తప్రమాణైః ప్రధానతయాఽవగతే పుచ్ఛబ్రహ్మణ్యేవ ఉపక్రాన్తోపదేశపర్యవసానస్య అభ్యుపగన్తుం యుక్తత్వాత్ । నను భూమవిద్యాయాం ప్రాణోపదేశే నామాదిష్వనుక్తస్యాతివాదిత్వస్యోక్త్యా తత్పర్యన్త ఎవాత్మోపదేశ ఇతి మత్వా శిష్యే భూయః ప్రశ్నమకుర్వతి స్వయమేవ ఆచార్యః తతోఽర్థాన్తరం సత్యం ఉపచిక్షేప ఇతి శ్లిష్యతే । ఇహ తు ఉత్తరాత్మోపదేశే దృష్టాయాః ‘తస్మాద్వా’ ఇత్యాదిశైల్యాః బ్రహ్మణి పరిత్యాగే నాస్తి కారణం ఇతి చేత్, మైవమ్ । అన్నమయాదిపర్యాయేష్వివ ఆనన్దమయపర్యాయేఽపి క్వచిద్వస్తుని ప్రయోక్తవ్యస్య పుచ్ఛపదస్య తదాధారే బ్రహ్మణి ప్రయోగే తదేవ ఉపక్రాన్తబ్రహ్మోపదేశాత్మకం నిష్పద్యత ఇతి పర్యాయాన్తరానారమ్భోపపత్తేః । నన్వేవమపి సర్వాన్తరత్వేనాత్మత్వవివరణముపక్రాన్తం ఆన్తరత్వేనాత్మత్వే చోపదిష్టే ఆనన్దమయే పర్యవస్యతీతి యుక్తమ్ , న తు తథాఽనుపదిష్టే పుచ్ఛబ్రహ్మణి ఇతి చేత్ । ఎవం తర్హి భూమవిద్యాయామపి
‘తరతి శోకమాత్మవిత్’(ఛా.౭.౧.౩) ఇయుపక్రాన్తస్యాత్మోపదేశస్య
‘అథాత ఆత్మాదేశః’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇత్యాద్యుపరిభాగే ఎవ పర్యవసానం స్యాత్ ,
‘ఎష తు వా అతివదతి’(ఛా.౭.౧౬.౧) ఇత్యారభ్య అహఙ్కారోపదేశపర్యన్తం ఆత్మప్రసఙ్గరహితం ప్రాణోపదేశశేషం స్యాత్ । యది తు తుశబ్దశ్రుత్యా ప్రాణవిచ్ఛేదావగమాత్ సత్యోపదేశ ఎవోపక్రాన్త ఆత్మోపదేశస్స్యాదితి మతమ్, తర్హ్యుక్తప్రమాణైః పుచ్ఛబ్రహ్మోపదేశ ఎవ ఆనన్దమయాదప్యాన్తరస్యాత్మన ఉపదేశః స్యాత్ ఇతి తుల్యమ్ । తస్య
‘స యశ్చాయం పురుషే’(తై.౩.౧౦.౪) ఇతి జీవాన్తరత్వస్య అగ్రే స్ఫుటత్వాత్ । తస్మాత్ పుచ్ఛబ్రహ్మణి ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాత్’ ఇత్యాదిరూపా పూర్వచ్ఛాయా నాస్తీతి నాయం దోషః । కిన్తు అముఖ్యాత్మప్రాయపాఠేనాముఖ్యత్వశఙ్కావహత్వాత్ స ఎవ దోషః ।
యత్తు – ఆనన్దమయ ఎవ ‘సోఽకామయత’ ఇత్యాదిసన్దర్భస్య పర్యవసానం యుక్తం పుల్లిఙ్గానురోధాత్ ఇత్యుక్తమ్ , తదప్యయుక్తమ్ । పుచ్ఛబ్రహ్మణి అవ్యవహితప్రకృతబ్రహ్మశబ్దాపేక్షయా పుల్లిఙ్గానుపపత్తావపి వ్యవహితప్రకృతాత్మశబ్దాపేక్షయా తదుపపత్తేః । ‘తస్య ద్వాదశశతం దక్షిణా’ ఇత్యత్ర అవ్యవహితపరామర్శాసమ్భవే వ్యవహితపరామర్శస్య దృష్టత్వాత్, ‘తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా’ ఇతి ఆనన్దమయాదపి సన్నిహితమాత్మశబ్దం అపేక్ష్య పుల్లిఙ్గోపపత్తేశ్చ । న చ తస్య సర్వపర్యాయసాధారణత్వాత్ ప్రధానప్రతిపాద్యపరత్వం నాస్తీతి వాచ్యమ్ । సాధారణ్యేఽపి ప్రధానపరత్వానపాయాత్ । ఆనన్దమయశబ్దస్యాసాధారణ్యేఽప్యాత్మగతకేవలయౌగికార్థోపస్థాపకతయా తద్విశేష్యపరస్యాత్మశబ్దస్యైవ సర్వపర్యాయసాధారణస్య ఆనన్దమయవాక్యేఽపి ప్రధానోపస్థాపకత్వాచ్చ ।
యత్తు భృగువల్యామానన్దమయో బ్రహ్మేతి నిర్ణీతమిత్యుక్తమ్ – తద్వ్యధికరణమ్ । తావతా విప్రతిపన్నస్యానన్దమయశబ్దస్య బ్రహ్మపరత్వాసిద్ధేః । న హి
‘ఆకాశ ఇతి హోవాచ’(ఛా.౧.౯.౧) ఇత్యత్ర ఆకాశశబ్దస్య బ్రహ్మపరత్వనిర్ణయమాత్రేణ”య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః తస్మిఞ్ఛేతే’(బృ.౨.౧.౧౮) ఇత్యత్రాపి తస్య బ్రహ్మపరత్వం సిద్ధ్యతి । భృగువల్యామ్నాత ఆనన్దమయోఽపి ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసంక్రామతి’ ఇతి ఆనన్దవల్యామ్నాతానన్దమయశ్రుతోపసంక్రమితవ్యత్వలిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞానేన తద్వత్ అబ్రహ్మేత్యేవ అఙ్గీకారాచ్చ । భృగువల్యామ్నాతానన్దస్థానసామ్యాదపి అన్నమయాదిషు పఞ్చస్వపి మయట్ప్రత్యయసారూప్యేణ ఆనన్దమయస్థానసామ్యస్యైవ ప్రబలతయా తతోఽపి భృగువల్యామ్నాతానన్దమయస్య అబ్రహ్మత్వస్యైవ సిద్ధేశ్చ । ఎతేన – భృగువల్యామ్నాతానన్దమయేన సహ విషయవాక్యశ్రుతానన్దమయస్య స్థానసామ్యేన బ్రహ్మత్వసాధనమపి నిరస్తమ్; ప్రథమపర్యాయామ్నాతయోరన్నాన్నమయయోరివ త్వయా వికారివికారభావస్యైవ అభ్యుపగన్తుం యుక్తత్వాత్ । యత్తు ఆనన్దమయబ్రహ్మవాదే సూత్రస్వారస్యముక్తమ్ , తదపి న యుక్తమ్ ; పుచ్ఛబ్రహ్మవాద ఎవ సూత్రాణాం స్వారస్యస్య సమర్థితత్వాత్ । తస్మాదానన్దమయో జీవ ఎవేతి యుక్తం పుచ్చబ్రహ్మవిషయతయా అధికరణోపవర్ణనమ్ ।
ఇత్యానన్దమయాధికరణమ్ ॥
అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ । ౨౦ ।
స్యాదేతత్ – పరమేశ్వరస్య రూపాదిమత్త్వేఽపి శ్రుతయో దృశ్యన్తే । యథా తలవకారిణాముపనిషది యక్షరూపేణ ప్రాదుర్భూతః పరమేశ్వరో దేవైర్దృష్ట ఇతి శ్రూయతే । యథా వా కౌషీతకినాముపనిషది పర్యఙ్కవిద్యాయామర్చిరాదిమార్గగమ్యే బ్రహ్మలోకే అమితౌజసి పర్యఙ్కే స్థితః పరమేశ్వరః స్వోపాసకైరర్చిరాదిమార్గేణ ప్రాప్తైస్సహ సల్లపతీతి శ్రూయతే । తేషాం చోపాసకానాం పరమేశ్వరదివ్యగన్ధాదిప్రాప్తిశ్చ శ్రూయతే । ఎవమన్యత్రాపి తత్ర తత్ర పరమేశ్వరస్యాపి రూపవత్త్వం స్థానవత్వం చ బహులముపలభ్యతే । ఎకదేశైశ్వర్యశ్రవణం తు న సర్వైశ్వర్యవిరోధి ; సర్వేశ్వరే ఎకదేశైశ్వర్యస్యాపి సత్త్వాత్ , అన్యథా సర్వేశ్వరత్వస్యైవాభావప్రసఙ్గాత్ ఇతి చేత్ – ఉచ్యతే –
రూపాదిరహితం బ్రహ్మ రూపితం శ్రుతిమౌలిషు ।
కథం రూపాదిమదితి శ్రద్ధధీమహి కల్పనామ్ ॥
కర్మణాం చ ఫలత్వేన రూపాదికమధీమహే ।
కర్మలేశవిహీనస్య కథం తదుపపద్యతే ॥
యది రూపాది మిథ్యైతదవిరోధాయ కల్ప్యతే ।
కథం తద్బోధయన్తీనాం ప్రామాణ్యం ఘటతే గిరామ్ ॥
అతోఽన్యత్రాపి రూపాదిప్రతిపాదనమస్తి యత్ ।
యోజ్యం హిరణ్యగర్భాదిసంసారిపరమేవ తత్ ॥
అథవా బ్రహ్మణి పరే స్తావకత్వేన కేవలమ్ ।
యోజనీయం యథా మోక్షే జక్షణాద్యుపవర్ణనమ్ ॥
న తావత్ రూపాదిరహితతయా వేదాన్తేషు తాత్పర్యేణ నిరూపితం యత్ బ్రహ్మ తదేవ రూపాదిమదితి వచః శ్రద్ధేయమ్ ; విరోధాత్ । సగుణం బ్రహ్మ రూపాదిమత్ నిర్గుణం తద్రహితమితి చేత్ , తత్ కిం సగుణం నిర్గుణాదన్యత్ తదేవ వా । ఆద్యే అపసిద్ధాన్తః, ద్వితీయే విరోధతాదవస్థ్యమ్ । కిఞ్చ, దేవమనుష్యాదిరూపం ఇన్ద్రచన్ద్రాదిత్యాదిస్థానం ఐశ్వర్యతారతమ్యం చ కర్మఫలత్వేన శ్రుతిస్మృతిపురాణేషు ప్రసిద్ధమ్ । తత్ కథం కర్మలేశేనాపి రహితస్యోపపద్యతే । అథ ఎతద్విరోధసమాధానాయ బ్రహ్మణో రూపాదికం మిథ్యేతి కల్ప్యతే, న హి తదానీమపి నీరూపత్వనిష్కర్మత్వశ్రుతివిరోధోఽస్తి ; శుక్తౌ మిథ్యారజతసత్త్వేఽపి తదభావస్య ఐన్ద్రజాలికదర్శితవ్యాఘ్రదేహే వ్యాఘ్రత్వప్రాపకకర్మానపేక్షత్వస్య చ దర్శనాత్ ఇతి చేత్ – తర్హి ‘ఇదం రజతమ్’ ‘అయం వ్యాఘ్రః’ ఇత్యాదివ్యవహారాణామివ బ్రహ్మణి రూపాదిబోధకశ్రుతీనామప్రామాణ్యప్రసఙ్గః । తస్మాదన్యత్రాపి రూపవత్త్వాదిశ్రుతయో యథాసమ్భవం హిరణ్యగర్భాదిసంసారివిషయత్వేన యోజనీయాః । పరబ్రహ్మప్రకరణత్వనిర్ణయే తు పరమముక్తిప్రకరణేషు
‘స తత్ర పర్యేతి జక్షన్ క్రీడన్ రమమాణః స్త్రీభిర్వా యానైర్వా జ్ఞాతిభిర్వా’(ఛా. ౮. ౧౨. ౩) ‘స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి పఞ్చధా సప్తధా నవధా’(ఛా. ౭.౨౬. ౨) ఇతి చ ఉపాసనాఫలశ్రవణవత్ కేవలం స్తావకత్వేన యోజనీయాః । కతిపయైశ్వర్యశ్రవణమాత్రం యద్యపి తదధికైశ్వర్యావిరోధి ; సర్వభూమణ్డలాధిపతావయోధ్యాపతిరితి వ్యవహారాత్ , తథాఽపి ‘స కలింగాధిపతిః’ ‘అయమఙ్గాధిపతిః’ ఇతి వ్యవహారవత్ ‘ఆదిత్యపురుషః కేషాఞ్చిదీష్టే’, ‘అక్షిపురుషః కేషాఞ్చిత్’ ఇతి శ్రవణం పరస్పరవ్యవచ్ఛేదకత్వాత్ సర్వైశ్వర్యవిరోధ్యేవ । తస్మాత్ రూపాదిమానిహ సంసారీతి యుక్తమ్ ॥
కథం సంసారిణి సర్వపాప్మోదితత్వమ్ , ‘తదుక్థం తద్యజుః’ ఇత్యాదినోక్తం సార్వాత్మ్యం చ ఘటతామితి చేత్ , మాఘటిష్ట । ఉపక్రమాదిబహుప్రమాణబలాత్ పూర్వాధికరణే పుచ్ఛశబ్దస్యేవ రూపాదిత్రితయబలాత్తయోః కథంచిద్యోజనం భవిష్యతి ।
వస్తుతస్తు – సర్వపాప్మోదితత్వం సర్వేశ్వర ఎవ న సఙ్గచ్ఛతే ।
సర్వపాప్మోదితత్వం హి ప్రాక్ తదాచ్ఛాదితే భవేత్ ।
కదాచిదపి న బ్రహ్మ పాపాచ్ఛాదితమిష్యతే ॥
అతో బ్రహ్మాపరోక్ష్యేణ ధ్వస్తసర్వాఘపఞ్జరే ।
ఆదిత్య ఎవ తస్యాపి స్వారస్యం కలయామహే ॥
పాపాపాదానకముద్గమనం హి ప్రాక్ తదాచ్ఛాదితస్య ఘటతే మేఘమణ్డలాపాదానకముద్గమనమివ ప్రాక్ మేఘమణ్డలాచ్ఛాదితస్య చన్ద్రస్య । న చ కదాచిదపి బ్రహ్మ పాపాచ్ఛాదితమిష్యతే । అతో రూపవత్త్వాదేరివ సర్వపాప్మోదితత్వస్యాపి ప్రాక్ పాపాచ్ఛాదనపిహితస్వరూపే బ్రహ్మసాక్షాత్కారనిర్ధూతసకలతదాచ్ఛాదనే భగవత్యాదిత్య ఎవ స్వారస్యం ప్రతిపద్యామహే ।
అస్తు వా పరమేశ్వర ఎవ తస్య స్వారస్యమ్ । తథాపి తదిహ నాదరణీయమ్ । కథమ్ ?-
నామైవ కిల నాన్వేతి కూటస్థే పరమాత్మని ।
తత్ర నామనిరుక్త్యర్థస్వారస్యం కిం కరిష్యతి ॥
న హి యస్యార్థవాదస్య విధినా యేన నాన్వయః ।
స్వారస్యం తత్స్తుతౌ తస్య సదప్యాద్రియతే బుధైః ॥
సర్వపాప్మోదితత్వం హి న స్వాతన్త్ర్యేణ కీర్తితమ్ , కింతు ‘తస్యోదితి నామ’ ఇతి నిర్దిష్టనామార్థతయా నిరుక్తమ్ । తచ్చ తత్రైవాన్వేతుం యోగ్యం యత్ర నామాన్వేతి । న చ పరమేశ్వరే కిఞ్చిదపి నామ అన్వేతి ;
‘ఆకాశో హ వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తత్ బ్రహ్మ’(ఛా. ౮. ౧౪. ౧) ఇతి తస్య నామరూపాస్పృష్టత్వప్రతిపాదనాత్ । అతో యథా ‘అవకాభిరగ్నిం వికర్షతి’ ఇతి విధిశేషస్య ‘ఆపో వై శాన్తాః’ ఇత్యర్థవాదస్య ‘దధి మధు ఘృతమాపో ధానా భవన్తి’ ఇత్యాదౌ శ్రుతేనాపాం విధినాఽన్వయరహితస్య అపామేవ స్తుతౌ స్వారస్యం సదపి నాద్రియతే, కింతు కథఞ్చిత్ ‘అవకాస్తుతౌ పర్యవసానమభ్యుపగమ్యతే, ఎవం నామాన్వయాయోగ్యే పరమేశ్వరే నామనిరుక్త్యర్థస్వారస్యమకిఞ్చిత్కరమితి ఆదిత్య ఎవ నామాన్వయయోగ్యే తస్య పర్యవసానమభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ । అతః పాపాల్పత్వపరమేవ సర్వపాప్మోదితత్వశ్రవణమ్ , దేవత్వేన జీవన్ముక్తత్వేన చ సర్వకర్మానధికారపరం వా ।
ఎవమృక్సామాద్యాత్మత్వశ్రవణమపి ఆదిత్య ఎవ కథఞ్చిద్యోజనీయమ్ । తథాహి –
ఋక్సామాద్యాత్మతాఽస్యోక్తా స్తుతయే దృష్టయేఽపి వా ।
ఋక్సామయోర్యథాఽత్రైవ పృథివ్యగ్న్యాదిరూపతా ॥
అత్రైవ ప్రకరణే ‘ఇయమేవ ఋక్ అగ్నిస్సామ’ ఇత్యాదినా అధిదైవతమృచః పృథివ్యన్తరిక్షద్యునక్షత్రాదిత్యగతశుక్లభారూపత్వం సామ్నశ్చాగ్నివాయ్వాదిత్యచన్ద్రాదిత్యగతాతికృష్ణభారూపత్వం ‘వాగేవ ఋక్ ప్రాణస్సామ’ ఇత్యాదినా అధ్యాత్మమృచో వాక్చక్షుఃశ్రోత్రాక్షిగతశుక్లభారూపత్వం సామ్నశ్చ ప్రాణచ్ఛాయాత్మమనోఽక్షిగతాతికృష్ణభారూపత్వముక్తమ్ । తత్ కేవలస్తుత్యర్థముపాసార్థం వేతి సఙ్గమయితవ్యమ్ । ఎవమేవ తథాభూతఋక్సామాద్యాత్మకత్వమాదిత్యస్య కిం న సఙ్గచ్ఛతే । కిఞ్చ –
ఋక్సామాద్యైరభేదస్తు బ్రహ్మణ్యప్యవికారిణి ।
సిద్ధాన్తే నాభ్యుపగతః కల్ప్యః సూర్యేఽపి సఙ్గతః ॥
సత్యే నిర్వికారే బ్రహ్మణి మిథ్యాభూతఋక్సామాదిప్రపఞ్చాభేదో నేష్యత ఎవ సిద్ధాన్తే । ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మానన్యత్వం బ్రహ్మవ్యతిరేకేణాభావమాత్రమ్ , న తు తదభేద ఇతి హి సిద్ధాన్తః । అతః కాల్పనికాభేదమాశ్రిత్యైవ బ్రహ్మణ్యపి ‘సైవర్క్ తత్ సామ’ ఇత్యాది సమర్థనీయమ్ । తథా సమర్థనమాదిత్యేఽపి సఙ్గచ్ఛతే ।
ఎవమాదిత్యపురుషే ఉద్గాతృకర్తృకగానవిషయత్వోక్తిః అక్షిపురుషే లౌకికవీణాగానవిషయత్వోక్తిశ్చ ఆదిత్య ఎవ కథఞ్చిద్యోజనీయా । న హి ముఖ్యం తదుభయవిషయత్వం బ్రహ్మణ్యపి సమ్భవతి ; ఉద్గాతృగానస్య తత్తదిన్ద్రాదిదేవతావిషయత్వాత్ లౌకికగానస్య రాజాదివిషయత్వాత్ । న చ బ్రహ్మణస్సర్వజీవాభిన్నత్వాత్ తదుపపత్తిః । ఆదిత్యస్యాపి బ్రహ్మసాక్షాత్కారదగ్ధాజ్ఞానస్య జీవన్ముక్తస్య వామదేవవత్ సర్వాత్మభావాపన్నత్వాత్ । ‘సూర్య ఆత్మా జగతస్తస్థుషశ్చ’ ఇతి శ్రుతేః ।
‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాదిత్యముచ్చైస్సన్తం గాయన్తి’(ఛా.౧.౧౧.౭) ఇతి శ్రుత్యన్తరే తస్య సర్వభూతకర్తృకగానవిషయత్వప్రసిద్ధేశ్చ । తస్మాత్ ఆదిత్య ఎవాత్ర హిరణ్మయః పురుష ఇతి యుక్తమ్ ।
సహస్రకిరణస్యాస్య హిరణ్మయమివోజ్వలమ్ ।
ప్రసిద్ధం హి పురాణేషు రూపం తైజసమణ్డలే ॥
యథా భవతి పాథోజం కప్యాసమివ కాన్తిమత్ ।
తథైవ కురుతశ్చాస్య ప్రసృతే ప్రాతరక్షిణీ ॥
ప్రాతఃకాలకృతః పద్మవికాసః కిరణైరివ ।
దృష్టిపాతైర్భవన్ భానోర్వర్ణ్యమానో న దుష్యతి ॥
కప్యాసవాక్యేఽప్యుచితక్రియాఽధ్యాహారకల్పనమ్ ।
యశ్చ నిమ్బం పరశునేత్యాదికేష్వివ యుజ్యతే ॥
ఋక్సామాద్యాత్మతోక్తిశ్చ రవేః సఙ్గచ్ఛతేతరామ్ ।
ప్రాయస్త్రయీమయత్వం హి ప్రసిద్ధం తస్య వర్ణ్యతే ॥ ఇతి పూర్వపక్షః॥
సిద్ధాన్తస్తు –
‘సఫలానన్యథాసిద్ధసర్వపాప్మోదయాహతమ్ ।
అతాదృగ్రూపవత్త్వాది న సంసారిత్వసాధకమ్ ॥
సఫలం తావత్ సర్వపాప్మోదితత్వలిఙ్గం ‘ఉదేతి హ వై సర్వేభ్యః పాప్మభ్యః’ ఇతి శ్రుతేన ఫలేన । ఫలం చ తాత్పర్యలిఙ్గమ్ । అతః ఎకమపి తల్లిఙ్గం నిశ్చితతాత్పర్యం అతాదృశాదనేకస్మాదపి రూపవత్త్వాదిలిఙ్గాద్బలవత్ ; తాత్పర్యానుసారిత్వాదాగమప్రామాణ్యస్య । తచ్చ సర్వపాప్మోదితత్వం అసఙ్కుచితసర్వపాపవిరహరూపమేవ ; ఫలవచనానుగుణ్యాత్ । ఫలవచనే హి న సర్వకర్మానధికారమాత్రముచ్యత ఇతి వక్తుం యుక్తమ్ ; తిర్యగాదిసాధారణస్య తస్య అపురుషార్థత్వాత్ । నాపి సఙ్కుచితసర్వపాపవిరహవత్త్వమ్ ;
‘సర్వే పాప్మానః ప్రదూయన్తే’(ఛా. ౫. ౨౪. ౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరే తస్య విద్యాఫలత్వేన ప్రసిద్ధేః । సర్వత్వస్య అసఙ్కోచసమ్భవే సఙ్కోచకల్పనాఽయోగాచ్చ । తతశ్చాసఙ్కుచితసర్వపాపవిరహే ఫలవచనార్థే స్థితే ఉపాస్యగుణవచనార్థోఽపి స ఎవేతి యుక్తమ్ । అక్షరైకరూప్యస్వారస్యేన తత్క్రతున్యాయేన చ తయోరేకార్థపరత్వస్య వక్తవ్యత్వాత్ ।
తథాఽపి న పాపవిరహస్తదర్థః, కిన్తు పాపాపాదానకముద్గమనమేవ, తత్తు ప్రాక్ పాపాచ్ఛాదితే జీవే సమ్భవతి న బ్రహ్మణి ఇత్యుక్తమితి చేత్ – మైవమ్ ।
జీవస్యాపి న యుక్తైవ వాచ్యా హ్యుద్గమనక్రియా ।
పాపాపాదానికా త్వేషా నైవ యుక్తా కథఞ్చన ॥
న హి నీడే స్థితే తస్మాచ్ఛకున్త ఇవ సక్రియః ।
ఉద్గచ్ఛత్యక్రియో జీవః పాపపఞ్జరతః స్థితాత్ ॥
అతో యథా కుతశ్చిదపాదానాదుద్గతః సర్వాత్మనా తత్సమ్బన్ధరహితో భవతి ఎవమయం సర్వాత్మనా పాపసమ్బన్ధరహితః ఇత్యయమర్థో లక్షణయా ప్రతిపాద్య ఇతి సర్వపాప్మరహితత్వమేవ తదర్థః । తత్తు ఆదిత్యజీవే న సమ్భవతీతి వ్యక్తమేవ ।
ఎతేన క్రియమాణేఽపి పాపహేతుకర్మణి పాపాశ్లేషో గుణఫలవాక్యయోరర్థోఽస్తు ;
‘ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే’(ఛా. ౪.౧౪.౩) ఇతి శ్రుతౌ తస్యాపి విద్యాఫలత్వప్రసిద్ధేః ।
‘న హ వై దేవాన్ పాపం గచ్ఛతి, పుణ్యమేవాముం గచ్ఛతి’(బృ.౧.౫.౨౦) ఇతి శ్రుతౌ తస్య దేవత్వప్రాపకపుణ్యఫలత్వప్రసిద్ధేశ్చ । దేవత్వదశాయాం ప్రాగ్భవసఞ్చితపాపానాం ఫలానారమ్భకత్వం ‘న హ వై దేవాన్’ ఇతి శ్రుతేరర్థ ఇతి చేత్ , తర్హి స ఎవ సర్వపాప్మోదయవాక్యయోరాలమ్బనమస్తు ఇత్యపి శఙ్కానిరస్తా । పక్షద్వయేఽపి ప్రాగ్భవసఞ్చితానాం పాపానాం సత్త్వాత్ , తత్సత్త్వే చ సర్వపాప్మాపాదానకోద్గమనప్రతిపాదకశబ్దస్వారస్యాలాభాత్ । తస్మాత్ సర్వపాపరాహిత్యమేవ తదర్థః, తత్తు ఆదిత్యస్య న సమ్భవతీత్యుక్తమ్ ।
రూపవత్త్వఞ్చ బ్రహ్మణోఽపి సమ్భవతి; సత్యస్య రూపస్య నీరూపశాస్త్రవిరోధిత్వేఽపి మాయామయస్య తదవిరోధిత్వాత్ । బ్రహ్మణి చ రూపస్య ‘మాయా హ్యేషా మయా సృష్టా యన్మాం పశ్యసి నారద’ ఇతి వచనానుసారేణ మాయామయస్యైవాఙ్గీకారాత్ । న చ తద్బోధకవచనానామప్రామాణ్యప్రసఙ్గః ; మాయావిదర్శితమాయాదృష్ట్యనువాదవత్ ప్రామాణ్యోపపత్తేః । ఇహ చ ‘హిరణ్మయః పురుషో దృశ్యతే’ ‘యన్మాం పశ్యసి’ ఇత్యాదౌ తథైవ దృష్ట్యనువాదదర్శనాచ్చ । ఆరమ్భణాధికరణే వ్యుత్పాదయిష్యమాణేన న్యాయేన శరీరేఽపి వ్యావహారికప్రామాణ్యోపపత్తేశ్చ । న చ శరీరం కర్మజన్యమేవేతి నియమః ; ఇహ అనన్యథాసిద్ధలిఙ్గావగమితస్య పరమేశ్వరస్య శరీరసిద్ధౌ
‘రమణీయచరణా రమణీయాం యోనిమాపద్యేరన్’ ‘కపూయచరణాః కపూయాం యోనిమాపద్యేరన్’(ఛా. ౫.౧౦. ౭) ఇత్యాదిశ్రుతీనామనీశ్వరశరీరవిషయత్వకల్పనోపపత్తేః । న చ సర్వపాప్మోదయశ్రుతౌ ఫలమివ, శరీరం కర్మజన్యమితి శ్రుతావపి శరీరత్వావచ్ఛేదేన కర్మజన్యత్వే లాఘవమిత్యుపపత్తిస్తాత్పర్యలిఙ్గమస్తీతి తదనురోధేనైతత్సఙ్కోచకల్పనం న యుక్తమితి వాచ్యమ్ । శ్రుతిదర్శితఫలాత్ పురుషబుద్ధికల్ప్యోపపత్తేర్దుర్బలత్వాత్ । ఎతేన – పరమేశ్వరస్య శరీరాఙ్గీకారే దుఃఖమపి స్యాత్ ;
‘న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి’(ఛా. ౮. ౧౨. ౧) ఇతి శ్రుతేః – ఇతి నిరస్తమ్ । పుణ్యపాపఫలోపభోగార్థకర్మసంపాదితస్యైవ శరీరస్య తయా శ్రుత్యా దుఃఖావినాభావప్రతిపాదనాత్ । పరమేశ్వరేణోపాసకానుగ్రహార్థమిచ్ఛాపరిగృహీతే శరీరే తదప్రసక్తేః ।
ఎవం చ స్వతో నామాస్పృష్టస్య నిరాధారస్యాపి బ్రహ్మణో రూపోపాధికం నామవత్త్వం ఆధారవత్త్వం చ యుజ్యతే । శ్రూయతే చ తత్తద్రూపవిశేషోపహితస్య పరమేశ్వరస్య తత్తన్నామభాక్త్వం తత్ర తత్రాసీనత్వం చ ‘సర్వాణి రూపాణి విచిత్య ధీరో నామాని కృత్వాఽభివదన్ యదాస్తే’(ఉత్తరనారా) ఇతి । ఎతేన – నామరహితే బ్రహ్మణి నామనిరుక్త్యర్థో నాన్వేతీతి శఙ్కాఽపి నిరస్తా ।
ఐశ్వర్యమర్యాదాశ్రవణం తు ఉభయత్రాఽపి ఉభయవిధైశ్వర్యసద్భావేఽపి అధిదైవతమేతావదేవోపాస్యం అధ్యాత్మమేతావదేవ ఇత్యుపాసనాపేక్షం నేతవ్యమ్ । నన్వైశ్వర్యమర్యాదాలిఙ్గమపి ఫలరూపతాత్పర్యలిఙ్గవత్త్వాత్ బలవత్ । శ్రూయతే హి
‘సోఽమునైవ స ఎష యే చాముష్మాత్ పరాఞ్చో లోకాః తాంశ్చాప్నోతి దేవకామాంశ్చ అథానేనైవ యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తాంశ్చాప్నోతి మనుష్యకామాంశ్చ’(ఛా. ౧.౭.౭,౮) ఇత్యాధిదైవికాధ్యాత్మికపురుషగతయోరైశ్వర్యమర్యాదాగుణయోః పృథక్పృథక్ తదనుగుణం ఫలం ఇతి చేత్ , న । తథాఽపి ప్రథమశ్రుతస్య తాత్పర్యలిఙ్గవతో లిఙ్గస్య బలవత్వాత్ । అక్షిపురుషే సర్వపాపవిరహాలిఙ్గస్యాశ్రుతత్వేఽపి ‘యన్నామ తన్నామ’ ఇతి ప్రాక్కృతనిర్వచనస్య నామ్నోఽతిదిష్టత్వేన నామనిరుక్త్యర్థతయా తస్యాపి ఫలవచనసహితస్యాతిదేశతః ప్రాప్తేః । పరబ్రహ్మణస్సర్వత్ర సర్వైశ్వర్యే సత్యపి విధ్యనుసారేణ విభజ్యైశ్వర్యోపాసనాయాం న అసదుపాసనం ప్రసజ్యతే ; సర్వజగదీశ్వరే తదేకదేశైశ్వర్యస్యాపి సత్త్వాత్ । జీవే విధ్యనుసారేణ సర్వపాపరాహిత్యోపాసనే తు అసదుపాసనం ప్రసజ్యతే ఇత్యనేనాపి విశేషేణానన్యథాసిద్ధతయా సర్వపాపరాహిత్యస్య బలవత్త్వాచ్చ । వస్తుతస్తు ఐశ్వర్యమర్యాదాయాం తదనురూపఫలవచనం నాస్త్యేవ । ఉద్గీథే ఆదిత్యమణ్డలస్థపురుషానుచిన్తనస్యాక్షిమణ్డలస్థపురుషానుచిన్తనస్య చ ఎకవిద్యాత్వస్య
‘సమ్బన్ధాదేవమన్యత్రాపి’(బ్ర.సూ.౩. ౩. ౧౧) ఇత్యధికరణే ప్రదర్శయిష్యమాణత్వాత్ । ఎకవిద్యాత్వే చ సతి తత్ప్రకరణగతయావదనువాదశ్రుతిఫలకామస్య తస్యాం విద్యాయాం సంవలితాధికారస్య
సత్యవిద్యాధికరణ (బ్ర.సూ.౩.౩.౩౮) న్యాయేన కల్పనీయతయా పరాచీనార్వాచీనలోకప్రాప్తేర్దేవమనుష్యకామప్రాప్తేశ్చ సమ్భూయవిద్యాఫలత్వపర్యవసానాత్ । ఎవం సంవలితాధికారేఽపి ‘యదష్టాకపాలో భవతి’ ఇత్యాదిజాతేష్ట్యర్థవాదే అష్టసంఖ్యాద్యనురోధిఫలైకదేశకీర్తనవత్ ఇహాపి తత్తదుపాస్యగణానురోధిఫలైకదేశానుకీర్తనోపపత్తేః । అపి చాత్ర సర్వలోకకామేశ్వరస్యైవ సతః ఐశ్వర్యమర్యాదాశ్రవణం విభజ్యోపాసనార్థం ఇత్యేవ పూర్వపక్షిణా వక్తవ్యమ్ । తథాహి పూర్వపక్షేఽపి అక్ష్యాదిత్యమణ్డలయోః ఎక ఎవాదిత్యజీవ ఉపాస్యో వక్తవ్యః, అక్షణ్యప్యాదిత్యస్యైవాధిష్ఠాతృత్వేన ప్రవేశశ్రవణాత్ , దేవతాన్తరస్యాక్షిస్థత్వప్రసిధ్యభావాచ్చ । ఎకస్య చాదిత్యజీవస్య ఆధారభేదేఽపి పరమేశ్వరవదేవ వ్యవస్థితమైశ్వర్యమవిరుద్ధమ్ । అతః పూర్వపక్షిణాఽపి ఆదిత్యజీవస్య పరాచీనార్వాచీనలోకదేవమనుష్యకామేశితృత్వే సత్యపి ఉపాసనావిశేషాపేక్షయా తత్తదైశ్వర్యవిశేషో నిర్దిశ్యతే ఇత్యేవ సమర్థనీయమితి న విశేషః । నిరవగ్రహం సర్వలోకకామేశ్వరత్వమాదిత్యస్య నాస్తీతి, పూర్వపక్షే తల్లిఙ్గానుపపత్తిదూషణం పరమధికమాపతతి । ఎతదభిప్రాయేణోక్తం భాష్యే ‘లోకకామేశితృత్వమపి నిరఙ్కుశం శ్రూయమాణం పరమేశ్వరం గమయతి’ ఇతి । నిరంకుశం –ఉక్తప్రకారేణాసంకుచితమిత్యర్థః । అపి చ ‘నిరంకుశం’ ఇత్యనేన అనన్యాధీనత్వమప్యుచ్యతే । ఇహ లోకకామేశితృత్వం శ్రూయమాణం
అన్తర్యామ్యధికరణ (బ్ర.సూ.౧. ౨.౧౮) న్యాయేన అనన్యాధీనమేవ గ్రాహ్యమ్ । తచ్చ పరమేశ్వరస్యైవ సమ్భవతి , న త్వాదిత్యాదీనామ్
‘భీషాస్మాద్వాతః పవతే భీషోదేతి సూర్యః’(తై. ౨. ౮.౧ ) ఇత్యాదిశ్రుతేః ఇత్యపి భాష్యవాక్యస్యార్థః।
తస్మాత్ ఆదిత్యేఽక్షణి చ ఉపాసనాసిద్ధైర్దృశ్య ఉద్గీథే సంపాద్యః పురుషః పరమేశ్వర ఎవ ; సఫలానన్యథాసిద్ధసర్వపాపవిరహలిఙ్గబలేన అతాదృశాన్యథాసిద్ధరూపవత్త్వాదిలిఙ్గాన్యథాకరణసమ్భవాత్ ఇతి సిద్ధమ్ ।
‘అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః’(బ్ర.సూ.౧. ౨. ౨౧) ఇతివత్ సూత్రే ‘ధర్మోపదేశాత్’ ఇత్యేతావతి వక్తవ్యే తత్పదం తస్యైవ ధర్మ ఇతి అబ్భక్షాదివత్ అవధారణగర్భతయా ఫలవచనాద్యనుసారేణ సర్వపాపవిరహరూపతయా పర్యవసితస్య సర్వపాపోదితత్వస్య ఆదిత్యజీవే సమ్భవాభావరూపమన్యథాసిద్ధత్వం తద్విచారద్వారా తత్ప్రతిభటస్య రూపవత్త్వాదేర్బ్రహ్మణ్యపి సమ్భవరూపమన్యథాసిద్ధత్వం చ సిద్ధాన్తబీజం జ్ఞాపయితుమ్ । తేన బ్రహ్మణ్యపి సమ్భావితతయా అన్యథాసిద్ధాదేకదేశైశ్వర్యాత్ అస్య బలవత్త్వం లభ్యతే ।
‘ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్’(బ్ర.సూ.౧.౧.౨౨) ఇతివత్ ‘తద్ధర్మాత్’ ఇత్యేతావతి వక్తవ్యే ఉపదేశగ్రహణం తద్ధర్మస్యైవోపదేశాత్ ఫలవచనావగతేన తాత్పర్యేణ ప్రతిపాదనాత్ ఇత్యర్థకతయా సఫలత్వరూపతాత్పర్యలిఙ్గవత్త్వం తత్ప్రతిభటతయా రూపవత్త్వతద్గతాదిత్యమణ్డలాదినిష్ఠత్వయోరైన్ద్రజాలికదర్శితాద్భుతరూపవిశేషతద్గతగోపురారూఢత్వయోరివ దర్శనవిషయతయా అనువాద్యత్వేన ఐశ్వర్యమర్యాదాయాః శ్రుత్యన్తరసిద్ధే సర్వైశ్వర్యే ఉపాస్యతయా అవయుత్యానువాద్యత్వేన చ పూర్వపక్ష్యాపాదితరూపాదివచనాప్రామాణ్యపరిహారం చ జ్ఞాపయితుమ్ । తేన తద్రహితాత్ రూపవత్త్వాదాధారవత్త్వాచ్చ బలవత్త్వమస్య లభ్యతే । న చ అనన్యథాసిద్ధత్వేన , ఫలరూపతాత్పర్యలిఙ్గవత్త్వేన వా ఎకేనైవ బలేన రూపాదిత్రయాత్ బలవత్త్వం లభ్యతే, కిముభయజ్ఞాపనేన ఇతి వాచ్యమ్ । రూపవత్త్వమపి బ్రహ్మణ్యసమ్భావితతయాఽనన్యథాసిద్ధమ్ ; బ్రహ్మణో రూపవత్త్వే శ్రుతిసిద్ధతద్ధేతుకర్మణః శ్రుతిసిద్ధతత్కార్యదుఃఖస్య చ తత్ర ప్రసక్తేః, అత ఎవ రూపోపాధికమాధారవత్త్వమపి బ్రహ్మణ్యసమ్భావితతయాఽనన్యథాసిద్ధం ఇత్యాశఙ్కాగ్రస్తత్వాత్ , తస్యాశ్శఙ్కాయాః ఫలరూపతాత్పర్యలిఙ్గవత్తాబలముపజీవ్య ప్రదర్శితేన ప్రకారేణ నిరసనీయత్వాత్ । ఫలరూపతాత్పర్యలిఙ్గస్య ఎకదేశైశ్వర్యమపి ఫలవత్ ఇతి మన్దశఙ్కాగ్రస్తత్వాత్ తస్యాశ్చ అనన్యథాసిద్ధిబలముపజీవ్య నిరసనీయత్వాత్ । తథైవ ప్రాక్ ఫలవచనసద్భావమభ్యుపేత్య నిరస్తత్వాత్ । కిఞ్చ తద్ధర్మయోః ఉపదేశాత్ ఇతి ద్వివచనాన్తసమాసేన బ్రహ్మైకధర్మస్య సార్వాత్మ్యస్య ప్రతిపాదనాత్ ఇత్యపి హేతోరర్థః । యద్యపి సార్వాత్మ్యం న వాస్తవం బ్రహ్మణోఽపి, కాల్పనికం తు జీవస్యాపి, తథాపి ‘సన్ ఘటః’ ఇత్యాదివ్యవహారాలమ్బనం వ్యావహారికప్రమాణగమ్యమస్త్యేవ తత్ సర్వోపాదానస్య బ్రహ్మణః, న తాదృశమాదిత్యజీవస్య ఇతి వైషమ్యమ్ । అయం త్వభ్యుచ్చయః ; రూపవత్త్వమపి బ్రహ్మణి న సమ్భవతీతి శఙ్కాకరమ్బితత్వాత్ । తస్యాశ్చ ఫలవత్సర్వపాపవిరహలిఙ్గబలేన నిరాకరణీయత్వాత్ । ఆదిత్యస్య త్రయీమయత్వసార్వాత్మ్యశ్రవణం తు తత్ర పరమేశ్వరాభివ్యక్తివిశేషకృతం తత్పర్యవసాయి ఇత్యేవ సమర్థనీయం తేజస్విత్వానుభవవత్ ।
‘యేన సూర్యస్తపతి తేజసేద్ధః’(తై. బ్రా. ౩. ౧౨. ౯) ఇతి హి మన్త్రవర్ణః । ౧. ౧.౨౦ ।
స్యాదేతత్ – ‘య ఎషోఽన్తరాదిత్యే’ ఇత్యాదిస్తావదుపాస్యనిర్దేశః । తతశ్చోపాస్యోద్దేశేన ఉపాసనావిధానార్థం విధీయమానక్రియార్థకర్మకారకస్య సతి సమ్భవే వ్రీహ్యాదివదన్యతస్సిద్ధిరేష్టవ్యా । న చాన్తరాదిత్యేఽన్తరక్షణి చ తదధిష్ఠాతృదేవతారూపాజ్జీవాదన్య ఈశ్వరస్తిష్ఠతీతి అన్యతస్సిద్ధిరస్తి । అతోఽన్యతస్సిద్ధ్యపేక్షాబలాత్ అక్ష్యాదిత్యవర్తిత్వేన ప్రసిద్ధః సూర్య ఎవ ఉపాస్య ఇహ నిర్దిశ్యతే ఇత్యకామేనాపి స్వీకర్తవ్యం ఇత్యాశఙ్కామపనుదన్నేవ రూపవత్వశ్రవణస్య గత్యన్తరమపి దర్శయతి –
భేదవ్యపదేశాచ్చాన్యః । ౨౧ ।
అస్త్యక్ష్యాదిత్యమణ్డలాధిష్ఠాతృజీవాదన్య ఈశ్వరః తత్ర తిష్ఠతీతి శ్రుత్యన్తరసిద్ధః ;
‘య ఆదిత్యే తిష్ఠన్నాదిత్యాదన్తరః యమాదిత్యో న వేద యస్యాదిత్యశ్శరీరం య ఆదిత్యమన్తరో యమయతి’(బృ. ౩.౭.౯) ఇతి,
‘యశ్చక్షుషి తిష్ఠంశ్చక్షుషోఽన్తరః యం చక్షుర్న వేద యస్య చక్షుశ్శరీరం యశ్చక్షురన్తరో యమయతి’(బృ.౩.౭.౧౮) ఇతి చ బృహదారణ్యకే భేదవ్యపదేశాత్ । తత్ర హి ‘యమాదిత్యో న వేద’ ‘యం చక్షుర్న వేద’ ఇతి వేదితుస్తదుభయాధిష్ఠాతృజీవాత్ అన్య ఈశ్వరః ప్రతిపాద్యతే ఇతి స్పష్టమ్ । స ఎవ ఆదిత్యాద్యాన్తరత్వశ్రుతిసామాన్యేన ప్రత్యభిజ్ఞాయమానః ఇహ ఉపాస్యత్వేన నిర్దిశ్యతే । చకారాత్ అస్యాం శ్రుతౌ ఆదిత్యజీవాసమ్భావితసర్వపాప్మాస్పర్శాదివిశిష్టపురుషప్రతిపాదనాదపి అక్ష్యాదిత్యమణ్డలాద్యధిష్ఠాతృజీవాన్యతదన్తర్వర్తిపరమేశ్వరస్సిధ్యతీతి సముచ్చీయతే । న హి సర్వాసూపాసనాసు యావదుపదిష్టగుణావిశిష్టస్యోపాస్యస్య అన్యతస్సిద్ధిర్లభ్యతే । తదిహాప్యక్ష్యాదిత్యోపాస్యనిరూపణాదపి తత్సిద్ధిస్సమ్భవతీతి । ఎవంచ భేదవ్యపదేశివాక్యయోః అన్తర్యామిణో ‘యస్యాదిత్యశ్శరీరమ్’ ‘యస్య చక్షుశ్శరీరమ్’ ఇతి స్వాధిష్ఠేయదేవతాశరీరేణైవ శరీరవత్త్వప్రతిపాదనాత్ ఇహాప్యాదిత్యశరీరేణైవ పరమేశ్వరస్య శరీరవత్త్వప్రతిపాదనముపపన్నం ఇత్యపి తస్యాన్యథాసిద్ధత్వం దర్శితం భవతి । ౧.౧.౨౧ ।
ఇత్యన్తరధికరణమ్ । ౭।
నను ‘అస్య లోకస్య కా గతిః’ ఇతి ప్రశ్నవాక్యస్థం సర్వలోకగతిత్వం లింగం సదపి ఉపక్రమస్థత్వాత్ ఆకాశశ్రుత్యపేక్షయా బలవత్ ఇతి చేత్ ।
న । ప్రశ్నస్య పృథివీలోకగతిమాత్రవిషయత్వేన సర్వలోకగతివిషయత్వాసిద్ధేః । తథాహి – శాలావత్యదాల్భ్యజైవలిభిస్త్రిభిరారబ్ధాయాం కథాయాం ప్రథమం శాలావత్యదాల్భ్యయోః ప్రశ్నోత్తరపరంపరా ప్రస్తుతా
‘కా సామ్నో గతిరితి , స్వర ఇతి హోవాచ , స్వరస్య కా గతిరితి , ప్రాణ ఇతి హోవాచ , ప్రాణస్య కా గతిరితి , అన్నమితి హోవాచ , అన్నస్య కా గతిరితి , ఆప ఇతి హోవాచ , అపాం కా గతిరితి , అసౌ లోక ఇతి హోవాచ , అముష్య లోకస్య కా గతిరితి న స్వర్గం లోకమతినయేదితి హోవాచ’(ఛా. ౧. ౮. ౪) ఇతి । ఎవం దాల్భ్యేన స్వర్గలోకే సామకారణపరంపరావిశ్రాన్తిభూమిత్వేన స్థాపితే తస్య పక్షః శాలావత్యేన దూషితః
‘అప్రతిష్ఠితం వై కిల తే దాల్భ్య సామ’(ఛా. ౧. ౮. ౬) ఇతి । స్వర్గస్య మనుష్యకృతయజ్ఞాద్యధీనస్థితికత్వాత్ సామగతిపరంపరా ప్రతిష్ఠారూపే కారణే న సమాపితా ఇతి అప్రతిష్ఠితం సామ స్యాదిత్యర్థః । ఎవం దూషితస్వపక్షతయా శిష్యభావం ప్రాప్తస్య దాల్భ్యస్య శాలావత్యస్య చ ప్రశ్నద్వయముత్తరద్వయం చ ప్రవృత్తం
‘అముష్య లోకస్య కా గతిరితి , అయం లోక ఇతి హోవాచ , అస్య లోకస్య కా గతిరితి , న ప్రతిష్ఠాం లోకమతినయేదితి హోవాచ’(ఛా. ౧.౯.౧) ఇతి । తతః శాలావత్యపక్షో జైవలినా దూషితః ‘అన్తవద్వై కిల తే శాలావత్య సామ’ ఇతి । ఎవం సామకారణపరమ్పరావిశ్రాన్తిస్థానత్వేన స్వాభిమతే పృథివీలోకే అన్తవత్త్వేన దూషితే , పృథివీలోకస్యాపి కారణమనన్తం కిఞ్చిదస్తీత్యవగత్య ఖల్వయం జైవలిర్మత్పక్షమదూదుషత్ తత్ కిమితి జిజ్ఞాసోర్జైవలిశిష్యభావం ప్రాప్తస్య శాలావత్యస్య తం ప్రతి అయం ప్రశ్నః ‘అస్య లోకస్య కా గతిః’ ఇతి । అత్ర ప్రస్తావానుసారేణ ‘అస్య లోకస్య’ ఇత్యస్య అతిస్ఫుటే పృథివీలోకవిషయత్వే కః ప్రసఙ్గః సర్వలోకవిషయత్వస్య । న చ పృథివీమాత్రకారణస్యాపాం ప్రసిద్ధత్వేన ప్రశ్నవైయర్థ్యాత్ ‘అస్య’ ఇతి సర్వనామశ్రుతేః ప్రకరణాత్ బలీయస్యాః సర్వకార్యవిషయత్వౌచిత్యాచ్చ అయం ప్రశ్నస్సర్వలోకగతివిషయ ఎవేతి వాచ్యమ్ । అపాం కారణస్య తేజసః ప్రసిద్ధత్వేఽపి ‘అపాం కా గతిః’ ఇతి ప్రశ్నదర్శనాత్ , ‘అస్య లోకస్య కా గతిః’ ఇతి దాల్భ్యకృతస్య ప్రశ్నస్య పృథివీకారణవిషయత్వసమ్ప్రతిపత్తేశ్చ । అన్తవత్త్వదూషణముక్తవతస్తే ప్రసిద్ధవిలక్షణమనన్తం కారణమభిమతమ్ , తత్ కిం ఇతి ప్రశ్నోపపత్తేశ్చ । అస్యేతి పదస్య శ్రుతిత్వేఽపి సర్వనామస్వాభావ్యాత్ ‘యదేవ విద్యయా’ ఇతివత్ ప్రకృతమాత్రే సంకుచితవృత్తిత్వోపపత్తేశ్చ ।
‘యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’(ఛా. ౧. ౧. ౧౦ ) ఇత్యస్య హి యత్పదరూపసర్వనామస్వాభావ్యాదేవ ప్రకృతోద్గీథవిద్యావిషయత్వమఙ్గీకృతమ్ । న చ వాచ్యం విద్యాశబ్దస్య ప్రకృతపరత్వబలాత్ తస్య తావన్మాత్రవిషయత్వమితి । ‘విద్యయా’ ఇతి శ్రుతేః ప్రకరణాద్బలీయస్యాః సర్వవిద్యావిషయత్వోపపత్తేః । అతో ‘యదేవ విద్యయా కరోతి’ ఇతి యత్పదార్థాన్వయబలాదేవ విద్యాశబ్దస్యాపి ప్రకృతవిద్యామాత్రపరత్వముపపాదనీయమ్ । ఎవం స్వసమ్బన్ధిశబ్దాన్తరస్యాపి ప్రకృతమాత్రపరత్వమాపాదయత్ సర్వనామ కథం స్వయం ప్రకృతాతిలఙ్ఘ స్యాత్ ।
అథాపి స్యాత్ – అభిధత్తాం నామాయం ‘అస్య’ ఇతి శబ్దః పృథివీమేవ , తథాప్యన్తవత్త్వదోషాపనినీషయా ప్రశ్నప్రవృత్తేః పృథివీమాత్రకారణనిరూపణే తదసిద్ధేః ఛత్రిపదవదజహల్లక్షణయా అస్యేతిశబ్దః సర్వకార్యపరః ఇతి । న హ్యస్య శబ్దస్య పృథివీపరత్వే తన్మాత్రకారణం పృష్టం భవతి , యేన తన్నిరూపణేఽన్తవత్త్వదోషో నాపనీతస్స్యాత్ । కింతు పృథివీకారణం పృష్టం భవతి । తత్కారణత్వం చానన్తే సర్వకారణేఽపి సమ్భవతీతి పృథివీకారణప్రశ్నేఽపి తన్నిరూపణేనాన్తవత్త్వదోషేఽపనేతుం శక్యే కిమనుపపన్నమ్ , యదర్థం ప్రశ్నవాక్యేఽపి లక్షణా కల్ప్యేత ।
నన్వాకాశస్య పృథివీకారణత్వే నిరూపితే అన్తవత్త్వదోషో నాపనీతస్స్యాదితి చేత్ , తర్హి అనన్తత్వలిఙ్గమేవ పూర్వపక్షవిరోధ్యాశఙ్కనీయమ్ , న తు ప్రశ్నవాక్యాస్పృష్టం సర్వలోకగతిత్వమ్ । న చ తదపీతి వక్ష్యతే ।
నను మాభూత్ సర్వలోకగతిత్వమాకాశశ్రుతిబాధకమ్ , సర్వభూతకారణత్వం తు స్యాత్ , తద్ధి లిఙ్గమపి చరమపఠితమపి సావధారణం భూతాకాశే తేజఃప్రభృతిసృష్టౌ వాయ్వాదికారణాన్తరసాపేక్షే న సమ్భవతీత్యనన్యథాసిద్ధం బలవత్ ఇతి చేత్ , న । బ్రహ్మణోఽపి జగత్సృష్టౌ కాలాదృష్టాదిసాపేక్షత్వేన సామ్యాత్ । కథఞ్చిదవధారణసమర్థనస్య భూతాకాశేఽపి సమ్భవాత్ ।
నను పరోవరీయస్త్వం నామ పరేభ్య ఉత్కృష్టేభ్యోఽపి అతిశయేన శ్రైష్ఠ్యం నిరతిశయోత్కర్షరూపం సఫలత్వాదాకాశశ్రుత్యపేక్షయా బలవత్ ఇతి చేత్ , న ; ‘పరోవరీయసో హ లోకాఞ్జయతి’
‘పరోవరీయ ఎవ హాస్యాస్మిన్ లోకే జీవనం భవతి తథాఽముష్మిన్ లోకే’(ఛా.౧. ౯. ౨ , ౪) ఇతి ఫలవచనపర్యాలోచనయా ఐహికాముష్మికజీవనసాధారణస్య పరోవరీయస్త్వస్య నిరతిశయత్వేన వ్యవస్థాపయితుమశక్యత్వాత్ । పరోవరీయస్త్వమాత్రస్య భూతాకాశేఽపి సమ్భవాత్ ।
నను అన్తవత్త్వదోషాపనినీషయా వివక్షితమిహ నిరపేక్షమనన్తత్వమ్ ; సాపేక్షానన్తత్వస్య స్వకార్యాపేక్షయా బహుకాలస్థాయిన్యాం పృథివ్యామపి సమ్భవేన తత్ర అన్తవత్త్వదోషోద్భావనానౌచిత్యప్రసఙ్గాత్ । తథాచ అనన్యథాసిద్ధమనన్తత్వలిఙ్గమాకాశశ్రుతిబాధకం స్యాదితి చేత్ , మైవమ్ ; ప్రతిష్ఠాత్వలిఙ్గవదనన్తత్వలిఙ్గస్యాప్యాపేక్షికత్వోపపత్తేః। దాల్భ్యాభిమతస్వర్గలోకోద్భావితాప్రతిష్ఠితత్వదోషాపనినీషయా హి శాలావత్యేన స్వర్గలోకస్యాపి గతిత్వేన స్వాభిమతే పృథివీలోకే ప్రతిష్ఠాత్వముపన్యస్తమ్ । న చ ప్రతిష్ఠాత్వం నిరపేక్షం బ్రహ్మణోఽన్యత్ర సమ్భవతి । సాపేక్షం తు స్వర్గేఽప్యస్త్యేవ । తథాఽపి తత్ర కయాచిద్వివక్షయా స్వర్గాపేక్షయా పృథివ్యాం ప్రతిష్ఠాత్వాతిశయమాశ్రిత్య ఉద్భావితదోషాపనయస్సమర్థనీయః । ఎవమనన్తత్వేఽపి భవిష్యతీతి కిమనుపపన్నమ్ । కిఞ్చ ప్రతిష్ఠాత్వసమర్థన ఎవ క్లేశః ; స్వర్గలోకస్థితేర్మనుష్యకృతయజ్ఞాద్యధీనత్వవత్ పృథివీలోకస్థితేరపి దేవకృతవృష్ట్యాద్యధీనత్వస్య దర్శనాత్ ।
‘ఇతః ప్రదానం దేవా ఉపజీవన్తి అముతః ప్రదానం మనుష్యా ఉపజీవన్తి’(తై. సం. ౩.౨. ౯) ఇత్యుభయత్రాపి శ్రుతితౌల్యాత్ । ఇహ తు పృథివ్యపేక్షయా భూతాకాశస్య బహుకాలవృత్తిత్వం నిర్వివాదమ్ । యుజ్యతే చ బహుకాలానువృత్తిమతి అనన్తత్వవ్యపదేశః ; ‘కదాఽపి న సమాప్యతేఽస్య భోజనమ్’ ఇతి వ్యవహారదర్శనాత్ । తస్మాదనన్తత్వలిఙ్గమపి న బాధకమ్ ।
నను యథా సర్వభూతకారణత్వం సర్వభూతలయాధారత్వం సర్వతోజ్యాయస్త్వం పరాయణత్వం పరోవరీయస్త్వం అనన్తత్వమిత్యేతాని బ్రహ్మణ్యేవ స్వారస్యవన్తి లిఙ్గాని భూతాకాశే కథఞ్చిద్యోజయితుం శక్యాని , ఎవమాకాశశ్రుతిరపి బ్రహ్మణి యోజయితుం శక్యా ।
‘యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’(తై. ౨. ౭.౧ ) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరే తస్య తత్ర నిరూఢలక్షణాసత్త్వాత్ । తతశ్చ బహులిఙ్గస్వారస్యానుగ్రహాయ ఎకస్యాశ్శ్రుతేర్బాధో యుక్తః ‘త్యజేదేకం కులస్యార్థే’ ఇతి ,
‘భూయసాం స్యాత్ సధర్మత్వమ్’(జై. సూ. ౧౨. ౫. ౨౩) ఇతి చ న్యాయాత్ ఇతి చేత్ , న ‘ఆత్మార్థే పృథివీం త్యజేత్’ , ఇతి
‘ద్రవ్యసంస్కారవిరోధే ద్రవ్యం తదర్థత్వాత్’(జై.సూ. ౬.౩.౩౮) ఇతి చ తతోఽపి బలవతా న్యాయేన ప్రధానవిరోధినాం బహూనామపి గుణానామేవ బాధస్య ఉచితత్వాత్ । ‘అస్య లోకస్య కా గతిః’ ఇతి ప్రశ్నోత్తరే ఆకాశస్య గతిత్వేన ప్రతిపాద్యతయా ప్రధానత్వాత్ , సర్వభూతకారణత్వాదీనాం తద్విశేషణత్వేన గుణత్వాత్ । తస్మాత్ ఉదాహృతలిఙ్గేష్వేకైకస్య ప్రాబల్యహేతూనామసిద్ధత్వాత్ గుణేషు భూయోఽనుగ్రహన్యాయానవతారాత్ ఆకాశశ్రుతీనామపి భూయస్త్వాచ్చ భూతాకాశ ఎవ ప్రతిపాద్య ఇతి పూర్వః పక్షః।
రాద్ధాన్తస్తు – అనన్తత్వం ప్రతిష్ఠాత్వవదాపేక్షికతయా యోజనం న సహతే । ఉపపత్త్యుపబృంహితం హ్యేతత్ । కథమ్ ? జైవలినా పృథివీలోకమన్తవత్వేన దూషితవతా కిం తర్హ్యనన్తం వస్తు తస్య కారణమితి పృష్టేన ‘ఆకాశః’ ఇత్యుత్తరితే కథమేతస్య త్రివిధపరిచ్ఛేదరాహిత్యరూపమనన్తత్వం ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం
‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితి శాన్త ఉపాసీత’(ఛా. ౩. ౧౪.౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరే సర్వస్య బ్రహ్మాత్మకతాయాం హేతుత్వేన యా దర్శితా సర్వకార్యోత్పత్తిస్థితిలయాధారతా సైవ ‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ఆకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే , ఆకాశం ప్రత్యస్తం యన్తి , ఆకాశః పరాయణమ్’ ఇతి వాక్యత్రయేణ వర్ణితా । తేన వస్తుపరిచ్ఛేదరాహిత్యం లబ్ధమ్ । ‘ఆకాశాదేవ’ ఇత్యవధారణేన ఉపాదానాతిరిక్తకర్తృసద్భావశఙ్కాయా అప్యనవకాశీకరణాత్ । అవధారణం హి సర్వత్ర ఉపాత్తసజాతీయం వ్యవచ్ఛినత్తి । అత ఎవ గృహమేధీయే పరిసంఖ్యాపక్షే ‘ఆజ్యభాగౌ యజతి’ ఇత్యస్య అవధారణార్థలక్షకస్య ఆజ్యభాగసజాతీయయాగాన్తరవ్యవచ్ఛేదకత్వం తత్ర స్విష్టకృద్విధానస్యావధారణార్థలక్షకస్య స్విష్టకృత్సజాతీయశేషకార్యాన్తరవ్యవచ్ఛేదకత్వఞ్చ పూర్వతన్త్రే
‘స్విష్టకృతి భక్షప్రతిషేధస్స్యాత్’(జై.సూ. ౧౦.౭. ౩౫) ఇత్యధికరణే నిర్ణీతమ్ । తతశ్చాకాశస్యోపాదానత్వేన సకలజగన్మూలకారణత్వప్రతిపాదనే కర్తృతయా ప్రసక్తం మూలకారణాన్తరమేవ వ్యవచ్ఛిన్దదవధారణం సఫలం భవతి । అనాదికాలప్రవృత్తసకలజగన్మూలకారణత్వోక్త్యైవ కాలపరిచ్ఛేదరాహిత్యమపి లబ్ధమ్ । అనాదిభావస్యానన్తత్వనియమాత్ ।
‘ఆకాశో హ్యేవైభ్యో జ్యాయాన్’(ఛా.౧.౯.౧) ఇతి సకలకార్యప్రపఞ్చాజ్యాయస్త్వస్య
‘తావానస్య మహిమా తతో జ్యాయాంశ్చ పురుషః’(ఛా. ౩.౧౨. ౬.) ఇతి శ్రుత్యన్తరసిద్ధస్య వర్ణనేన దేశపరిచ్ఛేదరాహిత్యం లబ్ధమ్ । ‘ఆకాశవత్ సర్వగతశ్చ నిత్యః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరదర్శితసర్వగతత్వనిత్యత్వరూపముఖ్యాకాశసాదృశ్యమూలప్రవృత్తికస్య గౌణస్యాకాశశబ్దస్య పునః పునః ప్రయోగేణాపి దేశకాలవ్యవచ్ఛేదరాహిత్యం స్పష్టీకృతమ్ । ఎవం తాత్పర్యలిఙ్గరూపోపపత్తిలంభితమనన్తత్వం న త్రిదశామరత్వన్యాయేన నేతుం శక్యమ్ । అపి చ యత్రోపక్రమే యం కఞ్చిత్ దోషం సంకీర్త్య తద్దోషసమాధానేనోపసంహ్రియతే తత్ర తన్మధ్యగతవాక్యేషు యథాఽభ్యుపగమేన తత్సమాధానం లభ్యతే తథాఽభ్యుపగమే యతితవ్యం మధ్యే ప్రతిపాదనీయస్యాన్యప్రతిపాదనశేషత్వాభావే । అత ఎవ ‘జామి వా ఎతద్యజ్ఞస్య క్రియతే యదన్వంచౌ పురోడాశావుపాంశుయాజమన్తరా యజతి విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యః ప్రజాపతిరుపాంశు యష్టవ్యః । అగ్నీషోమావుపాంశు యష్టవ్యావజామిత్వాయ’ ఇత్యుపాంశుయాజవిధివాక్యే ఉపక్రమే పురోడాశయాగద్వయనైరన్తర్యకృతే జామితాదోషే ఉపసంహారే తత్సమాధానే చ శ్రూయమాణే తత్సమాధానం మధ్యగతవాక్యేషు అన్తరావాక్యే యాగవిధాన ఎవ లభ్యతే , న తు విష్ణ్వాదివాక్యే యాగవిధాన ఇతి తేషు ప్రత్యక్షమపి యాగవిధిం పరిత్యజ్య అన్తరావాక్య ఎవ కల్ప్యోఽపి యాగవిధిస్స్వీకృతః । యత్ర తు మధ్యే ప్రతిపాదనీయస్యాన్యప్రతిపాదనశేషత్వం న తత్రాయం నిర్బన్ధః । తద్యథా ‘యద్ గ్రామ్యాణాం పశూనాం పయసా జుహుయాత్ గ్రామ్యాన్ పశూన్ శుచాఽర్పయేత్ యదారణ్యానామారణ్యాన్ జర్తిలయవాగ్వా వా జుహుయాత్ గవీధుకయవాగ్వా వా న గ్రామ్యాన్ పశూన్ హినస్తి నారణ్యాన్’ ఇతి అగ్నిహోత్రద్రవ్యరూపపయోవిధ్యర్థవాదభాగే ఆదౌ సంకీర్తితస్య గ్రామ్యారణ్యపశుహింసారూపదోషస్య అన్తే సమాధానకీర్తనం మధ్యగతవాక్యప్రతిపాద్యస్య జర్తిలగవీధుకశబ్దవాచ్యారణ్యతిలగోధూమకృతయవాగ్వోరగ్నిహోత్రే వైకల్పికద్రవ్యత్వస్యాభ్యుపగమ ఎవ లభ్యతే , న తు కస్యచిదపి పయసః తద్ద్రవ్యత్వాభ్యుపగమే ; పశుహింసాదోషతాదవస్థ్యాపత్తేః । న తు తథా అభ్యుపగతమ్ , కిన్తు ‘అథో ఖల్వాహురనాహుతిర్వై జర్తిలాశ్చ గవీధుకాశ్చేతి పయసాఽగ్నిహోత్రం జుహుయాత్’ ఇతి తదనన్తరశ్రుతవిధ్యనుసారేణ పయ ఎవ తద్ద్రవ్యమ్ , జర్తిలాదివాక్యం తు గ్రామ్యారణ్యపశుహింసారాహిత్యేన ప్రశస్తమపి జర్తిలయవాగ్వాదికం యదపేక్షయా అహోమ్యం తత్ పయోఽత్యన్తం ప్రశస్తమితి పయఃప్రతిపాదనశేషోఽర్థవాద ఇత్యభ్యుపగతమ్ । ఎవమిహాపి ప్రతిష్ఠాత్వ సఙ్కీర్తనమన్తవత్త్వదోషోద్భావనేన దేశకాలపరిచ్ఛిన్నత్వాత్ నిరపేక్షప్రతిష్ఠాత్వయోగ్యం న భవతీత్యపి ప్రదర్శ్య తదన్య స్యానన్తస్య నిఖిలకార్యోపాదానతయా నిరపేక్షప్రతిష్ఠారూపస్య ప్రతిపాదనాత్ పృథివీలోకస్య ప్రతిష్ఠాత్వవర్ణనం తత్ప్రతిష్ఠారూపానన్తవస్తుప్రతిపాదనశేష ఇతి తద్యథాకథఞ్చిదుపపాద్యతాం నామ । న తథోపపాదనమిదం తథాఽన్యప్రతిపాదనశేషత్వరహితానన్తత్వవర్ణనం సహతే । అనన్తాకాశప్రతిపాదనార్థమేవ హి సర్వం ప్రకరణమిదమారబ్ధమ్ ।
‘త్రయో హోద్గీథే కుశలా బభూవుః । సిలకశ్శాలావత్యశ్చేకితాయనో దాల్భ్యః ప్రవాహణో జైవలిరితి । తే హోచురుద్గీథే వై కుశలాస్స్మః । హన్తోద్గీథే కథాం వదామః’(ఛా.౧.౮.౧) ఇత్యుపక్రాన్తస్యోద్గీథవిచారస్య
‘స ఎష పరోవరీయానుద్గీథః స ఎషోఽనన్తః’(ఛా.౧.౯.౨ ) ఇత్యుపసంహారదర్శనేన అనన్తాకాశ ఉద్గీథే సంపాద్యోపాస్య ఇతి ఉద్గీథోపాస్యవస్తువిశేషనిర్ణయార్థత్వావసాయాత్ । యథా జర్తిలాదివాక్యస్య ప్రతిష్ఠావాక్యస్య చాగ్రిమవాక్యానుసారేణ స్వారస్యభఙ్గేఽప్యుపసంహారప్రాబల్యం నాపతతి తథా సమర్థితమస్మాభిరుపక్రమపరాక్రమే । యద్వా ప్రతిష్ఠాత్వలిఙ్గస్యాత్ర నాస్తి స్వారస్యభఙ్గ ఇతి నానన్తత్వలిఙ్గే తత్ప్రతిబన్ధ్యవకాశః । ప్రతిష్ఠాత్వం హ్యత్ర నోపజీవ్యత్వమ్ , కిన్తు నిశ్చలత్వరూపం ప్రతిష్ఠితత్వమ్ । తద్ధి స్వర్గలోకే జ్యోతిశ్చక్రాన్తర్గతత్వేన భ్రమతి అప్రతిష్ఠిత్వదోషోద్భావనాపూర్వకం పృథివ్యాం తత్పరిజిహీర్షయా వర్ణితమ్ ।
ఆర్యభటాభిమతస్తు భూభ్రమణవాదః పురాణాదిభిః
‘ఆకాశే పృథివీ ప్రతిష్ఠితా’(తై.౩.౯.౧) ఇతి శ్రుత్యా అనేన చ ప్రతిష్ఠాత్వవచనేన విరుద్ధత్వాత్ బాధ్యః । అత ఎవ మత్స్యజిఘృక్షుపక్షిశుష్కాలాబుఫలదృష్టాన్తావలమ్బనాభ్యాం జైనయవనాభ్యాం కల్పితౌ భూపతనప్లవనవాదావపి హేయౌ । పక్షత్రయేఽపి వియత్క్షిప్తపాషాణఖణ్డాదీనాం పునః క్షేత్రప్రాప్త్యభావప్రసఙ్గాచ్చ । ఎవం అనన్తత్వలిఙ్గానన్యథాసిద్ధౌ స్థితాయాం సర్వభూతకారణత్వాదీన్యప్యనన్యథాసిద్ధాన్యేవ భవన్తి । ఉక్తరీత్యా హి తాన్యాకాఙ్క్షితానన్త్యోపపాదనార్థాన్యేవ యోజనీయాని । ఆకాఙ్క్షితార్థోపయోగసమ్భవేఽన్యథాయోజనాఽయోగాత్ । ప్రసిద్ధిద్యోతకహవైశబ్దస్యాపి ప్రసిద్ధ్యపేక్షహేతుపరత్వ ఎవ సఫలతరత్వాత్ । ఆనన్త్యోపపాదనార్థత్వం చ తేషామసఙ్కుచితసర్వభూతకారణత్వాదిరూపత్వ ఎవ సఙ్గచ్ఛతే , న తు భూతాకాశనిష్ఠకతిపయకారణత్వాదిరూపత్వే । అవధారణశ్రుతిశ్చావాన్తరకారణే భూతాకాశే న సఙ్గచ్ఛతే ; తేజఃప్రభృతిషు భూతాకాశకార్యేషు వాయ్వాదీనామవాన్తరకారణానామపేక్షితత్వేన సజాతీయకారణాన్తరవ్యవచ్ఛేదాసమ్భవాత్ । ఎవం ‘అస్య లోకస్య కా గతిః’ ఇతి శాలావత్యప్రశ్నోఽపి అనన్యథాసిద్ధః; తస్య పృథివీకారణవిషయత్వేఽపి అనన్తవస్తువిషయత్వావశ్యమ్భావేన ఉత్తరస్య భూతాకాశవిషయత్వే తదననుగుణత్వాత్ ।
ఆచార్యవాచస్పతిమిశ్రాస్తు సర్వలోకగతివిషయ ఎవాయం ప్రశ్న ఇత్యాహుః । తేషామయమాశయః – యథా శాలావత్యప్రశ్నైకరూపస్య దాల్భ్యప్రశ్నస్యానన్తవస్తుపరత్వాభావేఽపి అన్తవత్త్వదోషముద్భావితవాన్ జైవలిః అనన్తం వస్తు పృథివీకారణం వివక్షతీతి నిశ్చయవతశ్శాలావత్యస్య ప్రశ్నోఽయమనన్తవస్తుపర ఇతి కల్ప్యతే , తథా సర్వకారణత్వాభావే తదనన్తం న స్యాత్ , అతోఽనన్తం వస్తూపక్షిపతా జైవలినా సర్వకారణమేవ తదుపక్షిప్తం భవతీత్యపి శాలావత్యస్య నిశ్చయసమ్భవాత్ తదీయప్రశ్నోఽయం ‘తత్ కిం సర్వకారణం అనన్తం వస్తు’ ఇతి సర్వలోకగతివిషయః ఇత్యపి కల్పయితుముచిత ఇతి । ఎవం చ యథా అనన్యథాసిద్ధేనానన్త్యలిఙ్గేనాకాశశ్రుతిబాధః , తథా పూర్వాపరానేకలిఙ్గపర్యాలోచనాలబ్ధోపక్రమభూయోఽనుగ్రహన్యాయద్వయేనాపి తద్బాధః । ప్రధానపరస్యాప్యాకాశశబ్దస్య లక్షణాసహిష్ణుత్వేనాన్యథాఽప్యుపపన్నస్య ముఖ్యార్థవిషయత్వే సర్వకారణానన్తవస్తువిషయప్రశ్నోత్తరసాధకత్వానుపపత్త్యా స్వత ఎవ తద్యోగ్యవస్త్వన్తరలక్షణోన్ముఖత్వేనాన్యథైవోపపన్నస్య అభ్యస్తస్యాపి అనన్యథాసిద్ధలిఙ్గేభ్యో దుర్బలత్వాత్ । ఆకాశస్య తద్గుణానాఞ్చ రూపరూపివత్ వస్తుతో గుణప్రధానభావే సత్యపి ఉద్గీథప్రక్రమానుసారేణ తదుపాస్యనిర్ణయార్థే అస్మిన్ ప్రకరణే గుణగుణినాముపాస్యానాం
‘అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్ కామాన్’(ఛా. ౮.౧.౬) ఇతి లిఙ్గేన చాక్షుషజ్ఞానజనకాలోకతద్గతోద్భూతరూపవత్ సమప్రధానత్వాచ్చ । తస్మాదనన్యథాసిద్ధానన్తత్వలిఙ్గబలాత్ భూయోఽనుగ్రహన్యాయాత్ ఉపక్రాన్తప్రశ్నానురోధాచ్చ ఆకాశ: పరమేశ్వర ఎవేతి ।
సూత్రే తచ్ఛబ్దః పూర్వాధికరణసూత్ర ఇవానన్యథాసిద్ధత్వజ్ఞాపనార్థః । లిఙ్గాదిత్యేకవచనం తు ‘అనన్తత్వమేకమేవ ప్రధానం స్వతో నిర్ణాయకమ్ , అన్యాని తచ్ఛేషభూతాని తదవలమ్బనలభ్యబలాని తదుపబృహ్మణమాత్రరూపాణి’ ఇతి జ్ఞాపనార్థమ్ । నను శ్రుత్యన్యథాకరణభారం కథమేకమేవ అనన్తత్వలిఙ్గం వహతి ? అనన్యథాసిద్ధిమహిమ్నా వక్ష్యతీతి బ్రూమః । ఆకాశపదం హి శ్రుతిత్వేఽపి ప్రథమపఠితత్వేఽపి అభ్యస్తత్వేఽపి లక్షణయా బ్రహ్మపరత్వం సహతే । అనన్తపదం తూపక్రమోపసంహారోపపత్తిరూపానేకలిఙ్గప్రతిష్ఠాపితముఖ్యానన్త్యతాత్పర్యం సత్ న భూతాకాశగతాపేక్షికానన్త్యపరతాం సహతే । పూర్వతన్త్రే హి ‘ఐన్ద్ర్యా గార్హపత్యముపతిష్ఠతే’ ఇత్యాదిస్థలేషు మన్త్రలిఙ్గబ్రాహ్మణశ్రుత్యోః మన్త్రబ్రాహ్మణాన్యతరలక్షణయా సమ్భవదన్యథాసిద్ధికయోర్విరోధ ఎవ శ్రుత్యా లిఙ్గబాధోఽఙ్గీకృతః । తత్రాప్యనన్యథాసిద్ధలిఙ్గవిరోధే అన్యథాసిద్ధాయా శ్రుతేరేవ బాధః । యథా ‘హస్తేనావద్యతి’ ‘స్రువేణావద్యతి’ ‘స్వధితినాఽవద్యతి’ ఇతి హస్తస్రువస్వధితీనామవదానసామాన్యసాధనత్వశ్రవణేఽపి హస్తాదిసామర్థ్యరూపానన్యథాసిద్ధలిఙ్గవిరోధేన సఙ్కోచసహిష్ణూనామవద్యతిశ్రుతీనామేవ పురోడాశాదికఠినద్రవ్యాజ్యాదిద్రవద్రవ్యమాంసావదానవిషయతయా సంకోచరూపో బాధః । యథా వా ‘కృష్ణలం శ్రపయేత్’ ఇతి శ్రవణేఽపి కృష్ణలేషు విక్లేదనఫలకవ్యాపారాసమ్భవాత్తత్రాధిశ్రయణాదివ్యాపారస్య ఉష్ణీకరణమాత్ర ఎవ సామర్థ్యాత్ వస్తుసామర్థ్యరూపానన్యథాసిద్ధలిఙ్గబలేన శ్రపణశ్రుతేరేవోష్ణీకరణలక్షణాసహిష్ణోర్ముఖ్యార్థత్యాగరూపో బాధః । ఇహ తు అనన్తత్వలిఙ్గస్యావధారణాద్యుపబ్రహ్మణమప్యస్తీతి విశేషః । తస్మాదిహోపాస్య ఆకాశః పరమేశ్వర ఇతి సిద్ధమ్ । ౧. ౧. ౨౨ ।
ఇత్యాకాశాధికరణమ్ ।౮।
అతిదేశాధికరణస్యాస్య పూర్వాధికరణరీత్యైవ పూర్వపక్షసిద్ధాన్తౌ । ‘ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా’ ఇత్యుపక్రమ్య శ్రుతే
‘కతమా సా దేవతేతి ప్రాణ ఇతి హోవాచ । సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తి । ప్రాణమభ్యుజ్జిహతే । సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా’(ఛా.ఉ. ౧.౧౧.౪,౫) ఇతి ఛాన్దోగ్యవాక్యే ప్రస్తావదేవతారూపః ప్రాణః పఞ్చవృత్తిర్వాయుః , న బ్రహ్మ ; ఉపక్రమగతప్రధానప్రాణశ్రుత్యనుసారేణ చరమశ్రుతతద్గుణసర్వభూతసంవేశనోద్గమనావధారణదేవతాశబ్దోదితచేతనత్వలిఙ్గానాం వర్ణనీయత్వాదితి ప్రాప్తే ‘కతమా సా దేవతా’ ఇతి ‘సైషా దేవతా’ ఇత్యుపక్రమోపసంహారగతప్రతిపిపాదయిషితచేతనత్వలిఙ్గేన అసఙ్కుచితసర్వభూతసంవేశనోద్గమనావధారణోపబృహ్మితేన ప్రాణశ్రుతిబాధాత్ బ్రహ్మైవేతి సిద్ధాన్త ఇతి । అతిదేశస్య ప్రయోజనం తు యథా అన్నమయాద్యబ్రహ్మప్రాయపాఠాదానన్దమయో న బ్రహ్మ ఎవముద్గీథప్రతిహారదేవతారూపాన్నాదిత్యప్రాయపాఠాత్ ప్రాణోఽపి న బ్రహ్మ ।
న చ వాచ్యమ్ - ‘ఇదం పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యాద్యప్రధానాబ్రహ్మప్రాయపాఠేఽపి ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యత్ర యథా పుచ్ఛం స్వప్రధానం బ్రహ్మ , తథా ప్రాణోఽపి స్యాత్ - ఇతి ; తత్ర పుచ్ఛశబ్దతః ప్రథమశ్రుతయా బ్రహ్మశ్రుత్యా తత్ప్రాయపాఠబాధాత్ , ఇహ ప్రథమశ్రుతాయాః ప్రాణశ్రుతేః ప్రాయపాఠానుగ్రాహకత్వేన తద్వైషమ్యాత్ ।
నాపి శఙ్కనీయం
‘తత్తేజ ఐక్షత’(ఛా.౬.౨.౩ ) ఇత్యాదిప్రాయపాఠబాధవదిహాపి స్యాదితి । తత్రేక్షణశ్రుత్యముఖ్యార్థత్వాపాదకప్రాయపాఠబాధనేఽప్యత్ర ప్రాణశ్రుతిముఖ్యార్థానుగ్రాహకప్రాయపాఠబాధనాయోగాత్ । న చ
‘కా సామ్నో గతిః’(ఛా.౧.౮.౪) ఇత్యాదిశ్రుత్యుపాత్తస్వరప్రాణాద్యబ్రహ్మప్రాయపాఠబాధవదిహాపి స్యాదితి చోదనీయమ్ । భూమవిద్యాయాం
‘ఎష తు వా అతివదతి’(ఛా. ౭.౧౬.౧) ఇతి తుశబ్దేనాబ్రహ్మనామాదిప్రాయపాఠవత్ తత్రాన్తవత్త్వదోషోద్భావనేనాబ్రహ్మస్వరాదిప్రాయపాఠస్య వ్యవచ్ఛేదసిద్ధావపి అత్ర తద్వ్యవచ్ఛేదాసిద్ధేరిత్యధికశఙ్కాయాః ‘శ్రుత్యనుగృహీతమపి సన్నిధానం తాత్పర్యవల్లిఙ్గబాధ్యమ్’ ఇతి వ్యుత్పాదనేన నివర్తనమాశఙ్కాన్తరనివర్తనం చ ప్రయోజనమ్ । తథాహి తత్రోపాఖ్యాయతే –
ఉషస్తినామా కశ్చిదృషిః ధనలిప్సయా రాజ్ఞో యజ్ఞం గత్వా స్వస్య జ్ఞానవైభవం ప్రకటయన్ ప్రస్తోతారమువాచ - ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావభక్తిమనుగతా తాం చేదవిద్వాన్మమ విదుషస్సన్నిధౌ ప్రస్తోష్యసి మూర్ద్ధా తే విపతిష్యతీతి । ఎవమేవోద్గాతారం ప్రతిహర్తారం చోవాచ - ఉద్గీథప్రతిహారభక్త్యనుగతదేవతావేదనం వినోద్గానే ప్రతిహరణే చ తయోర్మూర్ద్ధా విపతిష్యతీతి । తే భీతా: కర్మభ్యో విరేముః । తతో యజమానేనానునీతో ‘యావదేభ్యో ధనం దద్యాస్తావన్మమ దద్యాః’ ఇతి యజమానం పృష్ట్వా తతో లబ్ధతావద్ధనదానప్రతిశ్రవణః తదనన్తరం ప్రస్తోత్రా ప్రస్తావదేవతాం పృష్టః ‘ప్రాణః’ ఇత్యుపదిశ్య తత్ర సర్వభూతసంవేశనోద్గమనముక్త్వా
‘సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా’(ఛా.౧.౧౧.౪,౫) ఇత్యుపసఞ్జహార । తథోద్గాత్రా ఉద్గీథదేవతాం పృష్టః ‘ఆదిత్యః’ ఇత్యుపదిశ్య
‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ఆదిత్యముచ్చైస్సన్తం గాయన్తి’(ఛా.౧.౧౧.౭) ఇత్యుక్త్వా ‘సైషా దేవతోద్గీథమన్వాయత్తా’ ఇత్యుపసఞ్జహార । ఎవం ప్రతిహర్త్రా ప్రతిహారదేవతాం పృష్టః ‘అన్నమ్’ ఇత్యుపదిశ్య
‘సర్వాణి హవా ఇమాని భూతాన్యన్నమేవ ప్రతిహరమాణాని జీవన్తి’(ఛా.౧.౧౧.౯) ఇత్యుక్త్వా ‘సైషా దేవతా ప్రతిహారమన్వాయత్తా’ ఇత్యుపసఞ్జహార ।
తత్ర యథా దేవతావిషయోపక్రమోపసంహారయోస్సతోరప్యచేతనస్యాన్నస్య ప్రతిహారోపాస్యత్వం తథా ప్రాణస్యాపి ప్రస్తావోపాస్యత్వమస్తు । యది తత్ర
‘అభిమానివ్యపదేశస్తు విశేషానుగతిభ్యామ్’(బ్ర.సూ.౨.౧.౫) ఇతి ‘న విలక్షణత్వా’ధికరణసూత్రే వక్ష్యమాణన్యాయేన అన్నశబ్దస్తదభిమానిదేవతాపరః, తర్హి ప్రాణశబ్దోఽపి ప్రాణాభిమానిదేవతాపరోఽస్తు । న చ వాచ్యమ్ – సర్వభూతసంవేశనోద్గమనవాక్యశేషః ప్రాణవాయావేవ కథఞ్చిద్యోజయితుం శక్యతే
‘యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి ప్రాణఞ్చక్షుః ప్రాణం శ్రోత్రం ప్రాణం మనః స యదా ప్రబుధ్యతే ప్రాణాదేవాధిపునర్జాయన్తే’(శత, బ్రా. ౧౦.౩.౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ , స్వాపకాలే ప్రాణవృత్తౌ స్థితాయామిన్ద్రియవృత్తీనాం లోపస్య ప్రబోధకాలే ప్రాదుర్భావస్య సర్వదా దేహినాం స్థితిప్రవృత్త్యోః ప్రాణవాయ్వధీనత్వస్య చ ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాచ్చ । తదభిమానిదేవతాయాం తు వాక్యశేషో న తథా యోజయితుం శక్యతే । అత ఎవ ‘ప్రాణవాయుపూర్వపక్ష ఎవాత్ర కర్తుముచితో న తద్దేవతాపూర్వపక్షః’ ఇత్యభిప్రేత్య భాష్యే ప్రత్యక్షానుగృహీతశ్రుత్యన్తరానురోధేన ప్రాణవాయౌ వాక్యశేషస్యోపపత్తిర్దర్శితా । తత్ర చానన్యథాసిద్ధం దేవతాలింగం బాధకం స్యాదేవ - ఇతి । ఎవం సతి ‘అన్నమేవ ప్రతిహరమాణాని జీవన్తి’ ఇతి వాక్యశేషేణ అన్నశబ్దస్యాచేతనపరతాయా వక్తవ్యత్వేన తత్రాచేతనే దేవతాశబ్దవదిహాపి దేవతాశబ్దోపపత్త్యా దేవతాత్వలింగస్యాబాధకత్వతాదవస్థ్యాత్ । యది చాభిమాన్యభిమానవిషయయోరభేదాధ్యాసమాశ్రిత్య అన్నవాక్యశేషః తదభిమానిదేవతాయాం యోజ్యతే, తర్హి ప్రాణవాక్యశేషోఽపి తథైవ యోజ్యతామ్ । తస్మాత్ దేవతాత్వం న ప్రాణస్య పరమేశ్వరత్వసాధకమ్ ।
నను తథాప్యసంకుచితసర్వభూతసంవేశనోద్గమనాధారత్వం తత్సాధకం స్యాత్ । సర్వభూతశబ్దో హి ప్రాణినికాయపరః పఞ్చమహాభూతపరో వా స్యాత్ । ఉభయత్ర భూతశబ్దస్య రూఢిసత్త్వాత్ । న చ సర్వేషాం ప్రాణినాం మహాభూతానాం వా ప్రాణవాయౌ సంవేశనోద్గమనే స్తః । యది చ
బాలాక్యధికరణ (బ్ర.సూ.౧.౪.౫) న్యాయేన రూఢ్యోరన్యతరపరిగ్రహే నిర్ణాయకాభావాత్ తుల్యబలయోః పరస్పరప్రతిహతౌ లబ్ధోన్మేషేణ ‘భవన్తి’-’జాయన్తే’ ఇతి యోగేన సర్వభూతశబ్దస్సర్వకార్యపర ఆశ్రీయతే, తదా సుతరాం ప్రాణవాయౌ తే న స్త ఎవేతి చేత్ । మైవమ్ । ఆదిత్యాన్నవాక్యశేషవత్ ప్రాణవాక్యశేషస్యాపి ముఖ్యార్థ ఎవోపపత్తేః । న హి సర్వే ప్రాణినస్సర్వాణి మహాభూతాని సర్వాణి కార్యాణి వా ఆదిత్యముచ్చైస్సన్తం గాయన్తి అన్నమేవ ప్రతిహరమాణాని జీవన్తి వా । కిన్తు చేతనవిశేషా ఎవ । అన్నశబ్దో హ్యోదనవాచీ ‘భిస్సా స్త్రీ భక్తమన్ధోఽన్నమ్’ ఇతి నైఘణ్టుకప్రసిద్ధేః ।
‘అన్నేన వ్యఞ్జనమ్ (పా.సూ.౨.౧.౩౪) ఇతి పాణినిసూత్రదర్శనాచ్చ । తస్మాద్యథా తయోరేకత్ర సర్వభూతశబ్ద: ఆదిత్యగానయోగ్యచేతనవిశేషపరః అన్యత్రాన్నోపజీవనయోగ్యచేతనవిశేషపరః, తథా అత్ర ప్రాణవాయుసంవేశనాదియోగ్యకార్యవిశేషపరః - ప్రాణాధీనస్థితిప్రవృత్తికసర్వప్రాణిపరో వా స్యాత్ । అత్రైవ ప్రకరణే సర్వభూతశబ్దస్య యోగ్యతాఽనుసారేణ సఙ్కోచదర్శనాత్ । ఎతేనావధారణానుపపత్తిరపి నిరస్తా ; ‘అన్నమేవ’ ఇతివదయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వోపపత్తేః । తస్మాదిహ పూర్వన్యాయాప్రవృత్తేః న ప్రాణస్య పరమేశ్వరత్వసిద్ధిరిత్యధికా శఙ్కోన్మిషతి ।
అత్రేదం సమాధానమ్ - ప్రతిపిపాదయిషితచేతనత్వలిఙ్గవిరోధాత్ ప్రాణశబ్దస్య ప్రాణవాయురూపముఖ్యార్థాతిలఙ్ఘనేన లక్షణీయచేతనాకాఙ్క్షాయాం
‘ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మనః’(ఛా.౬.౮.౨) ‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’(బృ.౪.౪.౧౮) ఇత్యాదిశ్రుతిషు పరమేశ్వర ఇవ ప్రాణసంవాదాదిషు ప్రాణాభిమానిదేవతాయామపి తస్య ప్రయోగదర్శనేన నిరూఢలక్షణయా తస్యామపి యద్యపి వృత్తిస్సమ్భవతి, తథాప్యత్ర పరమేశ్వర ఎవ తస్య వృత్తిర్యుక్తా ; వాక్యశేషస్య స్వరసతోఽసఙ్కుచితసర్వభూతసంవేశనోద్గమననిరపేక్షాధారపరస్య స్వతస్తత్ర సమ్భవాత్ । ప్రాణాభిమానిదేవతాయాం సఙ్కుచితార్థస్య తస్య ప్రాణవాయుగతతదర్థారోపేణ సమర్థనీయత్వాత్ । న హ్యన్నవాక్యశేషస్తదభిమానిదేవతాం వినా చేతనాన్తరే కథమప్యన్వయమలభమానః తస్యామన్నగతతదర్థారోపేణ సమర్థిత ఇతి అత్ర గత్యన్తరసమ్భవేఽపి అన్యదీయారోపస్సమాశ్రయణీయః, న వా గత్యన్తరరహితయోరన్నాదిత్యవాక్యశేషయోస్సర్వశబ్దస్య సఙ్కోచః కల్ప్యత ఇతి అసఙ్కోచసమ్భవేఽప్యత్ర సఙ్కోచః కల్పనీయః । నాప్యన్నవాక్యశేషేఽవధారణస్య స్వారసికమన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వం త్యక్త్వా భిన్నక్రమత్వేనాయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వమాశ్రితమితి అత్రాపి తథా ఆశ్రయణీయమ్ । ప్రాయపాఠస్య స్థానప్రమాణరూపస్య లిఙ్గబాధ్యస్యానియామకత్వాత్ । తస్మాత్ సర్వజగత్ప్రకృతిత్వావధారణోపబృంహితప్రతిపిపాదయిషితచేతనత్వలిఙ్గేన ప్రాణశ్రుతిబాధాత్ ప్రాణః పరమేశ్వర ఇతి సిద్ధమ్ । ౧. ౧. ౨౩ ।
ఇతి ప్రాణాధికరణమ్ । ౯ ।
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ । ౨౪।
రాద్ధాన్తస్తు – బ్రహ్మైవ ఇదం జ్యోతిః ; ‘త్రిపాదస్యామృతం దివి’ ఇతి సర్వాణి భూతాని ఎకం పాదం కృత్వా పాదత్రయరూపేణోక్తస్య బ్రహ్మణః యచ్ఛబ్దేనాభిధానాత్ తత్సమానాధికృతజ్యోతిశ్శబ్దస్యాపి తత్ర వృత్త్యవశ్యంభావాత్ । న చ – యచ్ఛబ్ద ఎవ జ్యోతిశ్శబ్దస్వారస్యాబాధాయ ప్రకృతపరత్వం పరిత్యజ్య జ్యోతిశ్శబ్దోపస్థాపితప్రసిద్ధప్రాకృతజ్యోతిఃపరామర్శీ స్యాదితి వాచ్యమ్ । సర్వనామ్నాం సమానాధికృతశబ్దస్వారస్యమతిలంఘ్స్యాపి ప్రకృతపరామర్శిత్వస్య వ్యుత్పత్తిసిద్ధతయా యచ్ఛబ్దానుసారేణైవ జ్యోతిశ్శబ్దస్య నేయత్వాత్ ।
‘~అత ఎవ ప్రయుక్తిలక్షణే (జై. సూ.౪.౧.౯) ‘తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమ్’ ఇతి శ్రుతావామిక్షాపదవాచ్యం పయసోఽర్థాన్తరం దధిపయస్సంసర్గజన్యద్రవ్యమభ్యుపేయమ్ ; పయః ఆమిక్షేతి వ్యపదేశభేదాదితి తస్యైవ ద్రవ్యాన్తరస్య కఠినామ్లమధురరసస్య వైశ్వదేవయాగద్రవ్యత్వే ఆమిక్షాపదసమానాధికృతతత్పదస్యాపి తద్ద్రవ్యపరత్వే చ ప్రాప్తే సర్వనామ్నః ప్రకృతపరత్వస్వాభావ్యాత్ తత్పదమానయనక్రియాం ప్రతి ప్రధానకర్మతయా దధ్యానయనాధికరణత్వేన నిర్దిష్టం పయః పరామృశతీతి పయ ఎవ యాగద్రవ్యమ్ । తత్పదే స్త్రీలిఙ్గమామిక్షాపదసామానాధికరణ్యకృతమ్ । ఆమిక్షాపదం తు న సంసృష్టద్రవ్యాన్తరాభిధాయకమ్ , కిన్తు తత్పదేన కేవలే పయసి యాగద్రవ్యే విహితే తత్ర దధ్యానయనసంస్కారవిధిప్రాప్తదధిసంసర్గానువాదకమ్ । ఆమిక్షాపదమప్యస్మాదేవ వైదికవ్యవహారాదమ్లద్రవ్యఘనీభూతపయోమాత్రవాచకమ్ , న తు తజ్జన్యద్రవ్యాన్తరవాచకమ్ । అమ్లరసోఽపి న యాగద్రవ్యగతః, కిన్తు తత్సంస్కారకద్రవ్యగత ఇతి పయోరూపామిక్షాప్రయుక్తమేవ దధ్యానయనం న వాజినప్రయుక్తమపీతి నిర్ణీతమ్ ।
‘దధి మధు ఘృతం ధానాః కరమ్భా ఉదకం తణ్డులాస్తత్సంసృష్టం ప్రాజాపత్యమ్’ ఇతి చిత్రాయాగవిధౌ దధ్యాదిసప్తద్రవ్యమేలనరూపసంసృష్టైకద్రవ్యాత్ ఎకో యాగః, తత్పదం చ సంసృష్టద్రవ్యపరమితి ప్రాప్తే – తత్పదం ప్రకృతపరామర్శిత్వస్వాభావ్యాత్ అసంసృష్టదధ్యాదిసప్తద్రవ్యపరం న తు సంసృష్టైకద్రవ్యపరమితి దధ్యాదిసప్తద్రవ్యకాస్సప్త యాగాః । సప్తస్వపి ద్రవ్యేషు తదితి నపుంసకైకవచననిర్దేశః ‘నపుంసకమనపుంసకేనైకవచ్చాస్యాన్యతరస్యామ్’(పా.సూ.౧.౨.౬౯) ఇతి వ్యాకరణస్మృత్యనుసారేణోపపద్యతే । సంసృష్టపదం తు యాగభేదేఽప్యేకదేవత్యతయా సాన్నాయ్యవద్దధ్యాదీనాం సహప్రక్షేపే సంసర్గస్య సత్త్వాత్ తదనువాదకం యోజ్యమితి నిర్ణీతం టుప్టీకాయామష్టమద్వాదశాధ్యాయయోః ।
సూత్రే ‘చరణాభిధానాత్’ ఇత్యస్య యచ్ఛబ్దస్సర్వనామస్వాభావ్యాత్ సమానాధికృతశబ్దస్వారస్యమతిలంధ్య ప్రకృతపరామర్శీతి యుక్తౌ ప్రకృతస్య పాదత్రయరూపస్య బ్రహ్మణో యచ్ఛబ్దేనాభిధానాదిత్యర్థః । యచ్ఛబ్దయోగాదనువాద్యం తు ద్యుసమ్బన్ధి ప్రాప్త్యపేక్షమితి యుక్తౌ ప్రాక్ మన్త్రేణ బ్రహ్మణః పాదత్రయరూపస్య ద్యుసమ్బన్ధినోఽభిధానాదిత్యర్థః । యద్యప్యాద్యయోజనాయాం పూర్వం ప్రకృతే బ్రహ్మణి యావన్తో గాయత్ర్యాదిశబ్దాః ప్రయుక్తాః తేషామన్యతమశ్చరణశబ్దస్థానే నివేశయితుం శక్యః, తథాఽపి ద్వితీయయోజనాయాం ‘త్రిపాదస్యామృతం దివి’ ఇతి మన్త్రభాగ ఎవాశ్రయణీయ ఇతి తత్సాధారణ్యాయ చరణశబ్దో నివేశితః । ఉక్తయుక్తిద్వయబలాత్ ‘యదతః పరో దివః’ ఇత్యస్య త్రిపాద్బ్రహ్మపరత్వమవలమ్బ్య జ్యోతిశ్శబ్దస్య తత్పరత్వోపపాదనయుక్తౌ చరణే బ్రహ్మణి ‘యదతః పరో దివః’ ఇతి నిర్దిష్టే జ్యోతిశ్శబ్దస్యాభిధావృత్తిసమ్భవాదిత్యర్థః । ఎవం తృతీయయోజనాసాధారణ్యార్థమేవ సూత్రాన్తరప్రయుక్తం వ్యపదేశాదిపదం విహాయ ‘అభిధానాత్’ ఇత్యుక్తమ్ । ౧.౧.౨౪ ।
అథ ‘తావానస్య’ ఇతి మన్త్రే బ్రహ్మణః ప్రకృతత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్కామనుభాష్య నిరాకరోతి –
ఛన్దోఽభిధానాన్నేతి చేన్న తథా చేతోఽర్పణనిగదాత్తథా హి దర్శనమ్ ॥ ౨౫ ॥
పూర్వత్ర గాయత్రీశబ్దేన ఛన్ద ఎవ హ్యభిమతం న బ్రహ్మ ; జ్యోతిశ్శబ్దస్యేవ గాయత్రీశబ్దస్య తత్రాభిధావృత్తేరుపపాదయితుమశక్యత్వాత్ । తథా చ మన్త్రేణాపి ఛన్దస ఎవ ప్రతిపాదనాన్న బ్రహ్మణః ప్రకృతత్వమస్తి । నచ వాచ్యమస్మిన్ మన్త్రే చతుష్పాత్ బ్రహ్మ సాక్షాత్ ప్రతీయతే, కథమయం ఛన్దఃపరస్స్యాదితి । ‘గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతమ్’ ఇతి గాయత్రీముపక్రమ్య ‘సైషా చతుష్పదా’ ఇత్యుక్త్వా ‘తదేతదృచాఽభ్యనూక్తమ్’ ఇతి తస్మిన్నర్థేఽవతారితస్య మన్త్రస్య చతుష్పాద్బ్రహ్మప్రతిపాదకత్వాయోగాదితి చేత్ – నాయం మన్త్రశ్ఛన్దోవిషయః ; ఛన్దోమాత్రస్య సర్వభూతపాదత్వాద్యయోగాత్ । తథా ‘గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్’ ఇత్యాదిరపి న ఛన్దోమాత్రవిషయః ; ఛన్దసస్సర్వాత్మకత్వాయోగాత్ , కింతు తత్ర గాయత్రీశబ్దో గాయత్రీరూపస్వవికారానుగతబ్రహ్మానుసన్ధానోపదేశాత్తల్లక్షకః । వికారశ్చ స్వానుగతే బ్రహ్మణ్యుపలక్షణమితి న సర్వాత్మకత్వానుపపత్తిః । తథాహ్యన్యత్రాపి వికారానుగతబ్రహ్మానుసన్ధానోపదేశో దృశ్యతే ‘ఎతం హ్యేవ బహ్వృచా మహత్యుక్థే మీమాంసన్తే’(ఐ. ఆ. ౩.౨. ౩) ఇత్యాదౌ ।
సూత్రే తథేత్యస్య తేన వికారానుగతత్వేన ప్రకారేణేత్యర్థః । యత్తు భాష్యే ‘యథా గాయత్రీ షడక్షరైః పాదైశ్చతుష్పదా ఎవం బ్రహ్మాపి మన్త్రవర్ణోక్తరీత్యా చతుష్పాత్’ ఇతి సాదృశ్యేన శ్రుతిగతం గాయత్రీపదం బ్రహ్మణి గౌణమఙ్గీకృత్య ‘తథా తద్వత్ గాయత్రీచ్ఛన్దోవత్ చతుష్పాత్త్వేన బ్రహ్మణి చేతోర్పణనిగదాత్’ ఇతి వ్యాఖ్యానం తత్ ‘అపర ఆహ’ ఇత్యుపక్రమాదనభిమతమున్నీయతే । అనభిమతిబీజం తు సాక్షాత్సమ్బన్ధేన గాయత్రీపదస్య బ్రహ్మణి లక్షణాసమ్భవే సాదృశ్యరూపపరమ్పరాసమ్బన్ధమూలగౌణవృత్తిరయుక్తా । చతుష్పదత్వం చ గాయత్ర్యా న ప్రసిద్ధమ్ । అష్టాక్షరైః త్రిభిః పాదైః గాయత్రీతి ప్రసిద్ధేః త్రిపదైవ గాయత్రీ । షట్స్వక్షరేషు ఎకైకపాదత్వకల్పనయా చతుష్పదా సమ్పద్యత ఇతి న యుక్తమ్ ; తేషామృక్ యత్రార్థవశేన పాదవ్యవస్థా’(జై. సూ. ౨. ౧. ౩౫) ఇత్యర్థవశేన నియమితాం పాదవ్యవస్థామపహాయ కేవలమక్షరగణనయా పాదకల్పనాఽయోగాత్ ।
న చ ‘షష్టిస్త్రిష్టుభో మాధ్యన్దినే సవనే’ ఇతి గాయత్రీబృహత్యాదినానాచ్ఛన్దస్సఙ్ఘాతే షష్టిత్రిష్టుప్త్వవ్యప దేశనిర్వాహార్థం తేషు త్రైష్టుభానాం పాదానామక్షరగణనయా కల్పనా సమ్ప్రతిపన్నేతి వాచ్యమ్ । తత్ర వినైవ పాదకల్పనాం మాధ్యన్దినసవనగతనానాచ్ఛన్దోఽక్షరాణాం షష్టిత్రిష్టుబక్షరాణాం చ సంఖ్యాసామ్యమాత్రేణ తథావ్యపదేశస్య గౌణత్వాత్ । అన్యథా బృహస్పతిసవే ‘గాయత్రమేతదహర్భవతి’ ఇతి వచనస్య ప్రాకృతేష్వేవ నానాచ్ఛన్దస్స్వక్షరగణనయా అక్షరలోపేన వా గాయత్రీత్వసమ్పాదనార్థతయా ప్రాకృతీనామృచాం బాధస్సమ్భవతీతి తత్ర వచనబలాన్నానాచ్ఛన్దాంస్యపహాయ ముఖ్యగాయత్ర్యో గ్రాహ్యా ఇతి నిర్ణయార్థేన ‘గాయత్రీషు ప్రాకృతానామవచ్ఛేదః’(జై. సూ. ౮. ౩.౬) ఇతి పూర్వతన్త్రాధికరణేన విరోధాపత్తేః ।
న చ వాచ్యమ్ – ‘ఇన్ద్రశ్శచీపతిర్వలేన పీడితః । దుశ్చ్యవనో వృషా సమత్సుసాసహిః’ ఇతి క్వచిత్ చతుష్పదాఽపి గాయత్రీ దృష్టా – ఇతి । తథాఽపి సర్వగాయత్రీప్రసిద్ధం రూపం విహాయ క్వాచిత్కేన రూపేణ సామాన్యగ్రహణాయోగాత్ । న హి సర్వత్ర గవాం చతుష్పాత్త్వేఽపి క్వచిదౌత్పాతికీ ద్విపాదుత్పన్నా దృష్టేతి ‘వరాహం గావోఽనుధావన్తి’ ఇత్యత్ర వాయసే ద్విపాత్త్వేన గోసాదృశ్యం గ్రాహ్యమిత్యలం విస్తరేణ । ౧.౧.౨౫।
నను ఉపక్రమగతగాయత్రీశబ్దస్య తదనన్తరపఠితమన్త్రశ్రుతసర్వభూతపాదత్వానుపపత్త్యా గాయత్ర్యనుగతబ్రహ్మలక్షకత్వకల్పనమయుక్తమిత్యాశంక్యాహ –
భూతాదిపాదవ్యపదేశోపపత్తేశ్చైవమ్ । ౨౬ ।
గాయత్రీవాక్య ఎవ భూతపృథివీశరీరహృదయాని నిర్దిశ్య తేషాం గాయత్రీపాదత్వేన వ్యపదేశాత్ ఎవం గాయత్రీశబ్దో బ్రహ్మపర ఇతి నిశ్చీయతే । ‘వ్యపదేశాత్’ ఇత్యేతావతి వక్తవ్యే ‘ఉపపత్తేః’ ఇతి అధికోక్తిః తత్ర కిఞ్చిదనుపపత్తిశఙ్కానిరాసాయ । అనుపపత్తిశ్చ ఎవమ్ – ‘చతుష్పదేత్యయం హి భూతాదిపాదత్వవ్యపదేశః । అయం తు గాయత్ర్యామృచ్యేవోపపద్యతే ; ‘టాబృచి’(పా. సూ. ౪. ౧. ౯) ఇతి టాబన్తతాయా ఋచ్యేవానుశాసనాత్ । బ్రహ్మ పరత్వే ‘చతుష్పాత్’ ఇతి స్యాత్’ ఇతి । తత్రైవం సమాధానమ్ – ఉపపద్యత ఎవ గాయత్ర్యనుగతబ్రహ్మపరత్వే టాబన్తతా ; తదుపలక్షకఋక్సంస్పర్శాప్రహాణాదితి ।
చకారేణ పురుషసూక్తామ్నాతస్య ‘ఎతావానస్య’ ఇతి మన్త్రస్య బ్రహ్మపరత్వస్యావిచాల్యత్వాత్ ‘యద్వై తత్ బ్రహ్మ’ ఇతి
‘ఇదం వావ తత్’(ఛా. ౩. ౧౨. ౭) ఇతి ప్రకృతస్య బ్రహ్మత్వప్రతిపాదకాద్వాక్యాత్ గాయత్ర్యుపాసనాఙ్గద్వారపాలోపాసనావిధౌ
‘తే వా ఎతే పఞ్చ బ్రహ్మపురుషాః’(ఛా. ౩.౧౩. ౬) ఇతి ద్వారపాలేషు బ్రహ్మపురుషత్వోక్తిలిఙ్గాచ్చేతి సముచ్చీయతే । తథా చ ప్రాథమికైకప్రమాణాత్ ఉత్తరానేకప్రమాణానాం బలవత్త్వాత్ భూతాదిపాదత్వప్రభృత్యనేకప్రమాణానురోధేన ఎకస్యా గాయత్రీశ్రుతేః గాయత్ర్యనుగతబ్రహ్మలక్షకత్వకల్పనముపపన్నమితి దర్శితం భవతి ।
ఎవమిత్యధికోక్తిరసన్దేహార్థా – ఆనన్దమయాధికరణే హి ‘భూయసాం స్యాత్ స్వధర్మత్వమ్’ ఇతి న్యాయే విప్రతిపద్యమానాన్ ప్రతి మాన్త్రవర్ణికసూత్రేణ హేత్వన్తరం దర్శితమ్ , ఇహాపి తదవలమ్బ్యోత్తరానేకప్రమాణబలవత్త్వే కశ్చిద్విచికిత్సేతేతి । ఎవంకారేణ తు – ఎవమేవాయమర్థః ; పదమాత్రస్వారస్యానురోధేన బహుబాధస్యాన్యాయ్యత్వాత్ , ఆనన్దమయాధికరణే తు ‘తుష్యతు దుర్జనః’ ఇతి సమ్భవద్ధేత్వన్తరమప్యుపన్యస్తమ్ – ఇతి సూచ్యతే । ౧.౧.౨౬।
నన్వస్తు ప్రకృతం బ్రహ్మ, తథాపి ‘దివి’ ‘దివః’ ఇతి నిర్దేశభేదాన్న జ్యోతిర్వాక్యం తదనువాదక్షమమిత్యాశంక్య నిరాకరోతి –
ఉపదేశభేదాన్నేతి చేన్నోభయస్మిన్నప్యవిరోధాత్ । ౨౭ ।
నైష దోషః ; ఉభయస్మిన్నపి నిర్దేశే విరోధాభావాత్ । లోకే వృక్షాగ్రనిలీనే శ్యేనే ‘వృక్షాగ్రే శ్యేనః’ ‘వృక్షాగ్రాత్ పరతశ్శ్యేనః’ ఇతి ఉభయథావ్యపదేశదర్శనేన దివి స్థిత ఎవ బ్రహ్మణి ‘దివి’ ‘దివఃపరః’ ఇత్యుభయథా వ్యపదేశోపపత్తేః । యత్తు కేనచిదుక్తం వృక్షాగ్రనిలీనే శ్యేనే వృక్షాగ్రాత్ పరత ఇతి వ్యవహారోఽసిద్ధ ఇతి , తత్ పఞ్చమ్యన్తం సప్తమ్యన్తమితి వా భ్రాన్త్యా । ప్రథమాన్తం హి తత్ ; తసేస్సార్వవిభక్తికత్వాత్ , ‘దివః పరః’ ఇతి శ్రుత్యానుగుణ్యాత్ , ‘ఎవం దివ్యేవ సత్ బ్రహ్మ దివః పరమిత్యుపదిశ్యతే’ ఇతి దార్ష్టాన్తికపరభాష్యానుగుణ్యాచ్చ । న చ వృక్షాగ్రోపరిభాగస్థితే శ్యేనే వృక్షాగ్రాత్ పర ఇతి వ్యవహారేఽప్యసంప్రతిపత్తిః । తతశ్చ దివ ఉపరిభాగస్థితే జ్యోతిష్యపి ‘దివః పర’ ఇతి వ్యపదేశః తద్వదేవోపపద్యతేతరామ్ ।
నను దివ ఉపరిభాగే స్థితం జ్యోతిః కథం ‘అనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేషు’ ఇతి అధికరణాన్తరస్థితం నిర్దిశ్యతే । ఉచ్యతే । ద్యుశబ్దోఽయం స్వర్గలోకపర్యాయః । స్వర్గలోకశ్చాత్ర భూర్భువస్స్వరితి లోకత్రయపక్షానుసారేణ భూమిసూర్యాన్తరరూపాత్ భువర్లోకాదుపరితనసత్యలోకాన్తో వివక్షితః । తస్యోపరిభాగరూపా యే సత్యలోకాన్తర్గతహిరణ్యగర్భాదిభోగభూమిభేదాః
‘తేషు బ్రహ్మలోకేషు పరాః పరావతో వసన్తి’(బృ. ౬. ౨. ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధాః తేషు విశ్వతః పృష్ఠేషు సర్వతః పృష్ఠేషు సర్వస్మాదపి లోకాదుపరిస్థితేషు స్వేభ్య ఉత్తమరహితేషు స్వయం సర్వోత్తమేషు లోకేషు హిరణ్యగర్భాదిమూర్త్యభివ్యక్తం బ్రహ్మ ‘దివః పరమ్’ ఇతి, ‘అనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేషు స్థితమ్’ ఇతి చ యుక్తమేవ ; వృక్షాగ్రస్యోపరిపల్లవితభాగస్థితే శ్యేనే ‘వృక్షాగ్రాత్ పర’ ఇతి ‘పల్లవేషు స్థిత’ ఇతి చ వ్యపదేశదర్శనాత్ । విస్తరేణ చైతదనుపదం ప్రతిపాదయిష్యామః ।
యత్తు భాష్యే ‘అపర ఆహ’ ఇత్యారభ్యోక్తం ‘యథా వృక్షాగ్రేణాసమ్బద్ధః ఉపరి భ్రమన్నేవ శ్యేనో వృక్షాగ్రే ఇత్యపి వ్యపదిశ్యతే తథా దివః పరమపి బ్రహ్మ ‘దివి’ ఇత్యపి వ్యపదిశ్యతే’ ఇతి, తత్ భూర్భువస్వర్మహర్జనస్తపస్సత్యమితి సప్తలోకపక్షానుసారేణ సూర్యాదిధ్రువాన్తమేవ ద్యుశబ్దార్థమభిప్రేత్య । తత్రేదమనభిమతిబీజమ్ – యుక్తం వృక్షాగ్రే శ్యేన ఇతి తదసమ్బద్ధేఽపి వ్యపదేశః ; ఔపశ్లేషికాధికరణత్వాభావేఽపి సామీపికాధికరణత్వస్య సత్త్వేన సప్తమ్యా ముఖ్యార్థానపాయాత్ , ఇహ మహరాదిలోకత్రయాన్తరితసత్యలోకభోగభూమిరూపేషూత్తమేషు లోకేషు స్థితస్య బ్రహ్మణో ద్యులోకసామీప్యాభావేన దివీతి వ్యపదేశోఽనుపపన్నస్స్యాత్ । న చైతద్యుక్తమ్ ; అనువాదముఖ్యతాఽనుసారేణ పురోవాదాన్యథానయనస్యానుపపన్నత్వాత్ , ప్రథమపక్షే పురోవాదానువాదయోరుభయోరపి ముఖ్యార్థత్వసఙ్ఘటనాచ్చేతి ।
జ్యోతిర్వాక్యమృగప్రాప్తామపి లోకాన్తరస్థితిమ్ ।
నిర్వర్ణయత్ కథం నామ స్యాత్ తదర్థానువాదకమ్ ॥
కథఞ్చిచ్చ ఋచా ప్రాప్తా యది సాఽప్యుపపాద్యతే ।
ముధాఽనువాదస్తత్త్యాగేఽప్యుపాస్తివిధిసమ్భవాత్ ॥
అథేత్యుక్తోఽధికారశ్చ ప్రకృతాత్ భేదకోఽస్త్యతః ।
సంజ్ఞాఽధికరణన్యాయాత్ ప్రకృతాస్పర్శితోచితా ॥
‘అథ యదతః పర’ ఇత్యాది యదుపబన్ధయుక్తం వాక్యం న కేవలం ద్యుసమ్బన్ధమాత్రం జ్యోతిషః కీర్తయతి యేన తస్యావిరోధోపపాదనమాత్రేణ చారితార్థ్యం స్యాత్ , కిన్తు ‘విశ్వతః పృష్ఠేషు’ ఇత్యాదినా లోకవిశేషాణాం మహిమానం తేషు జ్యోతిషోఽవస్థానఞ్చ కీర్తయతి । న చ తదపి ‘తావానస్య’ ఇత్యృచా ప్రాప్తమ్ ; యేన తదర్థానువాదకత్వముక్తముపపద్యతే । అథ యథా ‘దివి’ ‘దివః’ ఇతి నిర్దేశభేదేఽపి ప్రాప్తిరుపపాదితా తథా లోకాన్తరస్థితేరపి కథఞ్చిదృచా ప్రాప్తిరుపపాద్యేత, తథాఽపి తదనువాదో వ్యర్థః; తత్ప్రహాణేఽపి ‘ఇదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తః పురుషే జ్యోతిః’ ఇత్యత్ర తదితి ప్రకృతం త్రిపాత్ బ్రహ్మానూద్య తస్య కౌక్షేయజ్యోతిష్యుపాసనావిధానసమ్భవాత్ । అపి చ అథశబ్దోఽత్రాధికారార్థో నిర్దిష్టః । స చ ప్రకృతాత్ భేదకః । తస్మాత్ సంజ్ఞాధికరణన్యాయేన ‘అథ యదతః పర’ ఇత్యాదేః ప్రకృతాస్పర్శిత్వమేవ యుక్తమ్ ।
‘సంజ్ఞా చోత్పత్తిసంయోగాత్’(జై. సూ. ౨.౨.౨౨) ఇత్యధికరణే హి ‘అథైష జ్యోతిరథైష విశ్వజ్యోతిరథైష సర్వజ్యోతిరేతేన సహస్రదక్షిణేన యజేత’ ఇత్యత్ర కిం ప్రకృతం జ్యోతిష్టోమమనూద్య తత్ర సహస్రదక్షిణావిధానం ఉత జ్యోతిరాదినామకసహస్రదక్షిణావిశిష్టకర్మాన్తరవిధానమితి సంశయే ‘యజేత’ ఇత్యాఖ్యాతస్య ప్రకృతహానాప్రకృతపరత్వకల్పనాఽయోగాత్ , ‘ఎష’ ఇతి చ సర్వనామ్నః ప్రకృతపరామర్శిత్వావశ్యంభావాచ్చ జ్యోతిరితి నామైకదేశేన జ్యోతిష్టోమమనూద్య విశ్వజ్యోతిస్సర్వజ్యోతిశ్శబ్దాభ్యామపి జ్యోతిశ్శబ్దితత్రివృదాదిసకలస్తోమవత్త్వనిమిత్తాభ్యాం తమేవానూద్య తత్ర సహస్రదక్షిణావిధానమితి పూర్వపక్షం కృత్వా జ్యోతిరిత్యాదిసంజ్ఞాన్తరాణాం స్వతోఽర్థాన్తరపరత్వస్వారస్యేన జ్యోతిష్టోమవిషయత్వకల్పనాఽయోగాత్ , కథఞ్చిత్తద్విషయత్వకల్పనే ‘సహస్రదక్షిణేన యజేత’ ఇత్యేతావతాపి ప్రకృతే జ్యోతిష్టోమే గుణవిధానోపపత్త్యా ‘అథైష జ్యోతిః’ ఇత్యాద్యనువాదవైయర్థ్యాత్ , అథశబ్దేనాధికారార్థేన ప్రకరణవిచ్ఛేదాత్ , తద్వశాత్ ఎషశబ్దానాం ప్రస్తూయమానపరత్వసమ్భవాచ్చ నామగుణవిశిష్టకర్మాన్తరవిధానమితి సిద్ధాన్తితమ్ । ఎవమిహాపి ప్రకృతత్రిపాద్బ్రహ్మానువాదత్వకల్పనే తత్రాప్రాప్తలోకాన్తరస్థితికీర్తనాయోగాత్ కథఞ్చిత్ప్రాప్తిసమర్థనేన తత్కీర్తనోపపాదనేఽప్యనువాదవైయర్థ్యాత్ , అధికారార్థాథశబ్దబలాత్ యత్పదస్య ప్రస్తూయమానపరత్వసమ్భవాచ్చ లోకవిశేషావస్థితప్రసిద్ధజ్యోతిరాదివిశిష్టోపాసనావిధిరేవ యుక్తః, న తు త్రిపాద్బ్రహ్మానువాదేన తదుపాసనావిధిః ; ‘త్రిపాదస్యామృతం దివి’ ఇత్యుపదేశతోఽస్య ఊర్ధ్వలోకస్థితివర్ణనేన వైలక్షణ్యాత్ । అధికారార్థాథశబ్దేన తతోఽస్య భేదనాచ్చ తదనువాదత్వాయోగాదితి ।
అస్యామపి శఙ్కాయాం ‘ఉభయస్మిన్నప్యవిరోధాత్’ ఇతి సౌత్రమేవోత్తరమ్ । దివ ఇతి నిర్దేశసమర్థనప్రకార ఎవ చ తత్సమర్థనప్రకారః । తథా హి ‘దివః పర’ ఇతి నిర్దేశో ‘దివి’ ఇతి నిర్దేశాత్ విలక్షణోఽపి ‘వృక్షాగ్రాత్ పరతశ్శ్యేన’ ఇతి నిర్దేశవత్ న విరుధ్యత ఇతి యదుక్తం తస్య ఖల్వయం ఫలితోఽర్థః । దివో యత్కిఞ్చిద్భాగావచ్ఛేదేన సర్వభాగావచ్ఛేదేన వా అధికరణత్వవివక్షాయాముపపన్నం దివీతి నిర్దేశముపరిభాగావచ్ఛేదేన స్థితివివక్షాయామేవోపపన్నో ‘దివః పర’ ఇతి నిర్దేశస్స్వయం తదనువాదోఽపి ‘కాంస్యభోజి’ న్యాయేన స్వానుగుణాముపరిభాగావచ్ఛేదేన స్థితివివక్షామున్నయన్నైకార్థ్యేన తదవిరోధం ప్రతిపద్యత ఇతి । ఎవం లోకస్థితినిర్దేశో దివీతి నిర్దేశాత్ విలక్షణోఽపి వృక్షాగ్రాత్పరశ్చఞ్చరీకగణస్సర్వోపరిస్థితేషు సురభితమేషు కుసుమేషు ఇతి నిర్దేశవదవిరుద్ధ ఇతి న్యాయసామ్యేన సిద్ధ్యతి । తేన చాయమర్థః ఫలతి – దివ ఉపరిభాగేఽపి సర్వోపరిస్థితేషు సర్వోత్తమేషు సర్వేషు లోకేషు స్థితివివక్షాం ‘దివి’ ఇతి పురోవాదస్యోపహరన్నైకార్థ్యేన తదవిరోధం ప్రతిపద్యతే – ఇతి । న చ వాచ్యమ్ – దివ ఉపరిభాగే తాదృశలోకాస్సన్తీతి పురోవాదతోఽప్రాప్తతయా తత్సత్తాయా ఇహైవ నిరూపణీయత్వాత్ తదనువాదత్వమయుక్తమ్ – ఇతి । పురోవాదేఽపి ‘త్రిపాదస్యామృతం దివి’ ఇతి దివమనూద్య తత్ర స్థితివిధానపరే ద్యుస్వరూపావగత్యర్థం సూర్యాదిసత్యలోకోపరిభూమ్యన్తద్యుస్వరూపనిరూపణపరవచనాన్తరముఖనిరీక్షణావశ్యమ్భావేన తతస్తత్ప్రాప్తిసత్త్వాత్ ।
ఎతేనానువాదవైఫల్యశఙ్కాఽపి నిరస్తా । ‘పురోవాదే ద్యుశబ్ద ఆకాశపరః స్వర్లోకపరో వా । ద్వితీయేఽపి ధ్రువలోకాన్తపరః, సత్యలోకాన్తపరో వా । సప్తమీ సర్వభాగావచ్ఛేదేనాధికరణత్వపరా కిఞ్చిద్భాగావచ్ఛేదేన వా’ ఇతి సమ్భవదనేకతాత్పర్యస్య పురోవాదస్య ఉపాసనార్థం వివక్షితమర్థవిశేషముపసంహరతస్తస్య సఫలత్వాత్ । ఎవమనువాదవశాత్ పురోవాదస్యార్థవిశేషవ్యవస్థితిః తద్వ్యవస్థాపకత్వేనానువాదసాఫల్యఞ్చేత్యేతత్ పూర్వతన్త్రేఽపి నవమాధ్యాయే దర్శితమ్ ।
తద్యథా – జ్యోతిష్టోమే ‘యజ్ఞాయజ్ఞీయేన స్తువీత’ ఇతి ప్రకృత్య శ్రూయతే ‘న గిరాగిరేతి బ్రూయాత్ యత్ గిరాగిరేతి బ్రూయాదాత్మానమేవ తదుద్గాతా గిరేత్ ఐరం కృత్వోద్గేయమ్’ ఇతి । అత్ర యజ్ఞాయజ్ఞీయసామ్న ఋచి ‘గిరాగిరా చ దక్షసే’ ఇతి శ్రూయమాణస్య ‘గిరాగిరా’ ఇతి పదస్య ప్రతిషేధానువాదః ఇరాపదవిధిశ్చ శ్రూయతే । కథం ? విధేస్తావత్ ఇరాపదసమ్బన్ధి కృత్వా యజ్ఞాయజ్ఞీయసామోద్గాతవ్యమిత్యర్థః । ఐరశబ్దస్య ‘మతౌ చ్ఛస్సూక్తసామ్నోః’(పా.సూ. ౫.౨.౫౯) ఇత్యధికృత్య ‘విముక్తాదిభ్యోఽణ్’(పా. సూ. ౫. ౨. ౬౧) ఇతి విహితమత్వర్థీయాణ్ప్రత్యయాన్తత్వాత్ । యద్వా ‘తస్య వికారః’(పా. సూ. ౪. ౩. ౧౩౪) ఇత్యణ్ప్రత్యయే ఇరాశబ్దస్య వికారభూతం గానం కృత్వా యజ్ఞాయజ్ఞీయసామోద్గాతవ్యమిత్యర్థః । ఉభయథాఽప్యయమిరాపదమాత్రవిధిః ; ప్రకరణతస్తస్య యజ్ఞాయజ్ఞీయసమ్బన్ధలాభాత్ , దృష్టార్థస్య తస్య యజ్ఞాయజ్ఞీయగతకిఞ్చిత్పదకార్యాపత్త్యవశ్యమ్భావేన తత ఎవ తదీయగానలాభాచ్చ । తస్య చ గిరాపదకార్యే విధిరితి గిరాపదప్రతిషేధానువాదాదవసీయతే । తథా సతి హి కృతకార్యత్వే గిరాపదనివృత్తౌ తత్ప్రతిషేధానువాద ఉపపద్యతే । తతశ్చానువాదబలాదేవ గిరాపదస్థానాపత్తిరిరాపదస్య వ్యవతిష్ఠత ఇత్యనువాదోఽపి సఫల ఇతి తన్న్యాయసామ్యాదిదం జ్యోతిర్వాక్యం ప్రకృతత్రిపాద్బ్రహ్మానువాదకం తదర్థవిశేషవ్యవస్థాపనార్థమిత్యేవాఙ్గీకర్తుం యుక్తమితి సర్వమనవద్యమ్ ।
ఇదం తు చోద్యమవశిష్టమ్ – అధికారార్థాథశబ్దాన్వయానురోధాత్ యచ్ఛబ్దః ప్రస్తూయమానపరః – ఇతి । తత్సమాధానసముచ్చయార్థస్సూత్రే అపిశబ్దః । నాయమపి దోషః ప్రసరతి ; అథశబ్దస్య పూర్వప్రకృతాపేక్షావాచిత్వోపపత్తేః । తేన పూర్వోపాసనాన్వితబ్రహ్మగుణానాం జ్యోతిరుపాసనాయామప్యన్వయసిద్ధ్యా తద్వాచిత్వస్య సఫలత్వాత్ , ఇదమారభ్యత ఇత్యనుక్త్వాఽప్యారమ్భసమ్భవేన ఆరమ్భాపరపర్యాయాధికారప్రతిపాదనస్య శ్రోతృచిత్తసమాధానమాత్రఫలస్య నిష్ఫలప్రాయత్వాత్ , ప్రకృతం బ్రహ్మావిహాయైవ తత్రోపాసనాన్తరారమ్భార్థత్వసమ్భవేనాధికారార్థత్వేఽప్యవిరోధాచ్చేతి తదభిప్రాయః । సూత్రే శఙ్కాసమాధానయోర్దివి దివ ఇతి నిర్దేశవిషయత్వప్రదర్శనేనైవ ‘దివి లోకేషు’ ఇతి నిర్దేశవిషయత్వమపి ప్రదర్శితప్రాయమితి భాష్యే తదనుక్తిః । అథశబ్దాశ్రితశఙ్కాసమాధానయోస్స్పష్టత్వాదనుక్తిః ।౧।౧॥౨౭॥
ఇతి జ్యోతిరధికరణమ్ । ౧౦ ।
అస్తి కౌషీతకినాముపనిషది ప్రతర్దనాఖ్యాయికా –
‘ప్రతర్దనో హ వై దైవోదాసిరిన్ద్రస్య ప్రియం ధామోపజగామ యుద్ధేన చ పౌరుషేణ చ’(కౌ.౩.౧) ఇత్యారభ్యాఽఽమ్నాతా । తస్యాం ప్రతర్దనం ప్రతి ఇన్ద్రవచనం శ్రూయతే ‘ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా తం మామాయురమృతమిత్యుపాస్వ’ ఇతి । తత్ర ప్రాణశబ్దనిర్దిష్టః పఞ్చవృత్తిర్వాయురుత పరమాత్మేతి తావత్ సంశయః । యద్యపి
‘అత ఎవ ప్రాణః’(బ్ర.సూ. ౧.౧.౨౩) ఇత్యత్ర ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మపరత్వం తల్లిఙ్గాన్నిర్ణీతమ్ , ఇహాపి తల్లిఙ్గమస్తి ‘ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా ఆనన్దోఽజరోఽమృత’ ఇతి, తథాఽపి న బ్రహ్మలిఙ్గమేకమేవాత్ర వ్యవతిష్ఠతే , కిం తు ‘ప్రాణోఽస్మి మాముపాస్వ మామేవ విజానీహి’ ఇతీన్ద్రవచనమిన్ద్రలిఙ్గమ్ । ‘ఇదం శరీరం పరిగృహ్యోత్థాపయతి’ ఇతి ప్రాణలిఙ్గమ్ । ‘న వాచం విజిజ్ఞాసీత వక్తారం విద్యాత్’ ఇతి జీవలిఙ్గమిత్యన్యలిఙ్గాన్యపి శ్రూయన్తే । తథా చ లిఙ్గేషు పరస్పరపరాహత్యా స్వయమకిఞ్చిత్కరేషు ప్రాణశ్రుతిప్రసిద్ధ్యతిక్రమే కారణాభావాత్ వాయురేవ ప్రాణ ఇతి పూర్వపక్షే –
సిద్ధాన్తః – ప్రాణః పరమాత్మా ; తథా పరమాత్మపరత్వేన ప్రకరణస్య ఉపక్రమపరామర్శోపసంహారైః అనుగమాత్ సమన్వితత్వాత్ । ఉపక్రమే హి ‘తమేవ వరం వృణీష్వ యం త్వం మనుష్యాయ హితతమం మన్యసే’ ఇతి పరమపురుషార్థరూపత్వముపక్షిప్తమ్ । మధ్యే చ ‘స యో మాం విజానీయాత్ నాస్య కేనచన కర్మణా లోకో మీయతే న మాతృవధేన న పితృవధేన న స్తేయేన న భ్రూణహత్యయా’ ఇతి సకలపాపాస్పర్శో దర్శితః । ఉపసంహారే చ ‘ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యాద్యుక్తమ్ । న చైతత్ సర్వం వాయుపక్షే ఘటతే । తస్మాదవయవినో మహావాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వే అవగమ్యమానే ప్రాణశ్రుత్యాదికమకిఞ్చిత్కరమ్ । కిం చ బ్రహ్మాబ్రహ్మలిఙ్గేషు సన్నివిష్టేషు అబ్రహ్మలిఙ్గాని బ్రహ్మణి యోజ్యాని ; కారణస్య బ్రహ్మణః కార్యేష్వనుగమాత్ । కార్యాకారేణ స్థితస్య తస్య తత్తత్కార్యధర్మైరపి సమ్బన్ధోపపత్తేః , న తు బ్రహ్మలిఙ్గాన్యబ్రహ్మణి యోజనీయాని , అననుగతస్య కార్యస్య కార్యాన్తరానుగతకారణధర్మేణ సమ్బన్ధానుపపత్తేరితి । ౧.౧.౨౮ ।
ఎవం స్థితేఽపీన్ద్రలిఙ్గానాం కిఞ్చిద్బలావష్టమ్భేన పూర్వపక్షాన్తరముత్థాప్య నిరాకరోతి –
న వక్తురాత్మోపదేశాదితి చేదధ్యాత్మసమ్బన్ధభూమా హ్యస్మిన్ । ౨౯ ।
ఇహ ప్రాణశబ్దనిర్దిష్ట ఇన్ద్ర ఇతి యుక్తమ్ , ప్రసిద్ధస్యేన్ద్రస్య ‘మామేవ విజానీహి’ ఇతి వచనాల్లిఙ్గాత్ । న హీదం బ్రహ్మణి సఙ్గచ్ఛతే ; ‘మామేవ’ ఇత్యవధారణేన స్వానుగతబ్రహ్మపర్యవసానవ్యావర్తనాత్ , అన్యథా అవధారణవైయర్థ్యాత్ । హితతమత్వాదికం తు ఇన్ద్రపక్షేఽప్యుపపద్యతే । తథాహి – ఇన్ద్రేణ తత్ర స్వస్య పాపాసంస్పృష్టత్వముక్తం
‘‘త్రిశీర్షాణం త్వాష్ట్రమహనం అరున్ముఖాన్ యతీన్ సాలావృకేభ్యః ప్రాయచ్ఛం బహ్వీస్సన్ధా అతిక్రమ్య దివి ప్రహ్లాదీనతృణహమన్తరిక్షే పౌలోమాన్ పృథివ్యాం కాలకక్ష్యాన్ తస్య మే తత్ర న లోమ చ మీయతే’(క..౩.౧) ఇతి । ఎతదనుసారేణ ‘స యో మాం విజానీయాత్’ ఇత్యాదినోక్తం పాపాసంస్పర్శఫలమపి ఇన్ద్రోపాసనాఫలమిత్యేవ యుక్తమ్ ; ఉపాస్యగతగుణానుసారిత్వాత్ । తతశ్చేన్ద్రోపాసనస్య పాపాసంశ్లేషఫలతయా హితతమోపక్రమోఽప్యుపపన్నః । బ్రహ్మపక్షేఽపి హితతమశబ్దస్య తావన్మాత్రపరత్వమేవ వాచ్యమ్ , న తు నిరతిశయానన్దరూపపరమపురుషార్థపరత్వమ్ । కథమ్ ? హితతమత్వం తత్ర న విజ్ఞేయస్యోచ్యతే, కిం తు విజ్ఞానస్య ; ‘ఎతదేవాహం మనుష్యాయ హితతమం మన్యే యన్మాం విజానీయాత్’ ఇత్యనన్తరవాక్యాత్ । విజ్ఞానం చ తత్రోపాసనారూపమ్ ; ‘తం మామాయురమృతముపాస్వ’ ఇతి తదనన్తరం విశేషితత్వాత్ । న చ బ్రహ్మపక్షేఽపి తదుపాసనా పరమపురుషార్థఫలా ; తస్య తత్సాక్షాత్కారఫలత్వాత్ । ‘ప్రాణోఽస్మి’ ఇతి శ్రుతం ప్రాణత్వం చ ఇన్ద్రస్య బలవత్త్వేన ప్రాణప్రధానత్వాదుపపద్యతే । ‘ప్రాణో వై బలమ్’ ఇతి శ్రుతేః । యా చ కాచిత్ బలకృతిరిన్ద్రకర్మైవ తదితి ఇన్ద్రస్య బలవత్త్వప్రసిద్ధేః । ఎతేన ప్రాణలిఙ్గానాం తత్ర సఙ్గతిర్వ్యాఖ్యాతా । జీవలిఙ్గానాం తత్ర జీవవిశేషే సఙ్గతిస్ఫుటైవ । ‘స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మాఽఽనన్దోఽజరోఽమృతః’ ఇతి ప్రజ్ఞాత్మత్వమప్రతిహతజ్ఞానత్వాదుపపన్నమ్ । అజరోఽమృత ఇత్యేతచ్చ నిర్జరామరత్వప్రసిద్ధేరుపపన్నమ్ । తస్మాదిన్ద్ర ఎవ ప్రాణ ఇతి పూర్వపక్షః ।
పరమాత్మేతి సిద్ధాన్తః । అస్మిన్ ఖలు ప్రకరణే అధ్యాత్మసమ్బన్ధానాం ప్రత్యగాత్మసమ్బన్ధినాం లిఙ్గానాం భూమా – బాహుల్యముపలభ్యతే । తథా హి - ‘యావద్యస్మిన్ శరీరే ప్రాణో వసతి తావదాయుః’ ఇతి ఆయుఃప్రదాతృత్వమ్ , ‘అస్తిత్వే చ ప్రాణానాం నిశ్రేయసమ్’ ఇతి ఇన్ద్రియనిశ్రేయసహేతుత్వమ్ , ‘ఇదం శరీరం పరిగృహ్యోత్థాపయతి’ ఇతి శరీరోత్థాపకత్వమిత్యాదీని బహూని పరాచీనాయామిన్ద్రదేవతాయామసంభావితాని ప్రత్యగ్లిఙ్గాని దృశ్యన్తే ।
న చ ఇన్ద్రజీవేఽపి తదాయురవధిత్వం తదిన్ద్రియాశ్రయత్వం తచ్ఛరీరోత్థాపకత్వమిత్యాది సమ్భవతీతి శంక్యమ్ ; ఉపాసనాప్రకరణగతస్య ‘యావద్యస్మిన్ శరీరే’ ‘ఇదం శరీరం పరిగృహ్య’ ఇత్యాదేః
‘అథ యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే’(ఛా.౮.౧.౧) ఇత్యాదేరివ ఉపాసకశరీరాదిసాధారణశరీరాదిసామాన్యపరత్వస్య ఉచితత్వేన వక్తృశరీరాదిమాత్రపరతయా సంకోచాయోగాత్ , ‘యత్రైతత్ పురుషస్సుప్తస్స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యతి అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇత్యాద్యనన్తరామ్నాతస్య అస్వప్న ఇన్ద్రే యోజయితుమశక్యతయా సామాన్యపరత్వావశ్యమ్భావేన తత్సామాన్యాదాయురిన్ద్రియశరీరపదానామపి సామాన్యపరత్వౌచిత్యాచ్చ । ‘అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇతి ‘స మ ఆత్మేతి విద్యాత్’ ఇతి చ కథమపి పరాచీనాయామిన్ద్రదేవతాయాం న సమ్భవతి । తథా ‘ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి’ ‘ఎష ఎవాసాధు కర్మ కారయతి’ ఇతి తస్యాం న సఙ్గచ్ఛతే । ‘ఎష లోకాధిపతిరేష లోకపాల ఎష లోకేశ ఆనన్దోఽజరోఽమృతః’ ఇత్యాది చ పరమాత్మనోఽన్యత్ర న సమ్యగుపపద్యతే । తస్మాదధ్యాత్మసమ్బన్ధినాం లిఙ్గానామిన్ద్రేఽసమ్భవాత్ , ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః’ ఇతి శ్రుతే బ్రహ్మణి సమ్భవాచ్చ ‘ప్రాణోస్మి’ ఇతి బ్రహ్మోపదేశ ఎవాయం న దేవతాత్మోపదేశః । ౨.౨.౨౯ ।
కథం తర్హి ‘మామేవ విజానీహి’ ఇతి వక్తురాత్మోపదేశః ?
శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశో వామదేవవత్ । ౩౦ ।
యత్తు త్వాష్ట్రవధాదిభిరిన్ద్రస్య పాపాసంశ్లేషకీర్తనమ్ , న తత్ ఉపాస్యగుణవిధానార్థమ్ , నాపి తస్య ఉపాస్యత్వసిద్ధయే స్తుత్యర్థం ‘యస్మాదేవం భూతోఽహం తస్మాన్మాముపాస్వ’ ఇతి, కిం తు బ్రహ్మజ్ఞానస్తుత్యర్థం – యస్మాదీదృశాని క్రూరాణి కర్మాణి కృతవతోఽపి మమ బ్రహ్మజ్ఞానతో లోమాపి న హింస్యతే , తస్మాదన్యోఽపి యో బ్రహ్మ జానీయాత్ న తస్య కేనాపి కర్మణా లోకో హింస్యతే – ఇతి । తస్మాత్ పాపాసంశ్లేషకీర్తనాదపి ఇన్ద్రస్య నోపాస్యత్వలాభః ।
పునర్విధాన్తరేణ పూర్వపక్షముత్థాప్య నిరాకరోతి –
జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్నేతి చేన్నోపాసాత్రైవిధ్యాదాశ్రితత్వాదిహ తద్యోగాత్ । ౩౧ ।
ఎతేన – వ్యావృత్తజీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్యనుగతే బ్రహ్మణి యోజయితుం శక్యానీతి బ్రహ్మైవాత్ర ప్రతిపాద్యమ్, తత్రైవ ప్రాణప్రజ్ఞాత్మాదిశబ్దానామాయుఃప్రదాతృత్వాదిలిఙ్గానాం చ పర్యవసానమితి పూర్వోక్తం నిరస్తమ్ ; సహప్రవృత్తినివృత్తిలిఙ్గానుగృహీతద్వివచనశ్రుత్యా ప్రాణప్రజ్ఞాత్మశబ్దోక్తయోర్భేదావగమాత్ । యస్తు తయోః ‘యో వై ప్రాణః’ ఇత్యాదౌ అభేదనిర్దేశస్స నియతసహవాససహసఞ్చారాభ్యామౌపచారికః । ఉపచారనిమిత్తకథనేన తదౌపచారికత్వోపపాదనాయైవ హి ‘సహైవైతౌ’ ఇత్యాద్యారమ్భః । ఎవం చోపసంహారే ‘ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యాదినా బ్రహ్మాప్యుపాస్యత్వేన ప్రతిపాద్యమితి త్రీణ్యుపాస్యాన్యత్ర ప్రతిపాద్యాని ।
నన్వేవం సతి చత్వార్యుపాస్యానీతి పూర్వపక్షయితవ్యమ్ । శక్యం హి ప్రాణలిఙ్గాదిస్వారస్యానురోధేన త్రయాణాముపాస్యత్వమభ్యుపగచ్ఛతా ‘మామేవ విజానీహి ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యాదిస్వారస్యానురోధేన చతుర్థస్యాప్యుపాస్యత్వమభ్యుపగన్తుమ్ ; అధ్యాత్మసమ్బన్ధిలిఙ్గానాం యథార్హం ముఖ్యప్రాణాద్యన్వయోపపత్తేః । మధ్యే ప్రాణప్రజ్ఞాశబ్దయోర్ముఖ్యప్రాణజీవపరత్వేఽపి ‘ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యుపసంహారే బ్రహ్మపరత్వవత్ ‘ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యుపక్రమే శక్రపరత్వస్యాపి సమ్భవాత్ । ‘తం మామాయురమృతముపాస్వ’ ఇత్యస్య శక్రోపాసనావిధిపరత్వేఽపి ‘స మ ఆత్మేతి విద్యాత్’ ఇత్యుపసంహారే బ్రహ్మోపాసనాయా ఇవ మధ్యే ‘తస్మాదేతదేవోక్థముపాసీత’ ‘వక్తారం విద్యాత్’ ఇతి ముఖ్యప్రాణజీవోపాసనయోర్విధ్యన్తరవిధేయత్వోపపత్తేః , ‘ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యాదౌ ముఖ్యప్రాణజీవోపాసనావిధిద్వయస్వీకారే ‘ఆయురమృతమ్’ ఇత్యేకైకస్య విశేషణముభయమపి ఉభయోర్వేత్యవినిగమప్రసఙ్గాచ్చేతి చేత్ ।
న చైవం సతి ‘ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యాద్యుపసంహారస్యాపి ప్రస్తుతప్రాణప్రజ్ఞాత్మవిషయత్వప్రసఙ్గః, ‘తద్యథా రథస్యారేషు నేమిరర్పితా’ ఇత్యారభ్య సర్వాధారత్వానన్దత్వాజరత్వామరత్వసాధ్వసాధుకర్మకారయితృత్వసకలలోకేశ్వరత్వలిఙ్గైరుపసంహారస్య బ్రహ్మపరత్వావసాయాత్ । ఎవం స్థితే ప్రాణప్రజ్ఞాగతాధ్యాత్మసమ్బన్ధిలింగానాం ‘ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యతోఽన్యత్ర నేతుమశక్యత్వాదయముపదేశో వామదేవస్య మనుసూర్యాదిభావవత్ బ్రహ్మభూతస్యేన్ద్రస్య ప్రాణాదిభావోఽప్యస్తీతి ముఖ్యప్రాణజీవవిషయ ఎవ । ఉపాస్యేతి చ పృథక్ పృథక్ తదుభయోపాసనావిధానమితి స్వీకర్తవ్యమ్ । అత ఎవ ‘ప్రాణేన హ్యేవాముష్మిన్ లోకేఽమృతత్వమాప్నోతి’ ఇతి అమృతత్వవిశిష్టప్రాణోపాసనస్య తదనురూపఫలనిర్దేశానన్తరం ప్రజ్ఞోపాసనస్యాపి పృథక్ తదనురూపఫలనిర్దేశో దృశ్యతే ‘ప్రజ్ఞయా సత్యసఙ్కల్పమ్’ ఇతి । ‘ఎతదేవోక్థముపాసీత’ ఇత్యత్ర ‘వక్తారం విద్యాత్’ ఇత్యాదిషు చ పృథక్ పృథక్ ప్రాణోపాసనాం ప్రజ్ఞోపాసనాఞ్చానూద్య శరీరోత్థాపకత్వవక్తృత్వాదిగుణసమర్పణం క్రియతే । ఎతేన – అగ్రే ప్రాణప్రజ్ఞోపాసనావిధిదర్శనాత్ ‘ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇతి ఇన్ద్రోపాసనావిధిరిత్యపి శఙ్కా నిరస్తా ; తేషాముపాస్యగుణసమర్పణార్థత్వాత్ ।
యస్తు ‘ప్రాణోఽస్మి’ ఇత్యతః ప్రాక్ ‘మామేవ విజానీహి’ ఇతి ఇన్ద్రోపదేశః, సః హితతమత్వసర్వపాపాసంస్పర్శహేతుత్వలిఙ్గవారస్యాత్ ప్రకరణావసాననిరూపణీయబ్రహ్మోపాసనవిధిరితి తత్రాపి నేన్ద్రోపాసనావిధిశ్శఙ్కనీయః । అత ఎవాత్రత్యస్య మామిత్యస్యాభిప్రాయస్ఫుటీకరణార్థం ‘ఎష లోకపాల ఎష లోకాధిపతిః ఎష లోకేశః’ ఇత్యేతదన్తబ్రహ్మనిరూపణానన్తరం ‘స మ ఆత్మేతి విద్యాత్’ ఇత్యుపసంహారః। తస్మాత్త్రీణ్యుపాస్యాని ప్రతిపాద్యానీత్యేవ యుక్తం పూర్వపక్షయితుమ్ ।
నన్వేవం ప్రతిపాద్యత్రయాఙ్గీకారే బ్రహ్మవిషయోపక్రమోపసంహారైకరూప్యేణ ‘ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా’ ‘ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యుపక్రమోపసంహారైకరూప్యేణ చ ప్రతిపన్నస్యైకవాక్యత్వస్య భఙ్గస్స్యాదితి చేత్ – అస్తు । వాక్యార్థావగమస్య పదార్థావగమజన్యత్వేన ఉపజీవ్యప్రధానభూతపదార్థావగమానురోధేన వాక్యైక్యభఙ్గకల్పనస్యోచితత్వాత్ ।
నను పుత్రేష్టివిధౌ వైశ్వానరం ద్వాదశకపాలం నిర్వపేత్ పుత్రే జాతే యస్మిన్ జాత ఎతామిష్టిం నిర్వపతి పూత ఎవ తేజస్వ్యన్నాద ఇన్ద్రియావీ పశుమాన్ భవతి’(తై.సం.౨.౨.౫) ఇత్యుపక్రమోపసంహారైకరూప్యావగతైకవాక్యత్వనిర్వాహాయాష్టాకపాలాదివాక్యేషు గుణఫలవిధయస్త్యక్తాః । ఎవమిహాప్యేకవాక్యత్వనిర్వాహాయ మధ్యగతోపాస్యాన్తరతదుపాసనావిధయస్త్యక్తుముచితా ఇతి చేత్ ।
మైవమ్ – న హి తత్ర ఎకవాక్యత్వం మా బాధీతి శ్రూయమాణా గుణఫలవిధయస్త్యక్తాః । అష్టాకపాలాదివాక్యేషు విధ్యశ్రవణాత్ విధియోగ్యపురుషవ్యాపారమాత్రస్యాప్యశ్రవణాత్ యచ్ఛబ్దోపబన్ధేనానువాదత్వస్యైవ ప్రత్యాయనాత్ అష్టాకపాలాదిభవనపావనాదికయోరేకకాలత్వనిర్దేశేన ఫలఫలిభావాప్రతీతేః ‘యస్మిఞ్జాత’ ఇతి వాక్యే పూతత్వాదీనాం సముచ్చయావగమేన తేషాం వ్యవస్థితాష్టాకపాలాదిఫలత్వాయోగాచ్చ , కిన్తూక్తహేతుభిరష్టాకపాలాదివాక్యానామవయుత్యానువాదతయా అర్థవాదతైవ ప్రతీయత ఇతి తేషు విధ్యకల్పనేన బాధకానవతారాదేకవాక్యత్వం న బాధితమ్ । ఇహ స్పష్టమేవ శ్రూయమాణైరుపాసనావిధిభిః కథమేకవాక్యత్వం న బాధితవ్యమ్ ।
అథాపి స్యాత్ – ఉపాంశుయాజవాక్యే ప్రతీతైకవాక్యత్వనిర్వాహాయ మధ్యే ‘విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యోఽజామిత్వాయ’ ఇత్యాదయశ్శ్రూయమాణా అపి విధయస్త్యక్తా ఇతి । సత్యం త్యక్తాః , న త్వేకవాక్యత్వానురోధాత్ , కిన్తు జామితాదోషపరిహారాయావశ్యమన్తరావాక్యే విధావభ్యుపగన్తవ్యే తత్రైవ శాఖాభేదేనాగ్నేయాగ్నీషోమీయయాజ్యానువాక్యాయుగలమధ్యే పఠితానాం వైష్ణవప్రాజాపత్యాగ్నీషోమీయయాజ్యానువాక్యాయుగలానాం క్రమప్రమాణేనాన్వయే సతి తత్తన్మన్త్రోదితానాం విష్ణ్వాదీనాం తత్ర యాగే దేవతాత్వస్య ప్రాప్తత్వాత్ , విష్ణ్వాదివాక్యస్థయజీనాం సన్నిహితతద్యాగానువాదకత్వస్వారస్యాచ్చ విధేయాభావేన విష్ణ్వాదివాక్యానాం మన్త్రవర్ణప్రాప్తవిష్ణ్వాదిదేవతాఽనువాదకత్వస్య వక్తవ్యతయా తద్యాగస్తావకత్వప్రతీతేః ।
నను ‘న గిరాగిరేతి బ్రూయాదైరం కృత్వోద్గేయమ్’ ఇత్యత్ర లిఙ్ద్వయశ్రవణేఽపి సమభివ్యాహారలబ్ధైకవాక్యత్వనిర్వాహాయైవ గిరాపదప్రతిషేధస్యానువాదకత్వమఙ్గీకృత్య గిరాపదకార్యాపత్తిరిరాపదస్య నిర్ణీతా । నేతి బ్రూమః । న హి తత్రైకవాక్యత్వనిర్వాహాయ ప్రతిషేధస్యానువాదకత్వాఙ్గీకారః , కింత్వామ్నానానుగ్రహాయ వికల్పపరిహారాయ చ । న ఖలు యజ్ఞాయజ్ఞీయస్య ఋక్ యావత్పదసహితాఽమ్నాతా తన్మధ్యే పదమాత్రవ్యావర్తనేన విధిప్రతిషేధయోశ్చారితార్థ్యసమ్భవే ప్రతిషేధేన గిరాపదం వ్యావర్త్య విధినా పదాన్తరమపి వ్యావర్తనీయమ్ । నాపి కేవలమిరాపదవిధానం స్వీకృత్య వికల్పానవకాశీకరణసమ్భవే గిరాపదప్రతిషేధమపి స్వీకృత్య ప్రతిషేధస్య ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ గిరాపదప్రాప్తయే గిరాపదవిధిరూపం తస్య ప్రకరణపాఠేన కల్ప్యం శాస్త్రమనుమత్య శాస్త్రప్రాప్తస్య సర్వధా నిరాసే ప్రాపకవచనాప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ ‘న చతుస్త్రింశత్’ ఇతి మన్త్రప్రతిషేధస్య ప్రతిషేధోన్నీతతద్విధినేవ గిరాపదప్రతిషేధస్య తదున్నీతగిరాపదవిధినా సహాష్టదోషదుష్టస్య వికల్పస్యావకాశో దాతవ్యః । సమ్భవతి చ విధిప్రతిషేధయోర్ద్వయోరపి గిరాపదవ్యావర్త్తనమాత్రేణ చారితార్థ్యం వికల్పానవకాశీకరణం చ, గిరాపదకార్య ఇరాపదవిధిః ప్రతిషేధస్త్విరాపదస్య గిరాపదకార్యాపత్త్యాఽర్థసిద్ధాయా గిరాపదనివృత్తేరనువాద ఇతి కల్పనయా । న చైవమనువాదత్వకల్పనే ‘న గిరా గిరేతి బ్రూయాత్’ ఇతి విధిశ్రుతేరపూర్వార్థవిధానస్వారస్యబాధో దోషః, ప్రతిషేధస్యాననువాదత్వపక్షేఽపి ప్రాప్తప్రతిషేధ్యసమర్పణార్థాయాస్తత్రత్యవిధిశ్రుతేరనువాదత్వావశ్యమ్భావాత్ । న చ ప్రతిషేధస్యాప్రాప్తార్థపరత్వేన సాఫల్యే సమ్భవతి ఆనువాదత్వేన వైఫల్యం దోషః ; గిరాపదస్య కార్యే ఇరాపదవిధిః న పదాన్తరస్యేతి జ్ఞాపకతయా తల్లబ్ధప్రతిషేధానువాదస్య సఫలత్వాత్ । ఎవఞ్చాత్ర కాంస్యభోజిన్యాయేనైకవాక్యత్వనిర్వాహాయ ప్రతిషేధస్యానువాదత్వాఙ్గీకార ఇత్యపి సువచమ్ ; ఉక్తరీత్యా ప్రతిషేధస్యానువాదత్వేఽపి సాఫల్యాత్ । ఎతాదృశ ఎవ చ విషయే ‘సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదస్తు నేష్యతే’ ఇతి ప్రవాదః । న తు వాక్యాన్తర్గతశ్రుత్యాదిబాధనేన యత్రైకవాక్యత్వముపపాదనీయం తత్రాపి । తథా సతి సర్వేషామపి వాక్యానామైక్యేన బహువిప్లవాపత్తేః ।
నను ‘తత్ప్రతిషిధ్య ప్రకృతిర్నియుజ్యతే సా చతుస్త్రింశద్వాచ్యత్వాత్’(జై. సూ. ౯. ౪. ౧౮) ఇతి నావమికాధికరణే ‘న చతుస్త్రింశదితి బ్రూయాత్ షడ్వింశతిరిత్యేవ బ్రూయాత్’ ఇత్యత్ర ఆశ్వమేధికాశ్వవంక్రీయత్తా ప్రకాశనాయ పఠితాయాః ‘చతుస్త్రింశద్వాజినో దేవబన్ధోర్వంక్రీరశ్వస్య స్వధితిస్సమేతి’(ఐ. సం. ౨. ౩) ఇత్యస్యా ఋచో ‘న చతుస్త్రింశదితి బ్రూయాత్’ ఇతి ప్రతిషేధః । ‘షడ్వింశతిరిత్యేవ బ్రూయాత్’ ఇతి తు చోదకప్రాప్తస్య వైశేషికమన్త్రపాఠేన ప్రసక్తనివృత్తికస్య పునస్తత్ప్రతిషేధేన ప్రతిష్ఠితస్య ‘షడ్వింశతిరస్య వంక్రయః’ ఇతి ప్రాకృతమన్త్రస్య యథాప్రాప్త్యనువాదమాత్రమ్ , న తు ప్రాకృతమన్త్రష్షడ్వింశతిపదయుక్త ఎవ కార్య ఇతి విధాయకమ్ । అతస్తూపరగోమృగయోరశ్వస్య చ వంక్రీణాం సమస్య వచనం షడశీతిరేషాం వంక్రయ ఇత్యేవంరూపం న్యాయప్రాప్తం కర్తవ్యమితి నిర్ణీతమ్ । తత్ర ‘షడ్వింశతిరిత్యేవ బ్రూయాత్’ ఇత్యత్ర విధిశ్రుతేర్యద్విధాయకత్వం త్యక్తం యచ్చ నిష్ఫలమనువాదకత్వమఙ్గీకృత్య తత్ ఎకవాక్యత్వనిర్వాహలోభాదేవ । న చ – షడ్వింశతిపదస్య చతుస్త్రింశత్యశ్వవంక్రిష్వసామర్థ్యాత్ తత్ర విధాయకత్వం త్యక్తమితి వాచ్యమ్ ; ‘యద్యప్యన్యదేవత్యః పశుః ఆగ్నేయ్యేవ మనోతా కార్యా’ ఇతివద్వచనబలాదయథార్థాభిధానసమ్భవాదితి చేత్ – తత్రాపి నేతి బ్రూమః । ఎవకారేణ విధిశక్తిప్రతిబన్ధాత్ తత్ర విధాయకత్వం త్యక్తమ్ । షడ్వింశతిపదం హ్యేవకారోపసర్జనత్వాత్ న స్వయం విధినా సమ్బధ్యతే । కింత్వన్యోపసర్జనత్వాదేవకార ఎవ । తస్య చ నివృత్తిరర్థః । తేన షడ్వింశతిమన్త్రాత్ యదన్యత్ ప్రాకరణికం ‘చతుస్త్రింశద్వాజిన’ ఇతి వచనం తన్న కర్తవ్యమిత్యర్థః ఫలతి । తథాచ కథమనువాదకత్వం వారణీయమ్ । యది త్వేవకారమనాదృత్య ఎకవాక్యత్వనిర్వాహాయ యత్నోఽయమిత్యుచ్యేత, తదా ‘చతుస్త్రింశద్వాజిన’ ఇతి వైశేషికమన్త్ర ఎవ చతుస్త్రింశత్పదకార్యే షడ్వింశతిపదమిరాపదవద్విధీయతే చతుస్త్రింశత్పదప్రతిషేధశ్చ గిరాపదప్రతిషేధవదర్థసిద్ధః కార్యాపత్తిప్రదర్శనాయానూద్యత ఇత్యేవ కిం న స్యాత్ । ఎవమప్యేకవాక్యత్వసమ్భవాత్ । అనువాదసాఫల్యస్య చాధికస్య లాభాత్ । తథాఽనభ్యుపగమే విధిశక్తిప్రతిబన్ధ ఎవ శరణమితి అత్రాపి స ఎవ హేతు: ।
నను జర్తిలగవీధుకవిధిశ్రుత్యోర్నిషేధ్యసమర్పకత్వాభావాదేవకారాభావాచ్చ విధిశక్త్యప్రతిబన్ధేఽపి గ్రామ్యారణ్యపశుహింసారాహిత్యస్తుత్యా విధిశక్త్యుత్తమ్భనేఽపి పయోవిధిస్తావకత్వేనావిధాయకత్వం యదఙ్గీకృతమ్ , తత్ ఎకవాక్యత్వానురోధాదేవ । న చ వాచ్యమ్ – అగ్రే జర్తిలగవీధుకనిన్దాపూర్వకం తద్విధిదర్శనాత్ తయోర్విధాయకత్వత్యాగ ఇతి । చరమశ్రుతానుసారేణ ప్రథమశ్రుతత్యాగాయోగాత్ , జర్తిలాదినిన్దాయా నహినిన్దాన్యాయేన ఉదితానుదితహోమనిన్దావద్విధిశక్త్యప్రతిబన్ధకత్వాచ్చేతి చేత్ । మైవమ్ । జర్తిలగవీధుకయోరపి విధిస్వీకారే తయోః పయసశ్చేతి త్రయాణామపి వికల్పస్స్యాదితి అష్టదోషదుష్టాత్యన్తానన్యగతికవికల్పపరిహారాయైవ గ్రామ్యారణ్యపశుహింసారాహిత్యేన ప్రశస్తయోరపి జర్తిలగవీధుకయోః యదపేక్షయాఽనాహుతిత్వం తత్పయోఽత్యన్తం ప్రశస్తమితి తత్స్తావకత్వాఙ్గీకారాత్ । హిశబ్దశ్రుతేః ‘న హ్యత్రానూయాజా ఇజ్యన్తే’ ఇత్యత్ర హేతుపరత్వాఙ్గీకారేఽపి తేన హ్యన్నం క్రియత’ ఇత్యత్ర శూర్పస్య దర్వీపిఠరాదిభిర్వికల్పపరిహారాయ హేతుపరత్వం త్యక్త్వా హేతువన్నిగదార్థవాదత్వస్యాఙ్గీకృతతయా తథైవాత్రాపి వికల్పపరిహారాయ శ్రుతవిధ్యోర్విధాయకత్వం త్యక్త్వా విధివన్నిగదార్థవాదత్వస్యాఙ్గీకర్తుముచితత్వాత్ । యత్తూదాహృతేష్వధికరణేషు ఎకవాక్యత్వలాభస్సిద్ధాన్తహేతుతయా తత్ర తత్రోచ్యతే, తదభ్యుచ్చయమాత్రమ్ । తస్మాన్న క్వాపి ఎకవాక్యత్వానుసారేణ శ్రుతవిధిత్యాగః ।
ప్రత్యుతోపక్రమోపసంహారప్రతీతస్యాపి ఎకవాక్యత్వస్యైవ తదన్తర్గతవిధ్యనుసారేణ త్యాగో దృశ్యతే । తద్యథా ‘త్వాష్ట్రం పాత్నీవతమాలభేత’ ఇతి ప్రక్రమ్య ‘పర్యగ్నికృతం పాత్నీవతముత్సృజతి ఆజ్యేన శేషం సంస్థాపయతి’ ఇతి శ్రూయతే । అత్ర తావత్పాత్నీవతయాగవిధిః తదీయపశోః పర్యగ్నికరణానన్తరం త్యాగవిధిః పశౌ త్యక్తే సతి ఆజ్యేన తత్ప్రతినిధినా ప్రక్రాన్తస్య యాగస్య శేషసమాపనవిధిశ్చేతి పాత్నీవతయాగప్రయోగవిషయతయైకవాక్యతా ప్రతీయతే । తత్తద్విధిపర్యాలోచనాయాం తు విధేయకర్మభేదేన వాక్యభేదః ప్రతీయతే । కథమ్ ? ఉత్సృజతీత్యనేన యది యాగే అవినియుక్తస్యైవ పశోస్త్యాగో విధీయతే, తదా పశునా యాగస్యాననుష్ఠితతయా పశోర్దేవతాసమ్బన్ధస్యాకృతత్వాత్ ‘త్వాష్ట్రం పాత్నీవతమ్’ ఇత్యత్ర ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధశ్రవణమప్రామాణికం స్యాత్ । తథా సతి కుతో యాగః యస్య సమాపనీయే శేషే ఆజ్యవిధానమర్థవత్ స్యాత్ । న హ్యత్ర యాగశ్శ్రుతోఽస్తి, కింతు ఆగ్నేయాదివాక్య ఇవ ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధేన కల్ప్యః । తస్మాత్ ‘పర్యగ్నికృతానారణ్యానుత్సృజతి’ ఇతివత్ పర్యగ్నికరణాన్తాఙ్గరీతిరనేన విధీయత ఇతి స్వీకర్తవ్యమ్ । తథా సతి పర్యగ్నికరణకాలే దేవతోద్దేశేన పశోస్త్యాగాత్ ఉత్పత్తివాక్యావగతో ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధో యాగకల్పకః ప్రామాణికో భవతి । ఎవం చ ముఖ్యేనైవ ద్రవ్యేణ యాగస్యానుష్ఠితత్వాన్న తస్య ప్రతినిధివిధానమ్ ; అనాకాఙ్క్షితత్వాత్ । నాప్యుదీచ్యాఙ్గానాం తత్తత్ప్రాకృతద్రవ్యబాధేనాజ్యవిధానమ్ । క్లృప్తోపకారప్రాకృతాఙ్గవిధాననిరాకాఙ్క్షస్య పాత్నీవతప్రయోగవచనస్యాతిదేశతః ప్రాకృతాఙ్గగ్రాహిత్వాభావేన పర్యగ్నికరణానన్తరమనుష్ఠేయానామఙ్గానామభావాత్ । తస్మాత్ ‘అజ్యేన శేషమ్’ ఇతి యాగాన్తరవిధిః తస్య పాత్నీవతపదానుషఙ్గేణ దేవతాలాభః । ఎవం పూర్వోత్తరయాగయోః పత్నీవద్దేవతయోః, పూర్వయాగే పర్యగ్నికరణాన్తే హవిః ప్రక్షేపం వినైవ సంస్థితే తదనన్తరమవ్యవధానేన హవిఃప్రక్షేపసహితతద్దేవత్యాజ్యయాగానుష్ఠానం తచ్ఛేషసమాపనమివ దృశ్యత ఇతి సాదృశ్యాచ్ఛేషసంస్థాపయతిశబ్దావితి । ఎవమేకవాక్యత్వవిధిభేదపక్షయోః ప్రతీతయోః నవమాన్త్యాధికరణే విధిభేదప్రతీత్యనుసారేణ ఎకవాక్యత్వత్యాగ ఎవ సిద్ధన్తితః । అతోఽత్రాపి తథైవ స్వీకర్తుం యుక్తమ్ ।
ఎతేన – వాక్యార్థావగమస్య పదార్థావగమజన్యత్వేఽపి పదార్థావగమో న ప్రధానమ్ , కిన్తు వాక్యార్థావగమః , ప్రవృత్తినివృత్త్యాదిఫలశాలినాం వాక్యార్థావగమమేవోద్దిశ్య పదానాం ప్రవృత్తేః । తదర్థమేవ తైః పదార్థావగమస్య మధ్యే క్రియమాణత్వాత్ । అతః ప్రధానవాక్యార్థవిరోధినో గుణభూతాః పదార్థా ఎవ ప్రధానపుత్రవిరోధిపుత్రజననానన్తరప్రాప్తతత్పూతత్వాదిఫలకపుత్రేష్టివత్త్యక్తవ్యా ఇతి – నిరస్తమ్ । ద్వివచనశ్రుతిసహవాసాదిలిఙ్గప్రాప్తస్య ప్రాణప్రజ్ఞాత్మభేదస్య విధిశ్రుతిప్రాప్తానాం తత్తదుపాసనావిధీనాం చ వాక్యార్థవిరోధేన త్యాగే శ్రుతిలిఙ్గవాక్యాదిబలాబలవైపరీత్యప్రసఙ్గాత్ । ‘స్యోనం తే సదనం కృణోమి ఘృతస్య ధారయా సుశేవం కల్పయామి తస్మిన్ సీదామృతే ప్రతితిష్ఠ వ్రీహీణాం మేధ సుమనస్యమానః’ ఇతి మన్త్రస్య హి తస్మిన్ సీదేతి పూర్వోక్తసాపేక్షత్వేన అవగమ్యమానైక్యం వాక్యం పూర్వోత్తరభాగవ్యవస్థితసదనకరణప్రతిష్ఠాపనప్రకాశనసామర్థ్యలక్షణలిఙ్గవిరోధేన వాక్యభేదమఙ్గీకృత్య బాధితమ్ । ‘యది కామయేత వర్షుకః పర్జన్య: స్యాదితి నీచైస్సదో మినుయాత్’ ఇత్యత్ర సదోమానకర్త్రధ్వర్యువచనేన ‘మినుయాత్’ ఇత్యనేన ‘యది కామయేత’ ఇత్యస్య సామానాధికరణ్యరూపం గుణకామస్యాధ్వర్యవత్వప్రాపకం వాక్యమధ్వర్యువ్యాపారపారార్థ్యపరపరస్మైపదశ్రుతివిరోధేన ‘యది కామయేత యజమాన’ ఇత్యధ్యాహృత్య బాధితమ్ । ఎవమిహాపి ఉపక్రమోపసంహారావగతైక్యం వాక్యం శ్రుతిలిఙ్గోభయవిరోధేన వాక్యభేదమఙ్గీకృత్య కథం న బాధనీయమ్ ? న హి సమభివ్యావహారావగతైక్యాద్వాక్యాదుపక్రమోపసంహారావగతైక్యే వాక్యే కశ్చిదస్తి విశేషః । ఉపకోసలవిద్యాయాం
‘ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’(ఛా.౪. ౧౦.౫) ‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే ఎష ఆత్మేతి హోవాచ ఎతదమృతమభయమేతత్ బ్రహ్మ’(ఛా. ౪. ౧౫. ౧) ఇతి ఉపక్రమోపసంహారావగతబ్రహ్మవాక్యమధ్యే అగ్నివిద్యావిధీనాం స్వీకృతత్వాత్ , భూమవిద్యాయాం
‘తరతి శోకమాత్మవిత్’(ఛా. ౭. ౧. ౩) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’(ఛా. ౭. ౨౫, ౨) ఇత్యుపక్రమోపసంహారావగతనిర్గుణవాక్యమధ్యే నామాద్యుపాసనావిధీనాం స్వీకృతత్వాచ్చ । తస్మాదిహ వాక్యభేదాఙ్గీకార ఎవ యుక్త ఇతి పూర్వః పక్షః ।
రాద్ధాన్తస్తు –
ఉపక్రమోపసంహారమితతాత్పర్యశాలినా ।
అతాదృగన్యశ్రుత్యాది బ్రహ్మవాక్యేన బాధ్యతే ॥
శ్రుత్యాదిషూత్తరమపి తాత్పర్యలిఙ్గవత్ ప్రబలమ్ । పూర్వమపి తాత్పర్యలిఙ్గరహితం దుర్బలమితి హి స్థితిః । తదిహోపక్రమోపసంహారావగమితతాత్పర్యేణ బ్రహ్మవాక్యేనాతథాభూతం ద్వివచనశ్రుత్యాది బాధ్యతే । నను శ్రుత్యాదిషు యదుపక్రమోపసంహారయోరుభయోరామ్రేడితం తదేవ తదుభయావగమితతాత్పర్యం సత్ అతథాభూతాత్ పూర్వస్మాత్ ప్రబలం భవతి । యథా దేవతాత్వానన్తత్వాదిలిఙ్గం ప్రాణాకాశాదిశ్రుతేః । న చైవం బ్రహ్మవాక్యమిహోభయత్ర పరామృశ్యతే । గాయత్రీప్రకరణే శ్రుతం
‘యద్వై తత్ బ్రహ్మ’(ఛా. ౩. ౧౨. ౧౬) ఇతి
‘ఇదం వావ తత్’(ఛా. ౩. ౧౩. ౭) ఇతి ఎతద్బ్రహ్మవాక్యమ్ । తాదృశమిహ యద్యుభయత్రాపి శ్రూయేత, తదైవ తదుభయావగమితతాత్పర్యం స్యాత్ । న చైవమిహాస్తి, కింతూపక్రమోపసంహారపర్యాలోచనయోపక్రమప్రభృత్యుపసంహారపర్యన్తమేకం బ్రహ్మవాక్యమిత్యేతావదవగమ్యతే । తస్మాదిహోపక్రమోపసంహారౌ బ్రహ్మవాక్యస్వరూపావగమకావేవ, న తు తస్య బ్రహ్మతాత్పర్యావగమకావితి చేత్ । మైవం । స్వరూపావగమకయోః తాత్పర్యావగమకత్వస్యాప్యవిరుద్ధత్వాత్ తాత్పర్యావగమనే క్లప్తస్య తత్సామర్థ్యస్య స్వరూపావగమకత్వేన వైకల్యాప్రసక్తేః । న హి ఉపక్రమోపసంహారయోః ప్రత్యేకవిశ్రాన్తత్వేనావృత్తిమత్యేవ శ్రుత్యాదిప్రమాణే తయోస్తాత్పర్యవత్త్వగ్రాహకత్వమ్ , న తూభయానుస్యూతత్వేనావృత్తిరహిత ఇత్యస్తి నియమః । శ్రుత్యాదిషు యదేవోభయసమ్బన్ధి తత్ర తయోస్తాత్పర్యవత్తాఽవగమకత్వాత్ । అపి చ ‘యేనోపక్రమ్యతే యేన చోపసంహ్రియతే స వాక్యార్థ’ ఇతి న్యాయాత్ ఉపక్రమోపసంహారప్రతిష్ఠితం బ్రహ్మ తాత్పర్యవిషయతయా తాభ్యామవగమితమితి బ్రహ్మ తావదతథాభూతాజ్జీవాత్ ముఖ్యప్రాణాచ్చ ప్రబలమ్ । అతః ప్రబలప్రమేయాశ్రయం బ్రహ్మవాక్యం దుర్బలప్రమేయాశ్రితాత్ జీవముఖ్యప్రాణవిషయశ్రుత్యాదితః ప్రబలమ్ । ప్రమాణస్య స్వరూపప్రయుక్తబలాదపి ప్రమేయాశ్రయబలస్యాధికత్వాత్ । అత ఎవ ప్రధానభూతాచమనాదిపదార్థాశ్రయాయాః ‘క్షుత ఆచామేత్’ ఇత్యాదిస్మృతేః ‘వేదం కృత్వా వేదిం కరోతి’ ఇత్యాదిపదార్థగుణభూతక్రమవిషయశ్రుత్యపేక్షయా ప్రబలత్వముక్తం శిష్టాకోపాధికరణే (జై. సూ. ౧. ౩. ౪) । తస్మాదిహోపక్రమోపసంహారైకరూప్యావగమితతాత్పర్యవతా ఉపక్రమోపసంహారావగమితతాత్పర్యవిషయభావబ్రహ్మాశ్రయేణ చ వాక్యేన జ్ఞేయం బ్రహ్మైకమేవాత్ర ప్రతిపాద్యమిత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । త్రయాణాం జీవముఖ్యప్రాణబ్రహ్మణాముపాస్యానాం ప్రతిపాద్యత్వే వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ ।
నను వాక్యభేదభయాత్ మాభూవన్ త్రీణ్యుపాస్యాని ప్రతిపాద్యాని । బ్రహ్మౌకమేవ ‘మామేవ విజానీహి’ ఇతి విధిస్వారస్యాదుపాస్యం ప్రతిపాద్యం కిం న స్యాత్ ? న స్యాత్ । హితతమత్వలిఙ్గవిరోధాత్ । తథాహి – హితతమత్వం ‘యన్మాం విజానీయాత్’ ఇత్యుపాత్తస్య విజ్ఞానస్యోచ్యమానం తస్య విశుద్ధబ్రహ్మసాక్షాత్కారరూపతాం వ్యవస్థాపయతి । హితతమత్వం హి నిరతిశయపురుషార్థత్వం నిరతిశయపురుషార్థసాధకతమత్వం వా స్యాత్ । ఉభయథాఽపి తదఖణ్డానన్దవిషయకస్య నిఖిలానర్థనివృత్తిపూర్వకాఖణ్డానన్దరూపబ్రహ్మావాప్తిసాధకతమస్య విశుద్ధబ్రహ్మసాక్షాత్కారస్యైవ యుజ్యతే । న చ వాచ్యమ్ – ‘విజానీయాత్’ ఇత్యుపక్రమ్యాగ్రే ‘ఉపాస్వ’ ఇతి తత్పరామర్శాత్ విశేషశ్రుత్యనుసారేణ విజ్ఞానపదముపాసనాపరమిత్యతస్తత్రైవ హితతమత్వమాపేక్షికం యోజనీయమితి । ఉపక్రమగతతయా ప్రశ్నోత్తరాభ్యాం ప్రతిపిపాదయిషితతయా చ ప్రబలేన హితతమత్వలిఙ్గేన విజ్ఞానపదస్య ‘విశుద్ధబ్రహ్మసాక్షాత్కారపరత్వావశ్యమ్భావేన ప్రకృతవిజ్ఞానే ప్రయుజ్యమానస్య ఉపాసనాపదస్యాపి తత్సాక్షాత్కారే స్వతః ప్రాప్తావృత్త్యనువాదకత్వకల్పనస్యోచితత్వాత్ । ఎవం చ ‘విజానీహి’ ఇత్యాదిషు విధిశ్రుతీనామవిధేయఫలరూపబ్రహ్మసాక్షాత్కారవిషయే కుణ్ఠితశక్తికత్వేనావిధాయకత్వాత్ ‘గోసదృశం గవయం విద్ధి’
‘‘ఆత్మానం రథినం విద్ధి’(క. ౧. ౩. ౩) ఇత్యాదిలౌకికవైదికవాక్యరీత్యా ప్రతిపాద్యపురుషాభిముఖీ కరణార్థతైవాభ్యుపగన్తవ్యా ।
ఎతేన ‘ఎతదేవోక్థముపాసీత’ ‘వక్తారం విద్యాత్’ ఇత్యాద్యపి వ్యాఖ్యాతమ్ ; సార్వాత్మ్యప్రతిపత్తయే ప్రాణధర్మైర్జీవధర్మైశ్చ ప్రతిపాద్యమానే బ్రహ్మణి తస్యాపి విధిసరూపస్య ప్రతిపాద్యపురుషచేతస్సమాధానార్థత్వోపపత్తేః । ద్వివచనశ్రుత్యాదికం తు న ప్రతిపాద్యపరమ్ , కిన్తు జ్ఞానక్రియాశక్త్యాశ్రయయోః బుద్ధిప్రాణయోః ప్రత్యగాత్మోపాధిభూతయోర్నిర్దేశపరం ప్రత్యగాత్మనస్తత్తదుపాధికృతవిశేషపరిత్యాగేన తత్స్వరూపమేతత్ప్రకరణప్రతిపాద్యం బ్రహ్మైవేతి దర్శయితుమ్ । అత ఎవోపాధిద్వయోపహితస్య ప్రత్యగాత్మనః స్వరూపేణాభేదమభిప్రేత్య ‘యో వై ప్రాణస్సా ప్రజ్ఞా యా వై ప్రజ్ఞా స ప్రాణ’ ఇత్యభేదోఽపి నిర్దిష్టః । తస్మాత్ ప్రబలతరలిఙ్గవాక్యబాధ్యత్వాత్ విరోధిశ్రుతిలిఙ్గానాం బ్రహ్మైకమేవాత్ర ప్రతిపాద్యమితి సిద్ధమ్ ।
సూత్రస్య త్వయమర్థః । జీవముఖ్యప్రాణయోరపి లిఙ్గసత్వాత్ బ్రహ్మైకమేవాత్ర న ప్రతిపాద్యమ్ , అతః ‘ప్రాణోఽస్మి’ ఇతి ప్రాణశబ్దో వక్ష్యమాణాయుఃప్రదత్వాదిలిఙ్గానుసారేణ ముఖ్యప్రాణపరో వాచ్య ఇతి ప్రాణో బ్రహ్మ న భవతీతి చేత్ । న । తథా సత్యుపాసాత్రైవిధ్యప్రసఙ్గాత్ । న చ త్రివిధోపాసనాభ్యుపగన్తారం ప్రతి తత్ప్రసఙ్గో నానిష్ట ఇతి వాచ్యమ్ । తథా సతి వాక్యభేదాపత్తేః । ఎకస్యైవ చ వాక్యస్య ఆసమన్తాదుపక్రమోపసంహారాశ్రితత్వాత్ । తస్య చ ఉపక్రమోపసంహారావగమితతాత్పర్యకస్య జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గేభ్యో బలవత్వాత్ , ఉపక్రమోపసంహారావగమితతాత్పర్యవిషయభావబ్రహ్మరూపప్రబలప్రమేయాశ్రితత్వాదపి –
‘దుర్బలస్య ప్రమాణస్య బలవానాశ్రయో యదా ।
తదాఽపి విపరీతత్వం శిష్టాకోపే యథోదితమ్ ॥’
ఇతి న్యాయేన తస్య బలవత్త్వాచ్చ । తస్మాద్వాక్యభేదపరిహారాయ బ్రహ్మైకమేవాత్ర ప్రతిపాద్యమభ్యుపగన్తవ్యమితి ప్రాణో బ్రహ్మైవ । అన్యత్రాపి బ్రహ్మలిఙ్గానుసారేణ ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మణి వృత్తేరాశ్రితత్వాత్ । ఇహ సర్వాత్మత్వేన వివక్షితే బ్రహ్మణి తస్య సమనన్తరవక్ష్యమాణస్య జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గనికాయస్య యుక్తత్వాత్ ।
న చ – ఎకవాక్యత్వబలాత్ ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మణి వృత్తావపి ‘మామేవ విజానీహి’ ఇత్యాద్యనురోధాత్ ఉపస్తివాక్య ఇవోపాస్యే బ్రహ్మణి వృత్తిరస్త్వితి శఙ్కనీయమ్ ; ఇహోపాసనావిధిభఞ్జకహితతమత్వాదిలిఙ్గయోగాదితి ।
యద్యపి ముఖ్యః ప్రాణః ప్రతిపాద్య ఇతి పూర్వపక్షే ప్రాణశ్రుతిరప్యస్తి, తథాఽపి తామాలమ్బ్య పూర్వపక్షః ‘ప్రాణస్తథాఽనుగమాత్’ ఇతి సూత్ర ఎవ నిరాకృతః, ఇహ తు ప్రాణశ్రుతివిషయే ప్రవృత్తైరాయుఃప్రదాతృత్వాదిలిఙ్గైః తత్రత్యపూర్వపక్షనిరాకరణహేతూపమర్దేన తస్యైవ ప్రాణశబ్దస్య ముఖ్యప్రాణపరత్వమాశంక్యత ఇతి విభావయితుం సూత్రే శ్రుతిముల్లంధ్య లిఙ్గాదిత్యుక్తమ్ । న చ తథాఽపి ద్వివచనశ్రుతిరస్తీతి వాచ్యమ్ ; తస్య ప్రతిపాద్యభేదమాత్రే శ్రుతిత్వేఽపి జీవముఖ్యప్రాణయోః శ్రుతిత్వాభావాత్ ।
యత్తు భాష్యే ఉపాసాత్రైవిధ్యాదిత్యస్య వ్యాఖ్యానాన్తరం ‘న బ్రహ్మవాక్యేఽపి జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గం విరుధ్యతే, ఉపాసాత్రైవిధ్యాత్ । త్రివిధమిహ బ్రహ్మణ ఉపాసనం వివక్షితం ప్రాణధర్మేణ ప్రజ్ఞాధర్మేణ స్వధర్మేణ చ’ ఇతి తత్ వృత్తికారపక్షోపన్యాసమాత్రమ్ , న త్వస్య ప్రకరణస్య త్రివిధోపాసనాపరత్వం భాష్యకారాభిమతమ్ ; హితతమత్వాదివిరోధేన విధిశక్తికుణ్ఠనస్యోక్తత్వాత్ । ప్రాగుక్తవాక్యభేదదోషానతివృత్తేశ్చ । న హ్యత్రోపాసనాత్రయవిశిష్టం బ్రహ్మ విధాతుం శక్యమ్ ; తస్య విధ్యనర్హత్వాత్ , కిన్తు బ్రహ్మణ్యుపాసనాత్రయం విధాతవ్యమ్ । తచ్చ పరస్పరానన్వయి స్వతన్త్రమితి కథం న వాక్యభేదః ?
న చ వాచ్యం – నేహోపాసనాత్రయం విధీయతే । కింత్వేకమేవోపాసనం బ్రహ్మణో రూపత్రయవిశేషితం ‘తమ్మామాయురమృతముపాస్వ’ ఇత్యనేన విధీయతే । తత్ర మామితి జీవవిశిష్టతోక్తా । ‘ఆయుః’ ఇతి ప్రాణవిశిష్టతా । ‘అమృతమ్’ ఇతి స్వరూపముక్తమితి । తావతా ఇన్ద్రముఖ్యప్రాణవిశిష్టబ్రహ్మోపాసనాలాభేఽపి ఇన్ద్రస్య ‘తం మామ్’ ఇతి విశేషణేన పూర్వోక్తత్వష్టృహననాదిగుణకత్వలాభేఽపి వక్తృత్వగ్రాతృత్వద్రష్టృత్వశ్రోతృత్వాదిగుణకత్వస్య వక్ష్యమాణస్యాలాభాత్ , ప్రాణస్యాయుష్ట్వగుణకత్వలాభేఽపి ఇన్ద్రియనిశ్రేయసహేతుత్వశరీరోత్థాపకత్వాదిగుణకత్వస్య వక్ష్యమాణస్యాలాభాచ్చ । తత్తద్గుణవిశిష్టేన్ద్రప్రాణవిశేషితబ్రహ్మోపాసనసిద్ధయే ‘వక్తారం విద్యాత్’ ఇత్యాదిషు ‘ఎతదేవోక్థముపాసీత’ ఇత్యత్ర చ విధ్యన్తరాణాం స్వీకర్తవ్యత్వేన వాక్యభేదదోషానతిలఙ్గనాత్ । న చ అవాక్యభేదార్థం వక్ష్యమాణసర్వగుణవిశిష్టేన్ద్రప్రాణవిశేషితబ్రహ్మోపాసనం ‘తం మామాయురమృతముపాస్వ’ ఇత్యత్రైవ విధేయం స్వీక్రియత ఇతి వాచ్యమ్ ; అత్ర వక్ష్యమాణతత్తద్గుణసమర్పకశబ్దేష్వశ్రూయమాణేషు తత్తద్గుణోపాసనావిధిషు చాగ్రే శ్రూయమాణేషు తథా స్వీకారస్యైవాయుక్తత్వాత్ , అన్యథా ‘అగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ఇత్యత్రాపి అవాక్యభేదార్థం ప్రకరణగతవిధ్యన్తరశ్రుతదధ్యాదివైకల్పికసకలద్రవ్యవిశిష్టాగ్నిహోత్రవిధిరితి కల్పనాపత్తేః ।
న చ – అగ్నిహోత్రవాక్యేన దధ్యాదివాక్యానామివ ‘తం మామాయుః’ ఇతి వాక్యేన ‘ఎతదేవోక్థమ్’ ఇత్యాదివాక్యానాం గుణవిధాయకతయా వాక్యైకవాక్యత్వేన ఎకవాక్యతానిర్వాహోఽస్త్వితి వాచ్యమ్ । తథాఽపి బ్రహ్మస్వరూపోపాసనావిధేః ‘తం మామాయురమృతమ్’ ఇత్యాదావలాభేన ‘స మ ఆత్మేతి విద్యాత్’ ఇత్యత్రైవ తద్విధేస్స్వీకర్తవ్యత్వాత్ । న హి ‘అమృతమ్’ ఇత్యనేన తల్లాభః ; ‘ప్రాణో వ ఆయుః ప్రాణ ఎవామృతమ్’ ఇతి వాక్యశేషేణ ఆయుష్ట్వస్యేవామృతత్వస్యాపి ప్రాణవిశేషణీకరణాత్ । తస్మాదేకవాక్యతాఽనురోధాత్ జ్ఞేయబ్రహ్మపరమేవేదం ప్రకరణమ్ , న జీవముఖ్యప్రాణోపాసనావిధిగర్భమ్ , తత్తద్గుణవిశిష్టజీవముఖ్యప్రాణవిశేషితబ్రహ్మోపాసనావిధిగర్భం వా । యత్తు భూమవిద్యాయాం జ్ఞేయబ్రహ్మప్రకరణమధ్యేఽపి నామవాగాద్యుపాసనావిధిస్వీకరణమ్ తత్ నామవాగాదీనాముత్తరోత్తరభూయస్త్వనిరూపణావసరే శ్రుతేషు ‘నామోపాస్వ’ ‘వాచముపాస్వ’ ఇత్యాదిషు శ్రుతానాం నామవాగాదిశబ్దానామిహ జీవముఖ్యప్రాణలింగానామివ బ్రహ్మణి పర్యవసానస్యాభ్యుపగన్తుమయుక్తత్వాత్ । తదభ్యుపగమే హి బ్రహ్మణస్స్వస్మాదేవ భూయస్త్వముక్తం స్యాత్ ।
ఇతి ప్రతర్దనాధికరణమ్
ఇతి శ్రీమద్భారద్వాజకులజలధికౌస్తుభశ్రీమదద్వైతవిద్యాచార్యసర్వతన్త్రస్వతన్త్రచతురధికశతప్రబన్ధనిర్వాహకవిశ్వజిద్యాజిశ్రీరఙ్గరాజాధ్వరివర సత్సుతమహావ్రతయాజిశ్రీమదప్పయ్యదీక్షితపాదానాం కృతౌ శారీరకమీమాంసాన్యాయరక్షామణౌ ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ప్రథమః పాదః సమాప్తః ।
ద్వితీయః పాదః
ప్రథమే పాదే స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాని వాక్యాని నిర్ణీతాని । అథాస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాని నిర్ణేతుం పాదాన్తరారమ్భః । ఇదఞ్చ తత్ర తత్రాధికరణే స్ఫుటీకరిష్యతే । జన్మాదిసూత్రే నిర్ణీతం బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వం తదాక్షిప్తం సర్వజ్ఞత్వం సర్వాత్మత్వం వ్యాపిత్వం నిత్యత్వమిత్యేవమాదయో ధర్మా ఇహ సిద్ధవద్బ్రహ్మలిఙ్గత్వేనోపాదీయన్త ఇతి ప్రథమపాదోపజీవకత్వాత్తదానన్తర్యమ్ ।
సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ ।౧।
ఛాన్దోగ్యే శ్రూయతే ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితి శాన్త ఉపాసీత । అథ ఖలు క్రతుమయః పురుషో యథాక్రతురస్మిన్ లోకే పురుషో భవతి తథేతః ప్రేత్య భవతి । స క్రతుం కుర్వీత’
‘మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూపస్సత్యసఙ్కల్పః ఆకాశాత్మా సర్వకర్మా సర్వకామస్సర్వగన్ధస్సర్వరసః’(ఛా.ఉ.౩.౧౪.౧.౨) ఇత్యాది అత్ర ‘శాన్త ఉపాసీత’ ఇత్యత్ర ‘స క్రతుం కుర్వీత’ ఇతి విహితాముపాసనామనూద్య శాన్తిరూపగుణమాత్రవిధిర్లాఘవాదితి స్థితే ‘స క్రతుం కుర్వీత’ ఇత్యనిర్దిష్టోపాస్యాయాముపాసనాయాం కిం మనోమయాదివాక్యశేషగతలిఙ్గసమర్పితో జీవ ఉపాస్యః , ఉత ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యోపక్రమగతబ్రహ్మశ్రుతిసమర్పితం బ్రహ్మేతి వాక్యోపక్రమస్యాన్యార్థత్వానన్యార్థత్వాభ్యాం సన్దేహః ।
తత్ర పూర్వపక్షః – మనోమయత్వం ప్రాణశరీరత్వం చ తావజ్జీవలిఙ్గమ్ । యద్యపి ‘మనోమయ’ ఇతి మయటో వికారప్రాచుర్యాద్యనేకార్థధీసాధారణ్యాత్ , ప్రాణః శరీరమస్యేతి ప్రాణే శరీరత్వరూపణస్య యేన కేనచిత్ సమ్బన్ధేన నిర్వోఢుం శక్యత్వాచ్చాధిష్ఠానత్వనియన్తృత్వాదిరూపమనఃప్రాణసమ్బన్ధవతి బ్రహ్మణ్యపి కథఞ్చిద్యోజయితుం శక్యమ్ , తథాఽపి మనఃప్రాణసమ్బన్ధిత్వప్రతిపాదనే తదభావవత్త్వప్రతిపాదన ఇవ తయోర్జీవేన సహోపకరణోపకరణిభావలక్షణసమ్బన్ధ ఎవ లోకవేదయోః ప్రసిద్ధతరో గ్రాహ్యః , నతు బ్రహ్మణా సహ తయోరప్రసిద్ధస్సమ్బన్ధః ; ప్రసిద్ధసమ్బన్ధే ప్రథమం బుద్ధ్యవతారాత్ । అత ఎవ ఖలు
‘అప్రాణో హ్యమనాః’(ము.ఉ.౨.౧.౨) ఇతి బ్రహ్మణి మనఃప్రాణనిషేధో ఝటితి స్వారస్యేనైవ బుద్ధిమారోహతి । న తు ఘటవతి భూతలే ‘ఘటాభావవత్ భూతలమ్’ ఇత్యాప్తవాక్యమనుపపన్నతయా శఙ్కితం సత్ సమవాయసమ్బన్ధేన ఘటాభావవత్పరమిత్యుపపాదనమివ ‘అప్రాణో హ్యమనా’ ఇతి శ్రుతివాక్యమధిష్ఠానత్వాదిసమ్బన్ధేన మనఃప్రాణవతి బ్రహ్మణి కథమప్రాణత్వమమనస్కత్వఞ్చేత్యనుపపన్నార్థతయా శఙ్కితం సత్ భోగోపకరణభావేన మనఃప్రాణాభావవత్పరమిత్యుపపాదనమపేక్షతే ।
న చ వాచ్యమ్ – మనఃప్రాణయోర్జీవసమ్బన్ధిత్వప్రసిద్ధావపి మనోమయప్రాణశరీరశబ్దౌ
‘మనోమయః ప్రాణశరీరనేతా’(ము.ఉ.౨.౨.౭) ‘స య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః తస్మిన్నయం పురుషో మనోమయః’(తై.ఉ.౧.౬.౧) ఇత్యాదిశ్రుతిషు బ్రహ్మణ్యేవ ప్రసిద్ధౌ । తతోఽర్థానుసన్ధానాత్ పూర్వమేవ బుద్ధిస్థయా శబ్దప్రసిద్ధ్యా అత్రాపి మనోమయప్రాణశరీరశబ్దయోర్బ్రహ్మపరత్వసిద్ధౌ తత్ర సమ్భవత్సమ్బన్ధపరతయా మయట్ప్రత్యయశరీరత్వరూపకే యోజనీయే స్యాతామ్ ఇతి ; శ్రుత్యన్తరేష్వప్యర్థానుసారేణ తయోర్జీవపరత్వస్యైవాఙ్గీకారేణ బ్రహ్మణి తత్ప్రసిద్ధ్యసమ్ప్రతిపత్తేః , పఞ్చకోశాన్తర్గతమనోమయశబ్దస్య జీవపరత్వదర్శనాచ్చ । న చ శ్రుత్యన్తరేషు తయోర్జీవపరత్వే బ్రహ్మపరపదాన్తరసామానాధికరణ్యవిరోధః ;
అఙ్గుష్ఠాధికరణ (బ్ర.సూ.౧.౩.౭) న్యాయేన జీవబ్రహ్మాభేదప్రతిపాదనార్థత్వోపపత్తేః । న చాత్రాపి తయోర్బ్రహ్మణ్యేవ తదభిన్నజీవద్వారా వృత్తిస్స్యాదితి వాచ్యమ్ । మనఃప్రాణసమ్బన్ధేన ప్రథమం బుద్ధిస్థస్య జీవస్యైవోపాస్యతయాఽన్వయసమ్భవేన తమతిలంఘ్య తద్ద్వారా బ్రహ్మణి పర్యవసానకల్పనాయాం ‘త్రిః ప్రథమామన్వాహ త్రిరుత్తమామ్’ ఇతి విహితస్య సామిధేన్యభ్యాసస్య ప్రథమప్రతీతం స్థానధర్మత్వమతిలఙ్ఘ్య తద్ద్వారా ప్రవోవాజీయాదిఋగ్ధర్మత్వకల్పనావదయుక్తత్వాత్ । న చాత్రోపరితనసత్యసఙ్కల్పత్వాదిబ్రహ్మలిఙ్గానుసారేణ తథా కల్పనం యుక్తమితి శఙ్క్యమ్ । ‘సత్యసఙ్కల్ప’ ఇత్యస్య ప్రథమశ్రుతమనోమయత్వాదిజీవలిఙ్గానుసారేణ సతి. బ్రహ్మణి , అసఙ్కల్పః సఙ్కల్పరహితః , బ్రహ్మజ్ఞానరహిత ఇతి జీవే వ్యాఖ్యాతుముచితత్వాత్ । ‘సర్వకర్మా సర్వకామ’ ఇత్యాదేర్జీవే పర్యాయేణోపపత్తేః ; యుగపత్ బ్రహ్మణ్యప్యసమ్భవాద్ । ‘జ్యాయాన్ పృథివ్యాః’ ఇత్యాదేః ‘అన్తర్హృదయేఽణీయాన్ వ్రీహేర్వా యవాద్వా సర్షపాద్వా శ్యామాకాద్వా శ్యామాకతణ్డులాద్వా’ ఇతి తత్పూర్వశ్రుతహృదయాయతనత్వాణీయస్త్వావిరోధేన జీవ ఎవ బ్రహ్మభావాపేక్షయా కల్పయితుం యుక్తత్వాత్ । ‘ఎష మ ఆత్మా’ ఇతి వ్యతిరేకనిర్దేశస్య ‘ఎతమితః ప్రేత్యాభిసమ్భవితాస్మి’ ఇతి ప్రాప్యప్రాప్తృభావనిర్దేశస్య చ ఔపచారికత్వేన సాధకఫలావస్థాభేదేన చ జీవే సఙ్గమయితుం శక్యత్వాత్ । ‘ఎతత్ బ్రహ్మ’ , ఇత్యుపసంహారే బ్రహ్మసఙ్కీర్తనస్య క్వచిత్ ‘పరబ్రహ్మ’ ఇతి పరమాత్మని సవిశేషణవ్యవహారదర్శనేన జీవేఽప్యవిరుద్ధత్వాచ్చ ।
స్యాదేతత్ – భవేదేవం జీవ ఉపాసస్యో యది మనోమయాదివాక్యశేష ఉపాసనాకర్మసమర్పకః స్యాత్ । న త్వయమేవమ్ । తత్ర మనోమయాదిపదానాం ప్రథమాన్తతయా ‘స క్రతుం కుర్వీత’ ఇతి ప్రకృతోపాసనాకర్తృవిశేషణసమర్పకత్వాత్ । కిన్తు ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యోపక్రమ ఎవోపాసనాకర్మసమర్పకః । తత్ర బ్రహ్మపదస్య ద్వితీయాన్తత్వసమ్భవాదితి చేత్ । మైవమ్ । మనోమయాదిపదానామనపేక్షితోపాసనాకర్తృవిశేషణసమర్పకత్వం పరిత్యజ్య విభక్తివిపరిణామేనాపేక్షితతత్కర్మసమర్పకత్వకల్పనస్యైవ యుక్తత్వాత్ , క్రతుశబ్దేన ద్వితీయాన్తస్యాపి బ్రహ్మపదస్యానన్వయేన షష్ఠ్యన్తతయా విభక్తివిపరిణామస్య తత్రాప్యావశ్యకత్వాత్ । న చోభయత్రాపి విభక్తివిపరిణామే వినిగమనావిరహః , స్వవాక్యశేషాదుపాస్యగ్రహణసమ్భవే పరార్థవాదతస్తద్గ్రహణాయోగాత్ । శమవిధౌ హేతువన్నిగదార్థవాదో హి ‘సర్వం ఖలు’ ఇత్యాద్యుపక్రమః । యస్మాత్ సర్వమిదం వికారజాతం బ్రహ్మైవ తజ్జత్వాత్తల్లత్వాత్తదనత్వాచ్చ , న చ సర్వస్యైకాత్మత్వే రాగాదయస్సమ్భవన్తి ; తస్మాచ్ఛాన్త ఉపాసీతేతి తదేకవాక్యత్వాత్ ।
నను తథాఽపి తద్గతబ్రహ్మపదాన్వయో మనోమయాదిపదానాం విశేష్యాకాఙ్క్షయా అపేక్షితః । తథా చ తేషాముపాస్యసమర్పకత్వేఽపి బ్రహ్మణి పర్యవసానాత్ బ్రహ్మైవోపాస్యం సిద్ధ్యేదితి చేత్ ; న । తేషాం స్వవాక్యస్థానన్యార్థసమానలిఙ్గాత్మశబ్దసమర్పితవిశేష్యాన్వయసమ్భవే వాక్యాన్తరస్థాన్యార్థబ్రహ్మానుకర్షాయోగాత్ , ‘ఆత్మానముపాసీత మనోమయం ప్రాణశరీరం భారూపమ్’ ఇత్యాద్యగ్నిరహస్యబ్రాహ్మణేఽస్యాం విద్యాయామాత్మనఎవ విశేష్యత్వదర్శనాచ్చ ।
నను తథాఽపి ప్రాణః శరీరమస్యేతి సర్వనామార్థే విహితో బహువ్రీహిః ప్రకృతం బ్రహ్మైవ పరామృశేత్ , న తు ప్రకరిష్యమాణమాత్మానమ్ ; సర్వనామ్నాం ప్రకృతపరామర్శిత్వాత్ । నపుంసకలిఙ్గనిర్దిష్టస్యాపి బ్రహ్మణో విశేష్యభూతాత్మపదానుసారిలిఙ్గవతా ‘ప్రాణశరీరః’ ఇత్యనేన పరామ్రష్టుం శక్యత్వాత్ , ‘తస్మిన్ సీద’ ఇతివదన్యార్థనిర్దిష్టస్యాపి సర్వనామ్నా పరామర్శసమ్భవాచ్చ । న చ వాచ్యం – ‘స క్రతుం కుర్వీత’ ఇతి విహితాముపాసనామనూద్య ‘సర్వం ఖలు’ ఇత్యాదినా సార్థవాదేన వాక్యేన శమగుణో విధేయః । తథా చ ప్రథమపఠితమపి తత్ అర్థానుసారాత్ పాశ్చాత్యమేవేతి తతః ప్రాగేవోపాసనావిధేస్సవిషయస్య పర్యవసానం వక్తవ్యమ్ । అతః ప్రవర్తిష్యమాణవిధ్యర్థవాదః తదుపజీవ్యవిధిపర్యవసానాయ విషయసమర్పక ఇత్యేతన్న యుక్తమ్ – ఇతి । భావ్యర్థానుసన్ధానేనాపి సవిషయకోపాసనావిధిపర్యవసానోపపత్తేః । ఉపాంశుయాజవిధిప్రవృత్త్యనన్తరభావిక్రమప్రమాణకయాజ్యానువాక్యాన్వయలభ్యవిష్ణుదేవత్యత్వాద్యనుసన్ధానేన ‘విష్ణురుపాంశు యష్టవ్య’ ఇత్యాదిస్తుతిసహితోపాంశుయాజవిధిపర్యవసానదర్శనాత్ । ఎవఞ్చ –
’సర్వనామ ప్రసిద్ధార్థం ప్రసాధ్యార్థవిఘాతకృత్ ।
ప్రసిద్ధ్యపేక్షి సత్ పూర్వవాక్యస్థమపకర్షతి ॥’
ఇతి జ్యోతిరధిక రణోక్తన్యాయేనైవ మనోమయాదివాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వం సిద్ధ్యతి । న చ తత్ర ప్రకృతపరత్వప్రత్యభిజ్ఞాపకోఽస్తి ద్యుసమ్బన్ధః ; నాత్ర ప్రకృతప్రత్యభిజ్ఞాపకోఽస్తీతి వైషమ్యం శఙ్కనీయమ్ । సర్వనామ్నః ప్రకృతపరత్వస్య వ్యుత్పత్తిసిద్ధత్వేన తత్సిద్ధ్యర్థం ప్రకృతప్రత్యభిజ్ఞాపకానపేక్షణాత్ । ‘సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా తత్సంసృష్టం ప్రాజాపత్యమ్’ ఇత్యాదిషు ప్రత్యభిజ్ఞాపకాభావేఽపి సర్వనామ్నః ప్రకృతపరత్వదర్శనాత్ । జ్యోతిర్వాక్యేఽపి ‘దివి’ ‘దివః’ ఇతి నిర్దేశభేదేన ద్యుసమ్బన్ధస్య వస్తుతః ప్రత్యభిజ్ఞాపకత్వాభావాచ్చేతి చేత్ ; మైవం । మనోమయశబ్దస్య ప్రసిద్ధసమ్బన్ధానురోధేన జీవపర్యవసాయితయా తదుపస్థాపితజీవస్యైవ సర్వనామార్థేన బహువ్రీహిణా పరామర్శసమ్భవాత్ , తదసమ్భవేఽపి ప్రాణసమ్బన్ధరూపవర్తిపదార్థప్రసిధ్యనురోధేన ప్రక్రంస్యమానస్యాత్మనః పరామర్శసమ్భవాచ్చ । ప్రక్రాన్తపరత్వే వర్తిపదార్థస్వారస్యభఙ్గాపత్తేః । సర్వనామ్నః ప్రక్రాన్తపరత్వాసమ్భవే చ ప్రక్రంస్యమానపరత్వం ‘అథైష జ్యోతిః’ ఇత్యాదివన్న దుష్యతి ।
ఎతేన – మా భూచ్ఛమవిధ్యర్థవాదః స్వాతన్త్ర్యేణ వా మనోమయాదివాక్యే విశేష్యసమర్పకతయా వా సర్వనామార్థసమర్పకతయా వా బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వసంయోజకః । త్రిపాద్బ్రహ్మప్రకరణమవ్యవహితే జ్యోతిర్వాక్యేఽప్యనువృత్తం తథా స్యాదిత్యపి శఙ్కా నిరస్తా ; సమభివ్యాహృతవాక్యశేషోపాత్తలిఙ్గసమర్పితస్య జీవస్యోపాస్యత్వేనాన్వయసమ్భవే ప్రకరణసమర్పితస్య బ్రహ్మణస్తథాత్వేనాన్వయాయోగాత్ । లిఙ్గవాక్యాభ్యాం ప్రకరణస్య దుర్బలత్వాత్ ।
నను వాక్యశేషగతజీవలిఙ్గం నిష్ప్రయోజనమ్ । న హ్యపూర్వార్థబోధనాయ మనోమయత్వప్రాణశరీరత్వోపన్యాసః ; జీవే తదుభయవైశిష్ట్యస్య లోకసిద్ధత్వాత్ , ఉపాసనావాక్యశేషే తదనుపయోగిజీవస్వరూపనిరూపణస్యానపేక్షితత్వాచ్చ । నాప్యుపాస్యో జీవ ఇతి గమయితుం తదుపలక్షణాయ , ఎకేనైవ తదుపలక్షణసిద్ధావితరవైయర్థ్యాత్ । నాపి తదుభయవిశిష్టత్వేన తదుపాసనాసిద్ధయే ; మనస్సంవలితరూపతయా సదా అహమితి భాసమానే జీవే విధిం వినాఽపి తద్విశిష్టతయైవోపాసనాసిద్ధేః । ఎవం నిష్ప్రయోజనాద్వాక్యశేషసమర్పితజీవలిఙ్గాత్ సర్వాభిలషితబ్రహ్మప్రకరణం బలవదితి తదేవోపాస్యసమర్పకం యుక్తమితి చేత్ ; న । నిత్యమహంప్రత్యయవిషయతయోపాసనావిషయత్వేనాపి ప్రాప్తాత్ మనస్తాదాత్మ్యాదన్యత్రైవ మనోవికారత్వే స్వప్నజాగరానువృత్తమనఃప్రచురత్వే మనఃప్రధానత్వే వా ‘ద్వయోః ప్రణయన్తి’ ఇత్యస్య చోదకాప్రాప్తప్రణయనాన్తర ఇవ వృత్తిసమ్భవేన జీవలిఙ్గప్రతిపాదనస్యోపాసనార్థత్వేనైవ సప్రయోజనత్వాత్ । తస్మాన్మనోమయాదివాక్యశేషగతలిఙ్గసమర్పితో జీవ ఎవోపాస్య ఇతి । అత్రోచ్యతే –
ప్రకృతబ్రహ్మణస్సర్వతాదాత్మ్యేనోపదేశతః ।
క్రతౌ తదేవాన్యార్థముపాస్యం ప్రమిమీమహే ॥
‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇత్యుపక్రమవాక్యే తావత్సర్వస్మిన్ ప్రపఞ్చే ‘ఇదం బ్రహ్మ’ ఇతీదంశబ్దసమానాధికృతేన బ్రహ్మశబ్దేన పరామృష్టం త్రిపాద్బ్రహ్మ తాదాత్మ్యేనోపదిశ్యతే । ఇదమిత్యేతద్ధి బ్రహ్మణో విశేషణం , న తు సర్వస్య ; తద్విశేషణత్వే ప్రయోజనాభావాత్ , ‘సర్వం బ్రహ్మ’ ఇత్యేతావతైవ సర్వస్య బ్రహ్మాత్మకత్వసిద్ధేః । బ్రహ్మవిశేషణత్వే త్వస్తి ప్రయోజనం ప్రకృతత్రిపాద్బ్రహ్మాధికారలాభః । స చ ప్రకృతస్య ప్రయత్నేనాధికారఃస్వానర్థక్యపరిహారాయ క్రతౌ వాక్యశేషగతలిఙ్గం బాధిత్వా స్వయముపాస్యత్వేన బ్రహ్మసమర్పణార్థః పర్యవస్యతీతి తదేవ ప్రకరణసమర్పితమనన్యార్థం సర్వాత్మకం బ్రహ్మాత్రోపాస్యమిత్యధ్యవస్యామః ।
నను ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇత్యాది శమవిధ్యర్థవాద ఇతి దర్శితం భాష్యకృతా పూర్వపక్షే । సిద్ధాన్తేఽపి తదనుమత్యైవ బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వముపపాదితం ‘యద్యపి శమవిధివివక్షయా బ్రహ్మ నిర్దిష్టమ్’ ఇత్యాదినా । కథమనన్యార్థకత్వేన తస్యోపాస్యసమర్పకత్వముచ్యతే ? సత్యమ్ । త్రిపాద్బ్రహ్మానుకర్షణార్థేదంవిశేషణబలాదుపాస్యసమర్పణార్థేనాపి తేన సన్నిహితస్య శమవిధేః స్తుతిద్వారా అర్థసమర్పణరూప ఉపకారః ప్రసఙ్గాత్సిద్ధ్యతీతి సిద్ధాన్తే తదనుమతిః , న తు శమవిధిశేషతయా , ‘సర్వం బ్రహ్మాత్మకమ్’ ఇత్యేతావతైవ శమవిధిశేషత్వసమ్భవేన తదర్థత్వే ‘ఇదమ్’ ఇతి విశేషణవైయర్థ్యాత్ ।
నను శమవిధిస్తుతౌ ‘సర్వం బ్రహ్మాత్మకమ్’ ఇతి ధీరపేక్ష్యతే । ఉపాస్యసమర్పణార్థం ప్రకృతస్య త్రిపాద్బ్రహ్మణఃస్వప్రాధాన్యేనాధికార ఇత్యభ్యుపగమే సర్వస్య తజ్జత్వాదికం పరంపరయా హేతూకృత్య తద్ధేతుకసర్వాత్మత్వశాలి ప్రకృతం బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యం వక్తవ్యమితి కథం తేన శమవిధేరుపకారసిద్ధిః ? సత్యమ్ । బ్రహ్మణస్సర్వాత్మకత్వప్రతిపాదనే సర్వస్య బ్రహ్మాత్మకత్వమప్యర్థాల్లభ్యత ఇతి తేన తస్యోపకారసిద్ధిః ।
నను ‘యద్యపి శమవిధివివక్షయా’ ఇతి భాష్యస్వారస్యేన శమవిధిశేషత్వమేవ భాష్యకృదభిమతం ప్రతీయతే । కథం ప్రాసఙ్గికోపకారాభిప్రాయం తద్వ్యాఖ్యాయతే ? తత్స్వారస్యానురోధేన శ్రుతావిదంశబ్ద ఎవ ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ ఇత్యాదిశ్రుతావివ సర్వవిశేషణమితి వ్యాఖ్యాయతామ్ । ఉచ్యతే – అత్రేదంశబ్దస్య ప్రకృతత్రిపాద్బ్రహ్మానుకర్షణార్థతయా బ్రహ్మవిశేషణత్వేన సార్థకత్వే సమ్భవతి పరిదృశ్యమానప్రపఞ్చస్వరూపానువాదమాత్రపరత్వం న వక్తవ్యమిత్యేవ భాష్యకృతోఽభిసన్ధిః । అత ఎవ
జ్యోతిరధికరణే (బ్ర.సూ.౧.౧.౧౦) జ్యోతిర్వాక్యే త్రిపాద్బ్రహ్మానువృత్తౌ వివదమానం పూర్వపక్షిణం ప్రతి ద్యుసమ్బన్ధప్రత్యభిజ్ఞాపనేన తత్ర తదనువృత్తిం ప్రసాధ్య తస్యామేవ హేత్వన్తరముక్తం ‘న కేవలం జ్యోతిర్వాక్య ఎవ బ్రహ్మానువృత్తిః ; పరస్యామపి హి శాణ్డిల్యవిద్యాయామనువర్తిష్యతే బ్రహ్మ’ ఇతి । అనేన హి భాష్యవాక్యేన పరత్రాప్యనువృత్తిరత్రానువృత్త్యవశ్యంభావే హేతుత్వేన దర్శితా । సా కథం జ్యోతిర్వాక్యేఽపి త్రిపాద్బ్రహ్మానువృత్తిమనఙ్గీకుర్వాణం పూర్వపక్షిణం ప్రతి సిద్ధవద్ధేతుభావం ప్రతిపద్యేత యద్యత్ర త్రిపాద్బ్రహ్మానుకర్షణైకప్రయోజనేదంవిశేషణసామర్థ్యం నాశ్రీయతే ? భాష్యే శమవిధిశేషత్వోపన్యాసస్తు శమవిధిశేషత్వమఙ్గీకృత్యాపి పరిహర్తుం శక్యత ఇత్యభిప్రాయః ప్రౌఢివాదః । ప్రౌఢివాదత్వం చ తస్య భాష్య ఎవ ‘యద్యపి’ ఇత్యనేన ధ్వనితమ్ ।
తత్రాయం పరిహారాభిప్రాయః – యద్యపి బ్రహ్మ శమవిధ్యర్థవాదే పరవిశేషణత్వేన నిర్దిష్టమ్ , తథాఽపి బ్రహ్మైవ తద్గుణకతయోపాస్యమితి బుద్ధిసన్నిహితం భవతి , న జీవః ; మనోమయత్వాదిగుణానాం జీవపర్యవసానే హేయగుణత్వాద్ధేయగుణానాం చాత్రైవ ప్రదర్శితేన తత్క్రతున్యాయేన విరుద్ధతయా అనుపాసనీయత్వాత్ । అత్ర హి ‘యథాక్రతురస్మిన్లోకే పురుషో భవతి తథేతఃప్రేత్య భవతి’ ఇతి వాక్యేనోపాసకో యద్గుణవిశిష్టతయోపాస్తే , తద్గుణకః స్వయం పరత్ర భవతీతి తత్క్రతున్యాయో దర్శితః । కథం తద్గుణోపాసనామాత్రేణ స్వయం తద్గుణకఃస్యాదితి విచికిత్సాయామ్ ‘అథ ఖలు క్రతుమయః పురుష’ ఇతి పూర్వవాక్యేన యస్మాత్ క్రతుశబ్దితధ్యానప్రధానో జీవః , న తూపాయాన్తరప్రధానః అతో ధ్యానమాత్రేణ తత్తద్గుణకఃస్యాదేవేత్యుపపత్తిరపి దర్శితా । ఎవం సోపపత్తికమత్రైవ దర్శితస్తత్క్రతున్యాయోఽత్రానుపకుర్వన్ విపరీతార్థతామాపద్యతే చేత్ క్వాన్యత్రోపకుర్యాత్ ? ఎవమప్యత్ర నాదరణీయస్స్యాదన్యత్రైవోపకారః స్యాత్ యద్యత్ర మనోమయాదివాక్యే జీవ ఎవాహత్య నిర్దిష్టః స్యాత్ । తదా హి పఞ్చాగ్నివిద్యావత్ సాంసారికహేయగుణవిశిష్టజీవవిషయాఽప్యేషా వచనబలాత్ సత్యసఙ్కల్పత్వాద్యావిర్భావసమ్పాదకబ్రహ్మప్రాప్తిహేతుర్భవేత్ , న తు తత్ర జీవః స్వశబ్దోపాత్తోఽస్తీతి ।
నను మనోమయత్వాదిషూపదిశ్యమానేషు బ్రహ్మ కేనోపాయేన బుద్ధిసన్నిహితం భవతీతి చేత్ ; విశ్వజిన్న్యాయేనేతి బ్రూమః । యథా విశ్వజిద్విధినా తస్య సామాన్యత ఇష్టసాధనత్వావగతావిష్టవిశేషాకాఙ్క్షాయాం సర్వాభిలషితస్వర్గఇష్టవిశేషతయా బుద్ధిసన్నిహితో భవతి , తథోపాసనావిధినా సామాన్యత ఉపాస్యసిద్ధౌ తద్విశేషాకాఙ్క్షాయాం మనోమయాదివాక్యస్వరసవిషయస్య జీవస్యోపాస్యత్వాయోగ్యత్వే సర్వాభిలషితసత్యసఙ్కల్పత్వాదిగుణవిశిష్టతయా సర్వవేదాన్తప్రసిద్ధం బ్రహ్మైవోపాస్యవిశేషతయా సమనన్తరప్రదర్శితతత్క్రతున్యాయవిదాం బుద్ధిసన్నిహితం భవతి । యద్యపి వాక్యశేషస్వరసవిషయస్య జీవస్యోపాస్యత్వేన పరిగ్రహే రాత్రిసత్రన్యాయోఽనుసృతో భవతి , రాత్రిసత్రన్యాయశ్చ విశ్వజిన్న్యాయాత్ బలీయాన్ , తథాఽప్యత్ర హేయగుణజీవోపాసనాపర్యవసాయితయా నిష్ప్రయోజనాద్రాత్రిసత్రన్యాయాత్ ఉత్కృష్టగుణబ్రహ్మోపాసనాపర్యవసాయితయా సప్రయోజనో విశ్వజిన్న్యాయో బలీయానితి స ఎవాత్రానుసరణీయః । యద్వా సర్వనామార్థో బహువ్రీహిః మనస్సమ్బన్ధాదిప్రసిధ్యుపస్థాపితేఽపి జీవే హేయగుణే పర్యవసానస్యాయుక్తతయా శమవిధ్యర్థవాదనిర్దిష్టే బ్రహ్మణి పర్యవస్యతీత్యనేన ప్రకారేణ బ్రహ్మణో బుద్ధిసన్నిహితతోపపాదనీయా । న చ వాచ్యమ్ – తత్ర తత్ర బ్రహ్మణి పరబ్రహ్మశబ్దప్రయోగదర్శనేన కేవలబ్రహ్మశబ్దస్య జీవేఽపి ప్రయోజ్యతావగమాత్ శమవిధ్యర్థవాదస్థో బ్రహ్మశబ్దోఽపి జీవపరోఽస్తు – ఇతి ; సర్వేషు వేదాన్తేషు బ్రహ్మశబ్దాలమ్బనతయా పరస్య ప్రసిద్ధత్వేన తత్రైవ ప్రథమం బుధ్యవతారాత్ । తస్మాదిహ బ్రహ్మైవోపాస్యత్వేనాన్వేతీతి సిద్ధమ్ ।
సూత్రస్యానన్యార్థత్రిపాద్బ్రహ్మాధికారపరం ‘సర్వం ఖలు’ ఇత్యాదికమితి సిద్ధాన్తే , సర్వత్ర. ‘సర్వం ఖలు’ ఇతి నిర్దిష్టే సర్వస్మిన్ , ప్రసిద్ధస్య – ప్రకృతస్య త్రిపాద్బ్రహ్మణస్తాదాత్మ్యేనోపదేశాదిత్యర్థః । ‘సర్వం ఖలు’ ఇత్యాదికం శమవిధిశేష ఇత్యభ్యుపగమ్య కృతే సిద్ధాన్తే , సర్వత్ర. సర్వేషు వేదాన్తేషూపాసకాభిలషితగుణవిశిష్టతయా ప్రసిద్ధస్య బ్రహ్మణో విశ్వజిన్న్యాయేనోపస్థితస్య మనోమయత్వాదిధర్మవిశిష్టతయోపదేశాదితి ప్రథమే పక్షే అర్థః । ద్వితీయపక్షే తు , సర్వత్ర. ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యే , ప్రసిద్ధస్య ప్రకృతస్య బ్రహ్మణః ‘ప్రాణశరీర’ ఇతి సర్వనామార్థేన బహువ్రీహిణపరామృశ్యోపాస్యగుణవిశిష్టతయోపదేశాదిత్యర్థః । తదపి వాక్యం జీవపరమస్త్వితి శఙ్కానిరాకరణే తు , సర్వేషు వేదాన్తేషు బ్రహ్మశబ్దాలమ్బనతయా ప్రసిద్ధస్య పరస్యైవాత్రాపి బ్రహ్మశబ్దేనోపదేశాదిత్యర్థః । ఎతాస్సర్వా అపి యోజనాః ‘యత్సర్వేషు వేదాన్తేషు ప్రసిద్ధం బ్రహ్మశబ్దాలమ్బనమ్’ ఇత్యాదిభాష్యేణ గర్భీకృతాః ।౧.౨.౧।
స్యాదేతత్ – యథా వాక్యశేషనిర్దిష్టా గుణా న జీవే తత్క్రతున్యాయానుకూలా ఎవం బ్రహ్మణ్యపి । తథా హి – సర్వకర్మత్వం సర్వకారణత్వమ్ ;
బాలాక్యధికరణ (బ్ర.సూ.౧.౪.౫) న్యాయేన కర్మశబ్దస్య క్రియత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా కార్యపరత్వాత్ । తత్తావన్నోపాసకేన ప్రాప్యమ్ ;
జగద్వ్యాపారాధికరణ(బ్ర.సూ.౪.౪.౭) న్యాయవిరోధాత్ । సర్వకామత్వం సర్వం కామయత ఇతి కర్మణ్యుపపదే అణ్ప్రత్యయాన్తతయా
‘సోఽకామయత’(తై.ఉ.౨.౬.౧) ఇతి శ్రుత్యుక్తం స్రష్టవ్యసర్వవిషయకామనావత్త్వమ్ । తదపి తథైవ । కామ్యన్త ఇతి కామా ఇతి కామశబ్దస్య భోగపరతయా సర్వభోగశాలిత్వం తదితి చేత్ । తత్ సర్వభోగాశ్రయసకలజీవతాదాత్మ్యనిర్వాహ్యమితి తదపి నోపాసకేన ప్రాప్తుం శక్యమ్ ; సగుణవిద్యాఫలానుభవసమయేఽపి పరిచ్ఛిన్నత్వానపాయాత్ । అవిద్యాఽవచ్ఛిన్నో జీవః అవిద్యా చ వ్యాపినీత్యభ్యుపగమే వ్యాపిత్వస్య ప్రాప్తత్వేన ప్రాప్తవ్యగుణత్వాభావాత్ । ఎతేన జ్యాయస్త్వాణీయస్త్వే అపి వ్యాఖ్యాతే ।
‘అవాకీ’(ఛా.ఉ.౩.౧౪.౨) ఇత్యుక్తం వాగిన్ద్రియోపలక్షితసకలేన్ద్రియరాహిత్యం తు సగుణఫలానుభవసమయే భోగాన్ భుఞ్జానస్యోపాసకస్య నోపేక్షితమ్ । విషయస్పృహారాహిత్యరూపమనాదరత్వమవాప్తసకలకామత్వాపేక్షం బ్రహ్మణోఽన్యత్ర న సమ్భవతి । నను ‘సర్వకర్మా సర్వకామ’ ఇత్యాదికముపాస్యగుణనిర్దేశపరం మా భూత్ , కేవలముపాస్యస్యోపలక్షకం స్తుత్యర్థం వాఽస్త్వితి చేత్ ; న । సర్వకర్మత్వాదీనాం ద్విః పాఠేనాభ్యాసావగతతాత్పర్యవిషయభావానాముపాస్యబహిర్భావకల్పనాఽయోగాత్ , ప్రత్యుత వాక్యశేషనిర్దిష్టేషు సర్వేషు గుణేషూపాస్యతయా ప్రసక్తేషు సర్వకర్మత్వాదీనాం పునః పాఠస్య గుణాన్తరపరిసంఖ్యార్థత్వౌచిత్యేన తేషామేవోపాస్యగుణత్వప్రతీతేశ్చ , మనోమయత్వాదీనామపి మనస్సమ్బన్ధాదిపర్యవసితానాముపాసకస్పృహణీయగుణత్వాభావాచ్చేత్యాశంక్యాహ –
వివక్షితగుణోపపత్తేశ్చ । ౨।
వివక్షితాః – ఉపాస్యత్వేన తాత్పర్యవిషయా యే మనోమయత్వాదయః తే బ్రహ్మణి తత్క్రతున్యాయానురోధినః స్పృహణీయగుణా ఇత్యేతదుపపద్యతే । తథా హి – సగుణోపాసనాసిద్ధస్య బ్రహ్మలోకే భోగ్యభోగోపకరణాని యాని ప్రాక్సిద్ధాన్యరణ్యా (అర్ణవా)దీని యాని చ స్వసఙ్కల్పసాధ్యాని స్త్ర్యన్నపానాదీని తాని సర్వాణి స్వాప్నపదార్థవన్మానసప్రత్యయరూపాణ్యేవ । యథా చైతత్తథా ఛాన్దోగ్యభాష్యే దహరవిద్యాప్రకరణే ‘య ఇమేఽర్ణవాదయో బ్రహ్మలోకే సఙ్కల్పజాశ్చ పిత్రాదయో భోగాస్తే కిం పార్థివా ఆప్యాశ్చ యథేహ లోకే అర్ణవవృక్షపూర్మణ్డపాద్యాః , ఆహోస్విన్మానసప్రత్యయమాత్రా ఇతి । కిఞ్చాతః । యది పార్థివా ఆప్యాశ్చ స్థూలాస్స్యుః హృద్యాకాశే సమాధానానుపపత్తిః । పురాణే చ మనోమయాని బ్రహ్మలోకేఽర్ణవశరీరాదీనీతి వాక్యం విరుధ్యేత’ ఇత్యాదినా ‘తస్మాన్మానసా ఎవ బ్రాహ్మలౌకికా అరణ్యాదయస్సఙ్కల్పజాశ్చ పిత్రాదయః కామా బాహ్యవిషయభోగవదశుద్ధిరహితత్వాత్ శుద్ధసత్త్వసఙ్కల్పజన్యా ఇతి నిరతిశయాస్సత్యాశ్చేశ్వరాణాం భవన్తి’ ఇత్యన్తేన భగవత్పాదైరేవ ప్రపఞ్చితమ్ । త ఇహ బ్రాహ్మలౌకికాః పదార్థా మనోవికారత్వాన్మనోమయా ఇతి సర్వవికారాభిన్నః పరమేశ్వరోఽపి మనోమయః । అత ఎవ వికారాదివాచిమనోమయశబ్దో జీవ ఎవ సమవేతార్థో న బ్రహ్మణీత్యాశంక్య బ్రహ్మణి తదుపపాదనార్థో భామతీగ్రన్థః ‘తస్యాపి సర్వవికారకారణతయా వికారాణాఞ్చ స్వకారణాదభేదాత్తేషాఞ్చ మనోమయతయా బ్రహ్మణస్తత్కారణస్య మనోమయత్వోపపత్తేః’ ఇతి । ఎవఞ్చ మనోమయత్వం బ్రాహ్మలౌకికదివ్యభోగసమ్పన్నత్వరూపముపాసకస్య పరత్ర ప్రేప్సితగుణో భవత్యేవ । తథా ప్రాణాః శరీరాణి శరీరవన్నియమ్యాన్యస్యేతి ప్రాణశరీరత్వం సర్వాత్మనా వశ్యేన్ద్రియత్వరూపమ్ । తదపి తస్య స్పృహణీయమేవ ;
‘తే బ్రహ్మలోకేషు పరాన్తకాలే’(మహానారా.౧౦.౬) ‘బ్రహ్మణా సహ తే సర్వే’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృత్యనుసారేణ హిరణ్యగర్భేణ సహ మోక్ష్యమాణానామహంగ్రహోపాసనాపరాణామపేక్షితే పరబ్రహ్మసాక్షాత్కారే చిత్తవశీకరణస్యోపాయత్వాత్ ।
‘ఎకవచనముత్సర్గతః కరిష్యే’(మహాభాష్య) ఇతి న్యాయమవలమ్బ్య ప్రాణః శరీరమస్యేతి విగ్రహకరణే తల్లభ్యం వశ్యవాయుత్వమపి తస్య స్పృహణీయమేవ ; వాయుజయస్య మనోవశీకరణోపాయత్వేన యోగశాస్త్రప్రసిద్ధత్వాత్ । భారూపత్వం నిర్మలచైతన్యలక్షణదీప్తిస్వరూపత్వం ఉపాసకానుగ్రహార్థపరిగృహీతవిగ్రహోపాధికదీప్తిమత్త్వం వా । సత్యసఙ్కల్పత్వముక్తవక్ష్యమాణగుణనిర్వాహకమమోఘసఙ్కల్పత్వమ్ । ఆకాశాత్మత్వం ‘ఆకాశ ఇవ పఙ్కేన న స పాపేన లిప్యతే’ ఇతి స్మృతిప్రసిద్ధనిర్లేపత్వమ్ । సర్వకర్మత్వం
‘స యది పితృకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరస్సముతిష్ఠన్తి’(ఛా.ఉ.౮.౨.౧) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధం ప్రాగుక్తమనోమయపిత్రాదిసకలస్రష్టృత్వమ్ । సర్వగన్ధత్వం సర్వరసత్వం చ భోగ్యతయా సకలశుభగన్ధరసవత్త్వమ్ , యస్య పర్యఙ్కవిద్యాయామర్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మ ప్రాప్నువతా విదుషా ప్రాప్తవ్యత్వం శ్రూయతే
‘‘తం బ్రహ్మగన్ధః ప్రవిశతి , తం బ్రహ్మరసః ప్రవిశతి’(కౌ.ఉ.౧.౫) ఇతి ।
‘సర్వమిదమభ్యాత్త’(ఛా.ఉ.౩.౧౪.౨) ఇతి ప్రాగుక్తసకలగుణాభివ్యాప్తిమత్త్వమ్ । యద్యప్యేతదనుక్తసిద్ధమ్ , తథాఽపి ‘సర్వకర్మా’ ఇత్యాదిపునః పాఠస్య పరిసఙ్క్యార్థత్వశఙ్కానిరాసాయ ప్రాగుక్తాస్సర్వేఽపి గుణా ఉపాస్యా ఇతి ప్రతిపాదనార్థమ్ । తేన పునః పాఠః కేవలమాదరార్థో న పరిసఙ్ఖ్యార్థ ఇతి సిద్ధ్యతి । సర్వరసాన్తాస్సర్వేఽపి గుణా ఉపాస్యాస్తదనన్తరగుణాస్త్వవిరుద్ధా ఎవోపాస్యా ఇతి చ సిద్ధ్యతి । అతో న కిఞ్చిదనుపపన్నమ్ ।
సూత్రే ‘ధర్మోక్తేః’ ‘ధర్మోపదేశాత్’ ఇత్యాదివత్ ధర్మపదమప్రయుజ్య గుణపదగ్రహణం తత్ర వివక్షితవిశేషణం చ మనోమయాదిపదానాం యత్నేనోపాస్యత్వానుగుణార్థపరిగ్రహే హేతుత్వేనోపాత్తమ్ । యత ఎవ మనోమయత్వాదయః ‘సర్వమిదమభ్యాత్త’ ఇతి సిద్ధార్థపునఃప్రతిపాదనఫలాదుపాస్యత్వేన వివక్షితాః , అతస్తే సమనన్తరప్రదర్శితతత్క్రతున్యాయసాఫల్యాయ పరత్రోపాసకలభ్యగుణతయైవోపపాదనీయాః , న తు బ్రహ్మధర్మమాత్రతయేతి తదభిప్రాయః । ‘ఉపపత్తేశ్చ’ ఇతి చకారస్య త్వయమభిప్రాయః – మనోమయాదిశబ్దాః ప్రదర్శితార్థేషు స్వారస్యాభావేఽపి తత్క్రతువచనానురోధాద్యత్నతస్తత్పరతయోపపాదనీయా ఇత్యేతావదేవ న । ఉపపద్యన్తే చ తే ప్రదర్శితార్థేషు స్వరసత ఎవ న తు యత్నమపేక్షన్త ఇతి । తథా హి – మనోమయశబ్దస్తావన్మనోవికారార్థః ; తైత్తిరీయే తస్య తదర్థతయా నిర్ణీతత్వేనాన్యత్రాప్యౌత్సర్గికత్వాత్ । మనోవికారత్వం చ బ్రహ్మణి సాక్షాదసమ్భవత్ మనోవికారవస్త్వభేదేనోపపాదనీయమ్ । తథాభూతం చ వస్తు బుద్ధిసన్నిహితం గ్రాహ్యమ్ ; వ్యక్తివచనానాం సన్నిహితవిశేషపరత్వనియమాత్ । సన్నిహితాశ్చోపాసకసఙ్కల్పసాధ్యాః పిత్రాదయో మనోమయాః ; ‘స క్రతుం కుర్వీత’ ఇతి లిఙా ఉపాసనాయా ఇష్టసాధనత్వే బోధితే ఇష్టవిశేషాకాంక్షాయాముపాసనాఫలత్వేన శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధానాం తేషామిష్టవిశేషత్వేనాన్వయాత్ । ‘సర్వకర్మా’ ఇత్యత్రాపి తేషాం పితృమాతృభ్రాతృస్వసృసఖిగన్ధమాల్యగీతవాదిత్రస్త్ర్యన్నపానాదిరూపాణాం సామస్త్యమేవోచ్యతే ; అనాదిజీవావిద్యాదిసాధారణ్యేన సర్వేషాం ముఖ్యవృత్త్యా బ్రహ్మకార్యత్వస్యాయుక్తతయా కిఞ్చిదవచ్ఛేదాపేక్షాయాం ‘అథైతస్య హార్యోజనస్య సర్వ ఎవ లిప్సన్తే’ ఇత్యత్ర సర్వశబ్దస్య ప్రకృతఋత్విక్సామస్త్య ఇవ ప్రకృతమనోమయకార్యసామస్త్యే వృత్త్యౌచిత్యాత్ । ఎవం చ సర్వగన్ధసర్వరసశబ్దయోరపి ప్రాయపాఠానుసారేణ ఉపాసకప్రాప్యబ్రహ్మగన్ధరససామస్త్యఎవ పర్యవసానం స్యాదితి ॥౧.౨.౨॥
యద్యేవముపాసకజీవేఽపి మనోమయత్వాదయ ఉపాసనయా ప్రాప్స్యమానాస్సన్తీతి తత్రాపి తేషాం నానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
అనుపపత్తేస్తు న శారీరః ।౩।
యద్యపి మనోమయత్వాదయో భావ్యభిప్రాయేణ జీవేఽపి కథఞ్చిదుపపద్యన్తే , తథాపి ‘అవాకీ’ ఇత్యాదినోక్తా అనిన్ద్రియత్వాదయః కథమపి నోపపద్యన్తే । తే హి నోపాసనార్థముపాత్తాః , కిన్తు ఘ్రాణరసనభోగ్యగన్ధరసవత్త్వోక్త్యా ప్రసక్తామిన్ద్రియవత్త్వశఙ్కాం సత్యసఙ్కల్పేన బ్రహ్మణా గన్ధరసాదిభోగసంపత్తయే స్వస్యేన్ద్రియాణి కిమితి న సఙ్కల్ప్యన్త ఇతి శఙ్కామణీయస్త్వోక్తిప్రాప్తవ్యాపిత్వాభావశఙ్కాం చ నివర్తయితుముక్తాః । అతస్తే నోపాసకప్రాప్యగుణతయా వ్యాఖ్యేయా ఇతి తే జీవే నోపపద్యన్త ఎవ । కిఞ్చ మనోమయత్వాదయో బ్రహ్మగుణా ఎవ గ్రహీతుముచితాః , న తూపాసకగుణా ఇతి వైషమ్యం సూత్రే తుశబ్దేన ద్యోత్యతే । తే హి బ్రహ్మణి స్వతస్సిద్ధాః , జీవే తూపాసనాలక్షణహేతుసాధ్యాః । సిద్ధసాధ్యధర్మగ్రహణసన్దేహే చ సిద్ధధర్మా ఎవ గ్రాహ్యాః , న తు సాధ్యధర్మా
ఇత్యన్తర్యామ్యధికరణే (బ్ర.సూ.౧.౨.౫) వక్ష్యమాణమేకం వైషమ్యమ్ । బ్రహ్మగుణగ్రహణేనానన్యార్థత్రిపాద్బ్రహ్మాధికారానుగ్రహే బహువ్రీహేః ప్రకృతపరత్వస్వారస్యానుగ్రహే చ సమ్భవతి తద్బాధనం న యుక్తమిత్యపరం వైషమ్యమ్ । అతశ్శారీర ఉపాస్యో న భవతి । (౧.౨.౩) ।
యద్యపి
‘ఎతమితః ప్రేత్యాభిసమ్భవితా’(ఛా.ఉ.౩.౧౪.౪) ఇత్యత్రాప్యసమానవిభక్తికశబ్దరూపశబ్దవిశేషోఽస్తి , తథాఽపి తత్ర ప్రాప్యప్రాప్తృతారూపకర్మకర్తృవ్యపదేశః సాధకఫలావస్థాభేదేనోపపద్యత ఇతి శఙ్కాపరిహారాయైకస్యామేవావస్థాయాం
‘స క్రతుం కుర్వీత మనోమయః ప్రాణశరీరః’(ఛా.ఉ.౩.౧౪.౧) ఇత్యాద్యుపాస్యోపాసకతారూపకర్మకర్తృవ్యపదేశోఽపి ప్రదర్శనీయః । తత్ప్రదర్శనే చ ‘ఎతమితః ప్రేత్య’ ఇత్యత్రాప్యవస్థాభేదేనోపపత్తిశఙ్కా పరిహృతా భవతి । న తు తత్ప్రదర్శనం శబ్దవిశేషసూత్రేణ కర్తుం శక్యమ్ ; ఉపాస్యోపాసకయోర్ద్వయోరపి ప్రథమాన్తేన నిర్దిష్టతయా విశేషాశ్రవణాత్ । అతస్తత్సఙ్గ్రహాయ కర్మకర్తృవ్యపదేశసూత్రమ్ । తత్ర వ్యపదేశో విశిష్టోఽపదేశః ఎకావస్థాయామపి కర్మకర్తృభావనిర్దేశః । చకారో ‘న శారీర’ ఇతి సమనన్తరసూత్రప్రకృతావాన్తరసాధ్యవిషయతయాఽస్య హేతోః ‘అనుపపత్తేః’ ఇతి తద్ధేతునా సహ సముచ్చయసూచనార్థః ।
యద్యపి ‘శబ్దవిశేషాత్’ ఇత్యపి తత్రైవ హేతుః , తథాఽపి తస్య ‘రాహోశ్శిరః’ ‘స్వే మహిమ్ని’ ఇత్యాదివదుపచారోఽస్త్వితి శఙ్కానివర్తనాయ స్మృత్యనుగ్రహాపేక్షత్వాదనన్తరసూత్రార్థసాహిత్యేన తస్య హేతుత్వపర్యవసానమితి తత్రైవ చకారః ప్రయుక్తః । తత్సాహిత్యే హి స్మృతావీశ్వరశబ్దితస్య దేహాఖ్యయన్త్రారూఢానాం జీవానాం భ్రాన్తిజనకత్వేన ప్రసాదాయ శరణీకరణీయత్వేన చ జీవభిన్నస్యైవ హృదయే స్థితిసిద్ధౌ తస్యైవ ‘ఎష మ ఆత్మా’ ఇత్యాదౌ గ్రహణసమ్భవాన్నోపచారః కల్పనీయ ఇతి తచ్ఛఙ్కావ్యావర్తనం లభ్యతే ।౧.౨.౪ , ౫ , ౬ ।
అథ బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వే అల్పాయతనత్వాణీయస్త్వలిఙ్గవిరోధశఙ్కాముద్భావ్య నిరాకరోతి –
అర్భకౌకస్త్వాత్తద్వ్యపదేశాచ్చ నేతి చేన్న నిచాయ్యత్వాదేవం వ్యోమవచ్చ ॥౭॥
ఇహోపాస్యతయా నిర్దిష్టం బ్రహ్మ న భవతి
‘ఎష మ ఆత్మాఽన్తర్హృదయేఽణీయాన్’(ఛా.ఉ.౭.౧౪.౩) ఇతి శ్రుతాదల్పాయతనత్వాత్ । న హి సర్వగతం బ్రహ్మాన్తర్హృదయే శక్నోతి మాతుమ్ । నను తత్ర మాతుమశక్తస్యాపి బ్రహ్మణస్తద్గతత్వమస్త్యేవ , అన్యథా తస్య క్వచిదపి సమ్బన్ధాభావే సర్వగతత్వమేవ న స్యాత్ । తతశ్చాన్యగతత్వావిరోధేన తద్గతత్వమాత్రవిషయోఽయం ‘అన్తర్హృదయ’ ఇతి నిర్దేశోఽస్తు । న చ ‘అపవరకే దేవదత్తః’ ఇత్యాదవన్యగతత్వవిరోధిన్యేకత్ర పర్యవసితవృత్తిత్వ ఎవేత్థం నిర్దేశో దృష్ట ఇతి వాచ్యమ్ ।
‘స ఎవాధస్తాత్ స ఉపరిష్టాత్’(ఛా.ఉ.౭.౨౫.౧) ఇత్యాదౌ తత్తద్వస్తుగతత్వమాత్రేఽప్యేవం నిర్దేశదర్శనాదితి చేత్ ; మైవమ్ । ఉభయథోపపన్నోఽపి ‘అన్తర్హృదయే’ ఇతి నిర్దేశోఽగ్రిమాణీయస్త్వోపన్యాసేన తత్రైవ పర్యవసితవృత్తిత్వవిషయ ఇత్యేవావగమాత్ । తన్నిర్ధారణార్థతాయామేవ తస్య సప్రయోజనత్వాత్ । తథా చ ‘ఎష మ ఆత్మా’ ఇతి వాక్యే అణీయస్త్వోపపత్త్యుపన్యాసపూర్వకస్య విధేయస్య హృదయాయతనే పర్యవసితవృత్తిత్వస్యాన్తఃకరణోపాధికత్వేనారాగ్రమాత్రే జీవ ఎవ సమ్భవాత్ ; తాత్పర్యవిషయవిధేయానుసారేణోద్దేశ్యోపమర్దనస్య ‘అప్యాగ్నిష్టోమే రాజన్యస్య గృహ్ణీయాదప్యుక్థ్యే గ్రాహ్య’ ఇత్యాదిషు దృష్టత్వాచ్చ । ‘ఎష మ ఆత్మా’ ఇత్యుద్దేశ్యగతవ్యతిరేకనిర్దేశో ‘రాహోశ్శిర’ ఇతివదౌపచారికో గ్రహీతవ్యః । ఉదాహృతస్మృతిస్త్వీశ్వరస్యాన్యగతత్వావిరుద్ధసర్వగతత్వమాత్రవిషయా నాస్య వ్యతిరేకనిర్దేశస్యాణీయస్త్వోపపత్త్యా జీవవిషయత్వనిర్ణయేన ప్రాప్తమౌపచారికత్వం నిరోద్ధుమీష్టే । తథా ప్రాప్యప్రాప్తృభావనిర్దేశోఽపి సాధకఫలావస్థాభేదేన నేతవ్యః । ఉపాస్యోపాసకభావస్త్వేకస్యావిరుద్ధః ; పఞ్చాగ్నివిద్యాదిషు స్వాత్మనస్స్వోపాస్యత్వసమ్ప్రతిపత్తేః । మనోమయత్వాదికమపి ప్రాప్స్యమానగుణతయా జీవ ఎవ నేతవ్యమ్ । వాక్యోపక్రమస్తు శమవిధ్యర్థవాదతయా నేతవ్యః । సర్వనామార్థో బహువ్రీహిరపి ప్రక్రంస్యమానపరామర్శితయా ఉపపాద్యః । ఉపపాద్యోపపాదకభావేనోపన్యస్తయోరల్పాయతనత్వాణీయస్త్వయోరనన్యథాసిద్ధతయా తదనుసారేణాన్యథా నేతుం శక్యానాం బహూనామప్యన్యేషాం నయనస్యోచితత్వాదిత్యేవమిహాశఙ్కా ।
అత్రాయం పరిహారః – భవేదేవం యది ‘ఎష మ ఆత్మాఽన్తర్హృదయే’ ఇత్యనేనాన్తర్హృదయే పర్యవసితవృత్తిత్వముచ్యేత , ‘అణీయాన్’ ఇత్యనేన చ తదుపపాదనాయ ప్రాక్సిద్ధమణీయస్త్వం వర్ణ్యేత । న త్వేవమ్ , కిన్తు సర్వగతమేవ బ్రహ్మ సూర్యమణ్డలస్యేవ హృదయపుణ్డరీకస్యాన్తరుపాస్యముపదిశ్యతే । హృదయపుణ్డరీకాన్తస్స్థసుషిరావచ్ఛేదకమేవ చ తస్యాణీయస్త్వముపాసనార్థముపదిశ్యతే । కుతోఽయం నిర్ణయ ఇతి చేత్ – సమనన్తరమేవ జ్యాయస్త్వోపదేశాత్ । జ్యాయస్త్వాణీయస్త్వయోర్విరుద్ధత్వాదేకస్మిన్నన్యానుసారేణ నేతవ్యే హృదయోపాధ్యుపాదానాత్ ‘సూచీరన్ధ్రావచ్ఛిన్నం వ్యోమాణీయః’ ఇత్యత్రేవాణీయస్త్వమన్యోపాధికమితి వక్తుం యుక్తమ్ , న తు జ్యాయస్త్వమ్ ।
కిఞ్చాణీయస్త్వం జీవగతమన్తఃకరణావచ్ఛేదోపాధికతయా ప్రాక్సిద్ధం గ్రాహ్యం , ఉత సమనన్తరోక్తహృదయసుషిరావచ్ఛేదోపాధికం బ్రహ్మగతమేవ గ్రాహ్యమితి సంశయే ‘సర్వం ఖలు’ ఇత్యాద్యుపక్రమస్వారస్యాత్ , సిద్ధరూపమనోమయత్వాదిస్వారస్యాత్ , కర్మకర్తృప్రాప్యప్రాప్తృభావస్వారస్యాత్ ‘ఎతత్ బ్రహ్మ’ ఇత్యౌపసంహారికబ్రహ్మశబ్దస్వారస్యాచ్చ బ్రహ్మగతమేవ గ్రాహ్యమితి హృదయాయతనత్వం తత్కృతమణీయస్త్వం చోపాసనార్థతయా గ్రహీతుం యుక్తమితి ।
సూత్రే అర్భకౌకస్త్వమల్పాయతనత్వమ్ । ‘అర్భకస్థత్వాత్’ ఇత్యనుక్త్వా ఓకశ్శబ్దప్రయోగస్తత్ర పర్యవసితవృత్తిత్వజ్ఞాపనార్థః । యద్యపి వాచకత్వాల్లఘుత్వాచ్చాల్పపదమేవ ప్రయోక్తుం యుక్తమ్ , తథాపి శఙ్కాన్తరమపి సూచయితుమర్భకపదమ్ । తేన హి లక్షణయా ఆయతనాల్పత్వమివ అర్భకయతి , స్వావచ్ఛిన్నం చేతనం మూఢం కరోతీతి వ్యుత్పత్త్యా స్వావచ్ఛిన్నచేతనమోహకత్వమపి ప్రతిపాద్యతే । అర్భకయతీత్యర్థే ‘తత్కరోతి’ ఇతి ణిచి పచాద్యచి ‘ణేరనిటి’(పా.సూ.౬. ౪. ౫౧) ఇతి ణేర్లోపే చ సతి అర్భకశబ్దనిష్పత్తేః । తతశ్చ యద్యేతద్ధృదయాయతనత్వం బ్రహ్మణః స్యాత్ , తర్హి తస్యాపి జీవవద్దుఃఖాదిమత్త్వం స్యాత్ । న హి ప్రజ్వలితగృహాన్తర్గతయోర్ద్వయోరేకో దహ్యతే నాపర ఇతి దూషణమత్రాభిసంహితమ్ । తత్రైతద్వైషమ్యం వాచ్యమ్ – జీవో దేహాద్యవివేకోత్థరాగద్వేషమూలధర్మాధర్మపరవశ ఇతి తస్య దుఃఖాదిమత్త్వమ్ , ఈశ్వరస్తథాభూతో న భవతీతి తస్య దుఃఖాదిరహితత్వఞ్చేతి । నైతదపి యుక్తమ్ । అవివేకాపాదకస్య హృదయగుహావచ్ఛేదస్య ద్వయోరప్యవిశేషే ఎకస్యావివేకో నాన్యస్యేతి నియన్తుమశక్యత్వాదిత్యభిప్రాయాన్తరమపి గర్భీకర్తుమర్భకపదమ్ । తదిదం గూఢమభిప్రాయాన్తరముత్తరసూత్రేణ పరిహరిష్యతే । ‘తద్వ్యపదేశాచ్చ’ ఇతి తస్య హృదయాయతనత్వస్య విశిష్యాపదేశాత్ , హృదయే పర్యవసితవృత్తిత్వరూపతయా అణీయస్త్వోపన్యాసేన విశిష్య ప్రతిపాదనాదిత్యర్థః ।
యద్వా తద్వ్యపదేశాత్ అర్భకత్వవ్యపదేశాదిత్యర్థః । వ్యపదేశో విశేషేణాతిశయేనాణీయస్త్వరూపతయోపన్యాసః । పరిహారాంశే ఎవం నిచాయ్యత్వాత్ ఎవం ద్రష్టవ్యత్వాత్ హృదయాయతనే అణీయస్త్వాదిగుణకతయోపాసనీయత్వాదిత్యర్థః । ‘చాయృ పూజానిశామనయోః’ ఇతి ధాతుః । ‘వ్యోమవచ్చ’ ఇతి చకారేణోపక్రమస్వారస్యాదికం సముచ్చీయతే । ౧.౨.౭।
అథార్భకపదేన క్రోడీకృతమాశఙ్కాన్తరముద్ఘాట్య పరిహరతి –
సమ్భోగప్రాప్తిరితి చేన్న వైశేష్యాత్ ।౮।
జీవస్యావివేకాదిదోషే కాదాచిత్కో హృదయగుహానుప్రవేశో న ప్రయోజకః , కిన్త్వవిద్యారూపః , అన్తఃకరణరూపో వా జీవత్వోపాధిరేవ ;
‘న తం విదాథ య ఇమం జజానాన్యద్యుష్మాకమన్తరం భవతి’(తై.సం.౪.౬) ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’(బృ.ఉ.౪.౩.౭) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తతశ్చ జీవేశ్వరయోః హృదయగుహానుప్రవేశే సమానేఽపి జీవోఽవిద్యాఽన్తఃకరణరూపోపాధికృతావివేకనిదానధర్మాధర్మపరవశః , ఈశ్వరస్తు అపహతపాప్మత్వాదిగుణక ఇతి విశేషసద్భావాదీశ్వరస్య దుఃఖాదిమత్త్వం న ప్రసజ్యతే । న హి ప్రజ్వలితగృహాన్తర్గతిసామ్యేనాన్యవత్ అగ్నిస్తమ్భనకుశలో యోగసిద్ధోఽపి దహ్యతే , అన్యథేశ్వరస్య దుఃఖాదిమజ్జీవాభేదమాత్రేణ దుఃఖాదిభోగప్రసఙ్గం కిమితి నాశఙ్కేథాః ? తదాశఙ్కాయామపి ‘వైశేష్యాత్’ ఇత్యేవోత్తరమ్ । ఈశ్వరస్స్వాభిన్నేఽప్యవిద్యాదికల్పితభేదే జీవే దుఃఖాదికముపాధిసన్నిధానవశాత్ కల్పితమవభాసత ఇత్యేతజ్జానాతీతి విశేషాదిత్యర్థః । న హి లోకే స్వముఖాభిన్నేఽపి దర్పణోపాధివశాత్ భిన్నే ప్రతిముఖే దర్పణోపాధికం మాలిన్యం పశ్యన్నపి కల్పితమితి జానన్ననుశోచతి । తస్మాత్ సిద్ధమిహ బ్రహ్మైవోపాస్యమితి ।
ఇదమధికరణం స్పష్టజీవలిఙ్గమస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గం చ । మనోమయత్వప్రాణశరీరత్వాల్పాయతనత్వాణీయస్త్వాని హి ప్రథమపాఠాదినా బలవన్తి జీవలిఙ్గాని స్పష్టాని । న చ – మనోమయత్వం మనస్సమ్బన్ధమాత్రం , తచ్చ గ్రాహ్యగ్రాహకతారూపం బ్రహ్మణ్యపి ప్రసిద్ధమితి శఙ్క్యమ్ ; వికారాద్యర్థస్య మయటస్సమ్బన్ధలక్షకత్వకల్పనాయోగాత్ । తస్య సమ్బన్ధశక్తికల్పనేఽప్యుపకరణోపకరణిభావరూపజీవగతసమ్బన్ధస్యైవ ప్రసిద్ధతరస్య ప్రథమం ప్రతీతేః , అన్యథా ‘చక్షుష్మాన్’ ఇత్యాదావపి చక్షురాదివేద్యఘటాదిధీప్రసఙ్గాత్ । నను ఉదాహృతాజ్జీవలిఙ్గాదపి వాక్యోపక్రమగతం తజ్జత్వాదిహేతుకసార్వాత్మ్యరూపం బ్రహ్మశ్రుతిసహకృతం స్పష్టతరమితి చేత్ । న । విషయవాక్యస్య ‘మనోమయః’ ఇత్యాదేః పూర్వపక్షే ‘సర్వం ఖలు’ ఇత్యాదితో భిన్నవాక్యత్వేన మనోమయాదివాక్యే సర్వాత్మకబ్రహ్మానువృత్తేరస్పష్టత్వాత్ । తర్హి ‘దివి’‘దివ’ ఇతి విభక్తిభేదేన ప్రత్యభిజ్ఞావిచ్ఛేదకశఙ్కయా అస్పష్టగాయత్రీబ్రహ్మానువృత్తికం జ్యోతిర్వాక్యం విషయీకృత్య ప్రవృత్తం జ్యోతిరధికరణమత్రైవ పాదే కర్తవ్యం స్యాదితి చేత్ , న । తత్ర స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గస్య గాయత్రీవాక్యస్యాపి నిర్ణేతవ్యత్వేన తస్య ప్రథమపాదేఽపి సఙ్గతిసత్త్వాదితి సర్వమనవద్యమ్ ॥ ౧.౨.౮॥
ఇతి సర్వత్రప్రసిద్ధాధికరణమ్
నను మన్త్రే ముఖ్య ఓదనో న శ్రుతః యేన తత్ప్రతిసమ్బన్ధీ అత్తా భోక్తా స్యాత్ , కిన్తు బ్రహ్మక్షత్రయోరోదనత్వరూపకమాత్రం కృతమ్ । న చోపచరితౌదనస్యాపి ప్రతిసమ్బన్ధినా తద్భోక్త్రా భావ్యమ్ । న చ వాచ్యమ్ – ఓదనభోక్తారం ప్రత్యేవానోదనయోరోదనత్వరూపకమవకల్పతే । తతశ్చ యథా ‘యస్య మృగయావినోదినో మృగాః పరనరపతయ’ ఇత్యత్ర అమృగేషు మృగత్వరూపకే వస్తుతో మృగహన్తా క్షత్రియ ఎవ తత్ప్రతిసమ్బన్ధీ ప్రతీయతే , న తు శ్రోత్రియః కశ్చిత్ బ్రాహ్మణః , ఎవమత్రాపి స్యాత్ – ఇతి ; తథా నియమాభావాత్ । ‘త్వత్కృపాణభుజఙ్గస్య క్షీరం విద్విషతాం యశః’ ఇత్యత్రోపచరితక్షీరప్రతిసమ్బన్ధిని కృపాణే తత్పాతృత్వాదర్శనాదితి చేత్ । ఉచ్యతే । అవశ్యం తావదిహానోదావిషయేణౌదనశబ్దేన వాచ్యగతం కఞ్చిత్ గుణమపేక్ష్య వర్తితవ్యమ్ । తదిహ భోగ్యతయా ప్రసిద్ధస్య వాచ్యస్య గుణో భోగ్యత్వరూపః పర్యవస్యతీతి తత్ప్రతిసమ్బధినో ‘యస్య’ ఇతి పదోపాత్తస్య భోక్తృత్వప్రతీతిరనివార్యా । ‘త్వత్కృపాణభుజఙ్గస్య’ ఇత్యాద్యుదాహరణేఽపి కృపాణే సమారోపితతత్పాతృత్వప్రతీతిరస్త్యేవ । అత ఎవ తదన్వయసిద్ధయే కృపాణస్య భుజఙ్గత్వరూపణం క్రియతే । యత్ర తన్న క్రియతే ‘కరవాలస్య తే వీర క్షీరం విద్విషతాం యశః’ ఇత్యాదౌ తత్రాపి భుజఙ్గత్వప్రతీతిరస్తీత్యేకదేశవివర్తరూపకమాలఙ్కారికైరిష్యతే ।
నను తథాఽపి కృపాణభుజఙ్గగతపాతృత్వవదుపచరితౌదనప్రతిసమ్బన్ధిగతభోక్తృత్వమారోపితమేవ స్వీకరణీయమితి ఫలతస్తత్ప్రతిసమ్బన్ధీ అభోక్తైవ పర్యవస్యేదితి చేత్ । న । తథా నియమాభావాత్ । ‘యావనాలభూనివాసినాం శాల్యోదనశ్శర్కరాఽపూపః’ ఇతి రూపకే ఉపచరితాపూపప్రతిసమ్బన్ధినోఽనుపచరితతద్భోక్తృత్వదర్శనాత్ , ఉభయథా దర్శనే సతి అత్ర బాధకాభావేనానారోపితస్యైవ భోక్తృత్వస్య స్వీకరణీయత్వాత్ । ఎవమౌత్సర్గికత్వమభిప్రేత్యైవామృగేషు మృగత్వరూపణే వస్తుతో మృగహన్తా క్షత్రియ ఎవ ప్రతీయత ఇత్యుక్తం కల్పతరౌ ।
నన్వోదనశబ్దస్య భోగ్యత్వలక్షకత్వే భవతు నామైవమ్ । తేన వినాశ్యత్వమేవ లక్ష్యతామ్ । తథా చ తత్ప్రతిసమ్బన్ధ్యతృత్వం వినాశకత్వరూపం సంహర్తృత్వం స్యాత్ । తత్తు పరస్మిన్ సమ్భవతీతి చేత్ । ఉచ్యతే । గౌణత్వం శబ్దస్య సాధారణగుణమపహాయాసాధారణగుణేన నిర్వాహ్యమ్ । న హి ‘అగ్నిర్మాణవకః’ ఇత్యత్రాగ్నిశబ్దేన పైఙ్గల్యాదేరివ ద్రవ్యత్వాదేరుపస్థితిరస్తి । అత ఎవ ‘ప్రైతు హోతుశ్చమసః ప్ర బ్రహ్మణః ప్రోద్గాతౄణాం ప్ర యజమానస్య’ ఇత్యధ్వర్యుప్రైషే ఉద్గాతృశబ్దస్య బహువచనానురోధేన రూఢిపూర్వకలక్షణయా బహుషు వృత్తౌ వక్తవ్యాయాం షోడశర్త్విక్సాధారణాకారం విహాయ విశేషాకారేణోద్గాతృగణమాత్రలక్షణా పూర్వతన్త్రే నిర్ణీతా । తదిహ బ్రహ్మక్షత్రయోరోదనత్వస్యాత్యన్తవిశేషాకారస్య భోజ్యత్వస్య చ బాధేఽపి భోగ్యత్వస్యాబాధాత్తదేవౌదనశబ్దేన లక్షణీయమ్ । వ్యాఘ్రాదిజీవవిశేషం ప్రతి బ్రహ్మక్షత్రియయోర్భోజ్యత్వసమ్భవాత్తదేవ వా లక్షణీయమితి సర్వధా తత్ప్రతిసమ్బన్ధ్యత్తృత్వం భోక్తృత్వమేవ న సంహర్తృత్వమ్ । ఎవఞ్చ భోక్తృతయా జీవస్యైవ ప్రతిపాద్యత్వే తస్య నిత్యతయా మృత్యువశ్యత్వం నాస్తీతి మృత్యోరబాధకత్వాభిప్రాయేణ తదుపసేచనత్వవర్ణనం నేతవ్యమ్ ।
నను ఉపసేచనశబ్దేనాపి సాధారణమబాధకత్వమాత్రం న లక్షణీయమ్ , కిన్తు స్వయమద్యమానత్వే సతి అన్యాదనహేతుత్వమ్ । తత్త్వదనం సంహారే ఇతి పరబ్రహ్మపక్ష ఎవ ఘటతే । తేన మృత్యోరపి సంహార్యత్వాత్ భూతవర్గసంహారే మృత్యోర్ద్వారత్వేనాన్యసంహారహేతుత్వాచ్చ , న త్వదనం భోగ ఇతి జీవపక్షే ; మృత్యోరభోగ్యత్వాదన్యభోగాహేతుత్వాచ్చేతి చేత్ ; నైష దోషః । ప్రథమశ్రుతౌదనశబ్దోపచారనిమిత్తస్వారస్యానురోధేనోపసేచనశబ్దే సామాన్యాకారలక్షకత్వకల్పనస్యాదోషత్వాత్ । తస్మాదత్తా జీవ ఇతి । అగ్నిపూర్వపక్షస్తు భాష్యే సమ్భవమాత్రేణోపన్యస్తః ।
సిద్ధాన్తస్తు – అత్తా పర ఎవ ; కృత్స్నస్య చరాచరస్యౌదనతయా గ్రహణేనాత్తృత్వస్య సంహర్తృరూపతావగమాత్ । న హి కృత్స్నచరాచరభోక్తృత్వం కస్యాపి జీవస్య సమ్భవతి । నను మన్త్రే చరాచరగ్రహణాభావాత్ కథఞ్చరాచరవిషయత్వమత్తృత్వస్య ? కథఞ్చౌదనశబ్దలక్షణీయభోగ్యప్రతిసమ్బన్ధ్యత్తృత్వం సంహర్తృత్వమితి చేత్ ; ఉచ్యతే । ఇహ బ్రహ్మక్షత్రయోర్మృత్యోశ్చ తావదోదనోపసేచనభావరూపణాద్దధ్యన్నరీత్యా సమ్బన్ధః ప్రతీయతే । తథా చ మృత్యుమిశ్రణప్రతీత్యనుసారేణ బ్రహ్మక్షత్రశబ్దాభ్యాం చరాచరాత్మకం వినాశివస్తుమాత్రం లక్షణీయమ్ । మృత్యూపసేచనత్వరూపణసన్నిధానాదేవౌదనశబ్దేనాపి వినాశ్యత్వం లక్షణీయమ్ । స్వబుధ్యుపస్థాపనీయవిశేషాకారరూపగుణగ్రహణాదప్యేకవాక్యతాపన్నపదాన్తరార్థోపస్థాపితగుణగ్రహణస్య బుద్ధిలాఘవేన ఎకవాక్యతాసామర్థ్యేన తస్య చ న్యాయ్యత్వాత్ । చరమశ్రుతేనాప్యేకవాక్యాన్తర్గతపదార్థాన్తరేణానుపస్థాపిత ఎవాపేక్షితే తస్య పురుషబుద్ధ్యా కల్పనీయత్వాత్ । అత ఎవ హి ‘అక్తాశ్శర్కరా ఉపదధాతి’ ఇత్యత్ర విధేయస్యాఞ్జనస్య సాధనాపేక్షాయాం ‘తేజో వై ఘృతమ్’ ఇతి వాక్యశేషస్తుతం ఘృతమేవ గ్రాహ్యమ్ , న తు పురుషబుద్ధికల్పనీయం ద్రవద్రవ్యమాత్రమితి పూర్వతన్త్రే నిర్ణీతమ్ । ఎవఞ్చోపసేచనత్వరూపణేఽపి స్వయమద్యమానత్వే సతి అన్యాదనహేతుత్వగుణ ఎవ స్వారస్యావగతో నిమిత్తతయా వ్యవతిష్ఠతే ।
నను తథాపి కథం చరాచరగ్రహణసిద్ధిః ? ఓదనశబ్దస్య గౌణత్వావశ్యమ్భావేన తస్య సమభివ్యాహృతపదార్థాన్తరోపస్థాపితగుణలక్షకత్వేఽపి ‘బ్రహ్మ చ క్షత్రఞ్చ’ ఇత్యస్య ముఖ్యార్థవృత్తిసమ్భవాత్ । న చ మృత్యూపసేచనకీర్తనాత్తదుపసిచ్యమానం సర్వం తేన గ్రాహ్యమిత్యుక్తం యుక్తమ్ । ‘శూర్పేణ జుహోతి తేన హ్యన్నం క్రియతే’ ఇత్యత్ర శూర్పశబ్దస్య వాక్యశేషే అన్నకరణత్వకీర్తనేఽపి యద్యదన్నకరణం తత్ర సర్వత్ర లక్షణానుపగమాత్ । ‘తత్ర శూర్పమాత్రస్యాప్యన్నకరణత్వేన స్తుతిస్సమ్భవతి । అన్నకరణత్వస్య శూర్పే దర్వీపిఠరాదిషు చ వ్యాసజ్యవృత్త్యభావాత్’ ఇతి చేత్ । ఇహాపి బ్రహ్మక్షత్రమాత్రస్యాపి మృత్యుమిశ్రణప్రతిపాదనం సమ్భవతీతి తుల్యమ్ । వ్యర్థఞ్చ చరాచరగ్రహణోపపాదనమ్ । ఓదనశబ్దస్య సంహార్యత్వలక్షకతోపపాదనమాత్రేణ తత్ప్రతిసమ్బన్ధ్యత్తా సంహర్తేతి సిద్ధౌ శబ్దవృత్త్యసఙ్కోచప్రాప్తసర్వకల్పానుయాయిసకలబ్రహ్మక్షత్రజాత్యాలిఙ్గితవ్యక్తిసంహారకత్వలిఙ్గేనైవాత్తుః పరమాత్మత్వసిద్ధేరితి చేత్ ।
ఉచ్యతే – అత్తృత్వం భోక్తృత్వం సంహర్తృత్వమితి పక్షద్వయేప్యోదనపదవత్ బ్రహ్మక్షత్రపదయోరపి లక్షకత్వమవశ్యమ్భావి । న హి స్త్రీభృత్యాదిరూపతయా , భక్ష్యతయా వా బ్రహ్మక్షత్రియయోరేవ భోక్తా కశ్చిజ్జీవోఽస్తి , న వా పరమేశ్వరస్తదుభయమాత్రసంహర్తా , నచాధికభోక్తృత్వేఽప్యధికసంహర్తృత్వేఽపి విశిష్య తన్మాత్రగ్రహణే ప్రయోజనమస్తి । యద్యేతదుపాసనాప్రకరణం స్యాత్ , తదా అన్తరాదిత్యవిద్యాయాం విశిష్య లోకకామవిశేషేశితృత్వశ్రవణవత్ విశిష్య బ్రహ్మక్షత్రసంహర్తృత్వవర్ణనముపాసనార్థమితి కల్ప్యేతాపి । న త్వేతదుపాసనాప్రకరణమ్ । తథా చ యథా
‘యస్మిన్ పఞ్చ పఞ్చజనాః’(బృ.ఉ.౪.౪.౧౭) ఇత్యత్ర విశిష్య పఞ్చానాం మనుష్యాణామాధార ఇతి కీర్తనే ప్రయోజనం న కిఞ్చిదస్తీతి తల్లక్షణీయాకాఙ్క్షాయాం వాక్యశేషాత్ ప్రాణాదయస్తల్లక్షణీయా ఇతి నిశ్చీయన్తే , ఎవం బ్రహ్మక్షత్రగ్రహణమితరేషామపి కేషాఞ్చిదుపలక్షణమ్ , న స్వార్థమాత్రనిష్ఠమితి ఉపలక్షణీయాకాఙ్క్షాయాం పశ్చాత్తనమృత్యూపసేచనకీర్తనాత్తదుపసిచ్యమానం సర్వముపలక్షణీయమితి నిశ్చీయతే । కిఞ్చౌదనశబ్దస్యోక్తయుక్త్యా సంహార్యత్వలక్షకతాస్థితౌ యచ్ఛబ్దయోగేనానువాదకేఽస్మిన్మన్త్రే సంహార్యసమర్పకస్య ‘బ్రహ్మ చ క్షత్రం చ’ ఇత్యస్య
‘సన్మూలాస్సోమ్యేమాస్సర్వాః ప్రజాస్సదాయతనాస్సత్ప్రతిష్ఠాః’(ఛా.ఉ.౬.౮.౪) ఇత్యాదిపురోవాదానుసారేణ చరాచరాత్మకావినాశిమాత్రోపలక్షకత్వమావశ్యకమ్ । న చైతదుపపాదనం వ్యర్థమ్ ; జన్మాదిసూత్రోక్తలక్షణాన్తర్గతసకలజగత్సంహర్తృత్వాధికరణజగత్కారణమాయాశబలోపలక్షితే శుద్ధబ్రహ్మణి కఠవల్యాస్సమన్వయస్య స్పష్టీకరణార్థత్వాత్ । ఉక్తరూపే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం సమన్వయస్య సమన్వయసూత్రే సామాన్యతః ప్రదర్శితస్య విశిష్య తత్తద్వాక్యోదాహరణముఖేన ప్రసాధనమేవ హ్యధ్యాయశేషస్య ముఖ్యం ప్రయోజనమిత్యానన్దమయాధికరణోపక్రమే వర్ణితమ్ । తత్ర యది సకలబ్రహ్మక్షత్రసంహర్తృత్వమాత్రమిహ గృహ్యతే , తదా తస్య బ్రహ్మణోఽన్యత్రాసమ్భవేన బ్రహ్మలిఙ్గత్వేఽపి బ్రహ్మణ ఎవ వ్యష్టిసంహారకః తమోగుణోపాధికో రూపవిశేష ఇహ అత్తా ; ‘క ఇత్థా వేద యత్ర సః’ ఇతి తు తస్య ప్రతిష్ఠారూపస్సకలప్రపఞ్చసృష్టిస్థితిసంహారకారీ మాయాశబలితః పరమేశ్వర ఉచ్యతే ఇతి శఙ్కయా తస్య శుద్ధబ్రహ్మణి సమన్వయః ప్రదిదర్శయిషితః స్పష్టీకృతో న స్యాత్ । అత ఎవ సూత్రకృతాఽపి ‘సర్వగ్రహణాత్’ ఇతి లఘుని సూత్రే కర్తవ్యే వాచ్యార్థయోర్బ్రహ్మక్షత్రయోస్సామస్త్యమాత్రం సర్వశబ్దేనోచ్యత ఇతి శఙ్కయా జగత్కారణోపలక్షితశుద్ధబ్రహ్మసమన్వయః ప్రదిదర్శయిషితః స్పష్టీకృతో న స్యాదితి బ్రహ్మక్షత్రపదయోర్న్యాయప్రాప్తచరాచరోపలక్షకత్వసూచనేన తస్య స్పష్టీకరణాయ ‘చరాచరగ్రహణాత్’ ఇతి సూత్రం కృతమ్ । అత ఎవ ఇదమధికరణమప్యర్థవత్ ; జగత్కారణస్య సగుణబ్రహ్మణోఽపి ప్రతిష్ఠారూపే శుద్ధబ్రహ్మణి సమన్వయప్రదర్శనార్థత్వాత్ । అన్యథాహ్యత్రాత్తుర్జీవత్వేఽపి ‘యత్ర స’ ఇతి తత్ప్రతిష్ఠాత్వేన వర్ణ్యమానం ప్రకృతం బ్రహ్మ భవేదేవేతి తస్య పరమేశ్వరత్వప్రసాధనం వ్యర్థమేవ స్యాత్ । తస్మాత్ సమృత్యుకస్య కృత్స్నస్య చరాచరస్య సంహార్యత్వప్రతిపాదనాత్తత్సంహర్తృరూపో ‘యత్ర స’ ఇతి శుద్ధే ప్రతిష్ఠితత్వేన వర్ణ్యమానోఽత్తా పరమేశ్వర ఇతి నిరవద్యమ్ ॥౧.౨.౯॥
ప్రకరణం తావదిదం పరమాత్మన ఎవ
‘‘అన్యత్ర ధర్మాత్’(క.ఉ.౧.౨.౧౪) ఇత్యాదితత్ప్రశ్నోత్తరరూపత్వాత్ , ‘న జాయతే’ ఇతి మన్త్రగతవిపశ్చిచ్ఛబ్దోక్తవివిధదర్శిత్వరూపసర్వజ్ఞత్వలిఙ్గాత్ , ‘తమక్రతుః పశ్యతి వీతశోకః’ ‘మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి’ ఇతి తదనన్తరామ్నాతశోకతరణహేతుసాక్షాత్కారవిషయత్వాపరిచ్ఛిన్నత్వలిఙ్గాచ్చ । తత్ర చ స్వరూపేణాప్రసక్తానామపి జననమరణహన్తృత్వహన్తవ్యత్వానాం జీవాత్మనా ప్రసక్తానాం నిషేధః , స్వరూపేణ విపశ్చిత్వాదిగుణకోఽయం జీవాత్మనాఽపి న జననమరణహన్తృత్వహన్తవ్యత్వభాక్ హన్తృత్వాద్యభిమానీ పరమితి । న హి ‘అన్యత్ర ధర్మాత్’ ఇతి జీవస్పృగేవ బ్రహ్మవిషయః ప్రశ్నః ; ‘యేయం ప్రేతే’ఇతి ప్రకృతజీవవిషయప్రశ్నస్యైవ ‘అన్యత్ర ధర్మాత్’ ఇత్యనేన జీవస్యాసంసారిబ్రహ్మస్వరూపత్వపర్యన్తం నయనాత్ । ఇదం
చానుమానికాధికరణే (బ్ర.సూ.౧.౪.౧)~ స్ఫుటీభవిష్యతీతి । తత్ర ప్రథమప్రశ్నక్రోడీకృతస్య దేహాతిరిక్తజీవాస్తిత్వస్య ప్రదర్శనాయ తదసంసారిరూపాత్మకబ్రహ్మప్రశ్నోత్తరప్రకరణ ఎవ జీవాత్మనాఽపి తస్య దేహాదిగతజననమరణాదిస్పర్శిత్వం నాస్తీతి ప్రథమముక్త్వా తదనన్తరం ద్వితీయప్రశ్నక్రోడీకృతమసంసారిబ్రహ్మరూపం ‘అణోరణీయాన్’ ఇత్యాదినా ప్రపఞ్చ్యత ఇతి న కాచిదసఙ్గతిః । ఎవఞ్చ పరమాత్మప్రకరణాత్ , ‘క ఇత్థా వేద’ ఇతి ప్రకరణావగతదుర్విజ్ఞానత్వలిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ ‘యత్ర’ ఇతి పరామృష్టః శుద్ధ ఇతి తత్ర ప్రతిష్ఠితత్వేన వర్ణ్యమానోఽత్తా జగత్సంహర్తా పరమేశ్వర ఇత్యత్ర న కిఞ్చిత్ బాధకమితి ।
ఎవమస్మిన్ సూత్రే దర్శితం ప్రకరణం చకారసముచ్చితం లిఙ్గం చ బాధకశఙ్కానిరాసద్వారా అత్తుః పరమేశ్వరత్వసాధకం న సాక్షాత్తత్ర సాధకాన్తరమ్ ; తయోస్తత్ప్రతిష్ఠాన్వయినోస్తదనన్వయిత్వాత్ । అత ఎవ ప్రకరణస్య జీవపరత్వశఙ్కానిరాసార్థత్వమస్య సూత్రస్య దర్శయితుమేవ భాష్యే “ప్రకరణమిదం పరమాత్మనః ‘న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్’ ఇత్యాది” ఇతి జీవపరత్వశఙ్కాస్పదం మన్త్రముపాదాయైవ ప్రకరణముదాహృతమ్ , అన్యథా తచ్ఛఙ్కానాస్పదం ‘మహాన్తం విభుమాత్మానమ్’ ఇత్యాదికముపాదాయైవ తదుదాహరిష్యత । స్పష్టజీవలిఙ్గమిదమధికరణమ్ ; భోగ్యతయా ప్రసిద్ధౌదనసమ్బన్ధేనాత్తుభోక్తృతాయాః ప్రథమం ప్రతీతేః । అస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గమ్ ; ప్రథమప్రతీతభోగ్యత్వలక్షణాపవాదేన వినశ్యత్వలక్షణాం వ్యుత్పాద్య బ్రహ్మలిఙ్గస్యోన్మేషణీయత్వాత్ ॥౧.౨.౧౦॥
ఇతి అత్త్రధికరణమ్ ॥౨॥
గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్ ॥౧౧॥
నను సంఖ్యాశ్రవణే సతి ఎకస్మిన్ సమ్ప్రతిపన్నే ద్వితీయాకాఙ్క్షాయాం సమ్ప్రతిపన్నజాతిముపజీవ్య విశేషపరిగ్రహే బుద్ధిలాఘవాద్విజాతీయపరిగ్రహే జాతివ్యక్తిబుద్ధిద్వయాపేక్షాగౌరవాత్ సమ్ప్రతిపన్నసజాతీయపరిగ్రహో యుక్తః । లోకేఽపి ‘అస్య గోర్ద్వితీయోఽన్వేష్టవ్య’ ఇత్యాదిషు తథా దర్శనాదితి ఋతపానలిఙ్గావగతస్య జీవస్య ద్వితీయశ్చేతనత్వేన తత్సజాతీయః పరమాత్మైవ గ్రాహ్యః । న చ పరతన్త్రత్వాదిధర్మాన్తరేణ తస్య బుద్ధిరపి సజాతీయేతి వాచ్యమ్ । తత్ర స్వాభావికధర్మస్య చేతనత్వస్యాన్తరఙ్గత్వాత్ , సుఖానుభవితృపరపిబచ్ఛబ్దసంసృష్టత్వాచ్చ । న చ ముఖ్యద్విత్వలాభార్థం విజాతీయాఽపి ధర్మిసమసత్తాకభేదవతీ బుద్ధిరేవ ద్వితీయా గ్రాహ్యేతి వాచ్యమ్ । ముఖ్యస్య వ్యావహారికద్విత్వస్య తత్సమసత్తాకేన వ్యావహారికభేదేనోపపాదనసమ్భవే ధర్మిసమసత్తాకభేదానపేక్షణాత్ , బుద్ధౌ తత్సమ్భవేఽపి జీవే తదసమ్భవేన తస్య బుద్ధిజీవగతద్విత్వోపపాదకత్వశఙ్కానవకాశాచ్చేతి చేత్ । మైవమ్ । సుకృతలోకవర్తిత్వాద్యగ్రిమలిఙ్గవిరోధినా లౌకికన్యాయమాత్రేణ ద్వితీయపరిగ్రహాయోగాత్ ।
ఉచ్యతే – అస్తు నామైవం సుకృతలోకవర్తిత్వచ్ఛాయాతపత్వశ్రవణయోర్బ్రహ్మణి కథఞ్చిదుపపాదనమ్ । గుహాప్రవేశశ్రవణస్య తు తత్రోపపాదనం న సమ్భవత్యేవ ; సర్వగతస్య తస్య గుహావృత్తిత్వేఽపి తత్ప్రవేశాసమ్భవాత్ । ‘అగ్రిమమన్త్రేషు బ్రహ్మణస్తత్ప్రవేశశ్శ్రూయతే’ ఇతి చేత్ । అత్యల్పమిదముచ్యతే ।
‘తత్ సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’(తై.ఉ.౨.౬.౧) ‘అన్తఃప్రవిష్టశ్శస్తా జనానామ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిషు తస్య సర్వత్రాపి ప్రవేశశ్శ్రూయత ఎవ , స సర్వోఽపి జీవభావాభిప్రాయేణ నేతవ్యః । శ్రుతో హి తస్య జీవభావేనానుప్రవేశో
‘అనేన జీవేనాత్మనాఽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణీ’(ఛా.ఉ.౬.౩.౨) ఇతి । ‘ఇహాపి తథైవాస్తు’ ఇతి చేత్ । న । ఇహ ‘గుహాం ప్రవిష్టౌ’ ఇతి జీవవత్ తద్ద్వితీయస్యాపి పృథక్ ప్రవేశశ్రవణాత్ , జీవభావేనానుప్రవేశమాత్రమభిప్రేత్య ఉభయోః ప్రవేశవర్ణనస్యానుపపన్నత్వాత్ । న హి జీవభావేన సంసారిత్వమభిప్రేత్య ‘బ్రహ్మైవ సంసారి’ ఇతి నిర్దేశవత్ ‘జీవబ్రహ్మణీ సంసరతః’ ఇత్యపి నిర్దేశస్సఙ్గచ్ఛతే । తస్మాత్ గుహాప్రవేశలిఙ్గవిరోధాన్న బ్రహ్మ జీవద్వితీయతయా గ్రాహ్యమ్ , కిన్త్వన్తఃకరణమేవేతి జీవ ఎవాస్మిన్మన్త్రేఽన్తఃకరణవివిక్తతయా ప్రతిపాద్యః । న చ పూర్వాధికరణేనాత్తృమన్త్రస్య పరమాత్మప్రధానత్వనిర్ణయాత్తదనన్తరపఠితస్యాపి మన్త్రస్య ప్రకరణేన తత్ప్రధానత్వం యుక్తమ్ , న జీవప్రధానత్వమితి శఙ్క్యమ్ ; తస్య లిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞానుగృహీతప్రకరణబలేన పరమాత్మపరత్వేఽప్యత్ర కేవలప్రకరణస్య లిఙ్గేన బాధోపపత్తేః । న చాత్రాపి ‘బ్రహ్మవిదో వదన్తి’ ఇతి బ్రహ్మవిద్వచనవిషయత్వలిఙ్గానుగ్రహః ప్రకరణస్యాస్తీతి శఙ్కనీయమ్ ; ‘పఞ్చాగ్నయో యే చ త్రిణాచికేతాః’ ఇత్యపి శ్రవణాత్ । న హి పఞ్చాగ్నయో నాచికేతాద్యగ్నిచితశ్చ కర్మఠాస్సంసారిజీవవివిక్తమసంసార్యాత్మకస్వరూపం వదన్తి ; తదవగమస్య కర్మానుష్ఠానవిరోధిత్వాత్ , కిన్తు దేహాన్తరభోగ్యఫలాని కర్మాణ్యనుష్ఠాతుం స్థూలసూక్ష్మదేహవివిక్తం జీవస్వరూపం శాస్త్రాదవగమ్య వదన్తి । అతస్తదనుసారేణైవ ‘బ్రహ్మవిదో వదన్తి’ ఇత్యేతదపి నేతవ్యమ్ । బ్రహ్మవిదోఽపి హి జీవస్య బ్రహ్మైక్యబోధనాయ దేహద్వయవివిక్తం వదన్తి । తస్మాత్ బుద్ధిజీవావేవ మన్త్రేణ నిర్దిష్టావితి ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే – సన్తి తావదుపరితనేషు మన్త్రేషు బ్రహ్మణో గుహాప్రవేశశ్రవణాని । న చ తాని జీవభావాభిప్రాయేణ నేతవ్యాని ; జీవస్యాపి బ్రహ్మాభిన్నస్య స్వతోఽపరిచ్ఛిన్నత్వేన తత్రాపి ప్రవేశానుపపత్తేస్తుల్యత్వాత్ ।
నను జీవస్స్వోపాధ్యన్తఃకరణాన్తర్గత ఇతి తదుపాధికస్తస్య ప్రవేశస్సమ్భవతీతి చేత్ – తర్హి పరోఽపి స్వనియమ్యన్తఃకరణాన్తర్గత ఇతి తస్యాపి తదుపాధికప్రవేశసమ్భవాద్వ్యర్థం జీవద్వారాశ్రయణమ్ । తస్మాదగ్రే బ్రహ్మణో భూయసా గుహాప్రవేశవర్ణనదర్శనాదిహాపి తథైవోపపద్యత ఇతి తస్యాబాధకత్వాదృతపానలిఙ్గావగతస్య ద్వితీయస్తత్సజాతీయః పర ఎవ గ్రాహ్యః । ‘అస్య గోర్ద్వితీయోఽన్వేష్టవ్యః’ ఇత్యాదిషు సజాతీయగ్రహణదర్శనాదితి జీవపరావేవ మన్త్రనిర్దిష్టౌ । తత్రైవ చ సర్వాణి విశేషణాని సమఞ్జసాని ।
తథా హి – ‘ఋతం పిబన్తౌ’ ఇతి తావద్వినైవ లక్షణాం జీవపరయోస్సఙ్గచ్ఛతే ; ఋతపానే సాక్షాత్కర్తరి జీవ ఇవాన్తర్యామితయా తత్ర హేతుకర్తరి పరమాత్మన్యపి శతుః కర్తృత్వసామాన్యవాచకస్య ముఖ్యవృత్తిసత్త్వాత్ । బుద్ధిజీవయోస్తు లక్షణాం వినా న సఙ్గచ్చతే ; బుద్ధ్యంశే ఋతపానకరణే తత్కర్తృత్వాభావాత్ । ఎవం జీవస్య ఋతపానే నియామకత్వేనోక్తస్య పరస్య నియమ్యనేదిష్ఠత్వనిర్వాహాయ సుకృతలోకవర్తిగుహాప్రవేశవర్ణనమపి సఙ్గచ్చతే । ప్రత్యుత బుద్ధిజీవౌ గుహాం ప్రవిష్టావితి పక్ష ఎవ స్వతః ప్రవేశవత్యా బుద్ధ్యా సహ తదుపాధికప్రవేశస్య జీవస్య ప్రవేశవర్ణనం న సఙ్గచ్ఛతే । న హ్యుపష్టమ్భకోపాధికగురుత్వశాలిని సువర్ణే ‘గురు సువర్ణమ్’ ఇతి వ్యవహారవత్ ‘ఉపష్టమ్భకసువర్ణే గురుణీ’ ఇత్యపి వ్యవహారస్సఙ్గచ్ఛతే । ఛాయాతపత్వనిర్దేశోఽపి జీవపరయోరేవ శ్లిష్యతే । సమానే చేతనత్వే కథమృతపానాదిషు జీవస్య పారతన్త్ర్యం పరస్య స్వాతన్త్ర్యం చేతి శఙ్కానివర్తనాయ తయోరజ్ఞానతమోఽభిభవతదభావరూపవిశేషప్రదర్శనార్థత్వాత్ । ‘బ్రహ్మవిదః’ ఇతి తు శ్లిష్యత ఎవ । ఎవఞ్చ ‘పఞ్చాగ్నయః’ ఇత్యాది తేషామేవ విశేషణమ్ । యే ప్రాక్ పఞ్చాగ్నిశుశ్రూషయా యే వా నాచికేతాదిచయనైరన్తఃకరణశుద్ధిం ప్రాప్తాస్తథాభూతా ఎవ పశ్చాల్లబ్ధబ్రహ్మవిద్యాః ఇత్థం వదన్తీత్యర్థః ।
సూత్రే గుహాం ప్రవిష్టౌ జీవపరావితి సాధ్యమధ్యాహార్యమ్ । తత్ర హేతుః ‘ఆత్మానౌ హి’ ఇతి । యస్మాదృతపానేన లిఙ్గేన ఎకస్య చేతనత్వనిశ్చయాత్తస్య ద్వితీయోఽపి చేతన ఇత్యేవముభావపి చేతనావిత్యర్థః । ‘తద్దర్శనాత్’ ఇతి హేతూపపాదకో హేతుః । ‘అస్య గోః’ ఇత్యాదిషు ద్వితీయస్య గృహీతసాజాత్యనియమదర్శనాదిత్యర్థః । ‘తద్దర్శనాత్’ ఇత్యస్య పరమాత్మనో గుహాప్రవేశదర్శనాదితి వ్యాఖ్యానాన్తరమపి ప్రాక్ప్రదర్శితయా రీత్యా బాధకోద్ధారప్రయోజనకం భాష్యే దర్శితమ్ । తత్ర తచ్ఛబ్దేన గుహాప్రవేశపరామర్శసిద్ధయే , గుహాప్రవేశ ఎవ పరస్య యత్నసాధ్య ఇతి సూచనాయ చ సూత్రే ‘గుహాం ప్రవిష్టౌ’ ఇతి ధర్మినిర్దేశః కృతః , అన్యథా ప్రాథమ్యాత్ ‘ఋతం పిబన్తౌ’ ఇత్యేవ స కార్యస్స్యాత్ । న చైవమపి తచ్ఛబ్దస్య సాజాత్యనియమదర్శనాదితి పూర్వవ్యాఖ్యానే ప్రకృతపరామర్శిత్వసిద్ధిర్నాస్తీతి శఙ్క్యమ్ । గుహాప్రవేశపరామర్శినస్తచ్ఛబ్దస్య సాజాత్యనియమపరశబ్దస్య చ ‘త్యదాదీని సర్వైర్నిత్యమ్’(పా.సూ.౧.౨.౭౨) ఇత్యేకశేషకల్పనోపపత్తేః । న చ గుహాప్రవేశస్యాపి నిష్ఠార్థోపసర్జనస్య సర్వనామ్నా పరామర్శో న యుజ్యత ఇతి వాచ్యమ్ । ‘సర్వనామ్నాఽనుసన్ధిః వృత్తిచ్ఛన్నస్య’(వా.సూ.౫.౧.౧౧) ఇతి వామనసూత్రే కృత్తద్ధితాదివృత్తిన్యగ్భూతస్యాపి సర్వనామ్నా పరామర్శస్యాఙ్గీకృతత్వాత్ ॥౧.౨.౧౧ ॥
స్యాదేతత్ – యద్యపి జీవపరయోర్గుహాప్రవేశవర్ణనముపపద్యతే , యద్యపి చ బుద్ధిజీవయోరేవ తత్ క్లిష్టమ్ , తథాఽపి తయోరేవేహ గుహాప్రవేశవర్ణనమిత్యాకాఙ్క్షానురోధేనాఙ్గీకర్తుం యుక్తమ్ । తథా హి –
‘‘ఆత్మానం రథినం విద్ధి శరీరం రథమేవ తు । బుద్ధిం తు సారథిం విద్ధి మనః ప్రగ్రహమేవ చ’(క.ఉ.౧.౩.౩) ఇత్యాద్యుపరితనమన్త్రవాక్యైర్జీవశరీరబుద్ధ్యాదీనాం రథిరథసారథ్యాదిభావం కల్పయిత్వా అన్తే
‘‘సోఽధ్వనః పారమాప్నోతి తద్విష్ణోః పరమం పదమ్’(క.ఉ.౧.౩.౯) ఇత్యనేన రథసారథ్యాదిమజ్జీవప్రాప్యమధ్వనస్సర్వస్యాపి పారభూతం పరం బ్రహ్మేతి వర్ణితమ్ । తత్ర రథిసారథిరూపేణ కల్పితయోర్జీవబుధ్యోరేవ శరీరాఖ్యరథప్రవేశోఽపేక్ష్యతే , న తు ప్రాప్తృప్రాప్యయోర్జీవపరయోః ; ప్రాప్యస్య రథ ఎవ స్థితత్వే తత్ప్రాప్త్యర్థం రథసారథిహయప్రగ్రహాద్యనపేక్షణాత్ । తస్మాద్రథిసారథ్యోరపేక్షితస్య రథస్థత్వస్య సిద్ధ్యర్థం రథిసారథిరూపయోర్జీవబుద్ధ్యోరేవ శరీరరథప్రవేశవిశేషరూపగుహాప్రవేశవర్ణనమిత్యాశఙ్క్యాహ –
అపి చ దేవదత్తయజ్ఞదత్తయోర్భూయస్సహభావమనుభూతవతః ‘ఖలతిరన్యశ్చ కశ్చిత్ ద్వౌ గృహం ప్రవిష్టౌ’ ఇతి వాక్యశ్రవణానన్తరం ఖలతిత్వేన లిఙ్గేన తయోరేకో దేవదత్త ఇతి నిశ్చయే సతి ద్వితీయస్తద్భూయస్సహచరితో యజ్ఞదత్త ఇత్యేవ నిర్ణయో జాయతే । తథేహాపి పూర్వాపరమన్త్రేషు మన్తృమన్తవ్యత్వేన , ప్రాప్తృప్రాప్తవ్యత్వేన చ జీవపరయోర్బహుధా విశేషితత్వాత్ తేషు తయోర్భూయస్సమ్బన్ధమనుభూతవతోఽస్మిన్మన్త్రే ఋతపానలిఙ్గావగతజీవద్వితీయః పర ఇత్యేవ నిర్ణయో భవితుమర్హతి । తస్మాదస్మిన్మన్త్రే నిర్దిష్టౌ జీవపరావేవ ।
సూత్రే ‘విశేషణాత్’ ఇత్యస్య జీవపరయోర్బహుశః పరస్పరసమ్బన్ధిత్వేన విశేషణాదితి ద్వితీయార్థ ఎవ భాష్యే కణ్ఠత ఉక్తః । ప్రాప్తస్య ‘అత్రైవ’ ఇతి విశేషితత్వాదితి ప్రథమార్థస్తు ‘సోఽధ్వనః పారమాప్నోతి’ ఇతి మన్త్రోదాహరణేనైవోన్నేతవ్య ఇతి కణ్ఠతో నోక్తః । చకారః ప్రకరణస్య ‘బ్రహ్మవిదో వదన్తి’ ఇతి వక్తృవిశేషోపాదానస్య చ సముచ్చయార్థః ॥౧.౨.౧౨॥
ఇతి గుహాఽధికరణమ్ ।౩।
ఛాన్దోగ్యే శ్రూయతే
‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యత ఎష ఆత్మేతి హోవాచ ఎతదమృతమభయమేతత్ బ్రహ్మేతి । తద్యద్యప్యస్మిన్ సర్పిర్వోదకం వా సిఞ్చతి వర్త్మనీ ఎవ గచ్ఛతి’(ఛా.ఉ.౪.౧౫.౧) ఇత్యాది । కిమయమక్ష్యాధారశ్ఛాయాపురుషః , పరమాత్మా వేతి సంశయే చ్ఛాయాపురుష ఇతి పూర్వఃపక్షః ; ‘ఎష’ ఇతి ప్రసిద్ధవన్నిర్దేశాత్ , ‘దృశ్యతే’ ఇత్యపరోక్షత్వాభిధానాచ్చ । న చ యథా అన్తరాదిత్యవాక్యే అన్తరక్షివాక్యే చ తదుభయసత్త్వేఽపి పరమాత్మా ప్రతిపాద్యః , తథేహాపి స్యాదితి వాచ్యమ్ । న హి తత్ర ఛాయాపురుష ఇతి పూర్వఃపక్షః । ఆదిత్యే ప్రతిబిమ్బాదర్శనేనాన్తరాదిత్యవాక్యే తథా పూర్వపక్షాసమ్భవాత్ । తత్ర చ పరమాత్మనీవ న లౌకికీ ప్రసిద్ధిః । నాప్యపరోక్షత్వమితి యుక్తస్తత్ర పరమాత్మేతి నిర్ణయః । ఇహ చ త్వక్షివాక్యే ఛాయాపురుష ఇత్యేవ పూర్వపక్షః । భాష్యే తు సమ్భవమాత్రేణాత్త్రధికరణే అగ్నిపూర్వపక్షవదిహ జీవదేవతాపూర్వపక్షయోరుపన్యాసః । అతో యుక్తం తదుభయాలమ్బనేన ప్రత్యవస్థానమ్ । తథాప్యమృతత్వాభయత్వాదిపరమాత్మలిఙ్గైస్తదుభయబాధస్స్యాత్ ఇతి చేత్ । న । పూర్వాధికరణన్యాయాత్ ప్రథమావగతానుసారేణ తేషామేవాన్యథానేయత్వాత్ ।
నన్వన్తరాదిత్యవాక్యే సర్వపాపోదయలిఙ్గవదిహ
‘ఎతం సంయద్వామ ఇత్యాచక్షతే । ఎతం హి సర్వాణి వామాన్యభిసంయన్తి సర్వాణ్యేవైనం వామాన్యభిసంయన్తి య ఎవం వేద’(ఛా.ఉ.౪.౧౫.౨) ఇత్యాదినా ప్రదర్శితాని సంయద్వామత్వాదిబ్రహ్మలిఙ్గాని చరమశ్రుతాన్యపి ప్రయోజనవత్వాత్ బలవన్తి । తథా గాయత్రీవాక్యే భూతాదిపాదవ్యపదేశప్రభృతివదాత్మబ్రహ్మశ్రుత్యమృతత్వాభయత్వసంయద్వామత్వవామనీత్వలిఙ్గాని బాహుల్యాదపి బలవన్తి । అతస్తైరేవ ప్రథమావగతయోరపి ప్రసిద్ధదృశ్యత్వలిఙ్గయోరన్యథానయనం యుక్తమితి చేత్ । సత్యమ్ । స్యాదేవ ఎవం యద్యాత్మశ్రుత్యాదయస్స్వార్థనిష్ఠాస్స్యుః , న చేహ తథా । ఆత్మబ్రహ్మశ్రుత్యోస్సంయద్వామత్వగుణశ్రవణస్య చేతిశబ్దశిరస్కత్వేన ‘మనో బ్రహ్మ’ ఇత్యాదివదతస్మింస్తద్రూపప్రత్యయపరత్వావగమాత్ , తదనురోధేనామృతత్వాదిశ్రవణానామపి తన్మాత్రపరత్వనిర్ణయాత్ । నన్వేవమేషాం ప్రత్యయమాత్రపరత్వేఽపి సంయద్వామత్వాద్యనురూపఫలశ్రవణాని న తథాఽభ్యుపేయాని । రాత్రిసత్రన్యాయేనోపాసనాయామార్థవాదికఫలాన్వయావశ్యంభావాత్ । తాని కథం ఛాయాత్మోపాసనాయాం స్యురితి చేత్ । వచనబలాద్వైవాహికవరవధూదర్శనేనాభ్యుదయవదితి బ్రూమః ।
ఎతేన – పుష్కరపలాశవాక్యావగతఫలస్య
‘అర్చిషమభిసమ్భవన్తి’(ఛా.ఉ.౪.౧౫.౫) ఇత్యాదివాక్యావగతఫలస్య చానుపపత్తిరపి నిరస్తా । న చాబ్రహ్మవిదామర్చిరాదిమార్గో నాస్తీతి నియమః । అబ్రహ్మవిదామేవ పఞ్చాగ్నివిద్యోపాసకానాం సిద్ధాన్తేఽపి ‘తద్య ఇత్థం విదుః’ ఇతి వచనబలేన తదభ్యుపగమాత్ । నను తథాఽప్యుపక్రమ ఎవ చేతనాభిధాయిపురుషశబ్దశ్రవణాచ్ఛాయాత్మేతి న యుక్తమితి చేత్ । న । తతోఽపి ప్రథమశ్రుతేన హి ‘య ఎష’ ఇతి ప్రసిద్ధలిఙ్గేన తస్యాపి బాధాత్ । ఎకస్మిన్నపి ‘చతురో ముష్టీన్నిర్వపతి’ ఇతి వాక్యే ప్రథమశ్రుతేసంఖ్యాఽనురోధేన సప్తదశశరావే ముష్టిబాధాఙ్గీకారాత్ ।
నను ‘య ఎష’ ఇత్యేతదపి ‘ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ ఇతి బ్రహ్మప్రకరణానుసారేణ జ్యోతిర్వాక్యగతయత్పదవత్ బ్రహ్మపరం స్యాదితి చేత్ । న । తస్య ‘మనో బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిసారూప్యేణ బ్రహ్మదృష్టివిధిపరతయా బ్రహ్మప్రకరణసిద్ధేః । తత్సత్వేఽపి ‘ప్రాణో బ్రహ్మ’ ఇత్యాద్యగ్నివాక్యమ్ , ‘య ఎషోఽక్షణి’ ఇత్యాచార్యవాక్యమితి వక్తృభేదేన
‘అథ హైనం గార్హపత్యోఽనుశశాస’(ఛా.ఉ.౪.౧౧.౧) ఇత్యాదివాక్యప్రతిపాదితాగ్నివిద్యావ్యవధానేన చ తద్విచ్ఛేదాత్ । న చ
‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’(ఛా.ఉ.౪.౧౪.౧) ఇతి గత్యభిధానపరిశేషశ్రవణాదగ్నివక్తృకం బ్రహ్మప్రకరణం వక్తృభేదేఽపి వ్యవధానేఽపి న విచ్ఛిన్నమితి వాచ్యమ్ । తావతా అర్చిరాదిగత్యభిధానస్య తత్రాప్యన్వయలాభేఽపి స్థానగుణయోరాచార్యవక్తవ్యత్వేనాపరిశేషితతయా ‘య ఎషోఽక్షణి’ ఇత్యాదేః ప్రకృతేః బ్రహ్మణ్యక్షిస్థానసంయద్వామత్వాదిగుణవిధాయకత్వేనాన్వయాలాభాత్ । తస్మాదక్ష్యాధారః ఛాయాపురుష ఇతి ।
రాద్ధాన్తస్తు – ఇతిశబ్దస్తత్రైవార్థవివక్షాం వారయతి యత్ర ప్రత్యయో వివక్ష్యతే । యత్ర తు ఉక్తార్థావచ్ఛేదేన వచనసమ్బన్ధస్తత్ర స న తాం వారయతి । యథా ‘ఇతి హస్మ ఉపాధ్యాయః కథయతి’ ఇతి , ఇహ పునః ‘ఇతి హోవాచ’ ఇతి వచనసమ్బన్ధస్స్పష్టః । ‘ఎతత్ బ్రహ్మ’ ఇత్యత్రాపి ప్రకృత ఎవ వచనసమ్బన్ధోఽనువర్తతే । అతోఽర్థవివక్షాబాధకాభావేన స్వార్థనిష్ఠబ్రహాత్మశ్రుత్యమృతత్వాదిలిఙ్గైర్బహుభిస్సప్రయోజనైశ్చాతథాభూతయోః ప్రసిద్ధిదృశ్యత్వలిఙ్గయోశ్శాస్త్రీయప్రసిద్ధిశాస్త్రదృష్టిరూపతయా నయనం యుక్తమిత్యక్ష్యాధారః పరమాత్మైవ । కిఞ్చ ‘చతురో ముష్టీన్ నిర్వపతి’ ఇత్యత్ర చతుర్శబ్దస్య సంఖ్యావిశేషాభిధానేన పర్యవసితస్య ప్రథమశ్రుతత్వేన ప్రాబల్యేఽప్యత్ర ‘య ఎష’ ఇతి సర్వనామ్నోః ప్రకృతాభావేన పురుషపదాన్వయాత్ ప్రాగపర్యవసితాభిధానయోస్తతః ప్రాబల్యాభావేన తాత్పర్యవసానాపేక్షితపురుషపదసమర్పితచేతనత్వలిఙ్గాదప్యక్ష్యాధారః పరమాత్మా । అపి చ ‘తద్యద్యప్యస్మిన్’ ఇత్యాదౌ స్థానిమహిమ్నా స్థానస్య నిర్లేపత్వప్రతిపాదనం స్థానినశ్శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధనిర్లేపభావపరమాత్మత్వే సత్యేవోపపద్యతే ఇత్యతోఽప్యయం పరమాత్మా ।
యస్తు కాచపటలాదిభిస్సలేపేఽక్షణి స్థానిమాహాత్మ్యాయత్తసర్పిరాదిలేపరాహిత్యోక్తిస్స్తుతిమాత్రమితి న తతస్స్థానినో నిర్లేపత్వసిద్ధిరితి విచికిత్సతే , స ఇత్థం ప్రతిబోధనీయః – తథాఽపి తథాభూతస్తుతిద్వారా శ్రుత్యన్తరేషు నిర్లేపత్వేన ప్రసిద్ధస్య పరమాత్మన ఎవ స్థానితయా గ్రహణం ప్రాప్నోతి । యథా ‘ద్వయోః ప్రణయన్తి తస్మాద్ద్వాభ్యామేతి’ ఇత్యత్ర ప్రణయనవతోర్ద్వయోః పర్వణోర్మహిమ్నా చాతుర్మాస్యాఖ్యో యజ్ఞ ఎతి గచ్ఛతీతి హేతుహేతుమద్భావవర్ణనస్య స్తుతిమాత్రత్వేఽపి స్తుతినిర్వాహకతయా ‘ఊరూ వా ఎతౌ యజ్ఞస్య యద్వరుణప్రఘాసాస్సాకమేధాశ్చ’ ఇత్యర్థవాదాన్తరే ఊరుసంస్తుతయోర్వరుణప్రఘాససాకమేఘపర్వణోరేవ గ్రహణమితి ।
సూత్రే ‘ఉపపత్తేః’ ఇత్యనేనాత్మశ్రుత్యాద్యుపపత్తిః , పురుషశబ్దసమర్పితచేతనత్వోపపత్తిః , స్థానిమాహాత్మ్యాయత్తస్థానానిర్లేపత్వోపపత్తిశ్చ సంగృహీతా ॥౧.౨.౧౩॥
నను స్థానినః స్థానం మహత్ దృష్టం యథా యదోభ్యస్సముద్రః । తత్కథమత్యల్పమక్షిపరమాత్మనస్స్థానమిత్యాశఙ్క్యాహ –
నాస్యాక్ష్యేకమేవ స్థానమనుచితం నిర్దిష్టమ్ , కిన్తర్హి ? అనామరూపస్యాస్య నామరూపమపి నిర్దిష్టం దృశ్యతే ‘తస్యోదితి నామ హిరణ్యశ్మశ్రుః’ ఇత్యాదిషు , తతశ్చ తద్వదిదమపి స్థానవిశేషకీర్తనముపాసనార్థం న విరుధ్యతే । యద్యపి‘అర్భకౌకస్త్వ’ సూత్రేణ శంకేయం సమాహితా , తథాఽపి దృష్టాన్తముఖేనాపి బుద్ధిసామాన్యముపపాదయితుమిదం సూత్రమ్ ॥౧.౨.౧౪ ॥
ఎవం ప్రకరణం నాస్తీత్యఙ్గీకృత్య హేత్వన్తరముక్తమ్ । అథ ప్రకరణేన బ్రహ్మత్వముపపాదయితుం సూత్రమ్ –
సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ చ ॥౧౫॥
తస్మాత్తద్వాక్యం పూర్వవాక్యే కఖశబ్దోక్తయోరన్యోన్యవిశేషణవిశేష్యభావప్రదర్శనేన వైషయికసుఖ భూతాకాశరూపతాం వ్యవచ్ఛిద్యాపరిచ్ఛిన్నసుఖరూపత్వసుఖాత్మకాపరిచ్ఛిన్నత్వస్వరూపలక్షణోపాస్యబ్రహ్మవిశేషణద్వయరూపతాం వివేక్తుం ప్రవృత్తమితి తదనురోధ్యేవ ‘కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’ ఇతి పూర్వవాక్యస్యాప్యర్థో గ్రాహ్యః , న తు దృష్టివిధిరూపః । తత్ర ‘కం ఖం బ్రహ్మ’ ఇత్యేవోచ్యమానే సుఖాత్మకత్వోపలక్షితాపరిచ్ఛిన్నత్వగుణస్య ఉపాస్యత్వలాభేఽపి అన్యోన్యవిశేషితయోరుభయోరప్యుపాస్యగుణత్వమభిమతం న సిధ్యేదితి ప్రత్యేకం బ్రహ్మశబ్దః । ‘ప్రాణో బ్రహ్మ్’ ఇత్యత్ర తు బ్రహ్మశబ్దః కార్యబ్రహ్మవిద్యామగ్నివిద్యాద్విధిత్సితసగుణబ్రహ్మవిద్యాఙ్గభూతాం విధాతుమ్ । అత ఎవ ‘ప్రాణఞ్చ హాస్మై’ ఇతి నిగమనవాక్యే ప్రాణస్య , సుఖాకాశాత్మకబ్రహ్మణశ్చ పృథగ్గ్రహణమప్యుపపద్యతే । తత్ర తదాకాశశబ్ద ఉపక్రమానురోధేన ఉక్తరూపబ్రహ్మపరః ।
ఎవం దృష్టివిధిపరత్వశఙ్కానిరాసమపి గర్భీకర్తుం ‘సుఖవిశిష్టాభిధానాత్’ ఇతి గురు సూత్రం కృతమ్ । అన్యథా ప్రకృతస్య బ్రహ్మణో ‘య ఎషోఽక్షణి’ ఇత్యత్రాభిధానాదిత్యేతావన్మాత్రవివక్షాయాం లాఘవార్థం ‘ప్రకృతాభిధానాత్’ ఇతి వా అత్త్రధికరణద్యుభ్వాద్యధికరణయోరివ ‘ప్రకరణాత్’ ఇతి వా సూత్రయేత్ । దృష్టివిధిపరత్వశఙ్కానిరాసార్థత్వేన యోజనాయాం సూత్రస్యాయమర్థః – ‘కం బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యనిర్దిష్టః పరమాత్మా , న తు బ్రహ్మదృష్టివిశిష్టం వైషయికసుఖమ్ । సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ – సుఖేషు యత్ విశిష్టమనవచ్ఛిన్నసుఖం తస్య శబ్దేనాభిధానాదిత్యర్థః । తథా ‘ఖం బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యనిర్దిష్టశ్చ పరమాత్మా , న తు బ్రహ్మదృష్టివిశిష్టో భూతాకాశః । సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ – శోభనం సుఖాత్మకం యత్ ఖం , తస్య ఖశబ్దేనాభిధానాదిత్యర్థః । న చ ఉభయత్రాపి హేత్వసిద్ధిః । ‘కం బ్రహ్మ’ ఇత్యత్ర కశబ్దస్య ‘యద్వావ కం తదేవ ఖమ్’ ఇతి వివరణవాక్యానుసారేణ స్వశబ్దోక్తానావచ్ఛిన్నత్వవిశేషితసుఖఫలత్వాత్ । ‘ఖం బ్రహ్మ’ ఇత్యత్ర ఖశబ్దస్య ‘యదేవ ఖం తదేవ కమ్’ ఇతి వివరణవాక్యానుసారేణ కశబ్దోక్తసుఖవిశేషితానవచ్ఛిన్నఖరూపత్వాత్ । ఎవం ప్రకరణాసిద్ధిశఙ్కాపరిహారార్థత్వేన యోజనాన్తరే సత్యేవావధారణచకారయోరప్యర్థవత్తా ॥౧.౨.౧౫ ॥
నన్వత్ర ప్రాక్ ప్రకృతం బ్రహ్మ । తథాఽపి వక్తృభేదేనాగ్నివిద్యావ్యవధానేన చ తత్ప్రకరణం విచ్ఛిన్నమితి న ప్రకరణాదక్ష్యాధారస్య బ్రహ్మత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాచ్చ ॥౧౬॥
శ్రుతా – అగ్నీనాముపదేశేన లబ్ధా ఉపనిషత్ – రహస్యవిజ్ఞానరూపా సుఖాకాశాత్మకబ్రహ్మోపాసనా యేనోపకోసలేన తస్య తదుపాసనయా ప్రాప్యా యా గతిరగ్నిభిర్వక్తవ్యాఽప్యగ్నిభిరేవ ‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’ ఇత్యాచార్యేణ వక్తవ్యతయాఽవశేషితా , తస్యాః ప్రోషితప్రత్యాగతేనాచార్యేణాభిధానాదాచార్యవాక్యం న స్వాతన్త్ర్యేణ కిఞ్చిదుపదేశార్థం ప్రవృత్తమ్ । కిం త్వగ్న్యుపదిష్టావశేషితపూరణార్థమేవ ప్రవృత్తమిత్యవసీయతే । అతస్తత్ప్రకరణానువృత్తౌ న వివాదః ; ఎవంవిధస్థలే వక్తృభేదస్య విద్యాన్తరవ్యవధానస్య చ ప్రకరణావిచ్ఛేదకత్వాత్ , వస్తుతోఽగ్నివిద్యానాం ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యాఙ్గత్వేన తద్వ్యవధాయకత్వాశఙ్కానాస్పదత్వాచ్చ ।
నన్వేతావతా సత్యకామోపదిష్టా దేవయానగతిరగ్న్యుపదిష్టాయాం సుఖాకాశబ్రహ్మవిద్యాయామప్యన్వేతీతి సిద్ధ్యతి , న త్వక్షిపురుషోఽపి సుఖాకాశాత్మకం బ్రహ్మేతి సిద్ధ్యతి ; అగ్నిభిర్గతిమాత్రస్య , ఆచార్యేణ వక్తవ్యతయాఽవశేషితత్వాత్ , సుఖాకాశబ్రహ్మణః స్థానస్య గుణజాతస్య చ వక్తవ్యత్వేనావశేషితత్వాత్ , తథాఽపి సర్వనామ్నః ప్రకృతపరామర్శిత్వస్వాభావ్యాదక్షిస్థపురుషః ప్రకృతం బ్రహ్మ భవేదితి చేత్ । న । అత్రైవ గార్హపత్యాదివిద్యాసు ‘య ఎష’ ఇతి పదానాం ప్రకృతబ్రహ్మపరామర్శిత్వాభావదర్శనాత్ ।
నను ‘ఎషా సోమ్య తే అస్మద్విద్యా చాత్మవిద్యాచ’ ఇత్యగ్నిభిః స్వవిద్యానామాత్మవిద్యాయాశ్చ భేదేన కీర్తితత్వాత్ తత్ర సర్వనామ్నాం ప్రకృతపరత్వం త్యక్తవ్యమాసీదితి చేత్ । తర్హ్యత్రాపి గతిమాత్రస్యావశేషితత్వాత్ తస్య ప్రకృతపరత్వం త్యక్తవ్యమితి సమానమ్ । యది హ్యగ్నిభిః ‘ఎషా సోమ్య’ ఇత్యాదినా స్వవిద్యామాత్మవిద్యాఞ్చ నిరపేక్షముపదిష్టతయా ఉపసంహృత్యాచార్యేణ ఉపదేష్టవ్యతయా గతిమాత్రేఽవశేషితేఽప్యాచార్యోఽగ్న్యుపదిష్టస్య బ్రహ్మణోఽక్షిస్థానం సంయద్వామత్వాదిగుణజాతం చోపదేష్టవ్యమాలోచ్యోపదిశేత్ , తదా అగ్నయో వితథవాదినోఽనభిజ్ఞా వా స్యుః । తస్మాదక్షిపురుషవిద్యాఽప్యగ్నివిద్యావత్ సుఖాకాశబ్రహ్మవిద్యాతో భిన్నైవేతి యుక్తమ్ ; పాత్నీవతాధికరణన్యాయాత్ ।
ఎవం హి తత్ – ‘త్వాష్ట్రం పాత్నీవతమాలభేత’ ఇతి ప్రకృత్య , ‘పర్యాగ్నికృతం పాత్నీవతముత్సృజతి ఆజ్యేన శేషం సంస్థాపయతి’ ఇతి శ్రూయతే । తత్ర కిం ‘ఆజ్యేన శేషమ్’ ఇత్యనేన పాత్నీవతయాగ ఎవ పశోరుత్సృష్టస్య స్థానే ప్రతినిధిత్వేన ఆజ్యం విధీయతే , కర్మాన్తరం వేతి సంశయః । తత్ర పాత్నీవతయాగస్య పశునోపక్రమేఽపి పశోః పర్యగ్నికృతావస్థాయాం వచనబలేన త్యక్తత్వాత్ ద్రవ్యసాకాఙ్క్షస్య తస్య ఆజ్యేన శేషసమాపనం విధీయతే న కర్మాన్తరమ్ । దేవతాఽభావాత్ , శేషసంస్థాశబ్దానుపపత్తేశ్చేతి పూర్వః పక్షః ।
పాత్నీవతయాగస్య ముఖ్యేన పశుద్రవ్యేణ నిర్వృత్తస్య ప్రతినిధేరనపేక్షితత్వాత్కర్మాన్తరవిధిరితి సిద్ధాన్తః । తథాహి – యది పశోస్త్యాగమాత్రం క్రియతే , తదా తస్య దేవతాసమ్బన్ధో నానుష్ఠితస్స్యాత్ । తథా సతి ‘త్వాష్ట్రం పాత్నీవతమ్’ ఇతి శ్రుతస్తస్య దేవతాసమ్బన్ధవిధిరప్రమాణం స్యాత్ । అసతి చ దేవతాసమ్బన్ధే యాగో న సిధ్యేత్ ; ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధస్య యాగానుమాపకస్యాభావాత్ । ప్రత్యక్షయజేశ్చాశ్రవణాత్ । అసతి యాగే కస్య శేషసమాపనం విధీయేత । తస్మాత్ ‘పర్యగ్నికృతం పాత్నీవతముత్సృజతి’ ఇతి పశోః పర్యగ్నికృతావస్థాయాం న త్యాగవిధిః ; కిన్తు పరస్వదధికరణన్యాయేన పర్యగ్నికరణాన్తాఙ్గరీతివిధానమిదమ్ । తతశ్చ తయైవ నిరాకాంక్షస్య పాత్నీవతయాగస్య సమాప్తత్వాత్ న శేషమస్తి యస్యాజ్యేన సంస్థానముచ్యేత । తస్మాత్ ‘ఆజ్యేన శేషమ్’ ఇత్యాజ్యద్రవ్యకయాగాన్తరవిధిః । తత్ర దేవతా ప్రకృతపాత్నీవతపదానుషఙ్గేణ లమ్భనీయా । శేషసంస్థాశబ్దౌ చ సాదృశ్యేనోపపాదనీయౌ । పశుయాగో హి పర్యగ్నికరణాన్తతయా దేవతోద్దేశేన మానసపశుత్యాగవానపి హవిఃప్రక్షేపాద్యభావాత్ సశేష ఇవ । ఆజ్యయాగస్తద్దేవత్య ఎవ హవిఃప్రక్షేపాదిమాన్ తస్య శేష ఇవ చ భవతీతి । ఎవం శేషసంస్థాశబ్దసద్భావేఽపి పూర్వయాగస్య నిరపేక్షత్వాత్ కథఞ్చిద్దేవతాలాభేన యది కర్మాన్తరవిధిః , తదా కిము వక్తవ్యమిహ కర్మాన్తరవిధిరితి ।
నన్విహాక్షిపురుషోపన్యాసానన్తరం దేవయానగతిః న సుఖాకాశబ్రహ్మవిత్ప్రాప్యత్వేన న వా తాటస్థ్యేన కీర్తితా , కిన్తు ‘య ఎవం వేద’ ఇత్యక్షిపురుషవిదముపక్షిప్య ‘అథ యదు చైవాస్మిఞ్ఛవ్యం కుర్వన్తి’ ఇత్యాదినా తత్ప్రాప్యత్వేన కీర్తితా । తథా చ సుఖాకాశబ్రహ్మవిత్ప్రాప్యత్వేన ఆచార్యేణ వక్ష్యమాణతయా ప్రాగగ్నిభిర్వర్ణితాయా గతేరక్షిపురుషవిత్ప్రాప్యత్వేన ఆచార్యేణోపపాదితత్వాదక్షిపురుషస్సుఖాకాశబ్రహ్మైవేతి నిశ్చీయత ఇతి చేత్ । మైవం । ఆచార్యో విద్యాన్తరముపదేక్ష్యతి , తదన్వయితయా చ దేవయానగతిముపదేక్ష్యతీత్యేతదగ్నయో నిశ్చిత్య తత్సర్వమనుద్ఘాట్య యాం గతిమాచార్య ఉపదేక్ష్యతి సా సుఖాకాశబ్రహ్మవిదోపీత్యభిప్రాయేణ ‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’ ఇత్యగ్నయోఽవో చన్నిత్యుపపాదనోపపత్తౌ తన్మాత్రమవలమ్బ్య నిరపేక్షతయోపసంహృతాయాః ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యాయాః పునస్స్థానగుణవిధ్యఙ్గీకారాయోగాత్ । తస్మాత్ దేవయానగత్యభిధానస్య ప్రాగుక్తబ్రహ్మవిద్యార్థత్వాయోగాత్ తదభిధానేన తత్ప్రకరణావిచ్ఛేదోక్తిరయుక్తేతి చేత్ –
అత్ర బ్రూమః – ‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’ ఇత్యత్ర గతిశబ్ద: కరణవ్యుత్పత్త్యా దేవయానమార్గపరో న భవతి , కిన్తు కర్మవ్యుత్పత్త్యా ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యాఫలపరః । ప్రథమం ఫల ఎవాకాఙ్క్షోదయాల్లోకాన్తరభోగ్యఫలనిర్దేశానన్తరమేవ తత్ప్రాప్త్యుపాయమార్గాకాఙ్క్షోదయౌచిత్యాత్ । న చ ప్రాక్ బ్రహ్మవిద్యాయాః ఫలం నిర్దిష్టమ్ । తదఙ్గభూతానామగ్నివిద్యానామేవ హి పరం ‘లోకీభవతి’ ఇత్యాదినా ఫలమర్థవాదేన వర్ణితమ్ । అత ఎవాచార్యో
‘లోకాన్వావ కిల సోమ్య తేఽవోచన్ అహం తు తే తద్వక్ష్యామి’(ఛా. ౪. ౧౪. ౩) ఇత్యగ్నయః స్వస్వవిద్యాఫలభూతానగ్నిలోకాదీనేవావోచన్ , న తు బ్రహ్మవిద్యాయా మహత్ ఫలమ్ , తదహం వక్ష్యామీతి ప్రతిజజ్ఞే । తస్మాత్ తతఃప్రభృతి యద్యావదాచార్యవాక్యం
‘ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే’(ఛా. ౪. ౧౫. ౬) ఇత్యేతత్పర్యన్తం తత్సర్వమగ్న్యవశేషితఫలరూపగత్యభిధానమేవ ।
ఎవం సర్వమిదమాచార్యవాక్యం సోపపాదకఫలవర్ణనాత్మకమిత్యముమర్థం హృది నిధాయ ‘శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాత్’ ఇతి సూత్రితమ్ । శ్రుతోపనిషత్కస్య ఉపకోసలస్యాచార్యవక్తవ్యత్వేనాగ్నిభిరవశేషితాయాః ఫలరూపాయా గతేః కృత్స్నేన చాచార్యవాక్యేనాభిధానాత్ తత్ప్రకరణవిచ్ఛేదశఙ్కా నావకాశమాసాదయతీతి తాత్పర్యమ్ ఇత్థమస్య సూత్రస్య యోజనా భాష్య పూర్వసూత్రవ్యాఖ్యానసమయ ఎవానాగతావేక్షణన్యాయేన ప్రదర్శితా ” ‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’ ఇతి చ గతిమాత్రాభిధానప్రతిజ్ఞానమర్థాన్తరవివక్షాం వాయరతి” ఇతి । అనేన హి భాష్యవాక్యేనాక్షిపురుషవాక్యమగ్నిభిరవశేషితాం గతిమేవాచష్టే , న కిఞ్చిదప్యర్థాన్తరమితి స్పష్టమేవోచ్యతే । భామత్యామపి భాష్యమిదముక్తార్థపరతయైవావతారితమ్ "నన్వగ్నిభిః పూర్వం నిర్దిశ్యతాం బ్రహ్మ । ‘య ఎషోఽక్షణి’ ఇత్యాచార్యవాక్యేఽపి తదేవానువర్తనీయమితి తు కుత ఇత్యత ఆహ" ఇతి ।
యది తు ‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’ ఇత్యత్ర గతిశబ్దో దేవయానమార్గపర ఇతి నిర్బన్ధః , తథాఽపి న దోషః । తదా హి గతిశబ్దోఽన్యేషామపి కేషాంచిదాచార్యేణ వక్తవ్యానాముపలక్షణత్వేన వ్యాఖ్యేయః ; గతిమాత్రపరత్వే వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । ‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’ ఇత్యగ్నిభిరనుక్తేఽపి హి విద్యాన్తరసంబన్ధిత్వేనాచార్యోక్తాఽపి దేవయానగతిః ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యాయామపి దహరవైశ్వానరవిద్యాదిష్వివ
‘అనియమస్సర్వాసామవిరోధశ్శబ్దానుమానాభ్యాం’(బ్ర.సూ. ౩. ౩. ౩౧) ఇతి గుణోపసంహారపాదదికరణే ప్రదర్శయిష్యమాణన్యాయేన లభ్యత ఎవ । ఎవఞ్చ సూత్రస్థగతిశబ్దోఽపి శ్రుతౌ గతిశబ్దేన యావదుపలక్షితం తావత్పరః । తథా చ కృత్స్నేనాప్యాచార్యవాక్యేనాగ్నివాక్యస్థగతిశబ్దవిషయమాత్రస్యైవాభిధానాన్న ప్రకరణవిచ్ఛేదశఙ్కేతి తాత్పర్యమ్ । ఉదాహృతభాష్యభామతీగ్రన్థయోరప్యత్రైవ తాత్పర్యమ్ । సూత్రే చకారోఽగ్నివిద్యానామఙ్గత్వసముచ్చయార్థః । తథా చ కృత్స్నస్యాప్యాచార్యవాక్యస్య ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యాపేక్షితగతినిరూపణైదమ్పర్యేణ ప్రవృత్తత్వాన్న వక్తృభేదేనాగ్నివిద్యావ్యవధానేన వా ప్రకరణవిచ్ఛేదః । అగ్నివిద్యానామఙ్గత్వాదపి న తద్వ్యవధానేన ప్రకరణవిచ్ఛేద ఇత్యర్థః । అఙ్గత్వఞ్చ ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యోపక్రమతదుపసంహారమధ్యపతితత్వాత్ , ‘అథ హైనమ్’ ఇతి పూర్వప్రకృతాపేక్షావాచకేనాథశబ్దేనాగ్నివిద్యానాం బ్రహ్మవిద్యాయాశ్చ సంమ్బన్ధావగమాత్ , ‘ఎనమ్’ ఇతి బ్రహ్మవిద్యాధికారిణ ఉపకోసలస్యాన్వాదేశవిహితేన ఎనాదేశేన నిర్దేశాత్ ।
తథాహి – ఆద్యేన వాక్యేన తాసాం బ్రహ్మోపాసనాప్రావృత్తిప్రతిబన్ధకదురితనివర్తకత్వముచ్యతే । ద్వితీయేన
‘‘స ఎతం దేవయానం పన్థానమాసాద్యాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి’(కౌ. ౧. ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిష్వర్చిరాదిమార్గే ప్రథమపర్వత్వేన శ్రుతాగ్నిలోకప్రాపకత్వముచ్యతే ; అగ్న్యుపాసనానామగ్నిలోకప్రాప్తిఫలకత్వౌచిత్యాత్ । యద్యపి బ్రహ్మోపాసనయైవార్చిరా దిపర్వప్రాప్తిర్లభ్యతే , తదర్థం నోపాసనాన్తరమపేక్ష్యతే , తథాఽపి విదుషో దేహపాతానన్తరమేవార్చిరాదిగతిప్రాప్తౌ ప్రతిబన్ధకసద్భావేఽపి తదానీమేవ తత్ప్రాపకత్వమనేనోచ్యతే । అత ఎవాస్మిన్నేవ ప్రకరణే శ్రూయతే ‘అథ యదు వైవాస్మిఞ్ఛవ్యం కుర్వన్తి యదుచ న , అర్చిషమేవాభిసంభవన్తి’ ఇతి । అస్మిన్నక్షిపురుషోపాసకే మృతే పుత్రాదయశ్శవ్యం శవకర్మ పైతృమేధికసంస్కారాదికం యది కుర్వన్తి , యది వా న కుర్వన్తి ఉభయథాఽపి తస్యార్చిరాదిగతిప్రాప్తిరవశ్యం భవత్యేవేత్యర్థః । అనేన హి వాక్యేన విద్యాన్తరోపాసకానాం శవకర్మాకరణేఽర్చిరాదిగతిప్రాప్తౌ కిఞ్చిత్ ప్రతిబన్ధో భవతి । ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యాయాం తు న భవతీత్యుభయమప్యర్థతశ్శబ్దతశ్చ ప్రతీయతే । సోఽయమస్యాం విశేషో ‘లోకీభవన్తి’ ఇతి ఫలవాక్యపర్యాలోచనాయామగ్నివిద్యాసాహిత్యకృత ఇత్యవసీయతే । తృతీయవాక్యేన ఆప్రాయణమహరహరావర్తనీయబ్రహ్మోపాసనాఫలభూయస్త్వసిద్ధ్యర్థం పురుషాయుషప్రాప్తిరుచ్యతే । చతుర్థవాక్యేన ప్రత్యహముపాసనాప్రవృత్తౌ ప్రతిబన్ధకానాం ధనప్రాప్తిరోగనివృత్త్యాద్యుపాయచిన్తాక్లేశానామప్రసఙ్గాయ జ్యోక్ ఉజ్వలం ధనధాన్యాదిసమృద్ధం రోగానభిభూతఞ్చ జీవనముచ్యతే । పఞ్చమవాక్యేన బ్రహ్మవిద్యాఫలాభివృద్ధ్యర్థముపాసకస్య పుత్రపౌత్రాదీనాం జ్ఞానకర్మసన్తత్యాదిక్షయాభావ ఉచ్యతే । సత్పుత్రపౌత్రాదిసన్తతివృద్ధేర్హి అముష్య పుత్రోఽముష్య పౌత్ర ఇతి పితృపితామహాదికీర్తిస్థైర్యసంపాదనేన సాక్షాచ్చ పితృపితామహాద్యుపార్జితపారలౌకికఫలాభివృద్ధిహేతుత్వమాపస్తమ్బేన స్మర్యతే
‘తే శిష్టేషు కర్మసు వర్తమానాః పూర్వేషాం సామ్పరాయేణ కీర్తిం స్వర్గఞ్చ వర్ధయన్త్యేవమవరోఽవరః పరేషామాభూతసమ్ప్లవాత్’(ఆ. ధ , సూ. ౨.౨౪) ఇతి । షష్ఠవాక్యేన ఉపాసనాప్రీతానామగ్నీనామైహికపారలౌకికప్రతిబన్ధనిరాసాదిద్వారా ప్రకృతబ్రహ్మోపాసనానుష్ఠాతృపరిపాలకత్వముచ్యతే । తస్మాదగ్నివిద్యానామఙ్గత్వాన్న వ్యవధాయకత్వమిత్యపి యుక్తమేవ ।
ఎతేన ‘ఎషా సోమ్య తే’ ఇతి నిరపేక్షతయోపసంహృతాయాం బ్రహ్మవిద్యాయామవ్యవధానాదిసమర్థనేఽపి న స్థానగుణాన్వయస్సమ్భవతీత్యపి నిరస్తమ్ । గతివాక్యావైయర్థ్యాయ గతిశబ్దేన యావత్క్రోడీకృతం తావదతిరిక్తాపేక్షితరాహిత్యేనైవ ఉపసంహారాభిప్రాయస్య వర్ణనీయతయా పాత్నీవతయాగవత్సర్వధా నైరపేక్ష్యాసిద్ధేః । గతిశబ్దస్య ఫలపరత్వపక్షే తదుపపాదకతయా స్థానగుణయోరపి తేన క్రోడీకృతత్వాత్ మార్గపరత్వపక్షే వాక్యావైయర్థ్యాయ తస్య స్థానగుణోపలక్షణత్వావశ్యంభావాత్ । ఎవం శ్రుతోపనిషత్కసూత్రస్య సుఖవిశిష్టసూత్రప్రసాధితబ్రహ్మప్రకరణవిచ్ఛేదశఙ్కానిరాసార్థత్వేన యోజనాద్వయం సుఖవిశిష్టసూత్రవ్యాఖ్యానసమయ ఎవ భాష్యే సూచితం ప్రపఞ్చేన ప్రాదీదృశమ్ । అక్షిపురుషస్య బ్రహ్మత్వే లిఙ్గప్రదర్శనపరతయాఽపి ఎతత్సూత్రం తదనన్తరం భాష్యే వ్యాఖ్యాతమ్ – ‘శ్రుతోపనిషత్కస్య వేదాన్తేషు ప్రసిద్ధా యా దేవయానగతిస్తదభిధానాదపి అక్షిపురుషః పరం బ్రహ్మ’ ఇతి । యద్యప్యబ్రహ్మవిదామపి పఞ్చాగ్న్యుపాసకానాం దేవయానగతిః శ్రుతా , తథాఽపి క్వచిద్వచనబలాత్తత్క్రతున్యాయాతిలఙ్ఘనేఽపి బ్రహ్మవిద్యాయామేవ సా ప్రసిద్ధేత్యౌత్సర్గికత్వాశ్రయమిదం లిఙ్గమ్ ।
సూత్రే శ్రుతోపనిషత్కేత్యల్పార్థే కప్రత్యయః దేవయానగతేః ‘నిర్విశేషం పరం బ్రహ్మ సాక్షాత్ కర్తుమనీశ్వరాః । యే మన్దాస్తేఽనుకమ్ప్యన్తే సవిశేషనిరూపణైః’ ఇత్యుక్తరూపమన్దాధికారివిషయత్వజ్ఞాపనార్థః । ౧.౨.౧౬ ।
ఎవం సిద్ధాన్తహేతవ ఉక్తాః । అథ పూర్వపక్షనిరాకరణార్థం సూత్రమ్ –
అనవస్థితేరసమ్భవాచ్చ నేతరః । ౧౭ ।
యదుక్తమక్ష్యాధారశ్ఛాయాత్మేతి తన్న యుజ్యతే ; ఛాయాఽఽత్మనః ప్రతిబిమ్బస్యాక్ష్యాదిషు ప్రతిబిమ్బోపాధిష్వనవస్థితేః । సర్వత్ర స్వస్థానస్థితస్యైవ హి బిమ్బస్య తత్తదుపాధిసమ్బన్ధమాత్రమధ్యస్యతే , న తు బిమ్బస్తత్తదుపాధీననుప్రవిశతి , న వా బిమ్బాద్భిన్నః ప్రతిబిమ్బస్తత్తదుపాధిషూద్భవతి । యథా చైతత్తథా సమర్థితం వివరణప్రకాశే తాతచరణైః । యద్యపి చాక్షణి ఛాయాత్మనస్స్యాదవస్థితిః తథాఽపి బిమ్బసన్నిధానకాల ఎవ సా భవేన్న సర్వదా । న చోపాసనాకాలే బిమ్బసన్నిధాననియమోఽస్తి యేన తదానీముపాస్యసత్తా లభ్యతే । న చ తదాఽపి యస్య కస్యచిదక్షణి తత్సత్తా లభ్యత ఇతి శఙ్కనీయమ్ । ‘య ఎషోఽక్షణి’ ఇత్యత్ర ప్రత్యాసత్తేరుపాసకస్యాక్షణీత్యేవ పర్యవసానాత్ , ‘దృశ్యతే’ ఇత్యస్య చరమశ్రుతస్యాన్యదృశ్యత్వమాదాయాపి చారితార్థ్యాత్ । న చైతదుపాసనాకాలే ఛాయాకరం కఞ్చిత్పురుషమక్షిసమీపే సన్నిధాప్య ఉపాసీతేతి యుక్తమ్ ; కల్పనాగౌరవాత్ , ‘అక్షణి పురుష’ ఇతి నిత్యవచ్ఛ్రవణాయోగాచ్చ । తస్మాదక్షణి చ్ఛాయాత్మనః కదాఽప్యనవస్థితేః , ఉపాసనాకాలే అవస్థితినియమాభావాచ్చ నాక్ష్యాధారః పరమాత్మనః ఇతరః ఛాయాత్మా । తత్ర సంయద్వామత్వాదిగుణానామసమ్భవాచ్చ ।
నను స్పష్ట ఎవాసమ్భవః కిమర్థం సూత్రత ఉచ్యతే ? స్థానాదిసూత్రే బ్రహ్మణోఽపి నామరూపాదికం కాల్పనికమేవేతి దర్శితమ్ , తద్వచ్ఛాయాత్మనోఽపి కాల్పనికం సమ్భవతీతి శఙ్కానిరాసార్థమసమ్భవస్సూత్రితః । వస్తుతో నామరూపరహితమపి బ్రహ్మ వ్యావహారికైస్స్వాధ్యస్తైర్నామరూపైస్తద్వదితి సమ్భవతి తద్విషయత్వే సంయద్వామత్వాదిశ్రుతీనాం సాలమ్బనతా , న తు చ్ఛాయాత్మవిషయత్వే । తత్ర బుద్ధిపూర్వమారోపణీయస్యార్థస్య ఫలశ్రుత్యాలమ్బనత్వాసమ్భవాదితి తన్నిరాసః । తత్ర ఆత్మశ్రుత్యాదేరితిశిరస్కత్వేనావివక్షితార్థత్వమిత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షప్రవర్తనాదస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా । ౧. ౨. ౧౭ ।
ఇతి అన్తరాధికరణమ్ । ౪ ।
(౫ అధికరణమ్)
అన్తర్యామ్యధిదైవాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ । ౧౮ ।
పూర్వత్ర ‘య ఎషోఽక్షణి’ ఇతి పరమాత్మనః స్థాననిర్దేశోపపాదనాయ
‘యః పృథివ్యాం తిష్ఠన్ పృథివ్యా అన్తరో యం పృథివీ న వేద యస్య పృథివీ శరీరం యః పృథివీమన్తరో యమయతి ఎష త ఆత్మాఽన్తర్యామ్యమృతః’ (బృ. ౫.౭. ౩) ఇత్యాద్యన్తర్యామిబ్రాహ్మణే తస్య పృథివ్యాద్యనేకస్థానవ్యపదేశో దృష్టాన్తతయోక్తః । స ఆక్షిప్యతే తత్ర ప్రతిపాదితోఽన్తర్యామీ పరమాత్మా న భవతీతి । అన్తర్యామీ దహరాద్యుపాసనాసిద్ధః కౌశికకుమ్భసమ్భవాదివత్ కశ్చన యోగసిద్ధ ఇతి యుక్తమ్ , న తు పరమాత్మా ; శరీరరహితస్య నియన్తృత్వాభావాత్ । శరీరవతామేవ తక్షాదీనాం వాస్యాదినియన్తృత్వదర్శనాత్ । స్వశరీరనియమనేఽపి తేనైవ శరీరేణ నియన్తుశ్శరీరవత్త్వాత్ । న చ పరమాత్మాఽపి నియమ్యపృథివ్యాదిశరీరేణైవ శరీరవానితి వక్తుం శక్యమ్ ; ‘యస్య పృథివీ శరీరమ్’ ఇత్యాద్యామ్నానాత్ , ఇతి వాచ్యమ్ । తక్షాదీనాం భోగాయతనస్వశరీరేణైవ నియన్తృత్వదర్శనాత్ , స్వభోగాయతనశరీరస్యైవ చ స్వశరీరత్వాత్ । ‘య ఇమఞ్చ లోకం పరఞ్చ లోకం సర్వాణి చ భూతాని యోఽన్తరో యమయతి’ ఇతి పరమోపక్రమేణ ‘ఎష త ఆత్మాఽన్తర్యామ్యమృతః’ ఇత్యుపసంహారేణ చ ప్రకరణప్రతిపాద్యత్వేన నిర్ణీతస్య పృథివ్యాదివాక్యేష్వపి ప్రథమశ్రుతస్య యమయితృత్వస్యోపపాదనాయ జీవవిశేషపరిగ్రహే స్థితే ‘ఎష త ఆత్మా’ ఇతి ‘అమృత’ ఇతి చోభయమౌపచారికం నేయం
‘ప్రాణస్తథాఽనుగమాత్’(బ్ర.సూ. ౧.౧. ౧౧) ఇతి న్యాయాదితి పూర్వః పక్షః ।
పృథివ్యాద్యభిమానిదేవతావిశేషోఽన్తర్యామీతి పూర్వపక్షస్తు భాష్యే సమ్భవమాత్రేణ దర్శితో న తు ముఖ్యః । ఉపక్రమోపసంహారాభ్యామేకస్యైవాన్తర్యామిత్వప్రతీతేః ; ‘యం పృథివీం న వేద’ ‘యమాపో న విదుః’ ఇత్యాదినా తత్తదభిమానిదేవతావ్యతిరేకప్రతీతేశ్చ । అనేనైవ హేతుద్వయేన తథాపూర్వపక్షస్యాముఖ్యతాం దర్శయితుమేవ సూత్రే ‘అధిదైవాదిషు’ ఇతి అన్తర్యామీ విశేషితః । తేన హ్యధిదైవాదిషు సర్వేష్వపి పర్యాయేష్వేక ఎవాన్తర్యామీ తత్తద్దేవతావ్యతిరిక్తశ్చేతి దర్శితం భవతి ।
సిద్ధాన్తస్తు – యమయితృత్వధర్మేణ ధర్మిగ్రహణే సాధనసాధ్యేన తేన ధర్మిగ్రహణాద్వరం నిత్యసిద్ధేన తద్గ్రహణమ్ ; కల్పనాలాఘవాత్ । అతోఽన్తర్యామిత్వం సాధారణమపి న్యాయతః పరమాత్మన్యేవ సమన్వేతీతి తస్మాదేవ తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ ‘ఎష త ఆత్మా’ ఇత్యాదితద్ధర్మవ్యపదేశాచ్చాన్తర్యామీ పరమాత్మా । ఎవఞ్చ శరీరవత ఎవ నియన్తృత్వమితి శఙ్కాఽప్యనవకాశా ; సాధనాధీన ఎవ నియన్తృత్వే సాధనవిశేషత్వేన తదపేక్షణాత్ । న చ నియన్తృత్వమాత్రం సాధనాధీనమితి నియమః ; జ్ఞానమాత్రమనిత్యమిత్యాదివదప్రయోజకత్వాత్ , శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధజగత్కారణత్వాక్షిప్తసహజసర్వశక్తిశాలిన । పరమేశ్వరస్య స్వత ఎవ సర్వనియమనశక్తియోగసమ్భవాచ్చ । తథాఽపి నియన్తా శరీర్యేవేతి నియమో దృష్ట ఇతి చేత్ ; న తస్యాపి కర్తా శరీర్యేవేతి నియమవదప్రయోజకత్వాత్ , నియమ్యపృథివ్యాదిశరీరేణైవ పరమేశ్వరస్య శరీరిత్వసమ్భవాచ్చ । న చ శరీరే భోక్తురేవ నియన్తృత్వమితి నియమః ; అభోక్తురనియన్తృత్వే అచేతనత్వస్యోపాధిత్వాత్ । న చ ముక్తాత్మసు సాధ్యావ్యాపకత్వమ్ । తేషాం పరమేశ్వరాభేదేన పక్షాన్తర్భావాత్ । న చ యచ్ఛరీరం యస్య భోగాయతనం తేనైవ స నియచ్ఛతీతి నియమః ; స్వకరగృహీతపరాంగుల్యాదినా క్రియమాణే చిత్రలేఖనాదికర్మణి తదభాత్ , అప్రయోజకత్వాచ్చ ।
కిఞ్చ యోగసిద్ధత్వేఽపి న జీవోఽన్తర్యామీ భవితుమర్హతి ; తస్యాపి నియన్త్రన్తరాపేక్షాయామనవస్థానాత్ । న చ స్వతన్త్ర ఎవ స కల్పనీయః ; యోగసిద్ధ్యనన్తరం తస్య కథఞ్చిత్ స్వాతన్త్ర్యసమ్భవేఽపి తతః ప్రాగస్మదాదివన్నియన్త్రన్తరనియమ్యత్వాత్ । తస్య నిత్యస్వతన్త్రత్వాభ్యుపగమే పర్యాయాన్తరేణ పరమేశ్వరపక్షస్యైవ పరిగ్రహాపత్తేః । సేయమనవస్థా భగవతా భాష్యకారేణ సిద్ధాన్తే తదప్రసక్తిప్రదర్శనముఖేన పూర్వపక్షే ప్రసజ్యత ఎవేతి సముద్ఘాటితా – ‘తస్యాప్యన్యో నియన్తేత్యనవస్థాదోషశ్చ న భవతి ; భేదాభావాత్ । భేదే హి సతి అనవస్థాదోషాపత్తిః’ ఇతి । సిద్ధాన్తేఽన్తర్యామిణోఽప్యన్యో నియన్తేత్యనవస్థా న ప్రసజ్యతే ; నిత్యస్వతన్త్రపరమేశ్వరస్య నియన్త్రన్తరస్యాకల్పనీయతయా నియన్తృభేదాభావాత్ । పూర్వపక్షేఽన్తర్యామిణోఽపి జీవస్య నియన్త్రాఽన్యేన భావ్యమితి తద్భేదే సతి అనవస్థాఽపత్తిరిత్యర్థః ।
ఇదఞ్చ దూషణం ‘అనవస్థితేరసమ్భవాచ్చ నేతరః’ ఇతి పూర్వాధికరణసూత్రానువృత్తిమభిప్రేత్యోద్ఘాటితమ్ । అత ఎవ తత్ర సూత్రే ‘అనవస్థితేః’ ఇతి సోపసర్గప్రయోగోఽపి సఫలః , అన్యథా తస్య తదధికరణమాత్రార్థత్వే లాఘవాత్ స్థానాదిసూత్రే అవోపసర్గాభావాచ్చ ‘స్థితేః’ ఇత్యేవాసూత్రయిష్యత్ । ‘అసమ్భవాత్’ ఇత్యనువృత్తాంశేన యోగినోఽసఙ్కుచితసర్వభూతనియన్తృత్వాసమ్భవాదితి హేత్వన్తరం సముచ్చీయతే । అయఞ్చ హేతుః ‘సమస్తం వికారజాతమన్తస్తిష్ఠన్ యమయతీతి పరమాత్మనోఽయం ధర్మ ఉపపద్యతే’ ఇతి భాష్యేణ గర్భీకృతః । యద్యపి సర్వభూతనియన్తృత్వం యోగినో న సమ్భవతీతి స్పష్టమేవ , తథాఽపి తత్సమ్భవమఙ్గీకృత్య కృత్వాచిన్తయా న్యాయః ప్రదర్శితః । ఇంద తు కృత్వాచిన్తోద్ధాటనమ్ । ౧.౨.౧౮ ।
స్యాదేతత్ । యద్యపి సర్వభూతశబ్దోక్తసకలకార్యనియన్తృత్వం యోగినో న సంభవతి , తథాఽపి సాఙ్ఖ్యస్మృతికల్పితే ప్రధానే తద్వ్యపదేష్టుం శక్యమ్ । సర్వస్య కార్యస్య కారణాధీనత్వాత్ , ‘యః పృథివ్యాం తిష్ఠన్’ ఇత్యాదికం కార్యేషు కారణస్యానుగతత్వాత్ । ‘యం పృథివీ న వేద’ ఇత్యాది తస్య ‘అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయమ్’ ఇత్యవిజ్ఞేయత్వవర్ణనాత్ । ‘యస్య పృథివీ శరీరమ్’ ఇత్యాది కార్యకారణయోర్వస్తుతో భేదాభావాత్ । ‘పూర్వపక్షశరీరమ్’ ఇత్యాదౌ స్వరూపవాచకస్యాపి శరీరశబ్దస్య దర్శనాత్ , ‘ఎష త ఆత్మా’ ఇతి జీవస్య సర్వనిర్వాహకే ప్రధానే ‘మమాత్మా భద్రసేన’ ఇతివదాత్మత్వోపచారాత్ ,
‘అదృష్టో ద్రష్టా అశ్రుతశ్శ్రోతా అమతో మన్తా అవిజ్ఞాతో విజ్ఞాతా’(బృ. ౩. ౭. ౨౩) ఇత్యత్రాదృష్టత్వాది రూపాదిహీనత్వాత్ , ద్రష్టృత్వాది తత్ప్రకృతికత్వేన తదభిన్నానాఞ్చక్షురాదీనాం దర్శనాదిసాధనత్వాత్ , ‘చక్షూ రూప గ్రాహకమ్’ ఇత్యాదౌ కరణే కర్తృత్వోపచారాదితి సర్వస్యాపి విశేషణస్యోపపన్నత్వాత్ ప్రధానమేవాన్తర్యామీతి యుక్తమ్ , న తు పరమాత్మేతి ; తత్ర పృథివ్యాదిశరీరవత్త్వవ్యపదేశానుపపత్తేః । న హి తస్య పృథివ్యాది స్వరూపమ్ , న వా భోగాయతనమ్ । న చ తస్య పృథివ్యాదిశరీరేణ భోక్తృభోగాయతనభావసమ్బన్ధాభావేఽపి కర్తృకార్యోపాదానోపాదేయభావాదిసమ్బన్ధాన్తరసత్త్వాత్తథా వ్యపదేశస్స్యాదితి వాచ్యమ్ । పిత్రాదేః పుత్రాదిశరీరస్య చ తాదృక్సమ్బన్ధాన్తరసత్త్వేఽపి ‘పితుశ్శరీరమ్’ ఇత్యాదివ్యపదేశాదర్శనేన తథా వ్యపదేశే తేషాం సమ్బన్ధానామప్రయోజకత్వాత్ । న చ తదజ్ఞానకల్పితత్వేన సమ్బన్ధేన తథా వ్యపదేశః ; స్థావజ్ఞానకల్పితే శరీరే ‘స్థాణోశ్శ్శరీరమ్’ ఇతి వ్యపదేశా దర్శనాత్ । న చ నియమ్యత్వేన తథా వ్యపదేశః ; స్వామినియమ్యభృత్యాదిశరీరేషు నావికనియమ్యనౌకాదిషు తత్తచ్ఛరీరత్వవ్యపదేశాభావాత్ । న చ యావద్ద్రవ్యభావినా నియమ్యత్వేన తథా వ్యపదేశః ; స్వశరీరస్యాపి వ్యాధ్యాదిభిః కదాచిదనియమ్యత్వేన శరీరత్వవ్యపదేశే తస్య ప్రయోజకత్వాయోగాత్ । ‘తదానీమపి స్వశరీరస్య నియమ్యత్వయోగ్యతాఽస్తి’ ఇతి చేత్ న । తథా సతి నౌకాదిష్వపి సర్వదా నావికాదినియమ్యత్వయోగ్యతాఽస్తీత్యతిప్రసఙ్గతాదవస్థ్యాదితి పూర్వపక్షాన్తరయాశంక్య నిరాకరోతి –
న చ స్మార్తమతద్ధర్మాభిలాపాత్ । ౧౯ ।
న సాఙ్ఖ్యస్మృత్యుక్తం ప్రధానమన్తర్యామీతి యుక్తమ్ ; అతద్ధర్మాణాం ద్రష్టృత్వాదీనామభిలాపాత్ ; తేషాం ముఖ్యత్వసమ్భవే ఔపచారికత్వకల్పనాయోగాత్ । ‘యస్య పృథివీ శరీరమ్’ ఇత్యాది తు నియన్తృత్వప్రసక్తశరీరాపేక్షాశఙ్కాం నిత్యసిద్ధే నియన్తృత్వే నాస్తి తదపేక్షేతి సూచనేన వ్యావర్తయితుమన్తర్యామిణో నియమనార్థం నియమ్యపృథివ్యాద్యతిరేకేణ శరీరం నాస్తీతి ప్రతిపాదనపరమ్ । ఆకాఙ్క్షాఽనురోధాత్ , న తు పృథివ్యాదేస్తచ్ఛరీరత్వప్రతిపాదనపరమపి అనాకాఙ్క్షితత్వాత్ , ఉభయత్ర వాక్యవ్యాపారాయోగాచ్చ । ౧. ౨. ౧౯ ।
నను యది ద్రష్టృత్వాదిముఖ్యతాఽనురోధాన్న ప్రధానమన్తర్యామి , తర్హి తత ఎవ న పరమాత్మాఽపి , కిన్తు శారీర ఎవ । యది ‘ద్రష్టా’ ఇత్యాదివిశేషణైః
‘ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యశ్శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’(బృ. ౨. ౪. ౫) ‘ఆత్మనో వా అరే దర్శనేన శ్రవణేన మత్యా విజ్ఞానేన’(బృ. ౨. ౪. ౫) ‘ఆత్మని ఖల్వరే దృష్టే శ్రుతే మతే విజ్ఞాతే’(బృ. ౪. ౫. ౬) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరప్రత్యభిజ్ఞానాదాత్మవిషయసాక్షాత్కారశ్రవణమనననిదిధ్యాసనవత్వముచ్యతే , యది వా చక్షుశ్శ్రోత్రమనోబుద్ధికరణకజ్ఞానవత్త్వముచ్యతే , ఉభయథాఽపి జీవ ఎవ ద్రష్టృత్వాదికం ఘటతే న పరమాత్మని । ద్రష్టృత్వాదిశబ్దా రూపాలోకనాదిమత్త్వవాచకాస్సన్తు ఇతి చేత్ । న । తథాఽపి మన్తృశబ్దాభిధేయస్య విచారయితృత్వస్య సర్వజ్ఞే బ్రహ్మణ్యసమ్భవాత్ । దర్శనాదిశబ్దానాం రూపాలోకనాదివాచిత్వే ‘రూపం దృష్టం ఘటో దృష్ట’ ఇత్యాది ప్రయోగాణాం ‘ఇన్ద్ర ఇన్ద్రాణీపతివరుణో వరుణానీపతిః’ ఇత్యాదివదసామఞ్జస్య ప్రసఙ్గాచ్చ । న చ –చాక్షుషాదిజ్ఞానవాచిత్వమప్యసమఞ్జసమ్ । చక్షురాదీనామయోగ్యత్వేన ‘దృష్టం పశ్యామి’ ఇత్యాద్యనుభవే స్ఫురణాసమ్భవాదితి వాచ్యమ్ ; చక్షురాదికరణవిశేషప్రయోజ్యజాతివిశేషవాచిత్వోపపత్తేః ।
అపి చ ప్రతిపర్యాయం ‘అమృతం’ ఇతి జీవాత్ భేదో నిర్దిశ్యత । అమృతత్వం హ్యమరణధర్మకత్వమ్ । న చ జీవస్యాపి నిత్యత్వాత్తత్రామృతత్వోక్తిరుపపద్యత ఇతి వాచ్యమ్ । ఆత్మత్వకీర్తనాదేవ స్వతో నిత్యత్వస్య సిద్ధత్వేనామృతపదస్య జీవధర్మశరీరోపాధికమరణరాహిత్యపరత్వ ఎవ వ్యావర్తకత్వోపపత్తేః । న చ వ్యావర్తకత్వే సమ్భవతి స్వరూపకథనమాత్రార్థత్వం యుక్తమ్ । అత ఎవ ‘రాజపురోహితౌ సాయుజ్యకామౌ యజేయాతామ్’ ఇత్యత్ర ‘రాజ్ఞః పురో హితౌ’ ఇతి షష్ఠీతత్పురుషైకశేషపక్షే క్షత్రియాదన్యస్య పురోహితాభావాత్ రాజపదం వ్యర్థం స్యాదితి తం త్యక్త్వా ‘రాజా చ పురోహితశ్చ’ ఇతి ద్వన్ద్వమాశ్రిత్య రాజ్ఞః పురోహితస్య చ కులాయయజ్ఞే సహాధికార ఇతి నిర్ణీతం పూర్వతన్త్రే ।
‘క్షరం త్వవిద్యా హ్యమృతం తు విద్యా’(శ్వే.౫.౧) ఇత్యత్రామృతపదం విశేష్యసమర్పణార్థమ్ , న త్వితరవ్యావర్తనార్థమ్ । న వా తదపి సర్వధైవవ్యావర్తకమ్ ; పూర్వనిర్దిష్టక్షరవైలక్షణ్యేన విశేష్యసమర్పకత్వాత్ । కిఞ్చ ఉపక్రమ ఎవాన్తర్యామివిజ్ఞానేన సర్వజ్ఞానప్రతిజ్ఞానే సర్వవేదాన్తప్రసిద్ధే బ్రహ్మలిఙ్గే జాగ్రతి కథమోపసంహారికైర్ద్రష్టృత్వాదిభిర్జీవపూర్వపక్షస్యోదయః ? న చ ‘ఉపక్రమగతమేకం లిఙ్గముపరితనానేకాలిఙ్గావిరోధే దుర్బలమ్’ ఇతి భూతాదిపాదవ్యపదేశసూత్రోక్తన్యాయోఽత్ర ప్రసరతి । బ్రహ్మాబ్రహ్మలిఙ్గసమావేశే బ్రహ్మణ్యబ్రహ్మలిఙ్గానాం నేతుం శక్యత్వేనాన్యథాలిద్ధతాయాః ప్రతర్దనాధికరణే ప్రదర్శితత్వాత్ । తస్మాత్ కేనాపి ప్రకారేణాత్ర జీవపూర్వపక్షో న సమ్భవతీతి చేత్ - ఉచ్యతే ।
న చ సర్వభూతేషు సుఖాద్యనుభవరూపస్య సాక్షిణ ఎకత్వే పురుషాన్తరసుఖాదేరపి పురుషాన్తరం ప్రతి ప్రత్యక్షత్వాపత్తిః , తస్య పురుషాన్తరం ప్రతి ఆవృతత్వాత్ , సర్వేషు సాక్షిణ ఎకత్వేఽపి యం ప్రతి యదనావృతం తం ప్రత్యేవ తస్య తదనుభవరూపతాయా: ఫలబలేన కల్పనాత్ , అన్యథా ఘటాద్యధిష్ఠానం బ్రహ్మచైతన్యమేవాధ్యాసికసమ్బన్ధేన ఘటాదిభాసకమితి సర్వదా సర్వేషాం ఘటాద్యవభాసప్రసఙ్గాత్ ।
న చ వాచ్యమ్ – యస్య స్వోపాధ్యన్తఃకరణవృత్తికృతా ఘటాద్యధిష్ఠానచైతన్యేనాభేదాభివ్యక్తిః , తస్యైవ తదవభాసతే ఇతి ; వ్యావర్తకోపాధావన్తఃకరణే దర్పణ ఇవ స్థితే బిమ్బప్రతివిమ్బాద్యాత్మనా భేదానువృత్త్యవశ్యమ్భావేనాభేదాభివ్యక్త్యసమ్భవాత్ । తాత్వికాభేదస్య ప్రాగపి సత్త్వాత్ । తస్మాదన్తఃకరణవృత్తికృతావరణాభిభవేన యం ప్రతి ఘటాదిరనావృతః , తం ప్రతి తదధిష్ఠానచైతన్యం ఘటాద్యవభాసకమితి ఫలబలాత్ కల్పనీయమ్ । అభేదాభివ్యక్తివ్యవహారశ్చ బ్రహ్మణా సహ తస్య జీవస్య ఘటాదివిషయావరణరాహిత్యరూపసామ్యాపత్తిపర ఇతి వ్యవస్థాపనీయమ్ । తస్మాన్మూలాజ్ఞానోపాధికం సర్వేషాం ప్రత్యగ్భూత ఎకస్సాక్షీతి స్థితౌ స ఎవాన్తర్యామీతి పూర్వఃపక్షః ।
అత్ర తావదేకస్య సర్వవస్తునియన్తృత్వోక్తిమారభ్య సర్వమప్యుపపద్యతే ; ఎకస్యైవ సర్వసాక్షిణో జీవస్య తత్తదన్తఃకరణావచ్ఛిన్నస్వాంశభేదద్వారా తదీయకార్యకరణోపకరణభూతసర్వవస్తునియన్తృత్వాత్ । పృథివ్యాదిసర్వనియన్తృసర్వభూతానుగతైకజీవరూపత్వేన జీవజ్ఞానస్య యజ్ఞవిద్యాఽనుపయోగితయా కాప్యస్య తదజ్ఞానసమ్భవాత్ । ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానస్య సూత్రాత్మని ‘వాయుర్వై గౌతమ తత్సూత్రమ్’ ఇత్యుక్త్వా
‘తస్మాద్వై గౌతమ పురుషం ప్రేతమాహుర్యస్రంసిషతాస్యాఙ్గానీతి । వాయునా హి గౌతమ తత్సూత్రేణ సన్దృబ్ధాని భవన్తి’(బృ. ౩.౭.౨) ఇత్యుపపత్త్యుపన్యాసేన చ వాయురూపతయాఽవగతే ప్రశంసార్థత్వావశ్యమ్భావేన తదేకవాక్యోపాత్తేఽన్తర్యామిణ్యపి తదర్థత్వావగమాత్ । ‘య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్’ ఇత్యాదిపర్యాయేషు తత్తజ్జీవేభ్యో ఘటాకాశాదిభ్యో మహాకాశస్యేవ భేదనిర్దేశసామఞ్జస్యాత్ । ‘ఎష త ఆత్మా’ ఇతి శబ్దవిశేషస్యాపి అన్తఃకరణావచ్ఛిన్నస్యాపి తవ ఎష సకలసాక్షీ జీవ ఆత్మా వ్యాపకస్వరూపమితి సామఞ్జస్యాత్ । అమృతత్వస్యాపి తత్తదన్తఃకరణావచ్ఛిన్న ఇవాజ్ఞానోపాధికస్సర్వగతో జీవస్తత్తచ్ఛరీరాపాదానకోత్క్రమణరూపమరణవాన్న భవతీతి సాఙ్గత్యాత్ । దృష్ట్రత్వాదివర్జనస్య చ జీవస్య ప్రమాతృరూపాణామివ అనుగతసాక్షిరూపస్యాప్రసిద్ధతయా సఙ్గతత్వాత్ । ద్రష్ట్రత్వాదీనాఞ్చ అన్తఃకరణావచ్ఛిన్నప్రమాతృరూపేణ సమన్వయాత్ । ద్రష్ట్రన్తరాదినిషేధానాఞ్చ కథమేకస్మిన్ దేహే ద్వౌ ద్రష్టారౌ జీవోఽన్తర్యామీ చ , దేహేన్ద్రియాణామనేకచేతనదర్శనాద్యర్థత్వే తదీయవిరుద్ధాభిప్రాయానువర్తనాసమ్భవాత్ , న చ శరీరేన్ద్రియాన్తరైరన్తర్యామిణో దర్శనాదిమత్త్వమ్ , ‘యస్య పృథివీ శరీరమ్’ ఇత్యాదిభిస్తస్య , నియమ్యశరీరాతిరిక్తశరీరేన్ద్రియరాహిత్యావగమాత్ ; ఇత్యాశఙ్కాయాం తత్ర తత్ర భేదనిర్దేశేన దేవమనుష్యాదిరూపద్రష్ట్రతిరిక్తం తదన్తర్యామిరూపం ద్రష్ట్రన్తరముపదిష్టమితి న భ్రమితవ్యమ్ ; దేవమనుష్యాదిగతద్రష్ట్రత్వాదిగుణైరేవ అన్తర్యామీ ద్రష్ట్రత్వాదిమానుపదిష్టః ద్రష్ట్రత్వాదిగుణకానాం ప్రమాతౄణామన్తర్యామితో వస్తుతో భేదాభావాదిత్యభిప్రాయత్వాత్ । తస్మాత్ సర్వసాక్షీ జీవ ఎవాన్తర్యామీతి పూర్వపక్షాన్తరమాశంక్య నిరాకరోతి –
శారీరశ్చోభయేఽపి హి భేదేనైనమధీయతే । ౨౦ ।
‘యస్సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్’ ఇతి పర్యాయే భూతశబ్దోదితానాం సర్వేషాం ప్రమాతృరూపాణాం జీవానాం పృథగన్తర్యామినియమ్యత్వస్య వర్ణితత్వాచ్చ । తత్ర భూతశబ్దో ‘భవన్తి జాయన్తే’ ఇతి వ్యుత్పత్త్యా న జడప్రపఞ్చపరః ; భూతశబ్దస్య కార్యయోగతః ప్రాణిషు రూఢేర్బలవత్త్వాత్ । న చ తత్ర మహాభూతేషు రూఢేః ప్రాణిషు రూఢేశ్చ వినిగమనావిరహేణ అన్యోన్యప్రతిరోధే యోగోన్మేషశ్శఙ్కనీయః ; ‘యః పృథివ్యాన్తిష్ఠన్’ ఇత్యాదిపర్యాయేషు పృథివ్యాదిమహాభూతానాముపాత్తత్వేన అత్ర ప్రాణిరూఢేరేవోన్మేషాత్ । తస్మాత్పరమేశ్వర ఎవాన్తర్యామీ । తత్ర ద్రష్ట్రత్వాదివర్ణనం జీవాభేదాభిప్రాయేణ యోజ్యమ్ । ద్రష్ట్రన్తరాదినిషేధశ్చ ద్రష్ట్రట్వయశఙ్కావారణాయ జీవాభేదాభిప్రాయస్ఫోరణార్థత్వేన పూర్వపక్షోక్తరీత్యైవ యోజనీయః ।
సూత్రే ‘శారీర’ ఇత్యేకవచనేన – ఎక ఎవాజ్ఞానోపాధికో జీవోఽన్తర్యామీతి పూర్వపక్షః, న తు తద్విశేషా దేవమనుష్యాదిజీవ ఇతి ; ‘య ఇమఞ్చ లోకమ్’ ఇత్యాదావేకవచననిర్దేశాదితి సూచితమ్ । చకారాత్ పూర్వసూత్రాత్ నమోఽనువర్తనం సూచితమ్ । ‘ఉభయే’ ఇత్యనేన – కాణ్వమాధ్యన్దినపాఠయోర్భిన్నభిన్నార్థాన్తరపరత్వశఙ్కానిరాకరణద్వారా తత్రత్యభేదనిర్దేశ ఎవాత్ర హేతుః , న తు ‘ఎష త ఆత్మా’ ‘యం సర్వాణి భూతాని న విదుః’ ఇత్యాదిభేదనిర్దేశః, అన్తర్యామిణస్తత్తదుపాసకజీవరూపత్వేన, సర్వజీవరూపత్వేన వా పూర్వపక్షస్య హి తాదృశో భేదనిర్దేశః ప్రతిక్షేపకస్స్యాన్న తు సర్వసాక్షిజీవరూపత్వేన పూర్వపక్షస్య ; తాదృశభేదనిర్దేశానాం ప్రమాతృసాక్షిభేదమాదాయోపపన్నత్వాదితి సూచితమ్ । ఎతత్సూచనార్థత్వాభావే క్వాచిత్కభేదనిర్దేశేఽపి సాధ్యసిద్ధేరుభయగ్రహణం వ్యర్థమేవ స్యాత్ । న హి నానాశాఖాఽఽమ్నాతశాణ్డిల్యవైశ్వానరవిద్యాదిగతవిషయవాక్యానాం బ్రహ్యపరత్వసాధనే నానాశాఖామ్నాతత్వముద్ఘాటితమ్ । న వా అస్మిన్నధికరణే ‘తద్ధర్మవ్యపదేశాత్’ ఇతి హేతోరుభయత్రాపి సమామ్నాతత్వముక్తమ్ । ‘భేదేన’ ఇత్యుపలక్షణతృతీయా నిర్దేశేన – జీవస్యేశ్వరాత్ భేదో న విశేషణమ్ , కిన్తు ఉపలక్షణమేవ, మిథ్యాత్వేన యావద్ద్రవ్యభావిత్వాదితి సూచితమ్ । ఎతత్సూచనార్థత్వాభావే లాఘవాత్ ‘భిన్నమేనమధీయతే’ ఇత్యేవాసూత్రయిష్యత । ఇదమప్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గమధికరణమ్ ; యోగిపూర్వపక్షనిరాకరణార్థం యమయితృత్వస్య సాధననిరపేక్షగ్రహణోత్సర్గికతయా బ్రహ్మలిఙ్గతాయాః ప్రసాధనీయత్వాత్ , జీవ పూర్వపక్షనిరాకరణార్థం భేదేనాధీయతే ఇతి హేతోశ్చ స్థానప్రమాణాదిభిర్నేయత్వాత్ । ౧.౨.౨౦।
ఇతి అన్తర్యామ్యధికరణమ్ ।
అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః । ౨౧ ।
అపి చ పృథివ్యాదిదృష్టదృశ్యత్వాదినిషేధస్యాధికరణవిశేషాకాఙ్క్షాయాం తస్యైవ పృథివ్యాదేరవస్థాభేదేనాధికరణత్వే సమ్భవత్యధికరణాన్తరం నాపేక్షణీయమ్ ; బుద్ధిగౌరవాపత్తేః ; బాల్యకార్యాదినిషేధానామవస్థాభేదేన ప్రతియోగ్యధికరణ ఎవాన్వయస్యౌత్సర్గికత్వానుభవాచ్చ । పృథివ్యాదీనాఞ్చ సూక్ష్మావస్థారూపం ప్రధానం న తేభ్యో భిన్నమ్ ; ఉపాదానోపాదేయయోరభేదాత్ । తద్భేదాభ్యుపగమేఽపి అచేతనపృథివ్యాదిరూపదృశ్యభిన్నతయా ప్రతిపాద్యమానమచేతనం ప్రధానమేవేతి యుక్తమ్ ; ‘నఞవయుక్తమన్యసదృశాధికరణే తథాహ్యర్థగతిః’ ఇతి న్యాయేనాబ్రాహ్మణాదిశబ్దవత్ తదన్యవృత్తేశ్శబ్దస్య తత్సదృశాన్యవృత్తిత్వనియమాత్ । న హ్యబ్రాహ్మణాదిశబ్దాః క్షత్రియాదిష్వివ లోష్టాదిషు ప్రయుజ్యన్తే । అన్తర్యామిణ్యదృష్ట్రత్వాది శ్రవణేఽపి ద్రష్ట్రత్వాద్యనురోధాత్ ‘నఞివయుక్త’ న్యాయస్త్యక్తః । న చేహ తత్త్యాగే కారణమస్తి ।
నను
‘యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యం ప్రోవాచ తాం తత్వతో బ్రహ్మవిద్యామ్’(ము. ౧. ౧. ౧౩) ఇతి అక్షరాత్పరత్వేన వర్ణనీయేఽపి పురుషే అక్షరశబ్దశ్రుతః । తేన స ఎవ ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యమానో భూతయోన్యక్షరమ్ । ‘అక్షరాత్ పరతః’ ఇతి పురుషాపరత్వేన శ్రుతమక్షరమేవ కేవలమవ్యాకృతమితి కల్ప్యతామితి చేత్ , మైవమ్ । ఉభయథాఽప్యుపపత్తౌ ఊర్ణనాభ్యాదిదృష్టాన్తానుగుణ్యేన
‘యథా సుదీప్తాత్’(ము. ౨. ౧. ౧) ఇతి ప్రకృతస్య భూతయోన్యక్షరస్య సరూపకార్యప్రభవత్వోక్త్యనన్తరమేవ ‘దివ్యో హ్యమూర్తః’ ఇతి మన్త్రే పురుషస్యాక్షరపరత్వోక్త్యానుగుణ్యేన చ భూతయోన్యక్షరమేవ పురుషాత్పరమక్షరమ్ । ‘యేనాక్షరమ్’ ఇతి పురుషే అక్షరశబ్దస్తు ‘న క్షరతి’ ఇతి వ్యుత్పత్త్యా ప్రయుక్త ఇతి కల్పనస్యోచితత్వాత్ । అసతి విరోధే అచేతనదృష్టాన్తానుగుణ్యస్య ‘యథా సుదీప్తాత్’ ఇతిమన్త్రే పఞ్చమ్యాః ‘తథాఽక్షరాత్ సమ్భవతీహ విశ్వమ్’ ఇతి పఞ్చమీనిర్దిష్టభూతయోన్యక్షరపరత్వేన ప్రతీయమానాక్షరశబ్దస్వారస్యస్య చ భఙ్గాయోగాత్ ।
నను సత్యముక్తం భూతయోన్యక్షరస్య , సరూపకార్యప్రభవాక్షరస్య చ పఞ్చమీనిర్దేశాదభేదో వక్తవ్య ఇతి । తత ఎవాక్షరాత్ పరస్య పురుషస్యాపి తదభేదో వక్తవ్యః । తత్రాపి హి ‘తతోఽన్నమభిజాయతే’ ‘తస్మాదేతత్ బ్రహ్మ ఇతి జగదుపాదానపరపఞ్చమీనిర్దేశో దృశ్యతే । తస్మాత్ ‘యథా సుదీప్తాత్’ ఇతి మన్త్రే అపాదానపఞ్చమీనిర్దిష్టస్య భూతయోన్యక్షరత్వేఽపి తదనన్తరమన్త్రే అవధిపఞ్చమీనిర్దిష్టం తతో భిన్నమిత్యేవ కల్పయితుం యుక్తమితి చేత్ ; మైవమ్ । న హి పఞ్చమీమాత్రేణ భూతయోనిసరూపకార్యప్రభవాక్షరయోరభేదం బ్రూమః , కిన్త్వక్షరశబ్దపరయా పఞ్చమ్యా । సా త్వక్షరాత్ పరే పురుషే నాస్త్యేవ ।
నను తథాఽపి అపాదానపఞ్చమీప్రత్యభిజ్ఞానమాత్రేణ తదక్షరాత్పరస్యాపి పురుషస్య తదభేదః కి న స్యాదితి చేత్ , న । బ్రహ్మావ్యాకృతయోరుభయోరపి వివర్తమానతయా , పరిణమమానతయా చ
‘మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్’(శ్వే. ౪. ౧౦) ‘ఆత్మన ఆకాశస్సమ్భూతః’(తై. ౨. ౧.౧) ఇతి శ్రుతిద్వయానురోధేన ‘సన్ ఘటః’ , ‘జడో ఘటః’ ఇతి జగత్యుభయతాదాత్మ్యప్రతీత్యనురోధేన చ స్వాభిన్నకార్యజనకత్వరూపజగదుపాదానత్వసత్త్వే సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానిర్వాహకబ్రహ్మగతజగదుపాదానత్వఘటకతయా అవ్యాకృతగతజగదుపాదానత్వప్రతిపాదనస్యాపి సఙ్గతిసత్త్వే చాపాదానపఞ్చమీప్రత్యభిజ్ఞానమాత్రేణ ప్రథమోపస్థితపఞ్చమ్యన్తాక్షరపదప్రత్యభిజ్ఞాలభ్యస్య భూతయోనిసరూపకార్యప్రభవపరత్వావధ్యక్షరాభేదస్య చేతనాధిష్ఠితాచేతనోర్ణనాభిదేహాదిదృష్టాన్తసారూప్యస్య చ భఙ్గాయోగాత్ ।
నను ‘తథాఽక్షరాత్ సమ్భవతి’ ఇత్యన్తమవ్యాకృతపరమ్ , ‘తపసా చీయతే’ ఇత్యారభ్య ‘యేనాక్షరం పురుషమ్’ ఇత్యన్తం బ్రహ్మపరమ్ , తతో ‘యథా సుదీప్తాత్’ ఇత్యాద్యవ్యాకృతపరమ్ , పునః ‘దివ్యో హ్యమూర్తః’ ఇత్యాది బ్రహ్మపరమితి కథమిదమాదరణీయమితి చేత్ , అర్థసమ్బన్ధాదితి గృహాణ । ఉక్తం హి జైమినినా విశ్వజిదధికరణే ‘అర్థతో హ్యసమర్థానామానన్తర్యేఽప్యసమ్బన్ధః’(జై. సూ. ౪. ౩. ౧౧) ఇతి । ఉక్తఞ్చ వార్తికకృతా ‘ఆనన్తర్యమచోదనా’(జై. సూ. ౩. ౧. ౨౪) ఇత్యధికరణే ‘యస్య యేనార్థసమ్బన్ధో దూరస్థేనాపి తేన సః । అర్థతోహ్యసమర్థానామానన్తర్యమకారణమ్’ ఇతి ।
యది త్వేవమపి భూతయోన్యక్షరస్య చాక్షరాత్పరస్య చాభేదే నిర్బన్ధః, తదా శారీరో భూతయోనిరస్తు । స హి సాక్షిభావేన సర్వజ్ఞః । సర్వం వస్తు జ్ఞాతతయా, అజ్ఞాతతయా వా సాక్షిచైతన్యస్య విషయ ఇతి ప్రసిద్ధేః । కశ్చిత్ కిఞ్చిజ్జానాతీత్యేవం సర్వజీవానుగతసాక్షిభావేన విశిష్యాపి సర్వజ్ఞః । అన్తఃకరణప్రాణేన్ద్రియాదీనాం స్వప్నప్రపఞ్చాన్తర్గతగగనపవనచన్ద్రసూర్యసరిత్సముద్రభూగోలకాదీనాఞ్చోపాదానభూతశ్చ ।
అత ఎవాధ్యాసభాష్యాదిష్వన్తఃకరణాదీనాం జీవ ఎవాధ్యాసో దర్శితః । తేషాం జీవతాదాత్మ్యప్రతీతిశ్చానుభవసిద్ధా । వివరణే చ ప్రతికర్మవ్యవస్థాయాం బ్రహ్మచైతన్యస్య ఉపాదానతయా ఘటాదిసఙ్గిత్వమ్ , జీవస్య తదసఙ్గిత్వేఽపి అన్తఃకరణసఙ్గిత్వఞ్చ తదుపాదానత్వాభిప్రాయేణ వర్ణితమ్ । భామత్యాఞ్చ
‘జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్’(బ్ర.సూ.౧.౧.౧౦) ఇత్యధికరణే జాఠరాగ్నేర్జీవోపాదానకత్వం జీవచ్ఛరీరమృతశరీరయోరోష్ణ్యోపలమ్భానపలమ్భాభ్యాం దర్శితమ్ ।
కృత్స్నప్రసక్త్యధికరణే (బ్ర.సూ.౨. ౧. ౮) చ
‘ఆత్మని చైవం విచిత్రాశ్చ హి’(బ్ర.సూ.౨. ౧. ౨౮) ఇతి సూత్రే జీవాత్మని స్వరూపానుపమర్దైనానేకాకారస్వప్నప్రపఞ్చసృష్టివత్ బ్రహ్మణి వియదాదిసృష్టిరుపపద్యత ఇతి వర్ణితమ్ । యోనిశబ్దస్య పఞ్చమీనాఞ్చ నిమిత్తత్వపరత్వే జీవస్య వియదాదిష్వపి ధర్మాధర్మద్వారా కారణత్వం వక్తుం శక్యమ్ । ముక్తప్రాప్యత్వాదికం చ సాధకఫలావస్థాభేదాదిభిర్జీవ ఎవ సఙ్గమయితుం శక్యమ్ । తథాఽపి జీవ ఎవేతి పక్షవిశేషపరిగ్రహే కిం నియామకమితి చేత్ ; ఉచ్యతే ।
‘అగోత్రమవర్ణమచక్షుశ్రోత్రమపాణి పాదమ్’(ము. ౧.౧.౬) ఇతి జీవే ప్రసిద్ధస్య గోత్రవర్ణాదేర్నిషేధజాతస్యాధికరణవిశేషాకాంక్షాయాం తస్యైవ జీవస్య రజతాత్మనా ప్రతీతస్య రఙ్గస్య ‘నేదం రజతమ్’ ఇతి నిషేధ ఇవాధికరణత్వే సమ్భవతి నాధికరణాన్తరమపేక్షణీయమ్ । తస్యాధికారణత్వాసమ్భవే పరం తదన్యస్మిన్నధికరణే గ్రాహ్యే ‘నఞివయుక్త’ న్యాయేన తత్సదృశాన్వేషణం భవతి । యద్యపి దృసశ్యత్వగ్రాహ్యత్వనిషేధానురోధేన తదధికరణమవ్యాకృతమితి లభ్యతే, ప్రథమశ్రుతం చ తన్నిషేధద్వయమ్ , తథాఽపి బాహుల్యాద్గోత్రాదినిషేధజాతమేవానురోద్ధవ్యమ్ । అగ్రేఽపి హి ‘దివ్యో హ్యమూర్తః’ ఇతి మన్త్రే జీవే ప్రసిద్ధస్య మూర్తిమత్త్వస్య మనఃప్రాణవత్త్వస్య చ నిషేధో దృశ్యతే । అతస్సర్వజ్ఞత్వాదికం ప్రాక్ప్రదర్శితయా రీత్యా జీవ ఎవ నేతవ్యమ్ । బ్రహ్మవిద్యాసమాఖ్యాదికమపి నిష్కృష్టజీవనిరూపణస్య బ్రహ్మావగతిపర్యవసాయిత్వాభిప్రాయం నేతవ్యమ్ । తస్మాత్ప్రధానం జీవో వా భూతయోనిరితి పూర్వ : పక్షః ।
రాద్ధాన్తస్తు – భూతయోనిః పరమాత్మా ।
‘యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్’(ము. ౧. ౧. ౯) ఇతి తద్ధర్మరూపా లిఙ్గాత్ ,
‘తపసా చీయతే బ్రహ్మ’(ము. ౧. ౧. ౮) ఇతి తదభిధానశ్రుతేశ్చ । నను తదుభయమక్షరాత్పరే పురుషేఽన్వేతి ।
‘తథాఽక్షరాత్సమ్భవతీహ విశ్వమ్’(ము. ౧.౧.౭) ‘తథాఽక్షరాద్వివిధాస్సోమ్య భావాః’(ము. ౨. ౧. ౧) ‘అక్షరాత్పరతః పరః’ ఇతి పఞ్చమ్యన్తాక్షరశబ్దానామేకరూపత్వేన తత్ప్రత్యభిజ్ఞయా భూతయోన్యక్షరస్య పురుషశబ్దోక్తబ్రహ్మ పరత్వావశ్యమ్భావేన తత్ర బ్రహ్మశ్రుతిలిఙ్గయోరన్వయానర్హత్వాత్ । న చ ‘తపసా చీయతే’ ‘యస్సర్వజ్ఞః’ ఇతి మన్త్రగతాభ్యాం ‘తతః’ ‘తస్మాత్’ ఇతి పఞ్చమీభ్యాం ‘తథాఽక్షరాత్’ ఇతి భూతయోనావవగతస్య ఉపాదానత్వస్య ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ తత్రైవ బ్రహ్మశ్రుతిలిఙ్గయోరన్వయః స్యాదితి వాచ్యమ్ । అర్థైకరూప్యకృతప్రత్యభిజ్ఞానాదపి శబ్దైకరూప్యకృతప్రత్యభిజ్ఞానస్య ప్రాథమికత్వేన బలవత్త్వాత్ । ‘తతః’ ‘తస్మాత్’ ఇతి పఞ్చమ్యుక్తోపాదనత్వస్య చ ప్రాగుక్తాక్షరగతపరిణామిత్వరూపోపాదానత్వాతిరిక్తతద్ఘటనీయబ్రహ్మగతవివర్తాశ్రయత్వరూపసర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానిర్వాహ--కోపాదానత్వాన్తరరూపత్వాదితి చేత్ ;
ఉచ్యతే - ‘యస్సర్వజ్ఞః’ ఇతి మన్త్రే సర్వజ్ఞత్వం జగదుపాదానత్వం చేత్యుభయమపి న విధేయమ్ ; అన్యతరానువాదేనాన్యతరవిధౌ సమ్భవతి ఉభయవిధానాఙ్గీకారే గౌరవాత్ । సమ్భవతి చ జగదుపాదానత్వస్య ‘తథాక్షరాత్సమ్భవతీహవిశ్వమ్’ ఇత్యనుపదోక్తస్యానువాదేన సర్వజ్ఞత్వమాత్రావిధానమ్ । ఎవం ‘తపసా చీయతే’ ఇతి మన్త్రేఽపి తదనువాదేన తపసా స్రష్టకాలోచనోపచితత్వమాత్రవిధానమ్ । న చ మన్త్రయోః పౌనరుక్త్యమ్ ; ద్వితీయమన్త్రస్య స్రష్టవ్యసర్వవస్తుగతాశేషవిశేషవిషయజ్ఞానరూపతయా ప్రథమమన్త్రోక్తతపశ్శబ్దవివరణార్థత్వాత్ ।
అపిచ ‘తతః’ ‘తస్మాత్’ ఇతి పఞ్చమీభ్యాం ‘తథాఽక్షరాత్’ ఇత్యనుపదోక్తోపాదానత్వప్రత్యభిజ్ఞానాదపి నోపాదానత్వాన్తరపరత్వం తయోః కల్పయితుం యుక్తమ్ ; ‘అక్షరాత్పరతః పరః’ ఇత్యత: ‘తత:’ ‘తస్మాత్’ ఇత్యనయోః ప్రాక్పఠితత్వేన తద్గతశబ్దైకరూప్యకృతప్రత్యభిజ్ఞానాదప్యత్రత్యార్థైకరూప్యకృతప్రత్యభిజ్ఞానస్యైవ ప్రాథమికత్వాత్ । న చ ప్రధానే సర్వజ్ఞత్వమసమ్భవదపి జీవే సమ్భవతీత్యుక్తమితి వాచ్యమ్ । జీవేఽపి స్రష్టవ్యసకలవస్తుగతాశేషవిశేషవిషయజ్ఞానవత్త్వరూపస్యాత్ర వివక్షితస్య సర్వజ్ఞత్వస్యాసమ్భవాత్ । తస్మాత్ సర్వజ్ఞత్వబ్రహ్మశ్రుత్యోర్భూతయోన్యన్వయిత్వాత్తాభ్యాం భూతయోనిః పరమాత్మేతి యుక్తమ్ ।
సూత్రే యద్యప్యక్షరశబ్దేన ధర్మినిర్దేశః కర్తుం యుక్తః ; తస్య విషయవాక్యోపక్రమగతత్వాత్ ,
‘అక్షరధియాం త్వవరోధః’(బ్ర. సూ. ౩. ౩. ౩౩) ఇతి గుణోపసంహారాధికరణే తస్యోపాదాస్యమానత్వాల్లఘుత్వాచ్చ , తథాఽపి తేన ధర్మినిర్దేశే ‘యస్సర్వజ్ఞః’ ఇత్యాదేర్లిఙ్గవైరూప్యాదన్వయో న సమ్భవతీతి తస్యాక్షరాత్పరే పురుష ఎవాన్వయోఽభ్యుపేయ ఇతి స్యాదాశఙ్కా । తామదృశ్యత్వాదిగుణకభూతయోన్యభిప్రాయేణ సర్వజ్ఞపదే పుంల్లిఙ్గోపపత్తిరితి సూచనేన నివారయితుం ‘అదృశ్యత్వాదిగుణకః’ ఇతి ధర్మినిర్దేశః కృతః ।
యద్యప్యేవం సతి ‘భూతయోనిః’ ఇత్యేవ ధర్మినిర్దేశః కర్తుం యుక్తో లాఘవాత్ , తథాఽపి యోనిశబ్దస్య స్త్రీలిఙ్గత్వేన ప్రసిద్ధిప్రాచుర్యాత్ పుల్లిఙ్గానన్వయ ఇతి మన్దశఙ్కానిరాకరణాయ భూతయోనిశబ్దస్య ‘అద్రేశ్యమగ్రాహ్యం నిత్యం విభుమ్’ ఇత్యాదివిశేషణావగమితపుల్లిఙ్గస్పష్టీకరణార్థమ్ , అన్తర్యామిగతాదృష్ట్రత్వాదివదక్షరగతాదృశ్యత్వాదికం ద్రష్ట్రత్వాదిమిశ్రితం న భవతీతి ప్రత్యవస్థానహేతుస్ఫుటీకరణార్థం చైవం ధర్మినిర్దేశః కృతః । ‘ధర్మోక్తేః’ ఇత్యత్ర ధర్మః సర్వజ్ఞత్వం ‘సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్’ ఇతి పదద్వయప్రయోగేణాశేషవిశేషావిషయతయా స్ఫుటీకృతమ్ । ఉక్తిర్బ్రహ్మశ్రుతిః । ధర్మోక్తయోర్ద్వన్ద్వైకవద్భావే సతి నపుసంకే నుమాగమస్యానిత్యత్వాత్ , మధ్యమపదలోపిసమాసాద్వా ‘ధర్మోక్తేః’ ఇతి నిర్దేశః । ౧.౨.౨౧ ।
నను ‘అగోత్రమవర్ణమ్’ ఇత్యాదినిషేధస్వారస్యాజ్జీవో భూతయోనిరితి ప్రతీయతే । ‘తథాఽక్షరాద్వివిధాస్సోమ్య భావాః’ ఇత్యత్ర భావశబ్దస్య భవన్తి – జాయన్త ఇతి వ్యుత్పత్త్యా అసంకుచితవియదాదిసకలకార్యపరత్వౌచిత్యేన తత్సరూపమక్షరశబ్దోదితం కారణమవ్యాకృతమిత్యవగతౌ తదనన్తరమన్త్రే ‘అక్షరాత్పరతః పరః’ ఇత్యక్షరాత్పరత్వవచనం తస్మాదేవాక్షరాత్పరత్వవిషయమిత్యపి వ్యవస్థితౌ తదేవాక్షరం ప్రాగ్భూతయోనిత్వేనోక్తమితి తతోఽవ్యాకృతం భూతయోనిరిత్యపి ప్రతీయతే ఇత్యాశంక్యాహ –
విశేషణభేదవ్యపదేశాభ్యాం చ నేతరౌ । ౨౨ ।
అక్షరాద్భేదవ్యపదేశేనావ్యాకృతం భూతయోనిరితి న సిద్ధ్యతి । కిన్తు తత ఎవ తత్ భూతయోనిర్న భవతీతి సిద్ధ్యతి । కథం ? ‘తథాఽక్షరాద్వివిధాః’ ఇత్యత్ర పఞ్చమ్యుపాత్తమక్షరం తావద్భూతయోన్యక్షరమితి నిర్వివాదమ్ । తదేవ ‘దివ్యో హ్యమూర్తః’ ఇతి మన్త్రే పురుషశబ్దేనోచ్యతేః , ‘స బాహ్యాభ్యన్తరః’ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దస్య పూర్వమన్త్రప్రకృతాక్షరపరామార్శత్వాత్ । న చ బాహ్యాభ్యన్తరసహిత ఇత్యేకపదత్వేన యోజనీయమ్; వైయర్థ్యాత్, ‘బాహ్యాభ్యన్తర’ ఇతి సర్వగతత్వోక్త్యైవ బాహ్యాభ్యన్తరసకలవస్తుసంసర్గసిద్ధేః । భిన్నపదత్వే చ అక్షరాత్పరః పురుష ఎవ ప్రకృతాక్షరమ్, న తు పరత్వావధిభూతమక్షరమితి ప్రత్యాయనేన సార్థకత్వాత్ । ఎవఞ్చ భూతయోన్యక్షరపరామర్శితత్పదసామానాధికరణ్యేన ‘అక్షరాత్పరతః’ ఇత్యతః ప్రాచీనేన ‘యేనాక్షరమ్’ ఇతి అక్షరపురుషపదసామానాధికరణ్యేన చాక్షరాత్పరః పురుషో భూతయోన్యక్షరమితి స్థితే తదవరతయా తతో భేదేన వ్యపదిశ్యమానమక్షరమవ్యాకృతమితి న తత్ భూతయోన్యక్షరమితి సిద్ధ్యతి । ఎవమగోత్రమిత్యాదివిశేషణేన శారీరో భూతయోనిరితి న సిధ్యతి, కిన్తు తత్ ఎవ భూతయోని న భవతీతి సిద్ధ్యతి , భూతయోనిత్వస్య శారీరేఽపి సమ్భవాత్ ; తద్గ్రహణప్రసక్తౌ తద్వ్యావర్తనేనైవ అగోత్రమిత్యాది విశేషణానాం సఫలత్వాత్ ।
నను భూతయోనిత్వేన శారీర ఎవ గృహీతే తస్మిన్ గోత్రసమ్బన్ధాదిప్రతీతికాలే తదభావాయోగప్రసక్తౌ తావచ్ఛేదకత్వేనాగోత్రమిత్యాదీనాం సాఫల్యముక్తమ్ । యుక్తం చ తదేవాగోత్రత్వాదిరూపోపాత్తవిధేయగతత్వేన, తదయోగవ్యవచ్ఛేదస్య ప్రత్యాసన్నత్వాత్ ; న త్వన్యస్య శారీరస్య భూతయోనిపదగ్రాహ్యత్వయోగవ్యవచ్ఛేదేన తేషాం సాఫల్యం యుక్తమ్ అవిధేయ గతఫలస్య విప్రకృష్టత్వాత్, ప్రత్యాసన్నఫలే లభ్యే విప్రకృష్టఫలగ్రహణాయోగాత్ । అత ఎవావహననవిధర్విధేయావహననగతాప్రాప్తాంశపరిపూరణరూపస్తదయోగవ్యవచ్ఛేద ఎవ ఫలమ్ , న త్వవిధేయనఖవిదలననివృత్తిరూపస్తదన్యయోగవ్యవచ్ఛేద ఇతి నియమస్య పరిసంఖ్యాతో భేద ఇష్యతే । అపి చాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వే గోత్రనిషేధాదీనామధికరణాన్తరమన్వేషణీయమితి గౌరవమ్ । అయోగవ్యవచ్ఛేదఫలకత్వే ప్రతియోగితయా గోత్రాదిమత్త్వేన బుద్ధిస్థస్య శారీరస్యైవాధికరణత్వానాన్యదధికరణమన్వేషణీయమిత్యపి లాఘవం ప్రాగుక్తమితి చేత్ -
స్యాదేవం యది ‘యదిదం పురోవర్తి తన్న రజతమ్’ ఇతివత్ ‘యో భూతయోనిస్స గోత్రాదిమాన్న భవతి ఇత్యగోత్రత్వాదికం విధేయం స్యాత్ । న త్వేవమ్ , కిన్తు ‘యో గోత్రాదిరహితః తం భూతయోనిం పశ్యన్తి’ ఇత్యుద్దేశ్యవిశేషప్రతీత్యర్థతయా తద్విశేషణత్వేనైవ నిర్దిష్టమ్ । తథా చ యథా ‘నిశ్చలశ్చన్ద్రః’ ఇతి చన్ద్రోద్దేశేన నిశ్చలత్వవిధానస్య తరఙ్గచన్ద్రే అభ్యస్తచలనప్రత్యయేన నిశ్చలత్వాయోగప్రసక్తౌ తావచ్ఛేదకత్వేఽపి ‘నిశ్చలం చన్ద్రం పశ్య’ ఇతి తస్యోద్దేశ్య విశేషణత్వేన ప్రయోగే అభ్యస్తచలనవత్తరణచన్ద్రవ్యావర్తకతయైవ సార్థకత్వమేవమిహ ‘యో భూతయోనిస్సగోత్రాదిమాన్న భవతి’ ఇతి గోత్రాద్యభావస్య విధేయత్వే శారీరే తదయోగవ్యవచ్ఛేదకత్వసమ్భవేఽపి ‘యో గోత్రాదిమాన్ భవతి తం భూతయోనిం పశ్యన్తి’ ఇత్యస్మిన్నుద్దేశ్యవిశేషణత్వేన ప్రయోగే అధ్యస్తగోత్రాదిమచ్ఛారీరవ్యావర్తకతయైవ సార్థకత్వం భవతి । ఎవం ‘దివ్యో హ్యమూర్తః పురుషః’ ఇతి మన్త్రే అమూర్తత్వాదివిశేషణానామపి తద్వావ్యావర్తకతయైవ సార్థకత్వమ్ ; తత్రాప్యక్షరాత్పరత్వస్యైవ విధేయత్వేనామూర్తత్వాదీనామవిధేయత్వాత్ ।
సూత్రే ‘ఇతరౌ’ ఇతి పూర్వాధికరణనిర్దిష్టౌ స్మార్తశారీరౌ పరామృశ్యేతే । యద్యపి స్మార్తం ప్రధానం సిద్ధాన్తే నేష్యతే, తథాఽపి తదేవ ఫలతోఽవ్యాకృతం భవిష్యతీతి తస్య పరామర్శః । యద్యప్యేవం సతి స్మార్తశారీరనిరాకరణ పక్షహేత్వోః క్రమేణాన్వయార్థం ‘భేదవ్యపదేశవిశేషణాభ్యామ్’ ఇతి సూత్రణీయమ్, తథాఽపి హేతుద్వయమప్యుభయత్ర యోజయితుం శక్యమిత్యేవం సూత్రితమ్ । అమూర్తత్వాదివిశేషణేన హి ‘నఞివయుక్త’ న్యాయేనావ్యాకృతవ్యావర్తనమపి లభ్యతే । యద్యపి మనుష్యపశుపక్షిసరీసృపరూపభూతగ్రామయోనిత్వేన ప్రసిద్ధా పృథివీహ భూతయోనిపదేన మా గ్రాహీతి తద్వ్యావర్తనార్థేనాదృశ్యత్వాగ్రాహ్యత్వవిశేషణేన తత్సూక్ష్మావస్థారూపస్యావ్యాకృతస్య గ్రహణం ప్రసజ్యతే, తథాఽపి అమూర్తత్వగోత్రత్వాదీనాం బాహుల్యాత్తేషామేవ స్వారస్యమాదరణీయమిత్యుక్తమ్ । తథా ‘యేనాక్షరం పురుషమ్’ ‘అమూర్తః పురుషః సః’ ఇతి పురుషస్యాక్షరవిశేషణేనాపి అవ్యాకృతవ్యావర్తనం లభ్యతే । ఎవం
‘యదా పశ్యః పశ్యతే రుక్మవర్ణం కర్తారమీశమ్’(ము. ౩. ౧. ౩) ఇతి కర్తృకార్యభావేన, నియమ్యనియామకభావేన, కర్తృకర్మభావేన చ పురుషశారీరయోర్భేదేన వ్యపదేశాత్ పురుషస్య చ ప్రాగేవాక్షరపదసామానాధికరణ్యాదిభిః భూతయోన్యక్షరత్వనిశ్చయాత్ శారీరవ్యావర్తనమపి లభ్యతే ।
భాష్యే హేత్వోర్యథాసంఖ్యాన్వయః కణ్ఠతోఽనుక్తోఽపి న్యాయత ఎవోన్నేతుం శక్యత ఇతి వ్యుత్క్రమణాన్వయమాత్రం దర్శితమ్ । కిఞ్చ భేదవ్యపదేశహేతుర్జీవపక్ష ఎవాన్వేతుం యోగ్యః
‘క్షరం ప్రధానమమృతాక్షరమ్’(శ్వే, ౧.౧౦) ఇతి శ్రుత్యన్తరే తత్రైవాక్షరశబ్దదర్శనేన పురుషావరపరస్యాక్షరశబ్దస్య తత్పరత్వౌచిత్యాదితి శఙ్కానిరాకరణాయ చావ్యాకృతపక్షనిరాకరణే భేదవ్యపదేశహేతుసద్భావమవగమయితుం వ్యుత్క్రమేణాన్వయో దర్శితః । తస్యాయమాశయః । సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానిర్వాహాయ బ్రహ్మణో జగత్ప్రకృతిత్వప్రతిపాదనస్థలే తదుపపాదకావ్యాకృతాధిష్ఠాతృత్వప్రదర్శనమేవాకాంక్షితమిత్యాకాఙ్క్షాఽనుసారేణ ‘అశ్నోతి వ్యాప్నోతి స్వకార్యాణి’ ఇతి వ్యుత్పత్యేహాక్షరశబ్దోఽవ్యాకృత ఎవ వర్తయితవ్య ఇతి । చస్త్వర్థః । విశేషణభేదవ్యపదేశౌ న స్మార్తశారీరపక్షసాధకౌ, కిన్తు తన్నిరాకరణ ఎవ సాధకావితి భావః । అగోత్రత్వామూర్తత్వాదీని ఇతరవ్యావర్తకరూపాణి విశేషణాన్యేవ, న తు ‘లోహితస్తక్షకః’ ఇత్యాదివదయో గవ్యవచ్ఛేదకాన్యుపరాకానీత్యభిప్రేత్య విశేషణపదమిత్యలం ప్రపఞ్చేన । ౧. ౨. ౨౨ ॥
నను జీవేఽగ్నిమూర్ధత్వాదివిశిష్టం రూపం న సంభవతీతి చేత్ , సత్యం ; జీవాన్తరే న సంభవత్యేవ, హిరణ్యగర్భే తు తత్ సంభవతి ; తస్య స్మృతిషు తథాభూతరూపప్రసిద్ధేః । సర్వభూతాన్తరాత్మత్వమపి ప్రాణాత్మనా సర్వభూతానామధ్యాత్మమవతిష్ఠమానే తస్మిన్వ్యపదేష్టుం శక్యమ్ । తస్మిన్ సర్వజ్ఞత్వసర్వస్రష్టృత్వాదికం శ్రుతిస్మృతిషు ప్రసిద్ధమేవ । న చ వాచ్యమక్షరాదవ్యాకృతాత్పరో హిరణ్యగర్భః, తస్మాత్ పరత్వమ్ మూర్తపురుషస్య శ్రుతమితి; పరాక్షరపదయోః ప్రాక్ దర్శితయా రీత్యా సామానాధికరణ్యే సంభవతి వైయధికరణ్యకల్పనాయోగాత్ । న చ బ్రహ్మవిద్యాసమాఖ్యావిరోధః। తత్ర బ్రహ్మశబ్దస్య పుల్లిఙ్గస్య సమాససంభవాత్, ‘బ్రహ్మా దేవానాం ప్రథమస్సంబభూవ విశ్వస్య కర్తా భువనస్య గోప్తా’ ఇత్యుపక్రమే పుంలిఙ్గస్యైవ తస్య శ్రవణాచ్చ । పరవిద్యాత్వమప్యాపేక్షికం హిరణ్యగర్భవిద్యాయాం వక్తుం శక్యమ్ । న చ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞావిరోధః; అన్తర్యామిబ్రాహ్మణే సూత్రాత్మనస్తస్య జ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానస్య వర్ణితత్వేన తద్వదిహాప్యుపపత్తేః । తస్మాత్ సమష్టిపురుషో హిరణ్యగర్భ ఎవ భూతయోన్యక్షరరూపః పురుష ఇతి యుక్తమిత్యాశఙ్కయాహ –
న విగ్రహాదిమత్త్వవివక్షయా ‘అగ్నిర్మూర్ద్ధా’ ఇత్యాదికముపన్యస్తమ్ ; కిన్తు అగ్న్యాదివికారరూపేష్వధిష్ఠానేషు మూర్ద్ధత్వాదిరూపకమాత్రం ముఖచన్ద్రన్యాయేనోపన్యస్తం సర్వాత్మత్వవివక్షయా । దృశ్యతే హ్యన్యత్రాపి శరీరరథత్వప్రియశిరస్త్వవేదనిశ్వసితత్వాదరూపకమ్ । శరీరాదిషు రథత్వాద్యసంభవవదగ్న్యాదిషు మూర్ధత్వాద్యసంభవోఽపి అవిశిష్ట ఎవ । తస్మాదమూర్తత్వాదీనాం విశేషణత్వస్యావిచలత్వాత్తైర యజీవానామివ హిరణ్యగర్భస్యాపి వ్యావర్తనం స్యాదేవ ।
సూత్రే రూపశబ్దేన రూపకముక్తమ్ । రూపయతి అధిష్ఠానమారోప్యరూపేణ రూపయన్తం కరోతీతి హి రూపకశబ్దవ్యుత్పత్తిః । తత్ర ణ్వులా రూపకశబ్దవత్ పచాద్యచా రూపశబ్దోఽపి వర్తితుమర్హతి । అయఞ్చ సూత్రార్థో భాష్యకృతా స్వమతరీత్యా సూత్రవ్యాఖ్యానానన్తరమాశఙ్కాపరిహారాభ్యాం స్పష్టీకృతః ।
‘ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణ:’(ము. ౨. ౧. ౩) ఇతి మన్త్రాత్ క్రియానుషఙ్గేణ ‘అగ్నిర్మూర్ద్ధా’ ఇతి మన్త్రస్య త్రైలోక్యశరీరో హిరణ్యగర్భః భూతయోన్యక్షరాదజాయతేత్యర్థపరత్వమఙ్గీకృత్య ‘రూపోపన్యాసాత్’ ఇతి సూత్రస్య, ‘పురుష ఎవేదం విశ్వమ్’ ఇతి సార్వాత్మ్యరూపబ్రహ్మలిఙ్గోపన్యాసాత్ భూతయోనిః పరమాత్మా, ఇతి యోజనాన్తరమపి భాష్యే దర్శితమ్ । తత్ ‘స్మర్యమాణమనుమానం స్యాత్’ ఇత్యుత్తరాధికరణసూత్రవిరుద్ధమిత్యస్వారస్యం భాష్య ఎవ ‘కేచిత్’ ఇత్యనేన ధ్వనితమ్ । చకారః సమాఖ్యాదిసముచ్చయార్థః । ౧. ౨. ౨౩. ।
ఇతి యదృశ్యత్వాధికరణమ్ । ౬।
వైశ్వానరస్సాధారణశబ్దవిశేషాత్ । ౨౪ ।
సిద్ధాన్తస్తు – ద్యుమూర్ద్ధత్వాదికల్పనా సర్వోపాదానత్వేన , సర్వనియన్తృత్వేన చ సర్వవికారానుగతే బ్రహ్మణి సాలమ్బనా , న తు జాఠరాదిషు । సర్వలోకాద్యాశ్రయఫలశ్రవణఞ్చ సర్వలోకాద్యాత్మకబ్రహ్మోపాసనాయా ఎవ తత్క్రతున్యాయానుసారి । సర్వపాపప్రదాహశ్చ బ్రహ్మోపాసనఫలత్వేనైవ వేదాన్తేషు ప్రసిద్ధతరః । శాఖాభేదేన బ్రహ్మవైశ్వానరశబ్దయోరుపక్రమశ్రుతత్వావిశేషేఽపి బ్రహ్మశబ్దో వైశ్వానరశబ్దవదనేకసాధారణత్వాభావాజ్ఝటిత్యేవార్థవిశేషసమర్పకః । తతశ్చ యద్యప్యాత్మవైశ్వానరశబ్దౌ సాధారణౌ , తథాఽపి తయోః పరమాత్మపరత్వావగమకద్యుమూర్ద్ధత్వాదివిశేషసద్భావాత్ వైశ్వానరః పరమాత్మేతి ।
సూత్రే ‘విశేషాత్’ ఇతి ఎతావతి వక్తవ్యే ఆత్మవైశ్వానరశబ్దయోస్సాధారణ్యరకీర్తనం న కేవలమిహ శబ్దసాధారణ్యమధికరణాన్తరవత్ సంశయమాత్రబీజమ్ , కిన్తు పూర్వపక్షస్యాపి తదేవ బీజమితి దర్శయితుమ్ । తేన జాఠరాదీనాం పఞ్చానాం చతుర్ణా వాఽనవధారణేనాత్ర పూర్వపక్ష ఇతి సూచితం భవతి । ౧. ౨. ౨౪ ।
నను ద్యుమూర్ద్ధత్వాదివిశిష్టరూపం హిరణ్యగర్భస్యాపి భవతి స్మృతిషు ప్రసిద్ధమ్ । తత్కథం పరమాత్మలిఙ్గమ్ ? న చ
‘అగ్నిర్మూర్ద్ధా చక్షుషీ చన్ద్రసూర్యౌ’(ము. ౨. ౧. ౪) ఇత్యాదీనాం ద్యుమూర్ద్ధత్వాదిప్రతిపాదకశ్రుత్యన్తరాణాం పరమాత్మవిషయత్వాద్వైదికప్రసిద్ధ్యా తత్పరమాత్మలిఙ్గం స్యాదితి వాచ్యమ్ ; హిరణ్యగర్భే తాదృగ్రూపస్మరణస్యాపి మూలశ్రుత్యాకాఙ్క్షత్వేన తత్రాపి వైదికప్రసిద్ధేరనివార్యత్వాదిత్యత ఆహ –
స్మర్యమాణమనుమానం స్యాదితి । ౨౫ ।
పరమాత్మనోఽపి తావదీదృశం రూపం స్మర్యతే ‘యస్యాగ్నిరాస్యం ద్యౌర్మూర్ద్ధా ఖం నాభిశ్చరణౌ క్షితిః । సూర్యశ్చక్షుర్దిశశ్శ్రోత్రం తస్మై లోకాత్మనే నమః’ । ‘ద్యాం మూర్ద్ధానం యస్య వినా వదన్తి ఖం వై నాభిం చన్ద్రసూర్యౌ చ నేత్రే । దిశశ్శ్రోత్రే విద్ధి పాదౌ క్షితిం చ సోఽచిన్త్యాత్మా సర్వభూతప్రణేతా’ ఇత్యాద్యాసు స్మృతిషు । తచ్చ స్మర్యమాణం రూపమస్యాః శ్రుతేరాథర్వణాదిశ్రుతేశ్చ మూలత్వానుమాపకం సత్ హైరణ్యగర్భతాదృగ్స్మణరస్యాపి మూలాకాక్షాపూరకం భవితుం శక్తమ్ । ఉపాసనావివక్షయా సర్వాత్మత్వవివక్షయా చ పరమాత్మని శ్రుతిప్రతిపన్నస్యైవ ద్యుమూర్ద్ధత్వాదికల్పనస్య సర్గస్థితిప్రలయకర్తృత్వాదేరివ పరమాత్మశక్త్యభివ్యక్తిమతి హిరణ్యగర్భే స్తుత్యర్థతయా స్మరణోపపత్తేః । అతః పరమాత్మన ఎవైతత్త్రైలోక్యాత్మకం రూపం స్మర్యత ఇతి ఫలతః పర్యవస్యతీతి తత్స్మర్యమాణం రూపముదాహృతశ్రుతివాక్యానాం మూలత్వానుమాపకం సత్ వైశ్వానరస్య పరమాత్మత్వే లిఙ్గం భవితుమర్హతి । అతస్తేన లిఙ్గేన వైశ్వానరః పరమాత్మేతి యుక్తమేవ ।
అస్మిన్నర్థే సూత్రమావృత్త్యా యోజనీయమ్ । తత్ర స్మర్యమాణమిత్యస్య పరమాత్మనస్స్మర్యమాణం త్రైలోక్యాత్మకం రూపమిత్యర్థో యోజనాద్వయేఽపి సమానః । ఆద్యయోజనాయామనుమానమిత్యస్య మూలశ్రుత్యనుమాపకమిత్యర్థః , స్యాదిత్యస్య భవితుం శక్యమిత్యర్థః । ‘శకి లిఙ్ చ’(పా. సూ. ౩. ౩. ౧౭౨) ఇతి శక్తౌ లిఙ్ప్రత్యయః । కిం భవితుం శక్యమిత్యాకాంక్షాయామపనోద్యశఙ్కానుసారేణ హైరణ్యగర్భతాదృగ్రూపస్మరణస్య మూలశ్రుత్యాకాంక్షాపూరకమిత్యద్యాహృతేన స్యాచ్ఛబ్దస్యాన్వయః । ఇయఞ్చ యోజనా ‘యస్మాత్పరమేశ్వరస్యైవాగ్నిరాస్యన్ద్యౌమూర్ద్ధేతీదృశం త్రైలోక్యాత్మకం రూపం స్మర్యతే’ ఇతి భాష్యేణ ఫలప్రదర్శనముఖేన సూచితా , అన్యథా హిరణ్యగర్భస్యాపి తాదృగ్రూపస్మరణసత్త్వేన భాష్యే పరమేశ్వరస్యైవేత్వధారణానుపపత్తేః । ఇతి శబ్దో ద్వితీయయోజనాప్రదర్శనీయమర్థం ప్రతి హేతుత్వార్థః । యస్మాదేవం తస్మాత్ స్మృతిప్రసిద్ధ పరమాత్మనో రూపం మూలభూతశ్రుత్యనుమాపకతయా ప్రథమయోజనాయాం ప్రదర్శితం , అనుమానం స్యాత్ , వైశ్వానరస్య పరమాత్మత్వే లిఙ్గం భవతీత్యర్థః । ఇయం యోజనా ‘తత్స్మర్యమాణమ్’ ఇత్యాదిభాష్యేణ స్పష్టమేవ దర్శితా । అస్యామపి యోజనాయామితిశబ్దో హేత్వర్థః । స చ ‘యస్మాదిదం గమకం తస్మాదపి వైశ్వానరః పరమాత్మా’ ఇతి భాష్యేణ దర్శితః ।
నను స్మర్యమాణం పరమాత్మనో రూపం వైశ్వానరవాక్యమాథర్వణవాక్యం చేత్యుభయమపి కిమర్థం మూలశ్రుతిత్వేనాపేక్షత ఇతి చేత్ ; స్మృత్యుక్తసర్వావయవప్రతిపత్త్యర్థమితి బ్రూమః । చన్ద్రస్య చక్షుష్ట్వం హ్యాథర్వణవాక్యాదేవ ప్రతిపత్తవ్యమ్ । దివో మూర్ద్ధత్వన్తు వైశ్వానరవాక్యాత్ । తతః ప్రతిపద్య ఆథర్వణేఽపి
‘అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిః’(ఛా. ౫. ౪.౧) ఇతి శ్రుత్యనుసారేణ ద్యుపరోఽగ్నిశబ్ద ఇతి నిశ్చేతవ్యమ్ । న చ వైశ్వానరవాక్యేపి దివో మూర్ద్ధత్వం నోక్తమితి శంక్యమ్ ; తత్రోపక్రమానుసారేణ సుతేజశ్శబ్దస్య ద్యుపరత్వాత్ ।
ఎవం హ్యుపాఖ్యాయతే – ఔపమన్యవాదయః పఞ్చ మహర్షయః ‘కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ ఇతి మీమాంసిత్వా నిశ్చయమలభమానా వైశ్వానరోపాసనాపరముద్దాలకం గత్వా తేనాపి తస్యామకృత్స్నవేదినా అశ్వపతిః కైకయో వైశ్వానరముపాస్తే తమభ్యాగచ్ఛామ’ ఇత్యుక్త్వా ఉద్దాలకషష్ఠాస్తమభ్యగమన్ । కైకయః ‘తాన్ పరీక్ష్య తతో వక్తవ్యశేష వక్ష్యామి’ ఇత్యభిసన్ధాయ ,
‘ఔపమన్యవ కం త్వమాత్మానముపాస్తే’(ఛా. ౫.౧౨.౧) ఇత్యాదినా తాన్ షడపి ఋషీన క్రమేణ పృష్ట్వా తైః
‘దివమేవ భగవో రాజన్’(ఛా. ౫. ౧౨ , ౧) ఇత్యాదిభిర్యథాక్రమం ద్యుసూర్యానిలాకాశజలావనిషు వైశ్వానరబుద్ధ్యా స్వైరుపాస్యమానతయోక్తేషు ద్వ్యాయో వైశ్వానరస్య మూర్ద్ధాదిపాదాన్తావయవా ఎవ , న తు తే వశ్వానరబుధ్యోపాస్యా ఇతి వ్యస్తోపాసనాః ప్రతిషిధ్య సమస్తోపాసనావిషయస్య వైశ్వానరస్య ప్రాగుపక్షిప్తద్యుమూద్ధత్వాదివిశిష్టం రూపమేకీకృత్య ఉపదిదేశ
‘మూర్దైవ సుతేజాః’(ఛా., ౫.౧౮ , ౨) ఇత్యాదినా । ఎవం ‘యస్యాగ్నిరాస్యమ్’ ఇత్యగ్నిముఖత్వస్మరణాంశేపి శ్రుత్యన్తరాపేక్షణం ద్రష్టవ్యమ్ । ౧. ౨. ౨౫ ।
అథ వైశ్వానరో జాఠరోఽగ్నిరేవేతి నిర్ధారణేన పూర్వపక్షాన్తరముపపాదకముఖేన ఉద్ఘాట్య నిరాకరోతి –
శబ్దాదిభ్యోఽన్తః ప్రతిష్ఠానాన్నేతి చేన్న తథా దృష్ట్యుపదేశాదసమ్భవాత్ పురుషమపి చైనమధీయతే । ౨౬ ।
న వైశ్వానరస్తృతీయభూతం , తదధిదేవతా , జీవః , పరమాత్మా వా , కిన్తు జాఠర ఎవ ।
అయమగ్నిర్వైశ్వానరో యోఽయమన్తఃపురుషే యేనేదమన్నం పచ్యతే’(బృ. ౫. ౯.౧) ఇత్యాదివాక్యాన్తరే విశిష్య జాఠరే ప్రసిద్ధాద్వైశ్వానరశబ్దాత్ ,
‘స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరః’(శ. బ్రా. ౧౦. ౬. ౧. ౧౧) ఇతి వాజసనేయకే సమానప్రకరణే అస్మిన్వైశ్వానర ఎవం ప్రయుక్తాదగ్నిశబ్దాత్ ,
‘హృదయఙ్గార్హపత్యో మనోఽన్వాహార్యపచన ఆస్యమాహవనీయః’(ఛా. ౫.౧౮.౨) ఇతి త్రేతాగ్నికల్పనాలిఙ్గాత్ , ‘తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేత్తద్ధోమీయమ్’ ఇతి ప్రాణాహుత్యధికరణతాలిఙ్గాత్ ,
‘పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద’(శ. బ్రా. ౧౦. ౬. ౧. ౧౧) ఇతి వాజసనేయకే శ్రుతాత్పురుషాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వలిఙ్గాచ్చ । యద్యప్యగ్నివైశ్వానరశబ్దౌ
‘విశ్వస్మా అగ్నిం భువనాయ దేవాః వైశ్వానరం కేతుమహ్నామకృణ్వన్’(ఋ.సం.౧౦.౮౮.౧౨) ‘వైశ్వానరస్య సుమతౌ స్యామ రాజా హి కం భువనానామభిశ్రీః’(ఋ.సం.౧.౯౮.౧) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు తృతీయభూతతదధిష్ఠాతృదేవతయోరపి దృష్టౌ , పురుషాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వఞ్చ జీవపరమాత్మనోరపి ప్రసిద్ధమ్ , తథాప్యుక్తరూపత్రేతాగ్నిత్వకల్పనమ్ , ప్రాణాహుత్యాధారతాసఙ్కీర్తనఞ్చ జాఠర ఎవ సఙ్గచ్ఛతే । స హి
‘సన్తాపయతి స్వం దేహమాపాదతలమస్తగః’(తై., ౪ , ౧౩. ౩౦) ఇతి దేహవ్యాపిత్వేన శ్రుతః ; ప్రాణాహుతిద్రవ్యస్యాన్నస్య పాచకశ్చ , దేహవ్యాపిన్యగ్నావేవ హి హృదయాదిప్రదేశావచ్ఛేదేన గార్హపత్యత్వాదికల్పనం యుక్తమ్ । ఆహుతిద్రవ్యపాచకస్యైవ చాగ్నేస్తదాధారత్వవర్ణనం యుక్తమ్ ‘అవాడ్ఢవ్యాని సురభీణి కృత్వా’ ఇతి శ్రుతితః , ప్రత్యక్షతశ్చ ఆహుతిద్రవ్యాధారస్యైవాగ్నేస్తత్పాచకత్వావగమాత్ । ఎవఞ్చ ‘యస్య యేనార్థసమ్బన్ధ’ ఇతి న్యాయేనాగ్నివైశ్వానరశబ్దయోర్జీవపరమాత్మపక్షనిరాకరణ ఎవాన్వయః , అన్తఃప్రతిష్ఠితత్వహేతోః భూతదేవతాపక్షనిరాకరణ ఎవాన్వయః , న త్వేషాం జాఠరత్వసాధనేఽన్వయః । అత ఎవ సూత్రే జాఠర ఇత్యభిమతసాధ్యమనిర్దిశ్య నఞా పక్షాన్తరనిరాకరణమేవ సాధ్యత్వేన నిర్దిష్టమ్ । త్రేతాగ్నిత్వకల్పనప్రాణాహుత్యాధారత్వలిఙ్గయోస్తు చతుర్ణామపి పక్షాన్తరాణాం నిరాకరణేన తదర్థలబ్ధజాఠరత్వసాధనేన చాన్వయో ద్రష్టవ్యః ।
ఎవం సిద్ధాన్త్యభిమతపరమాత్మపక్షనిరాకరణే , పూర్వపక్ష్యభిమతజాఠరపక్షసాధనే చోపయుక్తతయా అన్తరఙ్గహేతూన్ ‘శబ్దాదిభ్యః’ ఇత్యనేన నిర్దిశ్యాదిశబ్దేన గ్రహీతుం శక్యమప్యన్తఃప్రతిష్ఠితత్వమనవధారణపూర్వపక్షప్రాప్తభూతదేవతాపక్షనిరాకరణమాత్రార్థతయా తేభ్యో విలక్షణం బహిరఙ్గమితి ద్యోతయితుమేవ పృథక్ బహిర్నిర్దిష్టమ్ । న చ జాఠరే ద్యుమూర్ద్ధత్వాద్యసమ్భవః; వాజసనేయకే ‘స హోవాచ మూర్ద్ధానముపదిశన్నువాచ ఎష వా అతిష్ఠా వైశ్వానర ఇతి । చక్షుషీ ఉపదిశన్నువాచ ఎష వై సుతేజాః వైశ్వానర ఇతి । నాసికే ఉపదిశన్నువాచ ఎష వై పృథగ్వర్త్మా వైశ్వానర ఇతి । ముఖ్యమాకాశముపదిశన్నువాచ ఎష వై బహులో వైశ్వానర ఇతి । ముఖ్యా అప ఉపదిశన్నువాచ ఎష వై రయిర్వైశ్వానర ఇతి । చుబుకముపదిశన్నువాచ ఎష వై ప్రతిష్ఠా వైశ్వానరః’ ఇత్యుపాసకమూర్ద్రాదీనామతిష్ఠాసుతేజశ్శబ్దాద్యుక్తద్యులోకసూర్యాదిరూపవైశ్వానరమూర్ద్ధచక్షురాద్యాత్మనా సంపాదనాత్తైర్జాఠరస్యాపి ద్యుమూర్ద్ధత్వాదివ్యపదేశోపపత్తేః , ఛాన్దోగ్యేఽపి
‘యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమ్’(ఛా. ౫. ౧౫. ౧) ఇతి విశేషణానుసారేణ వాజసనేయకప్రతిపాదితమూర్ద్ధచుబుకాన్తరాలకల్పితద్యుమూర్ద్ధత్వాదేరేవావశ్యముపాదేయత్వాచ్చ । న చ
‘స ఎషోగ్నిర్వైశ్వానరో యత్పురుషః’(శ. బ్రా. ౭. ౩. ౧. ౩౫) ఇతి వాజసనేయకగతపురుషత్వవ్యపదేశవిరోధః , ఉపాసకమూర్ద్ధాదిచుబుకాన్తావయవేషు వైశ్వానరం ప్రతి మూర్ద్ధాదిపాదాన్తావయవత్వస్య కల్పితతయా తల్లబ్ధశరీరత్వసాదృశ్యేన జాఠరేఽపి తద్వ్యపదేశోపపత్తేః । అత ఎవ అనన్తరం ‘స యో హైతమ్’ ఇత్యాదివాక్యే పురుషవిధత్వకీర్తనమ్ । న హి ముఖ్యే పురుషత్వే పురుషవిధత్వకీర్తనముపపద్యతే । ఎవం చ ఛాన్దోగ్యగతౌ బ్రహ్మాత్మశబ్దావపి కల్పితేన ద్యుమూర్ద్ధత్వాదినా జాఠరస్యాథర్వణోక్తబ్రహ్మసాదృశ్యాదుపపాదనీయౌ । తదేతద్యుమూర్ద్ధత్వాద్యసమ్భవపరిహారజాతం ద్యోతయితుమప్యన్తఃప్రతిష్ఠానాదితి హేతుః పృథఙ్నిర్దిష్టః । తేన హి వైశ్వానరః పరమాత్మేతి వదతా సిద్ధాన్తినాఽపి ‘పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితమ్’ ఇత్యనేన స్వరసతః ప్రతీతస్య పురుషేఽన్తఃపర్యాప్తవృత్తిత్వస్య పరమాత్మని స్వరూపేణ ప్రసిద్ధద్యుమూర్ద్ధత్వాదినా చాసమ్భవతో నిర్వాహాయ ఉపాసకమూర్ద్ధాదిచుబుకాన్తావయవకల్పితశరీరావచ్ఛిన్నత్వమేవ శరణీకర్తవ్యమితి జాఠరేఽపి న ద్యుమూర్ద్ధత్వాద్యసమ్భవః , నాపి బ్రహ్మశ్రుత్యాదివిరోధ ఇతి ద్యోతితం భవతి ।
సూత్రే చశబ్దేన ఫలవిశేషనిర్దేశాసమ్భవపరిహారస్సముచ్చితః । ‘అన్నమత్తి’ ఇతి శ్రుతం ఫలం న బ్రహ్మోపాసనాయామేవ నియతమ్ ; ‘ఎతయాఽన్నాద్యకామం యాజయేత్’ ఇత్యాదిషు కర్మణామపి తత్ఫలశ్రవణాత్ । సర్వపాపప్రదాహస్తు ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యైవ ఫలత్వేన శ్రుతాః ; న వైశ్వానరవిద్యాయాః । తస్మాద్వైశ్వానరో జాఠర ఎవేతి పూర్వః పక్షః।
సిద్ధాన్తస్తు ‘వైశ్వానరో న పరమాత్మా , కిన్తు జాఠర’ ఇతి నైతైః శ్రుతిలిఙ్గైరభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ ; జాఠరప్రతీకస్య , జాఠరోపాధికస్య పరమాత్మనః ఉపాసనోపదేశః ఇత్యఙ్గీకారేణ ఎతేషాం శ్రుతిలిఙ్గానామన్యథానేతుం శక్యత్వాత్ । కేవలే జాఠరే ద్యుమూర్ద్ధత్వాదేరసమ్భవేన తస్యానన్యథాసిద్ధత్వాత్ । న చోపాసకమూర్ద్ధచుబుకాన్తరాల కల్పితద్యుమూర్ద్ధత్వాదేర్జాఠరేఽపి సమ్భవోఽస్తీతి శంక్యమ్ ; ఛాన్దోగ్యే
‘దివమేవ భగవో రాజన్నితి హోవాచ’(ఛా. ౫. ౧౨. ౧) ఇత్యాద్యుపక్రమానుసారేణ ‘మూర్ద్ధైవ సుతేజాః’ ఇత్యాదేః ప్రసిద్ధద్యుప్రభృతిమూర్ద్ధత్వాదిపరతయా తస్య జాఠరే అసమ్భవాత్ । ఉభయవిధశ్రుత్యనుసారేణ ఛాన్దోగ్యే అధిదైవతం ప్రసిద్ధదివాదిషుమూర్ద్ధాదిపాదాన్తావయవరూపత్వం వాజసనేయకే అధ్యాత్మముపాసకమూర్ద్ధాదిషు ద్వ్యాదిపృథివ్యన్తత్రైలోక్యాత్మకవైశ్వానరమూర్ద్ధాదిపాదాన్తావయవరూపత్వముపాస్యమిత్యుభయవిధస్యాపి ద్యుమూర్ద్ధత్వాదేః ప్రామాణికత్వాత్ । ఛాన్దోగ్యగతప్రాదేశమాత్రత్వోక్తినిర్వాహస్యాగ్రే సూత్రకృతైవ ప్రదర్శయిష్యమాణత్వాత్ , ఉపాసకమూర్ద్ధదికల్పితద్యుమూర్ద్ధత్వాదేరపి తన్నియన్తరి పరమాత్మనీవ గగనాదివత్ తత్సమ్బన్ధమాత్రశాలిని జాఠరే అసమ్భవాచ్చ ।
ఎవం ద్యుమూర్ద్ధత్వాద్యసమ్భవేన తల్లబ్ధసాదృశ్యోపపాదనీయానాం బ్రహ్మాత్మపురుషశ్రుతీనామప్యసమ్భవో వ్యాఖ్యాతః । తథా ఫలనిర్దేశోఽపి జాఠరపక్షే న సమ్భవతి । న హి ‘అన్నమత్తి’ ఇతి కర్మఫలసాధారణమన్నాదత్వమాత్రముచ్యతే , సర్వభూతలోకాత్మసమ్బన్ధినోఽన్నస్యాప్రసిద్ధత్వాత్ , కిన్తు సర్వేషు భూతేషు లోకేషు సర్వేష్వాత్మసు చ యద్యద్భోగ్యముపాసకస్య స్పృహణీయం సమ్భవతి , తత్ సర్వం సఙ్కల్పమాత్రేణ ప్రాప్నోతీత్యేతత్
‘తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’(ఛా. ౭. ౨౫. ౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు బ్రహ్మోపాసనాఫలత్వేన ప్రసిద్ధమత్రోచ్యతే । సర్వపాపప్రదాహశ్చ న ప్రాణాగ్నిహోత్రఫలత్వేన ఉచ్యతే ; వైశ్వానరవిద్యాఙ్గస్య ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య పృథక్ఫలానపేక్షత్వాత్ , కిన్తు ప్రధానాపేక్షితఫలత్వేనైవ ప్రాణాగ్నిహోత్రసన్నిధౌ నిర్దిశ్యతే । ఎవం పరమాత్మసాధకానాం ద్యుమూర్ద్ధత్వాదిలిఙ్గబ్రహ్మాత్మపురుషశ్రుతిఫలవిశేషరూపాణాం సర్వేషామపి హేతూనాం జాఠరాగ్నిసాధకానాం తథా దృష్టృయుపదేశేన బ్రహ్మణీవ జాఠరాగ్నౌ సమ్భవాభావః ‘అసమ్భవాత్’ ఇత్యనేన సంగృహీతః ।
నను పురుషశ్రుత్యసమ్భవస్యాపి ‘అసమ్భవాత్’ ఇత్యనేనైవ సంగ్రహే ‘పురుషమపి’ ఇత్యాదిసూత్రశేషః కిమర్థః ? ‘అన్తఃప్రతిష్ఠానాత్’ ఇతి పృథఙ్నిర్దిష్టహేత్వన్తరనిరాకరణార్థ ఇతి చేత్ ; న । అగ్నిర్వైశ్వానరశ్రుతిత్రేతాగ్నికల్పనప్రాణాహుత్యాధారత్వలిఙ్గానాం పరమాత్మన్యసమ్భవతామపి ద్యుమూర్ద్ధత్వాయద్యనుసారేణ తథా దృష్టృయభిప్రాయతయా నయనే పరమాత్మన్యపి సమ్భవతోఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వస్య దుర్బలస్య పృథఙ్నిరాకరణహేత్వనపేక్షత్వాత్ । తదపేక్షత్వేఽపి ‘పురుషమపి’ ఇత్యాది సూత్రశేషేణ పురుషశ్రుతివ్యతిరిక్తస్య హేతోరలాభాత్ , తస్య చాసమ్భవాదిత్యనేనైవ లబ్ధత్వాదితి చేత్ ।
అత్ర బ్రమః – ‘అసమ్భవాత్’ ఇత్యనేన న కేవలం పరమాత్మసాధకానాం ద్యుమూర్ద్ధత్వాదీనామేవాసమ్భవః సంగృహీతః , కిన్తు జాఠరపక్షసాధకత్వేన పూర్వపక్షిణోపన్యస్తస్య పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వస్యాప్యసమ్భవః సంగృహీతః । పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం హి జీవేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వమ్ । తత్తు పరమాత్మన్యేవ సమ్భవతి ; ‘య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోఽన్తరః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేః , న తు జాఠరాగ్నావితి । తత్ర పురుషశబ్దేన శరీరం వివక్షితమ్ । న తు జీవః ‘ఇదం వావ జ్యోతిర్యదిదమస్మిన్నన్తఃపురుషే జ్యోతిః’ ఇతి జాఠరాగ్నావేవ శరీరాన్తవర్తిత్వాభిప్రాయేణ ‘అన్తఃపురుషే’ ఇతి నిర్దేశదర్శనాదితి శఙ్కాయామిదముత్తరం పురుషమపి చైనమధీయతే’ ఇతి । అత్రాయమాశయః – భవేదేవం యది ‘యదిదమస్మిన్నన్తః పురుషే జ్యోతిః’ ఇత్యత్ర జ్యోతిరివైనం వైశ్వానరం కేవలం పురుషార్న్తవర్తినమధీయీరన్ । న త్వేవమ్ ; ఇహ తు వైశ్వానరం పురుషమప్యధీయతే ‘స యో హైతమగ్నిం వైశ్వానరం పురుషం పురుషవిధం పురుషేఽన్తః ప్రతిష్ఠితం వేద’ ఇతి । తథా చ జ్యోతిర్వాక్యే పురుషపదస్య శరీరపరత్వేన జాఠరపర్యవసానే విరోధిపురుషపదాన్తరసన్నిధానాభావాతత్ర తథాత్వేఽపి అత్ర తద్విరోధిపురుషపదాన్తరసన్నిధానసత్త్వాన్న తథాత్వమితి ।
నను పురుషపదాన్తరసన్నిధానం కథమిహ జాఠరపర్యవసానవిరోధీతి చేత్ ; తదాకర్ణయ । ‘పురుషం – పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితమ్’ ఇతి త్రయాణామపి పురుషపదానామైకార్థ్యం తావదభ్యుపగన్తవ్యమ్ । ఐకార్థ్యసమ్భవే
‘స్యాచ్చైకస్య బ్రహ్మశబ్దవత్’(బ్ర. సూ. ౨.౩.౫) ఇతి న్యాయానవతారాత్ । తథా చ యదాత్మకత్వం యద్విధత్వం యదన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం చాత్ర వైశ్వానరశబ్దోక్తత్వేనాలోచ్యమానానాం మధ్యే కస్యచిత్ సమ్భవతి , స ఎవ పురుషశబ్దార్థో వక్తవ్యః । సమ్భవతి చ పరమాత్మనో జీవరూపత్వం సర్వాత్మత్వాత్ జీవవిధత్వం చ ద్యుమూర్ద్ధత్వాదిలబ్ధసాదృశ్యాత్ । జీవాన్తః ప్రతిష్ఠితత్వం చ సర్వాన్తర్యామిత్వాత్ । జాఠరస్య త్వచేతనస్య న జీవాత్మత్వం జీవవిధత్వం జీవాన్తర్యామిత్వం వాఽస్తి । తస్మాత్ పురుషం పురుషవిధమితి విరోధిపురుషపదసన్నిధానాత్ జాఠరే పురుషాన్తర్వర్తిరత్వస్యాప్యసమ్భవో యుక్త ఎవ ।
నను ‘పురుషమపి చైనమ్’ ఇతి సూత్రం లిఖిత్వా కథం పురుషమప్యధీయతే పురుషవిధమప్యధీయతే ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ ? ఉచ్యతే । “పురుషవిధమ్ ఇత్యపి కేచిత్ సూత్రావయవం పఠన్తి” ఇతి భాష్యే దర్శితమ్ । తత్ర భగవతో బాదరాయణాదేవ కేచన శిష్యాః పురుషమితి పాఠం అన్యే శిష్యాః పురుషవిధమిత్యపి పాఠం శ్రుతవన్త ఇతి తత్తత్సమ్ప్రదాయానుసారిణస్తథా తథా పఠన్తీతి పాఠద్వయమపి సూత్రకారప్రణయనమూలమిత్యేవ భాష్యాభిప్రాయః। న హి సూత్రకారానుపజ్ఞమసామ్ప్రదాయికం సమ్పాతాయాతపాఠం భగవత్పాదా లిఖన్తి । అతః పాఠద్వయమప్యేకీకృత్య తథా వ్యాఖ్యాతమ్ । సూత్రే చశబ్దః తుశబ్దార్థే వర్తమానః ప్రసక్తశఙ్కానివృత్త్యర్థః సన్ జాఠరే పురుషాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వాసమ్భవవర్ణనేన ప్రగ్లిఖితాశఙ్కావతారం సూచయతీతి సర్వమనవద్యమ్ । ౧.౨.౨౬ ।
అథ త్రైలోక్యవ్యాప్త్యభావేన జాఠరస్య వైశ్వానరత్వాసమ్భవేఽపి మహాభూతాగ్నిః స భవిష్యతి । తస్య హి ద్యులోకాదివ్యాప్తిరవగమ్యతే ‘యో భానునా పృథివీం చాముతమామాతతాన రోదసీ అన్తరిక్షమ్’ ఇతి । తస్య పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం చ జాఠరరూపేణ సమ్భవతి । అథవా తచ్ఛరీరా దేవతా వైశ్వానరో భవిష్యతి । సా హ్యైశ్వర్యయోగేన ద్యులోకాద్యధిష్ఠాతుం శక్నోతి । పురుషాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం చ తత్ర సమ్భవతి ‘అగ్నిర్వాక్ భూత్వా ముఖం ప్రావిశత్’ ఇతి శ్రుతేరిత్యాశఙ్కాం జాఠరపక్షనిరాకరణహేత్వతిదేశేన నిరాకరోతి –
అత ఎవ న దేవతా భూతం చ ।౨౭।
అచేతనస్య భూతస్య ద్యుసూర్యాద్యధిష్ఠాతృత్వం న సమ్భవతి । తదసమ్భవే చ గగనాదిసాధారణేన సమ్బన్ధమాత్రేణ తస్య ద్యుమూర్ద్ధత్వాదికల్పనం న శోభత ఇతి జాఠరపక్షనిరాకరణప్రకారేణైవ భూతపక్షనిరాకరణమితి న తత్రాతిదేశసూత్రనివర్తనీయాధికాశఙ్కాఽస్తి । అతో దేవతాయామైశ్వర్యేణ ద్వ్యాద్యధిష్ఠాతృత్వసమ్భవాద్ద్యుమూర్ద్ధత్వాదికల్పనా యుజ్యత ఇతి దేవతాపక్షేఽధికశఙ్కాం నిరపేక్షైశ్వర్యపరమేశ్వరగతాధిష్ఠాతృత్వగ్రహణసమ్భవే సాపేక్షగ్రహణమయుక్తమితి అన్తర్యామ్యధికరణన్యాయస్మారణేన నిరాకర్తుమేవేదం సూత్రమ్ । భూతపక్షనిరాకరణం త్వన్వాచయశిష్టమితి అన్వాచయార్థేన చకారేణ సూచితమ్ । అథవా చకారేణ జీవపక్షనిరాకరణం సముచ్చీయతే । ౧.౨. ౨౭ ।
ఎవం ద్యుమూర్ద్ధత్వాద్యసమ్భవేన పక్షాన్తరపరిగ్రహాయోగాత్ పరమాత్మన్యేవ జాఠరప్రతీకత్వేన , జాఠరోపాధికత్వేన వా అగ్నివైశ్వానరశ్రుతిత్రేతాగ్నికల్పనాప్రాణాహుత్యాధారత్వలిఙ్గాని నేతవ్యాని । పురుషాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం తు పరమాత్మన్యేవ సమ్భవతి , న జాఠరాదిష్విత్యుక్తమ్ । ఇదానీం యద్యగ్నిశ్రుత్యాదిచతుష్టయం వైశ్వానరే సాక్షాదేవ యోజనీయమ్ , యది చ ‘పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితమ్’ ఇత్యత్ర పురుషశబ్దస్య జ్యోతిర్వాక్య ఇవ శరీరపరత్వం వక్తవ్యమ్ , తదాఽప్యేతత్సర్వం పరమాత్మని న విరుద్ధమిత్యాహ –
సాక్షాదప్యవిరోధం జైమినిః । ౨౮ ।
పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం తావన్మూర్ద్ధాదిచుబుకాన్తావయవకల్పితమూర్ద్ధాదిపాదాన్తావయవాధిష్ఠాతృత్వేన శరీరాన్తర్గతే పరమాత్మన్యుపపద్యతే । త్రేతాగ్నికల్పనం ప్రాణాహుత్యధికరణత్వం చాత ఎవ తస్మిన్నుపపద్యతే । ప్రాణాహుతిపాచకత్వేన ప్రసిద్ధ జాఠరేఽగ్నౌ తదుభయం స్వారసికమ్ ఇతి చేత్ ; న । ఆస్యం హ్యాహవనీయాయతనత్వేన కల్పితమ్ । న చ జాఠరస్య జఠరప్రతిష్ఠితస్య స్వోష్మమాత్రేణ సకలదేహసన్తాపకస్యాస్యమాయతనమితి స్వారసికమ్ । పాచకత్వం తు సర్వశక్తబ్రహ్మణోఽపి అవిశిష్టమ్ । తస్మామూర్ద్ధాదిచుబుకాన్తావయవప్రతిష్ఠితే తస్మిన్నేవాస్యస్య ఆహవనీయాయతనత్వకల్పనం ప్రాణాహుత్యధికరణత్వం చోపపద్యత ఇతి తస్మిన్నేవ స్వరూపేణ త్రైలోక్యశరీరత్వనే చ సకలదేహవ్యాపేక గార్హపత్యాదికల్పనమప్యుపపాద్యమ్ । అగ్నిర్వైశ్వానరశబ్దావపి ‘అగ్నిః కస్మాత్ , అగ్రణీభవతి అగ్రం నీయతే అగ్రం నయతి ।
వైశ్వానరః కస్మాత్ విశ్వానరానయతి , విశ్వ ఎనం నరా నయన్తీతి వా , విశ్వానర ఎవ వైశ్వానరః , రాక్షసో వాయస ఇతివత్ ; రక్ష ఎవ హి రాక్షసః , వయ ఎవ హి వాయసః’ ఇతి నిరుక్తదర్శితేన కేనచిద్యోగేన తస్మిన్నుపపద్యతే । అవశ్యం హ్యగ్నివైశ్వానరశబ్దయోరన్యతరస్యేహ యౌగికత్వం వాచ్యమ్ । రూఢ్యోభయోర్జ్వలనపరత్వే పర్యాయయోరేకత్ర ప్రయోగస్య వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । తదిహోభయోరప్యస్తు నిరుక్తసార్థకత్వాయ పరమాత్మవిషయబహుశ్రుతిలిఙ్గానుగ్రహాయ చ । సూత్రే అపిశబ్దేన పురుషశబ్దస్య శరీరపరత్వే అవిరోధః సముచ్చీయతే । జైమినిగ్రహణం స్వశిష్యోపపాదితప్రకారోఽయమితి తత్ఖ్యాపనార్థమ్ । ఎవముత్తరత్రాపి ఋషివిశేషగ్రహణే ఫలం ద్రష్టవ్యమ్ । ౧.౨.౨౮ ।
కథం పునః పరమేశ్వరపరిగ్రహే ప్రాదేశమాత్రశ్రుతిరితి తాం వ్యాఖ్యాతుమారభతే –
అభివ్యక్తేరిత్యాశ్మరథ్యః । ౨౯ ।
ద్యులోకాదిపృథివ్యన్తేషు మూర్ద్ధాదిపాదాన్తావయవత్వేన కల్పితేషు ఉపాసకానుగ్రహార్థమతిమాత్రస్యాపి పరమేశ్వరస్యాభివ్యక్తేర్ద్యులోకాదిప్రదేశసమ్బన్ధినీ మాత్రా పరిమాణమస్యేతి వా ప్రకర్షేణ పరమేశ్వరమూర్ద్ధత్వాదికల్పనాకృతేనాదిశ్యన్తే ఉపదిశ్యన్త ఇతి ప్రాదేశాః ద్యులోకాదయః , తన్మాత్రం తత్పరిమాణమితి వా ప్రాదేశమాత్రత్వమిత్యాశ్మరథ్యో మన్యతే । యద్యపి ప్రాదేశశబ్దస్య ఉక్తయోగాత్ పరిమాణవిశేషరూఢిర్బలీయసీ , తథాప్యేవం ప్రాదేశమాత్రమితి ప్రాగు పదిష్టం ద్యుమూర్ద్ధత్వాదిప్రకారమేవంశబ్దేన పరామృశ్య తేన ప్రకారేణ ప్రాదేశమాత్రత్వోపన్యాసాత్తేన చ ప్రకారేణ ద్వాద శాఙ్గులిపరిమాణత్వాయోగాదిహ యోగః ఎవ గ్రాహ్యః ఇత్యాశ్మరథ్యాభిప్రాయః । ఎతన్న్యాయసూచనార్థమేవ అర్భకౌకస్త్వాదిసూత్రసిద్ధస్యాప్యస్య పునస్సూత్రణమ్ । ౧. ౨. ౨౯ ।
అథ రూఢిమాశ్రిత్య మతాన్తరం ప్రదర్శయతి –
ప్రాదేశమాత్రహృదయప్రతిష్ఠేన మనసా అనుస్మర్యమాణత్వాత్ ప్రాదేశమాత్రత్వమ్ , యథా ప్రస్థమితానాం యవానాం ప్రస్థత్వమ్ । యద్యపి తదన్తర్గత్యా తదవచ్ఛిన్నేష్వివ , తేన జ్ఞాయమానేషు తత్పరిమాణం వ్యపదిష్టం న దృష్టమ్ , తథాఽపి రూఢ్యపరిత్యాగేన యథాకథఞ్చిదాలమ్బనమాత్రమితి బాదరిర్మన్యతే । ౧.౨. ౩౦॥
అత్రాప్యపరితోషేణ మతాన్తరమాహ –
సంపత్తేరితి జైమినిస్తథా హి దర్శయతి । ౩౧ ।
సమానప్రకరణే వాజసనేయిబ్రాహ్మణే త్రైలోక్యాత్మనా వైశ్వానరస్యావయవానామధ్యాత్మం మూర్ద్ధాదిచుబకాన్తావయవేషు సమ్పాదనాద్ రూఢ్యపరిత్యాగేన తదవచ్ఛేదకృతమఞ్జసైవ ప్రాదేశమాత్రత్వమితి జైమినిర్మన్యతే। ౧. ౨. ౩౧।
ఆమనన్తి చైనమస్మిన్ । ౩౨ ।
ఆమనన్తి చైనం పరమేశ్వరమస్మిన్మూర్ద్ధచుబుకాన్తరాలే సమ్పత్త్యధిష్ఠానత్వేన పూర్వసూత్రప్రకృతే జాబాలాః ‘స ఎషోఽనన్తోఽవ్యక్త ఆత్మా సోఽవిముక్తే ప్రతిష్ఠితః’(జా. ౨. ౧) ఇత్యారభ్య ‘కతమచ్చాస్య స్థానం భవతి భ్రువోర్ఘ్రాస్య చ యః సన్ధిః’(జా. ౨.౧) ఇతి । అతః పరమేశ్వరస్య మూర్ద్ధచుబుకాన్తరాలవర్తితాయాః శాఖాన్తరేఽపి దృష్టత్వాత్ తదవచ్ఛేదకృతం ప్రాదేశమాత్రత్వమితి నిర్వహణం యుక్తమ్ । ఇదం ప్రాదేశమాత్రత్వం ఛాన్దోగ్యే పూర్వోక్తప్రకారో న భవతి ఇత్యేవంశబ్దానుపపత్తిరితి చేత్ , న । ఎవం అధిదైవతం ప్రసిద్ధద్యుమూర్ద్ధత్వాదివిశిష్టం రూపమ్ , ప్రాదేశమాత్రమధ్యాత్మం మూర్ద్ధచుబుకాన్తరాలప్రతిష్ఠితప్రాదేశమాత్రం చ ఇత్యుభయవిధోపాసనాలాభాయ ఎవం ప్రాదేశమాత్రమిత్యనయోర్విశేషణద్వయత్వోపపత్తేః । వాజసనేయకే ‘తథా తు వ ఎనాన్వక్ష్యామి యథా ప్రాదేశమాత్రమేవాభిసమ్పాదయిష్యామి’ ఇతి ప్రతిజ్ఞాపూర్వకం స హోవాచ మూర్ద్ధానముపదిశన్’ ఇత్యాదేరారబ్ధత్వేన ఛాన్దోగ్యేఽపి సమానప్రకరణే మూర్ద్ధచుబుకాన్తరాలప్రతిష్ఠితత్వలభ్యస్యైవ ప్రాదేశమాత్రత్వస్య గ్రాహ్యత్వాత్ । తస్మాద్యద్యపి ‘అభివ్యక్తేః’ ఇతి సూత్రస్య రూఢ్యపరిత్యాగేనాప్రాదేశమాత్రోఽప్యుపాసకానుగ్రహార్థం ప్రాదేశమాత్రత్వేనాభివ్యజ్యత ఇత్యర్థాతరం భాష్యే దర్శితమ్ , ‘అనుస్మృతేః’ ఇతి సూత్రస్య చ ప్రస్థపరిమితయవన్యాయానపేక్షణేన అప్రాదేశమాత్రోఽపి ప్రాదేశమాత్రత్వేనానుస్మరణీయ ఇత్యర్థాన్తరం దర్శితమ్ , తథాఽపి శాఖాన్తరే వైశ్వానరస్య ప్రాదేశమాత్రత్వం యథోపపాదితం తథైవ ఛాన్దోగ్యేఽపి తత్ గ్రహీతుం యుక్తమితి జైమినిపక్ష ఎవ సిద్ధాతః । అత్ర ద్యుమూర్ద్ధత్వాదిరూపస్య బ్రహ్మలిఙ్గస్య కల్పనామాత్రసిద్ధత్వాత్ ప్రాదేశమాత్రత్వశ్రవణేనోపాసకమూర్ద్ధాది షూపసంహృతత్వప్రతీతేః వేదిబర్హిర్గార్హపత్యాదికల్పనప్రతిరుద్ధత్వాచ్చాస్పష్టతా । ౧. ౨. ౩౨ ।
ఇతి వైశ్వానరాధికరణమ్ । ౭ ।
ఇతి శ్రీమద్భారద్వాజకులజలధికౌస్తుభశ్రీమదద్వైతవిద్యాచార్యశ్రీవిశ్వజిద్యాజి శ్రీరఙ్గరాజాధ్వరివరసూనోరప్పయ్యదీక్షితస్య కృతౌ శారీరకన్యాయరక్షామణౌ ప్రథమాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాద: ।
తృతీయః పాదః
ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్ ॥౧॥
ఇహాప్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాన్యేవ వాక్యాని విచార్యన్తే । పూర్వః పాదః సవిశేషప్రధానః । అయన్తు నిర్విశేషప్రధాన ఇతి పాదభేదః ।
‘యస్మిన్ ద్యౌః పృథివీ చాన్తరిక్షమోతం మనః సహ ప్రాణైశ్చ సర్వైః । తమేవైకం జానథ ఆత్మానమన్యా వాచో విముఞ్చథ అమృతస్యైష సేతుః’(ము.౨.౨.౫) ఇత్యాథర్వణికోపనిషన్మన్త్రే ద్యుపృథివ్యాదీనామోతత్వవచనేనావగమ్యమానం తేషామాయతనం ప్రధానమ్ , బ్రహ్మ వేతి ద్యుపృథివ్యాద్యాయతనత్వసాధారణధర్మదర్శనాత్ సంశయే పూర్వపక్షః – ప్రధానమేవైతత్ , న బ్రహ్మ, ‘అమృతస్యైష సేతుః’ ఇతి అమృతసమ్బన్ధిత్వసేతుత్వవ్యపదేశాత్ । న హ్యమృతమేవ సదపారం బ్రహ్మామ్రుతసమ్బన్ధిత్వవ్యపదేశం సేతుత్వవ్యపదేశం వాఽర్హతి । తస్మాదమృతస్య ముక్తజీవస్య బన్ధావస్థాయాం భోగ్యత్వేన సమ్బన్ధి పరిచ్ఛిన్నం ప్రధానం ద్యుభ్వాద్యాయతనమితి యుక్తమ్ । నను ప్రధానమపి సేతుశబ్దస్య న ముఖ్యోఽర్థః । పారవత్త్వేన గౌణార్థస్తత్ ఇతి చేత్ తర్హి బ్రహ్మైవ ధారకత్వేన గౌణార్థోఽస్తు । భవతి హి బ్రహ్మ ప్రసిద్ధసేతుర్జలస్యేవ భావప్రధానామృతశబ్దార్థస్య మోక్షస్య ధారకమ్ ।
వస్తుతో ధారకత్వేన సేతుసబ్దస్య బ్రహ్మణి గౌణతైవ యుక్తా ;
‘అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతిః’(ఛా.౮.౪.౧) ‘ఎష సేతుర్విధరణః’(బృ.౪.౪.౨౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరే సేతుశబ్దస్య బ్రహ్మణి తథా గౌణతాయాః
‘పరమతః సేతూన్మాన’(బ్ర.సూ.౩.౨.౩౧) ఇత్యధికరణే వ్యవస్థాపితత్వాత్ , అమృతత్వస్య ధారక ఇత్యన్వయసంఘటనాచ్చ , న తు పారవత్త్వేన ప్రధానే గౌణతా యుక్తాః ; అమృతస్య పారవానిత్యన్వయాసంఘటనాత్ । షష్ఠ్యన్తనిర్దిష్టస్య తత్ప్రతిసమ్బన్ధితావచ్ఛేదకరూపవత్త్వేన ఉపస్థిత ఎవ హ్యన్వయః । అత ఎవ ‘చైత్రస్య పుత్రః’ ఇత్యత్రేవ ‘చైత్రస్య ధనవాన్’ ఇత్యత్ర నాన్వయసంఘటనా ; చైత్రస్య పుత్రత్వేన సమ్బన్ధీ ధనవానిత్యతిక్లిష్టార్థస్య కల్పనీయత్వాత్ । తస్మాత్ అమృతస్య సేతురిత్యన్వయస్వారస్యానురోధేనామృతశబ్దస్యావిద్యానివృత్తిరూపామృతత్వపరత్వం యుక్తమేవేతి చేత్ , మైవమ్ । సేతుశబ్దస్యాన్తర్యామ్యధికరణన్యాయాదాజానసిద్ధావినాభూతపారవత్త్వేన గౌణత్వం సమ్భవతి కాదాచిత్కేన ధారకత్వేన గౌణత్వకల్పనాఽయోగాత్ । న చ ధారకత్వం కాదాచిత్కత్వేఽపి శబ్దార్థైకదేశత్వేనాన్తరఙ్గమితి శఙ్క్యమ్ । పారవత్త్వస్యాపి తదవిశేషాత్ । పారావారశబ్దితపరార్వాక్తీరద్వయపర్యన్తానుస్యూతో జలవిధారకో హి సేతుశబ్దార్థః , న తు జలవిధారకమాత్రమ్ ; జలకుమ్భాదీనామపి తదర్థత్వప్రసఙ్గాత్ । వస్తుతః పారావారపర్యన్తో జలబన్ధనహేతురేవ సేతుశబ్దార్థః , న తు తథాభూతో జలవిధారకః ;
‘షిఞ్ బన్ధనే’(ధా.పా.౧౨౪౯) ఇతి ధాతోః సేతుశబ్దవ్యుత్పత్తేః । న చ బన్ధనధారణయోరైక్యమ్ , నిగలాదేర్బన్ధకత్వేఽప్యధారకత్వాత్ । సేతుస్తు నిగలాదివన్న కేవలం బధ్నాతి, కిన్తు బద్ధం జలం ధారయతి చేతి సేతుశబ్దార్థాన్తర్గతస్య బన్ధనస్య ఫలమేవ ధారణమ్ , న శబ్దార్థైకదేశః । పారవత్త్వం తు శబ్దార్థైకదేశ ఎవ । జలబన్ధనహేతుమాత్రస్య సేతుశబ్దార్థత్వే ఘటాదేరనిస్సరజ్జలబన్ధనహేతుమధూచ్ఛిష్టాదేరపి తదర్థత్వప్రసఙ్గేన పారావారమధ్యవర్తిత్వవిశేషణావశ్యమ్భావాత్ । తస్మాత్ సహజత్వాత్, శబ్దార్థైకదేశత్వాచ్చ పారవత్త్వేనైవ సేతుశబ్దస్య గౌణతా యుక్తా । ‘అమృతస్య సేతుః’ ఇతి తు నాన్వయః , కిన్తు ‘అమృతస్యైష’ ఇతి । తావన్మాత్రేణైవ చ
‘తస్యేదమ్’(పా.సూ.౪.౩.౧౨౦) ఇతి సూత్ర ఇవ షష్ఠ్యన్తపదవాచ్యసమ్బన్ధిత్వముచ్యతే , సేతుశబ్దేన చామృతపదానన్వితేనైవ పారవత్త్వం లక్ష్యత ఇతి న కిఞ్చిదవద్యమ్ ।
నన్వత్రధికరణన్యాయాల్లక్షకపదేన సమభివ్యాహృతపదార్థాన్తరస్వారస్యానుసార్యేవ లక్షణీయమ్ । ఇహ ధారకత్వమేవ తథా, న పారవత్త్వమ్ । తథా హి – ఆత్మశ్రుతిస్తావత్ బ్రహ్మణ్యేవ సఙ్గచ్ఛతే ; తస్య చేతనవాచిత్వాత్ । ‘అన్యా వాచో విముఞ్చథ’ ఇతి వాగ్విమోకపూర్వకం విధీయమానం జ్ఞేయత్వమపి తత్రైవ సఙ్గచ్చతే ; తస్య
‘తమేవ ధీరో విజ్ఞాయ ప్రజ్ఞాం కుర్వీత బ్రాహ్మణః । నానుధ్యాయాత్ బహూఞ్చ్ఛబ్దాన్వాచో విగ్లాపనం హి తత్’(బృ.౪.౪.౨౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరే బ్రహ్మణి ప్రతిపన్నత్వాత్ । తథా ద్యుభ్వాద్యధికరణత్వమప్యన్తర్యామ్యధికరణన్యాయేన నిరపేక్షం బ్రహ్మణ్యేవ సఙ్గచ్ఛతే । తస్మాదాత్మశ్రుత్యాద్యనురోధేన సేతుశబ్దే బ్రహ్మగతధారకత్వలక్షణైవ యుక్తేతి చేత్ , ఉచ్యతే – ఇహ ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వమనువాద్యమ్ , న తు
‘సదాయతనాః సత్ప్రతిష్ఠాః’(ఛా.౬.౮.౪) ఇత్యత్రేవ ప్రతిపాద్యమ్ ; ‘యస్మిన్’ ఇత్యనువాదలిఙ్గదర్శనాత్ । అనువాదశ్చ ప్రాప్తిసాపేక్షః । ప్రాప్తిస్త్వానుమానిక్యేవ గ్రాహ్యా, న తు శ్రుత్యన్తరలభ్యా । యత ఆనుమానికీ ప్రాప్తిః శ్రౌతప్రాప్తేః శీఘ్రతరా । అనుమానస్య ప్రత్యక్షమాత్రాపేక్షా శ్రుతేర్వ్యుత్పత్తిగ్రహాదావుభయాపేక్షేత్యనుమానతః శ్రుతేః శ్రుతితః శ్రౌతలిఙ్గస్యేవ విలమ్బితప్రవృత్తికత్వాత్ । తతః ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేనానుమానగమ్యం ప్రధానమేవ ‘యస్మిన్ద్యౌః’ ఇత్యాదినాఽనూద్యత ఇతి మన్త్రోపక్రమస్య తావత్ ప్రధాన ఎవ స్వారస్యమవగమ్యతే । తథోపసంహారస్యాపి తత్ర స్వారస్యముపపాదితమ్ । ఎవఞ్చోపక్రమోపసంహారానుసారేణ ప్రతర్దనాధికరణన్యాయాన్మధ్యపాతిన్యాత్మశ్రుతిః ‘అన్యావాచో విముఞ్చథ’ ఇత్యుక్తిశ్చ నేతవ్యా । అనేకసాధారణీ చాత్మశ్రుతిః ‘ఆత్మా జీవే ధృతౌ దేహే స్వభావే పరమాత్మని’ ఇత్యభిధానకోశదర్శనాత్ ,
‘‘రసాత్మకస్యోడుపతేశ్చ రశ్మయః’(కుమా.సం.౫.౨౨) ఇత్యాదిష్వన్యత్రాపి తత్ప్రయోగదర్శనాచ్చ । నను తద్వదిహాత్మశబ్దః స్వభావపర ఇతి వక్తుమయుక్తమ్ ; ధర్మిపరపదసామానాధికరణ్యాత్ , వస్తునిర్దేశాదేవ తత్స్వభావస్య సిద్ధత్వేన స్వభావపరత్వే వైయర్థ్యప్రసఙ్గాచ్చేతి చేత్ , న । స్వభావపరత్వాసమ్భవేఽపి దేహపరత్వోపపత్తేః । ఉపపద్యతే హి ద్యుభ్వాద్యాయతనమేకమేవ యుష్మాకం దేహం జానీధ్వమ్ , స్థూలశరీరరూపదేహాన్తరవిషయా దేహత్వవాచో విముఞ్చథ ఇతి ।
ఎతదుక్తం భవతి – దేహవివిక్తతయా తావదాత్మస్వరూపం జ్ఞాతవ్యమ్ । తదర్థం దేహో జ్ఞాతవ్యః । దేహశ్చ స్థూలః పాఞ్చభౌతిక ఎవ న వివక్షితః ; ఆగమాపాయినస్తతో వివేకస్య సుజ్ఞానత్వాత్ । కిన్త్వవ్యాకృతదేహః సూక్ష్మో వివక్షితః । యదనుబన్ధాదనాదిరయమఖిలానర్థహేతురహంమమాధ్యాస ఇతి । అస్తి చావ్యాకృతేఽపి జీవం ప్రతి దేహత్వవ్యవహారః
‘‘ఆత్మానం రథినం విద్ధి శరీరం రథమేవ తు’(క.ఉ. ౧.౩.౩) ఇతి । అత్ర సరీరపదనిర్దిష్టస్య ఉత్తరత్ర
‘‘అవ్యక్తాత్పురుషః పరః’(క.ఉ. ౧.౩.౧౧) ఇత్యవ్యక్తశబ్దేన ప్రత్యవమర్శాదవ్యాకృతమేవ సరీరత్వేన నిర్దిశ్తమితి అవసీయతే । తస్మాద్ద్యుభ్వాద్యాయతనం ప్రధానమేవేతి ।
ఎవం ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః – ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మ ; ఆత్మశబ్దాత్ । అయం హి స్వస్య బ్రహ్మణ ఎవ సబ్దః , న తు ప్రధానస్యాపి వాచకః । న ఖల్వయం స్వరూపేణ ప్రధానం వక్తి, నాపి శరీరత్వేన ; శక్తిగ్రాహకాభావాత్ । అభిధానకోసః సరీరే శక్తిగ్రాహకోఽస్తి ఇతి చేత్ , న । చేతనవాచినోఽస్య అహంశబ్దస్యేవ శరీరే ప్రయోగాణాం చేతనతాదాత్మ్యాధ్యాసేనోపపన్నతయా తాదృక్ప్రయోగదర్శనమూలానామద్యతనాభిధానకోశానాం న్యాయవిరుద్ధశక్తికల్పనాయామసామర్థ్యాత్ , ఆత్మశబ్దస్య శరీరశక్తిసద్భావేఽప్యన్తర్యామ్యధికరణోక్తన్యాయేన ప్రధానస్య శరీరత్వాసిద్ధేశ్చ । శ్రుత్యన్తరే శరీరత్వకల్పనస్య ప్రసిద్ధశరీరవిషయత్వాత్ ప్రసిద్ధశరీర ఎవావ్యక్తపదమవ్యక్తకార్యాభిప్రాయమితి
‘సూక్ష్మం తు తదర్హత్వాత్’(బ్ర.సూ.౧.౪.౨) ఇతి సూత్రే వక్ష్యమాణత్వాత్ । ఎవమాత్మశబ్దః ప్రధానేఽప్యుపపన్న ఇతి శఙ్కావారణార్థమేవ తస్య ప్రధానసాధారణ్యవ్యావర్తనాయ ‘స్వశబ్దాత్’ ఇతి సూత్రితమ్ , అన్యథా హి
‘శబ్దాదేవ ప్రమితః’(బ్ర.సూ.౧.౩.౨౪) ఇతి సూత్ర ఇవ ‘శబ్దాత్’ ఇత్యేవాసూత్రయిష్యత ।
నను ‘ద్వ్యాద్యాధార’ ఇతి లఘుని సూత్రే కర్తుం శక్యే ద్యుపృథివీద్వయనిర్దేశేన , ఆయతనశబ్దప్రయోగేణ చ కిమర్థం గురుసూత్రం కృతమ్ ? ఉచ్యతే – శ్రుత్యన్తరే బ్రహ్మ స్వశబ్దేనైవాయతనం శ్రూయతే
‘సన్మూలాః సోమ్యేమాః సర్వాః ప్రజాః సదాయతనాః సత్ప్రతిష్ఠాః’(ఛా.౬.౮.౪) ఇతి । ఇహాపి మన్త్రే ‘యస్మిన్’ ఇతి నిర్దిష్టం ద్యుపృథివ్యాదీనామో తత్త్వవచనాదాయతనమవగమ్యతే । తథా చ శ్రుత్యన్తరగతాయతనశబ్దరూపబ్రహ్మపరశబ్దపరామర్శాపేక్షాదాయతనత్వప్రత్యభిజ్ఞానాదపి ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మేతి సిద్ధాన్తయుక్త్యన్తరద్యోతనార్థమాయతనశబ్దః । అస్యా యుక్తౌ ‘స్వశబ్దాత్’ ఇతి ల్యబ్లోపే పఞ్చమీ । తథా చ శ్రుత్యన్తరగతమాయతనశబ్దరూపం బ్రహ్మశబ్దం పరామృశ్య తదున్మేషితాదాయతనత్వప్రత్యభిజ్ఞానాత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమితి సూత్రార్థో గ్రాహ్యః ।
ద్యుపృథివీద్వయగ్రహణం తు – విషయవాక్యే ద్యుపృథివ్యాయతనత్వకీర్తనేనైవ తదుభయ(మధ్య)వర్తినోఽన్తరిక్షలోకస్యాప్యాయతనం ఇత్యర్థాత్ జ్ఞాతుం శక్యతయా మన్త్రగతస్యాన్తరిక్షపదస్య వైయర్థ్యపరిహారార్థమవ్యాకృతాకాశపరతయా వక్తవ్యత్వాత్ ప్రధానపూర్వపక్షో న సమ్భవతి ; తస్యాధేయతయా నిర్దిష్టత్వాత్ । అన్తరిక్షపదస్య భూతాకాశపరత్వాఙ్గీకారేఽపి ప్రధానపూర్వపక్షో న సమ్భవతి ; అక్షరబ్రాహ్మణే
‘యదూర్ధ్వం గార్గీ దివో యదర్వాక్ పృథివ్యాః’(బృ.౩.౮.౪) ఇత్యాదినా ద్యావాపృథివ్యోస్తదూర్ధ్వాధస్తనలోకానాం తదన్యస్యాపి సర్వస్య జగతస్తావదాధారతయా నిర్దిష్టస్య భూతాకాశస్య చాయతనత్వేన బ్రహ్మణః ప్రతిపాదితత్వాత్ , ఇహాపి
‘యస్మిన్ద్యౌః పృథివీ చ’(ము.౨.౨.౫) ఇతి చకారేణ ద్యుపృథివ్యూర్ధ్వాధరలోకానాం సముచ్చితతయా తదర్థప్రత్యభిజ్ఞానసత్వాత్ । అక్షరబ్రాహ్మణస్య చ ప్రశాసనాదికీర్తనాత్ బ్రహ్మపరతాఽవశ్యమ్భావేన ప్రధానపరత్వాసమ్భవస్య వక్ష్యమాణత్వాదితి సిద్ధాన్తయుక్త్యన్తరద్యోతనార్థమ్ ॥౧.౩.౧॥
ఎవమాత్మశబ్దాయతనత్వప్రత్యభిజ్ఞానాభ్యాం సావ్యాకృతజగదాయతనత్వసభూకాశజగదాయతనత్వప్రత్యభిజ్ఞానాన్యతరేణ చ ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మ న త్వవ్యాకృతమితి సమర్థితమ్ । హేత్వన్తరరేణాపి అముమర్థం సమర్థయతే –
ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాత్ ॥౨॥
అత్ర యదుక్తం పూర్వపక్షిణా ప్రధానమేవాత్మానం సంసారిణాం శరీరం జానీత స్థూలదేహాదివిషయాః శరీరత్వవాచో విముఞ్చథేత్యేవం ప్రధానేఽప్యేతద్యోజయితుం శక్యమితి తత్ ఆత్మశబ్దస్య బ్రహ్మాసాధారణశబ్దత్వసమర్థనేన పూర్వసూత్రే శరీరపరత్వాసమ్భవప్రదర్శనాదేవ నిరస్తమ్ । కిఞ్చ తథా సతి ‘తమేవైకం జానథ’ ఇత్యదికం
‘అపశవో వా అన్యే గోఅశ్వేభ్యః పశవో గోఅశ్వాః’(తై.సం.౨.౯.౪) ఇతివదర్థవాదమాత్రం స్యాత్ ; ప్రసిద్ధశరీరేష్వశరీరత్వవాదస్య గవాశ్వవ్యతిరిక్తపశుషు అపశుత్వవాదస్యేవ బాధితత్వాత్ । అతిసూక్ష్మబ్రహ్మావగతేరత్యన్తచిత్తైకాగ్ర్యసాధ్యత్వేన తదర్థమన్యవాగ్విమోకపూర్వకం బ్రహ్మణ ఐకరస్యేన జ్ఞాతవ్యత్వోపదేశపరత్వే తు శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధ్యనుసారేణ భూతార్థవాదో భవతి । న చ విశిష్టార్థోపదేశరూపభూతార్థవాదత్వే సమ్భవతి అసదర్థావలమ్బనార్థవాదత్వకల్పనం యుక్తమ్ ।
అపి చ ‘అమృతస్యైష సేతుః’ ఇత్యన్యవాగ్విమోకపూర్వకాదైకరస్యేన జ్ఞానాదవిద్యాదిబన్ధముక్తైః ప్రాప్తవ్యత్వోపదేశాదపి ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మ । తథా హి – ‘అమృతస్యైష సేతుః’ ఇత్యత్రైతచ్ఛబ్దో నాత్మనః పరామర్శకః కిన్తు విధేయత్వేన ప్రధానస్య జ్ఞానస్య పరామర్శకః । తథా చ యథా ప్రసిద్ధః సేతుః పారస్య ప్రాపకః , ఎవమయం ద్యుభ్వాద్యాయతనజ్ఞానరూపః సేతుః సంసారపారస్యామృతస్య బ్రహ్మణః ప్రాపక ఇతి తస్యార్థః ।
నను ‘జానథ’ ఇత్యాఖ్యాతేన సాధ్యరూపాభిధాయినోక్తస్య జ్ఞానస్య సిద్ధరూపాభిధాయినా నామ్నా పరామర్శో న యుక్త ఇతి చేత్ , న ।
‘శైత్యం హి యత్ సా ప్రకృతిర్జలస్య’(రఘు. ౫.౫౪) ఇత్యత్ర నపుంసకతయా ప్రకృతస్య స్త్రీలిఙ్గవిశిష్టతయా పరామర్శవత్ ,
‘పాణిర్నికుబ్జః ప్రసృతిస్తౌ యుతావఞ్జలిఃపుమాన్’(నా.లిం.అ.) ఇత్యత్రైకత్వవిశిష్టతయా ప్రకృతస్య ద్విత్వవిశిష్టతయా పరామర్శవచ్చ సాధ్యరూపవిశిష్టతయా ప్రకృతస్యాపి తదంశత్యాగేన సిద్ధరూపవిశిష్టతయా పరామర్శోపపత్తేః । ‘శ్యేనేనాభిచరన్యజేత యథా వై శ్యేనో నిపత్యాదత్తే ఎవమయం ద్విషన్తం భ్రాతృవ్యం నిపత్యాదత్తే’
‘అభిమన్థతి స హిఙ్కారో ధూమో జాయతే స ప్రస్తావః’(ఛా.౨.౧౧.౧) ‘అపోఽశ్నాతితన్నేవాశితం నేవానశితమ్’ ఇత్యాదావాఖ్యాతోక్తస్య నామ్నా పరామర్శదర్శనాచ్చ । తథాఽప్యత్ర
‘స ఎషోఽన్తశ్చరతే’(ము.౨.౨.౬) ‘దివ్యే బ్రహ్మపురే హ్యేషః’(ము.౨.౨.౭) ఇత్యాద్యనన్తరమన్త్రామ్నాతైతచ్ఛబ్దానామాత్మపరత్వదర్శనాదస్యాపి తత్పరత్వం యుక్తమ్’ ఇతి చేత్, న । తేషాం జ్ఞానపరత్వాసమ్భవేన తద్విషయాత్మపరత్వకల్పనేఽప్యస్య తస్మిన్నేవ మన్త్రే విధేయత్వేన ప్రస్తుతే జ్ఞానే వృత్తిసమ్భవే తదుల్లఙ్గనేన తద్విషాపరత్వకల్పనాయోగాత్ । న చైవం సతి ‘తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా’ ఇత్యత్రాపి తచ్ఛబ్దస్యానయనక్రియాపరత్వప్రసఙ్గః ; తస్య ద్రవ్యవాచ్యామిక్షాపదసమానాధికరణస్య క్రియాపరత్వాసమ్భవేన తత్ప్రధానకర్మభూతపయఃపరామర్శిత్వకల్పనాత్ । నన్వేవమపి ద్యుభ్వాద్యాయతనే ముక్తోపసృప్యత్వహేతుర్న లభ్యతే; అమృతస్యైవ ముక్తోపసృప్యత్వలాభాదిఇ చేత్ – న । అన్యజ్ఞానాదమృతస్య బ్రహ్మణః ప్రాప్త్యసమ్భవేన ద్యుభ్వాద్యాయతనజ్ఞానాత్ బ్రహ్మణః ప్రాప్యత్వప్రతిపాదనాదర్థాత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనమేవామృతశబ్దోక్తం బ్రహ్మేతి లాభాత్ ।
ఎవమస్య సూత్రస్య తిసృషు యోజనాసు ఆద్యయోజనా భాష్యే ప్రథమసూత్రవ్యాఖ్యానసమయ ఎవాత్మశబ్దస్య బ్రహ్మాసాధారణశబ్దత్వసమర్థనానన్తరం తదుపజీవిత్వాత్తత్రాయతనవద్భావశ్రవణాదిత్యాదినా దర్శితా । ద్వితీయయోజనా త్వేతత్సూత్రవ్యాఖ్యానసమయే సూత్రస్య ద్వితీయార్థత్వేన దర్శితా । తృతీయయోజనా తు న స్పష్టం ప్రదర్శితా, కిన్తు మన్త్రాన్తరగతముక్తోపసృప్యత్వవ్యపదేశస్య ఎతత్సూత్రార్థతయా వర్ణనేన తత్సమానన్యాయతయా సూచితా । భాష్యే ముణ్డకోపనిషద్వివరణే చ ‘అమృతస్యైశ సేతుః’ ఇత్యత్రైతచ్చబ్దస్య జ్ఞానపరామర్శిత్వప్రతిపాదనేన చ కిఞ్చిదావిష్కృతా ।౧.౩.౨।
అథ యదుక్తం పూర్వపక్షే ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వేనానుమానగమ్యం ప్రధానమేవానువాద్యమ్ , న తు తథాత్వేన శ్రుతిప్రతిపన్నం బ్రహ్మేతి , తత్సంఖ్యానుమానస్యాప్రమాణత్వాసమ్భవేన నిరస్తప్రాయమ్ ; తథాఽపి దూషణాన్తరప్రదర్శనార్థం సూత్రమ్ –
సాంఖ్యానుమానకల్పితం ప్రధానమిహ న గ్రాహ్యమ్ ; తత్ప్రతిపాదకశబ్దాభావాత్ । న హి ‘యస్మిన్ద్యౌః’ ఇత్యాది తత్ప్రతిపాదకం ; తస్యాన్తరఙ్గశ్రుత్యన్తరప్రాపితబ్రహ్మగతద్యుభ్వాద్యాయతనత్వానువాదకత్వాత్ । యత్త్వనుమానాత్ శ్రుతిః ప్రత్యక్షానుమానసాపేక్షత్వేన విలమ్బితప్రవృత్తికేతి శీఘ్రతరమనుమానమేవ ప్రాపకమిత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమ్ ; శబ్దానాం వ్యుత్పత్తివేలాయామర్థగ్రాహిమానాన్తరాపేక్షత్వేఽపి తత్ప్రతిపాదనవేలాయాం తదపేక్షత్వాభావేన విలమ్బాసిద్ధేః ; అన్యథా ‘గామానయ’ ఇత్యాదివాక్యానామసన్నికృష్టార్థవిషయాణాం ప్రత్యక్షసాచివ్యాభావేన గవానయనాదిప్రతిపాదకత్వాభావప్రసఙ్గాత్ । ఉక్తం చ వార్తికే ‘అర్థబోధేఽనపేక్షత్వాన్మానాన్తరమనాదృతమ్ । వ్యుత్పత్త్యుపాయభూతం యత్తచ్చ తన్మాత్ర ఎవ తు’ ఇతి । తస్మాత్ ‘యస్మిన్ద్యౌః’ ఇత్యాది న ప్రధానప్రతిపాదకమ్ । నాపి ‘అమృతస్యైష సేతుః’ ఇత్యేతత్ తత్ప్రతిపాదకమ్ ; తస్య విధేయతయా ప్రకృతం జ్ఞానం బ్రహ్మణః ప్రాపకమిత్యేతదర్థతాయా వర్ణితత్వాత్ । యథా ప్రసిద్ధః సేతుః ప్రవాహనిరోధేన ప్రభూతముదకం సాధయతి , ఎవమిదమాత్మజ్ఞానమమృతత్వం సాధయతీత్యమృతశబ్దస్య భావప్రధానతాశ్రయణేనాత్మజ్ఞానే సాధనత్వపరతయాఽపి సేతువ్యపదేశోపపత్తేశ్చ । ఆత్మన్యపి అమృతత్వధారకతయా తద్వ్యపదేశోపపత్తేశ్చ । ఉపక్రమశ్రుతబ్రహ్మగతనిరపేక్షద్యుభ్వాద్యాయతనత్వలిఙ్గేన ఆత్మశ్రుత్యా వాగ్విమోకపూర్వకమేకరసతయా జ్ఞాతవ్యత్వోపదేశేన చ విరుద్ధస్యోపసంహారస్య యథాకథఞ్చిన్నయనస్యోచితత్వాత్ । ఎవం చ ‘ఉపక్రమోపసంహారానుసారేణ మధ్యగతమాత్మశ్రుత్యదికం యథాకథఞ్చిత్ప్రధానే నేతవ్యమ్’ ఇత్యపి నిరస్తమ్ ।
సూత్రే ‘అనుమానమ్’ ఇతి కర్మణి ల్యుట్ప్రత్యయాన్తః , ఆనుమానమితి శైషికప్రత్యయాన్తో వా । ఉపన్యస్తపూర్వపక్షబీజద్యోతనార్థం ప్రధానస్యానుమానపదేన గ్రహణమ్ । ‘అతచ్ఛబ్దాత్’ ఇత్యత్ర ప్రసజ్యప్రతిషేధార్థకస్య నఞః సమాసః । తస్య క్రియాసాపేక్షత్వేనాసామర్థ్యేఽపి సమాసోఽస్తీతి ‘అకర్తరి చ కారకే సంజ్ఞాయామ్’(పా.సూ.౩.౩.౧౯) ఇత్యత్ర కారకగ్రహణేన జ్ఞాపితత్వాత్ , ‘అసూర్యంపశ్యా రాజదారాః’ ఇత్యాదిప్రయోగదర్శనాచ్చ । ‘నిర్మక్షికమ్’ ఇతివదర్థాభావేఽవ్యయీభావో వా । అతచ్ఛబ్దమిత్యమ్భావస్తు న భవతి ; ‘నావ్యయీభావాదతోమ్ త్వపఞ్చమ్యాః’(పా.సూ.౨.౪.౮౩) ఇతి పఞ్చమీపర్యుదాసాత్ ॥౧.౩.౩॥
స్యాదేతత – మా భూత్ ప్రధానం ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ , జీవస్తు స్యాత్ ; మనఃప్రాణసమ్బన్ధశ్రవణాత్ । న చ జీవస్య మనఃప్రాణైరుపకరణోపకరణిభావసమ్బన్ధ ఎవ ప్రసిద్ధో నాశ్రయాశ్రయిభావః , ఇహ త్వాశ్రయాశ్రయిభావ ఎవ ప్రతీయతే ; ద్యుపృథివ్యన్తరిక్షైరాశ్రయాశ్రయిభావవాచకేనైవ ఓతశబ్దేనోపాత్తత్వాత్ , ఓతశబ్దస్వారస్యాచ్చేతి వాచ్యమ్ । జీవోపకరణానాం తేషాం జీవాదృష్టాయత్తోత్పత్తిస్థితికత్వేన తదాశ్రితత్వవ్యపదేశోపపత్తేః । అత ఎవ జీవః ‘ప్రాణభృత్’ ఇతి వ్యవహ్రియతే । ఎవం చ జీవే ద్యుపృథివ్యన్తరిక్షాయతనత్వవ్యపదేశోఽపి యుజ్యతే ; తద్భోగ్యభోగస్థానభోగోపకరణభోగాయతనరూపాణాం తేషాం తదదృష్టాయత్తత్వాత్ । జీవోపకరణే ప్రాణేఽపి హి
‘యథా వా అరా నాభౌ సమర్పితా ఎవమస్మిన్ ప్రాణే సర్వం సమర్పితమ్’(ఛా.౭.౧౫.౧) ఇతి సర్వాధారత్వం శ్రూయతే । జీవే తచ్ఛ్రవణస్య కాఽనుపపత్తిః ? న చాత్మశబ్దో జీవేఽనుపపన్నః ; తస్య ద్యుభ్వాదిసూత్రే బ్రహ్మాసాధారణత్వప్రతిపాదనాదితి వాచ్యమ్ । ‘స్వశబ్దాత్’ ఇత్యనేన తస్య ప్రధానసాధారణ్యమేవ హి వ్యావర్తితమ్ , న తు జీవసాధారణ్యమపి ; తస్య జీవవాచకతాయా అనివార్యత్వాత్
‘స బ్రహ్మవిత్ స లోకవిత్ స దేవవిత్ స భూతవిత్ స ఆత్మవిత్’(బృ.౩.౭.౧) ఇతి అన్తర్యామిబ్రాహ్మణే బ్రహ్మణి బ్రహ్మశబ్దవత్ జీవే ఆత్మశబ్దస్యాసాధారణ్యేన ప్రయోగదర్శనాత్ । ఎవం
‘య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోఽన్తరః’(శ.బ్రా.౧౪.౫.౩౦) ఇత్యాద్యన్తర్యామిబ్రాహ్మణే
‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’(బృ.౨.౨.౧౯) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరే చ తత్ర తస్యాసాధారణ్యేన ప్రయోగదర్శనాత్ ।
‘నాత్మఽశ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్యః’(బ్ర.సూ.౨.౩.౧౭) ‘ఆత్మని చైవం విచిత్రాశ్చ హి’(బ్ర.సూ.౨.౧.౨౮) ఇత్యాదిసూత్రేష్వపి తస్మిన్విశిష్యాత్మశబ్దప్రయోగదర్శనాచ్చ ।
యది
‘యథాఽగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్తి , ఎవమేతస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణాః లోకాః సర్వే వేదాః సర్వాణి భూతాని వ్యుచ్చరన్తి’(బృ.౨.౧.౨౦) ‘నిస్సరన్తి యథా లోహపిణ్డాత్తప్తాత్విస్ఫులిఙ్గకాః । సకాశాదాత్మనస్తద్వదాత్మనః ప్రభవన్తి హి’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిషు పరమాత్మన్యప్యాత్మశబ్దప్రయోగదర్శనాత్ తస్యాప్యసాధారణ్యేన వాచక ఇత్యుచ్యతే, యది వా ‘ఎకదేశేఽపి యో దృష్టః శబ్దో జాతినిబన్ధనః । తదత్యాగాన్న తస్యాస్తి నిమిత్తాన్తరకల్పనా’ ఇతి బర్హిరాజ్యాధికరణోక్తన్యాయేన జీవాత్మపరమాత్మసాధారణ్యేన చేతనమాత్రవాచకః స ఇత్యుచ్యేత, తదాఽప్యాత్మశబ్దస్య జీవే నాస్త్యనుపపత్తిః । వాగ్విమోకపూర్వకమైకరస్యేన జ్ఞాతవ్యత్వం తద్జ్ఞానస్య బ్రహ్మప్రాపకత్వం ముక్తిసాధనత్వం తస్యామృతత్వధారకత్వమిత్యేతత్ సర్వమపి జీవాత్మన్యపి నిర్విశేషదృష్ట్యోపపద్యతే । తస్మాత్ జీవ ఎవ ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్యాదిత్యాశంక్యాహ –
చకారేణ నఞో హేత్శ్చానుకర్షః । ప్రాణభృదపి న ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ ; అతచ్ఛబ్దాదేవ । న హి మనఃప్రాణాయతనత్వం తచ్ఛబ్దః । తస్య తదుపకరణకత్వవత్ ప్రాణభృదసాధారణత్వాభావాత్ ।
‘యస్మిన్ పఞ్చ పఞ్చజనాః’(బృ.౪.౪.౧౭) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరే బ్రహ్మణ్యపి తత్ప్రసిద్ధేః । న చ ద్యుపృథివ్యన్తరిక్షమనఃప్రాణాయతనత్వమపి ముఖ్యం బ్రహ్మణి సర్వోపాదాన ఇవ జీవే సమ్భవతి । అ వా నిరపేక్షం తత్ బ్రహ్మణోఽన్యత్ర సమ్భవతి । తస్మాత్ తచ్ఛబ్దాభావాత్ తద్విలక్షణస్య బ్రహ్మణః ప్రతిపాదకాచ్ఛబ్దాదపి న ప్రాణభృద్ ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ । ఎవం చ ‘అతఛబ్దాత్’ ఇత్యస్య ద్వితీయహేతుపరత్వేన యోజనాయాం పర్యుదాసార్థస్య నఞస్తత్పదేన సమాసః । ఉభయసాధారణ్యార్థమతచ్ఛబ్దాదిత్యుక్తిః । ఇదం చ నైరపేక్ష్యాపేక్షం పర్యుదాసార్థకత్వం పూర్వత్ర ప్రధాననిరాకరణార్థహేతావపి యోజ్యమ్ ॥౧.౩.౪॥
స్యాదేతత్ – ప్రాణభృదేవ ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ ; ఆత్మశబ్దాత్ । ఆత్మశబ్దో హి స్వభావాపరపర్యాయ స్వరూపపరోఽప్యస్తి । ఇహ చ ‘తమేవైకం జానథ ఆత్మానమ్’ ఇతి శిష్యాన్ ప్రతి బోధనే తస్య స్వరూపపరత్వమేవ స్వారసికమ్ – తమేవైకం యుష్మాకం ప్రత్యగ్భూతం స్వరూపం జానీతేతి । ఎకజీవవాదే చైకస్యావిద్యాప్రతిబిమ్బస్య సమ్భవతి బహూన్ శిష్యాన్ ప్రతి స్వరూపత్వబోధనమిత్యాశంక్యాహ –
భిద్యతేఽనేనేతి భేదో భేదకః ‘తమేవైకఞ్జానథ’ ఇతి కర్మకర్తృభావః , అవధారణలబ్ధేనైకరస్యేన జ్ఞేయత్వం చ వైలక్షణ్యం భేద ఇతి పక్షే తు స ఎవ భేదః । తద్వ్యపదేశాన్న ప్రాణభృత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ । ముముక్షుప్రాణభృజ్జాతేన హి నిర్విశేషచిన్మాత్రైకరసం బ్రహ్మ జ్ఞేయమ్ , న తు ప్రాణభృదేవ జ్ఞాతా తేనైవ రూపేణ జ్ఞేయః । తత్ర కర్మకర్తృభావవిరోధాత్, అహఙ్కారసుఖదుఃఖరాగద్వేషాదిసంవలితరూపస్య తస్యైకరస్యేన జ్ఞేయత్వాయోగాచ్చేతి తదనురోధేనాత్మశబ్దస్య జీవాత్మపరత్వే, పరమాత్మపరత్వే, చేతనసామాన్యపరత్వే, స్వరూపపరత్వే వా నిర్విశేషచిన్మాత్ర ఎవ పర్యవసానమభ్యుపేయమ్ ; తస్యైవ వస్తుతః తత్తద్బోధనీయజీవస్వరూపతయా పర్యవసానాత్ ।
న చ – బిమ్బప్రతిబిమ్బరూపయోః సవిశేషయోర్జీవబ్రహ్మణోర్భేదేఽపి తదుభయానుస్యూతస్య నిర్విశేషచైతన్యస్య జీవస్య చ భేదో నాస్తి , అన్యథా ‘షడస్మాకమనాదయః’ ఇతి సిద్ధాన్తవిరోధాత్ , తథా చ కథమత్ర భేదవ్యపదేశో హేతుః స్యాత్ ఇతి శఙ్కనీయమ్ ; పరిచ్ఛిన్నాపరిచ్చిన్నయోస్తయోరపి భేదావశ్యమ్భావాత్ । లోకేఽప్యపరిచ్ఛిన్నో మహాకాశః పరిచ్ఛిన్నో ఘటాకాశ ఇతి భేదవ్యపదేశదర్శనాత్ । షడనాదిత్వవ్యవహారస్తు జీవబ్రహ్మభేదం బ్రహ్మచిన్మాత్రభేదం జీవచిన్మాత్రభేదం చ భేదరాశిత్వేనైకీకృత్య । అత ఎవాహుః ‘జీవ ఈశో విశుద్ధా చిత్ భేదస్తస్యాస్తయోర్ద్వయోః । అవిద్యాతచ్చితోర్యోగః షడస్మాకమనాదయః’ ఇతి । తస్యాః సకాశాత్తయోర్జీవేశయోర్భేదః తయోర్ద్వయోరన్యోన్యం చ భేద ఇత్యర్థః ॥౧.౩.౫॥
ప్రకరణమిదం ముణ్డకోపనిషది
‘కస్మిన్ను భగవో విజ్ఞాతే’(ము.౧.౧.౩) ఇత్యుపక్రమమారభ్య ఆసమాప్తి బహుతరశ్రుతిలిఙ్గాదినియమితం భూతయోనేరక్షరస్య పరమాత్మనః । తదేతదదృశ్యత్వాధికరణ ఎవ ప్రతిపాదితమితి తన్మధ్యామ్నాతస్య
‘యస్మిన్ద్యౌః’(ము.౨.౨.౫) ఇతి మన్త్రస్య నాన్యపరత్వశఙ్కావకాశోఽస్తి । న్యాయవ్యుత్పాదనార్థం ప్రకరణం పిధాయ తన్మన్త్రగతైః కైశ్చిల్లిఙ్గైరన్యపరత్వమాశంక్య తన్మన్త్రగతైరేవ శ్రుతిలిఙ్గైః బ్రహ్మపరత్వం సాధితం సూత్రపఞ్చకేన । అనేన తు సూత్రేణ ప్రాకరణికమన్త్రాన్తరగతలిఙ్గైర్జీవపరత్వే శఙ్కితే ప్రకరణముద్ఘాట్య ప్రాకరణికమన్త్రాన్తరగతైః ప్రబలైః శ్రుతిలిఙ్గౌస్తద్బాధహ్ ప్రదర్శ్యతే । తత్ర కానిచిత్ శ్రుతిలిఙ్గాన్యదృశ్యత్వాధికరణే ప్రదర్శితాని , కానిచిదిహైవాధికరణే ‘స్వశబ్దాత్’ ఇత్యాదిహేతూనామర్థాన్తరోపవర్ణనవ్యాజేన భాష్యే ప్రదర్శితాని । తత్ర హి ‘స్వసబ్దాత్’ ఇత్యస్య
‘తపో బ్రహ్మ పరామృతమ్’(ము.౧.౨.౧౦) ‘బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాత్’(ము.౨.౨.౧౧) ఇతి పూర్వత్ర పరత్ర చ బ్రహ్మసంశబ్దనమప్యర్థాన్తరత్వేన దర్శితమ్ ।౧। ముక్తోపసృప్యసూత్రస్య చ
‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః’(ము.౨.౨.౮) ఇతి మన్త్రే రాగద్వేషాదిముక్తైర్జ్ఞేయత్వవ్యపదేశః
‘పరాత్పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్’(ము.౩.౨.౮) ఇతి ముక్తప్రాప్యత్వవ్యపదేశశ్చార్థాన్తరత్వేన దర్శితః ।౨। ‘అతచ్ఛబ్దాత్’ ఇత్యస్య చ ‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్’ ఇత్యాదిషు శ్రుతః సర్వజ్ఞాదిశబ్దోఽప్యర్థాన్తరత్వేన దర్శితః ।౩। ఎవం ప్రాకరణికబహుశ్రుతిలిఙ్గబాధితముత్తరమన్త్రగతం జీవలిఙ్గత్రయమన్యథా నేయమ్ । తథా హి – నాడీసమ్బన్ధస్తావన్న జీవలిఙ్గమ్ । నాడ్యాశ్రయత్వం హ్యత్ర నాడీసమ్బన్ధః అరనాభిదృష్టాన్తానురోధాత్ , ‘యత్ర’ ఇతి సప్తమ్యనురోధాచ్చ , న తు నాడ్యుపకరణత్వమ్ । నాడ్యాశ్రయత్వం త్వాహత్య హృదయస్యైవ శ్రుతమ్
‘అథ యా ఎతా హృదయస్య నాడ్యః’(ఛా.౮.౭.౧) ఇత్యాదిషు । తదాశ్రయత్వం జీవస్యాపి హృదయద్వారైవ వాచ్యమ్ । తచ్చ హృదయాయతనస్య బ్రహ్మణోఽపి సువచమ్ । ఎవం
‘అజాయమానో బహుధా విజాయతే’(యజు.సం. ౩౧.౧౬) ఇతి శ్రుత్యనుసారేణాభివ్యక్తివిశేషవత్త్వరూపం జాయమానత్వమ్, జీవవదన్తఃకరనోపహితరూపేణ నాడ్యన్తస్సఞ్చారవత్త్వమ్ చ తస్యసువచమేవ । యది
‘లక్షణహేత్వోః క్రియాయాః’(పా.సూ.౩.౨.౧౨౬) ఇతి ప్రథమాసమానాధికరణశానజ్విధాయకసూత్రానుసారేణ ‘యో జాయతే సోఽన్తశ్చరతే’ ఇత్యేవమర్థపర్యవసాయితయా అన్తస్సఞ్చరణక్రియాలక్షణత్వేనోపన్యస్తం జననం జీవే ప్రసిద్ధతరం బ్రహ్మవ్యావృత్తమేవ గ్రాహ్యమ్ ; ప్రసిద్ధతరస్యైవ లక్షకత్వాత్ , అత ఎవాన్తస్సఞ్చరణమపి తేన జననేన లక్షణీయం జీవగతమేవ గ్రాహ్యమిత్యుచ్యతే , తదాఽపి నాస్త్యనుపపత్తిః ; హృదయాయతనః పరమాత్మా జీవరూపేణ జాయమానః సన్ నాడీనామన్తః సఞ్చరత ఇత్యన్వయసౌలభ్యాత్ । ఎవం ప్రసక్తశఙ్కానిరాకరణార్థస్తుశబ్దార్థే సౌత్రశ్చకారః ॥౧.౩.౬॥
స్యాదేతత్ – జీవస్య ప్రత్యగ్రూపతయా లోకానుభవసిద్ధాత్ కర్తృత్వభోక్తృత్వాదివికారశాలినో రూపాదన్యన్నిర్వికారచిన్మాత్రాత్మకమపి రూపమస్తీత్యత్ర కిం ప్రమాణమ్ , యేన తత్రాత్మశబ్దస్య పర్యవసానం తత్రైవ ప్రసిద్ధతరజైవరూపదృష్ట్యా జాయమానత్వవర్ణనం చోపపద్యేత । న హి కర్తృత్వభోక్తృత్వాదివిశిష్టాజ్జీవాత్ తన్నియన్తురీశ్వరాచ్చాన్యదసఙ్గోదాసీనమాత్మస్వరూపం శ్రుతిషు ప్రసిద్ధమస్తీత్యాశంక్య తత్ర ప్రమాణప్రదర్శనార్థం ‘ప్రకరణాత్’ ఇత్యనేన పరిగృహీతమపి హేతుం శ్రుఙ్గగ్రాహికయోపాదాయ దర్శయతి –
ద్యుభ్వాద్యాయతనం ప్రకృత్యాఽఽమ్నాతే
‘ద్వా సుపర్ణాసయుజా సఖాయా సమానం వృక్షం పరిషస్వజాతే । తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి’(ము.౩.౧.౧) ఇతి స్థిత్యదనే నిర్దిశ్యేతే । ‘అనశ్నన్’ ఇత్యౌదాసీన్యేన స్థితిః , ‘అత్తి’ ఇతి కర్మఫలాదనమ్ , ఆభ్యాం స్థిత్యదనాభ్యాం కర్మఫలాత్తుస్సకాశాదన్యస్యాసఙ్గోదాసీనచైతన్యస్వరూపస్య సిద్ధేస్తత్రాత్మశబ్దపర్యవసానాదివర్ణనం యుక్తమేవ । నను ‘అనశ్నన్నన్యః’ ఇతి సవిశేషస్య పరమేశ్వరస్య నిర్దేశః కిం న స్యాత్ ? ఉచ్యతే – పైఙ్గిరహస్య బ్రాహ్మణేన మన్త్రోఽయమిత్థం వ్యాఖ్యాతః – ‘తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తీతి సత్త్వమ్ , అనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతీతి క్షేత్రజ్ఞః’ ఇతి । సత్వక్షేత్రజ్ఞశబ్దావపి తత్రైవ వ్యాఖ్యాతౌ ‘తదేతత్సత్వం యేన స్వప్నం పశ్యతి । అథ యోఽయం శారీర ఉపద్రష్టా స క్షేత్రజ్ఞః’ ఇతి । ఎవమత్తౄనశ్నతోరన్తఃకరణశుద్ధజీవరూపతయాఽన్యత్ర వ్యాఖ్యాతత్వాదనశ్నన్నీశ్వర ఇతి వక్తుం న యుక్తమ్ ।
నను జీవేశ్వరపర ఎవాయం మన్త్రః ; అనేన తుల్యార్థతయా ప్రత్యభిజ్ఞాయమానే
‘సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నోఽనీశయా శోచతి ముహ్యమానః । జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమస్య మహిమానమితి వీతశోకః’(ము.౩.౧.౨) ఇత్యనన్తరమన్త్రే తయోః ప్రతిపాదనాత్ । అస్య ఖల్వయమర్థః – సమానే వృక్షే జీవేశ్వరసాధారనే శరీరే నిమగ్నః పురుషః అనీశయా అనీశ్వరయా ప్రకృత్యా పరవశీకృతో ముహ్యన్నవివేకం ప్రాప్తః సన్ శోచతి । జుష్టం యోగమార్గైర్నిషేవితం స్వస్మాదన్యమీశమ్ , అస్య ఈశస్య ఇతి మహిమానం ప్రసిద్ధప్రకారం మాహాత్మ్యం చ యదా పశ్యతి , తదా వీతశోకో భవతీతి । అత్ర పురుషో జీవ ఎవ గ్రాహ్యః , న త్వచేతనమన్తఃకరణమ్ । న హి తత్ర పురుషశ్రుతేః , ‘శోచతి’ ‘ముహ్యమానః’ ‘పశ్యతి’ ‘వీతశోకః’ ఇతి విశేషణానాం వా సమ్భవోఽస్తి । అన్యస్త్వీశశబ్దోక్తత్వాదీశ్వర ఎవ ।
అపి చాస్మిన్నేవ మన్త్రే భోక్తృత్వాభోక్తృత్వశ్రవణాదప్యయం జీవేశ్వరపరః । న హ్యన్తఃకరణస్య భోక్తృత్వం జీవస్య దేహపరిష్వఙ్గదశాయామభోక్తృత్వం వోపపద్యతే । పైఙ్గిశ్రుత్యామపి సత్వక్షేత్రజ్ఞశబ్దాభ్యాం జీవేశ్వరావేవోచ్యేతే;
’న తదస్తి పృథివ్యాం వా దివి దేవేషు వా పునః ।
సత్త్వం ప్రకృతిజైర్ముక్తం యదేభిః స్యాత్త్రిభిర్గుణైః’ ॥ (భ.గీ.౧౮.౪౦)యోఽస్యాత్మనః కారయితా తం క్షేత్రజ్ఞం ప్రచక్షతే ।
యః కరోతి తు కర్మాణి స భూతాత్మేతి చోచ్యతే’ ॥
ఇత్యాదిస్మృతిషు తయోః సత్త్వక్షేత్రజ్ఞపదప్రయోగదర్శనాత్ । ‘యేన స్వప్నమ్’ ఇత్యత్ర న కరణే తృతీయా, యతః స్వప్నదృష్టికరణే , అన్తఃకరణే సత్త్వశబ్దః స్యాత్ కిం త్విత్థంభావే । తతశ్చ యేన జీవేన విశిష్టః పరమేశ్వరః స్వప్నం పశ్యతి స జీవః సత్త్వమిత్యర్థోఽస్తు ; స్వప్నద్రష్టృత్వస్య జీవగతస్యాపి జీవద్వారా పరమాత్మవిశేషణత్వోపపత్తేః । ‘కాఠిన్యవాన్ యో బిభర్తి’ ఇత్యత్ర పృథివీద్వారా కాఠిన్యస్య తద్విశేషణత్వదర్శనాత్ । శారీరసబ్దశ్చాన్తర్యామితయా సర్వశరీరేషు స్థితే పరమాత్మన్యుపపద్యత ఎవేతి చేత్ –
అత్ర బ్రూమః – ‘సమానే వృక్షే’ ఇతి మన్త్రో నోక్తరీత్యా జీవేశ్వరపరః , అనీశయా ప్రకృత్యేతి విశేష్యాధ్యాహారగౌరవాత్ , కిన్తు తస్యైవమర్థః – సమానే వృక్షే – దేహాఖ్యే , నిమగ్నః – తాదాత్మ్యాధ్యాసేన నిమగ్నవదవివిక్తతామాపన్నః పురుషో భోక్తా జీవో ముహ్యమానః శరీరాదిగతైరనర్థజాతైరాత్మానమేవ తద్వన్తం మన్యమానః సన్ అనీశయా అనైశ్వర్యేణ ‘కృశోఽహమన్ధోఽహమస్మి, కిం మే జీవితేన’ ఇత్యేవం దీనభావేనాధ్యాసమూలేన శోచతి । యదా తు దేహాదిభ్యోఽనర్థాశ్రయేభ్యోఽన్యం అత ఎవ ఈశం దేహాదితాదాత్మ్యాధ్యాసమూలదైన్యానాస్పదమాత్మానమితి మహిమానం అస్య ప్రసిద్ధప్రకారం మహత్త్వం చ త్రివిధపరిచ్ఛేదరాహిత్యరూపం పశ్యతి , తదా వీతశోకో భవతీతి । అథవా వీతశోకః సన్ అస్య మహిమానం తద్భావమ్, ఇతి ప్రాప్నోతి ఇతి । ‘ఇతి’ ఇత్యాఖ్యాతే ‘సంజ్ఞాపూర్వకో విధిరనిత్యః’(వ్యా.ప ౬౪) ఇతి గుణాభావః । ‘ఈశ ఐశ్వర్యే’(యా.పా.౧౦౨౦) ఇతి ధాతోః ‘గురోశ్చ హలః’(పా.సూ. ౩.౩.౧౦౩) ఇతి స్త్ర్యధికారవిహితాకారప్రత్యయాన్తేన ఈశశబ్దేనైశ్వర్యవాచినా నఞః సమాసే సత్యనీశయేతిరూపమ్ । న చ ప్రాధాన్యేన పురుషస్యాన్యం ప్రతి ప్రతియోగిత్వసమ్భవే అప్రాధాన్యేన ప్రస్తుతస్య సరీరస్య తత్ప్రతియోగికత్వకల్పనమయుక్తమితి వాచ్యమ్ । యద్విషయభ్రమస్య శోకనిదానత్వమభిప్రేత్య సమానే వృక్షే నిమగ్నో ముహ్యమాన ఇతి చ విశేషణం కృతం తద్విరుద్ధదర్శనస్య శోకవిగమహేతుత్వమిత్యాశయేనాన్యత్వవిశేషణమితి హ్యేషాం విశేషణానాం సాఫల్యముపపాదనీయమ్ । న చ ‘సమానే వృక్షే నిమగ్నః’ ఇతి ‘ముహ్యమానః’ ఇతి చ జీవేశ్వరాభేదభ్రమ ఉక్త ఇతి వక్తుం శక్యమ్ , యేన జీవాదీశ్వరస్యాన్యత్వం తద్విరుద్ధం స్యాత్ । శక్యం తు దేహతాదాత్మ్యాధ్యాసస్తద్ధర్మాధ్యాసశ్చ ఉక్త ఇతి వక్తుమ్ । అతోఽర్థానుసారేణాన్యత్వస్యాప్రధానప్రతియోగికత్వం న దోషః । అత ఎవ ‘అన్యమీశమ్’ ఇత్యస్య స్వాత్మానమితి విశేష్యాధ్యాహారోఽపి న దోషః , స్వానైశ్వర్యప్రయుక్తశోకస్య పురుషస్యాన్యైశ్వర్యదర్శనేన వీతశోకత్వాపత్తివర్ణనాయోగాచ్చ । తస్మాదనన్తరమన్త్రానుసారేణ ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇతి మన్త్రస్య జీవేశ్వరపరత్వమితి తావదయుక్తమ్ ।
నాపి భోక్తృత్వాభోక్తృత్వశ్రవణాత్తదుభయపరత్వమితి యుక్తమ్ ; ఆధ్యాసికదేహపరిష్వఙ్గదశాయామపి వస్తుతో నిర్విశేషస్య జీవస్య జలాధ్యాసదశాయామపి మరుమరీచికానామనార్ద్రత్వవదభోక్తృత్వస్యోపపత్తేః , అన్తఃకరణస్య చ వస్తుతో భోక్తృత్వాభావేఽపి తత్రారోప్య భోక్తృత్వవ్యపదేశోపపత్తేః । న హ్యయం మన్త్రో వస్తుతో భోక్తృత్వం ప్రతిపాదయతి , కిన్తు జీవస్య భోక్తృత్వాభావం ప్రతిపాదయితుం ప్రవృత్తః సన్ కా తర్హి భోక్తృత్వానుభవస్య గతిరిత్యాకాఙ్క్షాయామన్తఃకరణసంవలనోపాధికమాధ్యాసికం జీవస్య భోక్తృత్వముపాధిమస్తకే నిక్షిపతి । వస్తువిచారణాయాం త్వచేతనత్వాత్ , కూటస్థత్వాచ్చ నాన్తఃకరణం , న వా చైతన్యం భోక్త్రితి పరమార్థః , వ్యవహారదృష్ట్యా తు
‘‘ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణః’(క.౩.౪) ఇతి శ్రుతేరాధ్యాసికాన్తఃకరణాదితాదాత్మ్యాపన్నఞ్చైతన్యం భోక్తృ । అయం చార్థః ‘సమానే వృక్షే’ ఇత్యనన్తరమన్త్రే స్ఫుటీకృతః ।
యత్తు ‘యేన స్వప్నం పశ్యతి’ ఇత్యత్ర ఇత్థంభావే తృతీయేతి , తత్తుచ్ఛమ్ ; ఉపపదవిభక్తితః కారకవిభక్తేర్బలీయస్త్వేన (వ్యా.ప.౬౯) తస్యాః కరణార్థతౌచిత్యాత్, సత్త్వశబ్దేన జీవస్య వివక్షితత్వే ‘యః స్వప్నం పశ్యతి’ ఇత్యార్జవేన వక్తవ్యతయా వక్రోక్త్యయోగాచ్చ । న హి గన్ధవత్త్వేన పృథివ్యాం లిలక్షయిషితాయాం ‘గన్ధవతీ పృథివీ’ ఇత్యుక్తిం విహాయ ‘యద్ద్వారా పరమాత్మా గన్ధవాన్, సా పృథివీ’ ఇత్యుక్తిర్యుజ్యతే । శారీర ఈశ్వర ఇత్యప్యయుక్తమ్ ;
‘అనుపపత్తేస్తు న శారీరః’(బ్ర.సూ.౧.౨.౩) ఇత్యాదిషు శారీరశబ్దస్య జీవ ఎవ ప్రసిద్ధత్వాత్ । యద్యపి ‘అస్య గోర్ద్వితీయోఽన్వేష్టవ్యః’ ఇత్యాదిగుహాఽధికరణదర్శితన్యాయేన ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇత్యత్రాపి చేతనస్య ద్వితీయేన చేతనేన భావ్యమ్ , తథాఽపి ‘యేన స్వప్నమ్’ ఇత్యాదివ్యాఖ్యానరూపశ్రుతివిరోధాన్న తాదృక్ న్యాయోఽత్రావతరతి ।
అత ఎవ తస్మిన్నధికరణే శ్రీభగవత్పాదైరస్యాపి మన్త్రస్య తన్న్యాయవిషయత్వం కృత్వాచిన్తారూపేణ దర్శయిత్వా ‘అపర ఆహ’ ఇత్యాదినా కృత్వాచిన్తోద్ఘాటనం కృతమ్ । తస్మాత్ ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇతి మన్త్రోఽహఙ్కారవివిక్తే నిర్విశేషచిదేకరసే ప్రత్యగాత్మని ప్రమాణమితి నిరవద్యమ్ । సూత్రగతేణ చకారేణ
‘అథాతోఽహఙ్కారాదేశః’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇత్యాత్మోపదేశోఽన్యచ్చైతాదృశం వాక్యజాతమిహ ప్రమాణత్వేనానుసంహితమ్ । అత్ర ప్రకరణం పిధాయ కృత్వాచిన్తారూపేణాధికరణప్రవృత్తేర్విషయవాక్యవాక్యస్థాత్మశబ్దస్య స్వభావాదిసాధారణ్యాచ్చాస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా బోద్ధవ్యా ॥౧.౩.౭॥
ఇతి ద్యుభ్వాద్యధికరణమ్ ॥౧॥
భూమా సమ్ప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ ॥౮॥
నను పరమాత్మన ఎవ ప్రకరణం
‘తరతి శోకమాత్మవిత్’(ఛా.౭.౧.౩) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇత్యుపక్రమోపసంహారైకరూప్యాత్ । ప్రాణస్య తు సన్నిధానమాత్రమ్ । ప్రకరణసన్నిధానాభ్యాం చ ప్రబలదుర్బలాభ్యాం సంశయో న యుక్త ఇతి చేత్ , ఉచ్యతే । పూర్వపక్షే ప్రాణస్యైవ ప్రకరణమ్ పరమాత్మనః సన్నిధానమాత్రమ్ । సిద్ధాన్తే పరమాత్మన ఎవ ప్రకరణమ్ , ప్రాణస్య సన్నిధానమాత్రమ్ । ఎతచ్చ పూర్వపక్షసిద్ధాన్తయోః స్ఫిటీకరిష్యతే । ఎవం చ ప్రాణః ప్రకరణీతి స భూమశబ్దోక్తవిపులవిశేషతయా వ్యవతిష్ఠతాముత పరమాత్మా ప్రకరణీతి స ఎవ తథా వ్యవతిష్ఠతామితి యుక్తః సంశయః ।
న చ – తత్ర తుశబ్దేన , సత్యశబ్దేన చ ప్రాణాతివాదినోఽన్యస్తతోఽధికః సత్యాతివాదీ ప్రతీయతే । సత్యశబ్దార్థశ్చ పరమాత్మేతి స ఎవ భూమా న ప్రాణః ; ప్రాణప్రకరణవిచ్ఛేదాత్ , తత్ప్రకరణానువృత్తేశ్చేతి వాచ్యమ్ । తత్ర ప్రకృతః ప్రాణాతివాద్యేవ నామాద్యతివాదినోఽధికః ప్రతిపాద్యతే ఇత్యుపపత్తేః ।
‘ప్రాణా వై సత్యమ్’(బృ.౨.౧.౨౦) ఇత్యాదౌ ప్రాణవిషయస్యాపి సత్యశబ్దస్య శ్రవణాత్ । ‘ఎష తు వా అగ్నిహోత్రీ యః సత్యం వదతి’ ఇత్యుక్తౌ ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రిణ ఇవ ప్రస్తుతప్రాణాతివాదిన ఎవ సత్యవదనరూపాఙ్గవిధిరిత్యుపపత్తేశ్చ । తథా సతి ‘యఃసత్యం వదతి’ ఇతి నిర్దేశః స్యాత్ ‘యః సత్యేనాతివదతి’ ఇతి నిర్దేశో న స్యాదితి చేత్ , న । ‘యః సత్యేనాతివదతి’ ఇత్యనేన నిర్దిష్టస్యార్థస్య
‘యదా వై విజానాతి అథ సత్యం వదతి’(ఛా.౭.౧౭.౧) ఇత్యాదిపునర్నిర్దేశదర్శనేన తస్యాపి తత్రైవార్థే పర్యవసానస్య వక్తవ్యతయా సత్యేన సత్యవచనేన సహ యోఽతివదతీత్యర్థకల్పనోపపత్తేః ।
నన్వేవం ప్రాణో భూమేత్యుపగమే
‘శ్రుతం హ్యేవ మే భగవద్దృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిత్’(ఛా.౪.౯.౩) తి ప్రశ్నముపక్రమ్య ప్రవృత్తమాత్మప్రకరణం విరుధ్యేతేతి చేత్ , న । తదుత్తరే ‘నామోపాస్వ’ ,’వాచముపాస్వ’ ఇత్యాద్యనాత్మవిద్యావిధీనామేవ దర్శనేన ప్రశ్నస్యాపి తద్విషయత్వస్య వక్తవ్యతయా ఆత్మప్రకరణాసిద్ధేః । అనాత్మనోఽపి ప్రాణస్యాగ్రే
‘ప్రాణో హి పితా ప్రాణో మాతా’(ఛా.౭.౧౫.౧) ఇత్యాదినా సర్వాత్మత్వాభిధానాత్ , తదభిప్రాయేణ ‘ఆత్మవిత్’ ఇత్యుపక్రమస్య
‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇత్యుపసంహారస్య చోపపత్తేః । నామాదివిద్యావిధిత్సాయాం ప్రాణోపక్రమోఽపి న యుక్త ఇతి చేత్ , న । నామాద్యుపాసనానామేవ ‘స యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’ ఇత్యాదిఫలార్థవాదగతవిశేషశ్రవణానుసారేణ నామాదిషు ప్రతీకేషు బ్రహ్మశబ్దోదితప్రాణదృష్టిరూపతయా తదుపపత్తేః । ప్రాణో హ్యస్మిన్ ప్రకరణే అరనాభిదృష్టాన్తోపన్యాసపూర్వకం సర్వప్రతిష్ఠాత్వేన , సర్వాత్మత్వేన చ బ్రహ్మలిఙ్గేనోపరిసంకీర్త్యతే । న చ తత్సంకీర్తనం నామాదిష్వివ ప్రాణేఽపి పృథగ్విద్యావిధానార్థమ్ ;
‘యావన్నామ్నో గతం తత్రాస్య యథాకామచారో భవతి’(ఛా.౭.౧.౫) ఇత్యాదినా నామాద్యుపాసనఫలసంకీర్తనవత్ ప్రాణవిద్యాసంకీర్తనస్యాదర్శనాత్ । తస్మాత్ పేరాణే బ్రహ్మగుణకీర్తనం తద్విశిష్తప్రాణదృష్ట్యా నామాద్యుపాసనాసిద్ధ్యర్థమిత్యేవ వ్యవతిష్ఠతే । ఎవం చ
‘స యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్తే’(ఛా.౭.౧.౫) ఇత్యాదిషు ప్రాణే బ్రహ్మశబ్దప్రయోగోఽగ్రే సంకీర్తయిష్యమాణబ్రహ్మగుణవిశిష్టప్రాణదృష్టిలాభార్థ ఇతి న తస్య కాచిదనుపపత్తిః । నాపి తస్మిన్నాత్మశబ్దప్రయోగానుపపత్తిరితి సర్వం సమఞ్జసమ్ ।
నను ‘అథాత ఆత్మాదేశః’ ఇత్యారభ్య జీవోపదేశః ప్రకరణినో భూమ్నస్తదనన్యత్వప్రదర్శనార్థః । ఉభయోరపి హి
‘స ఎవేదం సర్వమ్’(ఛా.౭.౨౫.౧) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇతి సార్వాత్మ్యముపదిష్టమ్ । అత ఉభయోర్భిన్నయోః సార్వాత్మ్యాయోగాదభేదః సిద్ధ్యతీతి చేత్ ; న । ‘అథాతోఽహఙ్కారాదేశః’ ఇత్యారభ్య ‘అహమేవేదం సర్వమ్’ ఇత్యన్తేన జీవస్యోపదిష్టతయా పునస్తదుపదేశవైయర్థ్యాత్ । అతః ‘స ఎవేదం సర్వమ్’ ఇత్యన్తః ప్రాణోపదేశః ।
‘అథాతోఽహఙ్కారాదేశః’(ఛా.౭.౨౫.౧) ఇత్యారభ్య జీవోపదేశః ।
‘అథాత ఆత్మాదేశః’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇత్యారభ్య మహాప్రకరణినః ప్రమాత్మన ఉపదేశః । తస్మాద్యథా పరమాత్మప్రకరణానువృత్త్యా ద్యుభ్వాద్యాయతనం పరమాత్మా, ఎవం ప్రాణప్రకరణానువృత్త్త్యా భూమా ప్రాణ ఇతి ।
ఎవం ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః – భూమా పరమాత్మా , న ప్రాణః ; ప్రాణాదూర్ధ్వముపదేశాత్ । న చ తదసిద్ధిః ;
‘ఎష తు వా’(ఛా.౭.౧౬.౧) ఇత్యాదౌ తుశబ్దసత్యశ్రుతిభ్యాం ప్రాణాతివాదినోఽన్యస్య తతోఽధికస్య సత్యాతివాదితాప్రతీతేః । న చ తత్ర ప్రాణాతివాదిన ఎవ నామాద్యతివాదిభ్యో విశేషప్రదర్శనమ్ ; ప్రాణ ఇవ నామాదిష్వతివాదినోఽనుక్తేః , సత్యశబ్దస్య పరమార్థే బ్రహ్మణి ముఖ్యస్య తద్విషయత్వే సమ్భవతి ప్రాణవిషయత్వకల్పనాయోగాచ్చ । అత ఎవ ప్రాణాతివాదినః సత్యవచనరూపాఙ్గవిధాయకత్వకల్పనమప్యయుక్తమ్ ; పరమార్థే రూఢస్య సత్యశబ్దస్య తద్విషయే వచసి లక్షణయా ప్రయోగోపపత్తౌ తత్ర తస్య శక్త్యన్తరకల్పనాయోగాత్, ‘సత్యేన’ ఇతి తృతీయాయా బ్రహ్మణ్యతివదననిమిత్తతారూపకరణత్వపరతయా కారకవిభక్తిత్వోపపత్తౌ సహార్థవిషయతయోపపదవిభక్తిత్వకల్పనాయోగాచ్చ । న చాగ్రే ‘అథ సత్యం వదతి’ ఇత్యాదిదర్శనాత్తథా కల్ప్యమ్ ; అభ్యస్తాతివదనోపక్రమగతసత్యపదరూఢ్యనుసారేణ ‘సత్యం వదతి’ ఇత్యస్యాపి పరబ్రహ్మాతివదనపరత్వాత్ । సత్యస్యాతివదనే నిమిత్తత్వవివక్షయా తృతీయావత్ తద్విషయత్వవివక్షయా ద్వితీయాయా అప్యుపపత్తేః ।
‘ఎష తు వా అగ్నిహోత్రీ’ ఇతి న్యాయస్త్వత్ర న ప్రవర్తతే । తత్ర ద్రవ్యదేవతాన్తరాభావేనాగ్నిహోత్రాన్తరాప్రతీతేః తుశబ్దస్వారస్యభఙ్గః, ఇహ తు ప్రకృతాతివాదనిమిత్తప్రాణవ్యతిరిక్తసత్యశబ్దోక్తపరబ్రహ్మరూపాతివాదనిమిత్తప్రతీతేః తత్స్వారస్యభఙ్గో న యుక్తః । తుశబ్దేన హ్యతివాద్యన్తరమవసీయతే , సత్యశబ్దేన నిమిత్తాన్తరమ్ , కుతస్తదుభయస్వారస్యభఙ్గేన ప్రకృతాతివాదవిషయత్వకల్పనావకాశః ? తస్మాత్ తుశబ్దప్రత్యాయితాతివాద్యన్తరనిమిత్తతయోపాత్తసత్యశబ్దోదితః పరమాత్మేతి తత్ప్రకరణావిచ్ఛేదాత్ భూమా పరమాత్మైవ ;
‘తరతి శోకమాత్మవిత్’(ఛా.౭.౧.౩) ఇతి పరమోపక్రమప్రస్తావితపరమాత్మప్రకరణావిచ్ఛేదాచ్చ । న చాగ్రే నామాదీనాం తదుపాసనానాం చోపదేశాదాత్మప్రకరణాసిద్ధిః ; నామాద్యుత్తరోత్తరోత్కృష్టవస్తూపదేశానాం పరమోత్కృష్టబ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థత్వేన , తేషు బ్రహ్మదృష్టివిధీనాం గోదోహనవదాశ్రిత్యవిధిరూపత్వేన చ తత్ప్రకరణావిరోధిత్వాత్ । న చ తథాఽపి సన్నిధినా , అవాన్తరప్రకరణేన వా
‘ఎష తు వా’(ఛా.౭.౧౬.౧) ఇత్యాదేః ప్రాణాన్వయః శఙ్కనీయః । ఆత్మప్రకరణేన , తుశబ్దేన, సత్యశ్రుత్యా చ తద్బాధాత్, అభిక్రమణవత్ పూర్వోత్తరసన్దంశాభావేనావాన్తరప్రకరణాసిద్ధేశ్చ । న చ భూమ్నః పరమాత్మత్వే
‘స ఎవాధస్తాత్’(ఛా.౭.౨౫.౧) ఇత్యాద్యుపదేశానన్తరం
‘ఆత్మైవాధస్తాత్’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇత్యుపదేశవైయర్థ్యమ్ । భూమ్నః స ఇతి పరోక్షనిర్దేశేన మిథ్యాపరోక్షాద్ద్రష్టురన్యత్వశఙ్కా స్యాదితి తదనన్యత్వప్రదర్శనార్థత్వాత్ ।
న చాహఙ్కారోపదేశేన , ఆత్మోపదేశేన వా తదనన్యత్వప్రదర్శనసిద్ధావన్యతరవైయర్థ్యమ్ । పరమాత్మనో హి జీవేనాన్తఃకరణావచ్ఛిన్నేన తదుపాధికర్తృత్వభోక్తృత్వపరిచ్ఛేదాదిమతా అహంపదవాచ్యేన రూపేణైక్యం నాభిమతమ్ , కిన్తు తతో నిష్కృష్టేన శుద్ధేనాహంపదలక్ష్యేణ రూపేణ । తచ్చ న లోకతో విదితమ్ , కిన్తు శ్రుత్యైవ । తదపి రూపం ప్రత్యాయ్య తదైక్యం భూమ్నః ప్రదర్శనీయమ్ । తత్ర యది కేవలమహఙ్కారాదేశః , ఆత్మాదేశ ఇతి వా క్రియేత, తదా లోకే అహంపదవాచ్యస్యైవాహమర్థత్వేనాత్మత్వేన చ ప్రసిద్ధత్వాత్తదాదేశ ఎవాయమితి భ్రాన్తిః స్యాత్ । తత్ర
‘అహమేవాధస్తాత్’(ఛా.౭.౨౫.౧) ఇత్యాదికమనుపపన్నమిత్యపి శఙ్కా స్యాత్ । అతః స్థూలారున్ధతీన్యాయేన ప్రథమమహం పదవాచ్యేనైక్యం ప్రదర్శ్య తత్ప్రసక్తశఙ్కానిరాకరణేన వస్తుతత్త్వావబోధనాయ తదనన్తరం తన్నిష్కృష్టశుద్ధరూపవివేచనపూర్వకం తదైక్యం ప్రదర్శయితుమాత్మాదేశ ఇతి న కస్యాపి వైయర్థ్యమ్ । అత ఎవ ‘అహఙ్కారస్యాత్మైకత్వేన ప్రత్యక్షసిద్ధస్య పృథగుపదేశో భేదార్థః , భూమాత్మనోర్భిన్నత్వేన ప్రత్యక్షసిద్ధయోః పృథగుపదేశ ఐక్యార్థః , ద్వయోః సార్వాత్మ్యాయోగాత్’ ఇతి వివరణకారా వదన్తి ।
యదత్ర చోదయన్తి – అహమర్థాదన్యస్యాత్మనో భూమాఖ్యబ్రహ్మభిన్నత్వేన ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాత్ తయోరుపదేశో భేదార్థః , అహమర్థస్య తు బ్రహ్మభిన్నత్వేన ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాత్తయోరుపదేశ ఐక్యార్థ ఇతి వైపరీత్యమపి వక్తుం శక్యమ్ । సార్వామ్యోపదేసశ్చాసిద్ధః ।
‘స ఎవేదం సర్వమ్’(ఛా.౭.౨౫.౧) ‘అహమేవేదం సర్వమ్’(ఛా.౫.౨.౬) ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇత్యుపసంహారాణాం
‘స ఎవాధస్తాత్ (ఛా.౭.౨౫.౧) ఇత్యాద్యుపక్రమానుసారేణ సర్వగతత్వపరత్వాత్ । సర్వగతత్వం చ బహూనాం సమ్భవతీతి న తత్సామర్థ్యాదైక్యసిద్ధిః । తత్సిద్ధౌ వా భూమాత్మోపదేశాభ్యామేవ తత్సిద్ధిసమ్భవేన మధ్యే అహఙ్కారోపదేశవైయర్థ్యం చ ఇతి ।
తత్రాహంకారోపదేశవైయర్థ్యం తావత్ పరిహృతమ్ ।యథా హి ‘అస్త్యరున్ధతీ నామ వసిష్టస్య పత్న్యతి సూక్ష్మతారారూపా’ ఇతి వస్తువిశేషసద్భావముపదిశ్య తారావిశేషే తదభేదం బోధయితుకామః సమీపవర్తిస్థూలతారాభిభూతతయా వివిచ్యాప్రకాశమానే తస్మిన్నాహత్య తదభేదం బోధనీయో బోద్ధుం న ప్రభవేదితి ప్రథమం తామేవ స్థూలతారాం ‘ఇయమతిసూక్ష్మాఽరున్ధతీ’ ఇత్యుపదిశ్య తత్ర ప్రసక్తసౌక్ష్మ్యానుపపత్తిశఙ్కావారణేన వస్తుతత్త్వబోధనార్థం ‘ఇయన్త్వతి సూక్ష్మాఽరున్ధతీ’ ఇతి స్థూలతారావివేచనేన సూక్ష్మతారావిశేషం గ్రాహయిత్వా తత్రారున్ధత్యభేదముపదిశతీతి న తత్ర స్థూలతారోపదేసవైయర్థ్యమ్; తద్వివేకేన సూక్ష్మతారాగ్రహణసౌకర్యార్థత్వాత్ ; ఎవమిహాపీతి ।
న చ సార్వాత్మ్యోపదేశాసిద్ధిః ;
‘స ఎవాధస్తాత్’(ఛా.౭.౨౫.౨) ఇత్యుపక్రమాణామప్యవధారణైః తద్వ్యతిరిక్తవస్త్వభావప్రతిపాదనేన సార్వాత్మ్యపర్యవసాయిత్వాత్ । నాపి భూమాహమర్థోపదేశయోరైక్యార్థత్వం, భూమాత్మోపదేశయోర్భేదార్థత్వం చేతి వైపరీత్యం వక్తుం శక్యమ్ ; అహమర్థోపదేశస్య స్థూలారున్ధతీన్యాయేన భూమాత్మైక్యార్థత్వవర్ణనయా ప్రమాణాన్తరావిరుద్ధనయనసమ్భవే తత్కర్తృత్వభోక్తృత్వపరిచ్ఛిన్నత్వాదిగ్రాహకప్రమాణాన్తరవిరుద్ధభూమాహమర్థైక్యార్థకత్వకల్పనాయోగాత్ । భూమాత్మనోరైక్యస్యాప్రసక్తత్వేన తయోరుపదేశస్య ఐక్యనిషేధాత్మకభేదార్థత్వాయోగాత్ । న హి విధివన్నిషేధోఽపి స్వవిషయప్రమాణాన్తరాప్రవృత్తిమాత్రేణ చరితార్థః , కిన్తు ప్రతియోగిప్రసక్తిమప్యపేక్షత ఎవ । తస్మాదుపక్రమోపసంహారైకరూప్యావగమాత్ ప్రకరణాదపి భూమా పరమాత్మా ; న ప్రాణః ।
సూత్రే సమ్ప్రసాదశబ్దః సుషుప్త్యవస్థావాచకస్తదవస్థాప్రధానస్య ప్రాణస్యేహ లక్షకతయా ప్రయుక్తః । యద్యపి సమ్ప్రసాదశబ్దః
‘య ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాత్’(మై.౨.౨) ఇత్యాదిశ్రుతిషు జీవే ప్రసిద్ధః , తథాఽపి
‘స వా ఎష ఎతస్మిన్ సమ్ప్రసాదే రత్వా చరిత్వా’(బృ.౪.౩.౧౭) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రయోగాత్ ‘సమ్యక్ ప్రసీదత్యస్యామవస్థాయాం జీవః’ ఇతి వ్యుత్పత్త్యా సుషుప్తావేవ రూఢో జీవస్యాపి లక్షక ఎవ । అత ఎవ సుషుప్త్యవస్థాయోగిని జీవే ‘సుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః’ ఇతి సమ్ప్రసన్నశబ్దప్రయోగః । తతశ్చ జీవ ఇవ ప్రాణేఽపి లక్షణయా తస్య ప్రయోగో న విరుధ్యతే । అస్తి చ సమ్ప్రసాదశబ్దేన ప్రాణవాయులక్షణయా తస్య
‘ప్రాణాగ్నయ ఎవైతస్మిన్ పురే జాగ్రతి’(ప్ర.౪.౩) ఇతి శ్రుత్యా , లోకతశ్చ సిద్ధస్య సర్వకరణప్రత్యస్తమయరూపాయాం సుషుప్తౌ జాగరణస్యోద్ఘాటనేన ప్రాణో భూమేతి పూర్వపక్షే తస్మిన్
‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’(ఛా.౭.౨౪.౧) ఇత్యాదిభూమలక్షణస్య , సుఖత్వామృతత్వయోశ్చ ఉపపాదనం ఫలమ్ । తతశ్చ ప్రాణాదూర్ధ్వముపదేశాదితి సౌత్రో హేతుః । ‘ప్రకరణాత్’ ఇతి హేత్వన్తరం తు ఉత్తరసూత్రే చశబ్దసంగృహీతమనాగతావేక్షణన్యాయేన దర్శితమ్ ।
నన్వయం సౌత్రో హేతుః పరమాత్మత్వే సిద్ధాన్తసాధ్యే , ఉత ప్రాణత్వాభావే పూర్వపక్షనిరాసే ? నాద్యః । ఆనన్దమయప్రకరణే మనోమయాదిషు వ్యభిచారాత్ , భూమప్రకరణే చ విజ్ఞానమతిశ్రద్ధాదిషు వ్యభిచారాత్ । స్యాదేతత్ ; ‘సమ్ప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్’ ఇత్యస్య ప్రాణాదధికత్వేన ఉపదేశాదిత్యర్థః । న చైవం సతి మనోమయాదిషు వ్యభిచారః ; తత్ర ప్రాణాన్తరత్వాదినోపదేశేఽపి తదధికత్వేనోపదేసాభావాత్ । న చాత్ర తదసిద్ధిః ; ఇహ ప్రకరనే పూర్వనిర్దిష్టాదూర్ధ్వమభిధానం తదధికస్యైవేతి వాగాదిషు దృష్టత్వేన ప్రాణాదూర్ధ్వమభిహితే భూమ్ని తదధికత్వసిద్ధేః ,
‘వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ’(ఛా.౭.౨.౧) ఇత్యాదౌ భూయశ్శబ్దవదిహాధిక్యపరస్య భూమశబ్దస్య ప్రయోగాచ్చ । తస్య సఙ్కోచకాభావేన సర్వత ఆధిక్యపరత్వేఽపి పూర్వనిర్దిష్టప్రాణాధిక్యసిద్ధేరసన్దిగ్ధత్వాత్ । అపి చ
‘ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి’(ఛా.౭.౧౬.౧) ఇత్యత్ర , ‘అపశవో వా అన్యే గోఅశ్వాః’ ఇత్యత్ర గోఅశ్వేషు అన్యేభ్యః ప్రాశస్త్యవత్ సత్యాతివాదిని ప్రాణాతివాదినః ప్రాశస్త్యం తావత్ ప్రతీయతే । తతః ఎతస్య ప్రాశస్త్యం చ తదతివదననిమోత్తాత్ ప్రాణాదేతదతివదననిమిత్తస్య సత్యస్యాధిక్యకృతమేవావసీయత ఇతి తతోఽపి ప్రాణాదాధిక్యసిద్ధిః ఇతి చేత్ । మైవమ్ , ఎతావతాఽపి వాచనికస్య ప్రాణాదాధిక్యోపదేశస్యానిర్వ్యూఢత్వాత్ , అర్థాదాధిక్యసిద్ధేశ్చ ప్రాణాదాన్తరత్వేనోపదిష్టేషు మనోమయాదిషు వ్యభిచారాత్ ,
‘మన ఎవ పితా వాఙ్ మాతా ప్రాణః ప్రజా’(బృ.౧.౫.౭) ‘ప్రాణ ఎవ బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః స వాయునా జ్యోతిషా భాతి చ తపతి చ’(ఛా.౩.౧౮.౪) ‘పురుషో వావ గౌతమాగ్నిస్తస్య వాగేవ సమిత్ ప్రాణో ధూమః’(ఛా.౫.౭.౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభిర్వాఙ్మనసవాయుపురుషాదిషు ప్రాణాదాధిక్యసిద్ధిసత్త్వేన వ్యభిచారాచ్చ । తస్మాత్ సిద్ధాన్తసాధ్యే నాయం హేతుః ; నాపి పూర్వపక్షనిరాసే ; సమన్వయసూత్రాత్ సిద్ధాన్తసాధ్యస్యేవ పూర్వపక్షనిరాససాధ్యస్య క్వచిన్నిర్దిష్తస్య ప్రత్యధికరణమనువృత్త్యభావేన
‘నేతరోఽనుపపత్తేః’(బ్ర.సూ.౧.౧.౧౬) ఇత్యాదావివాత్రాపి నిర్దేశప్రసఙ్గాత్ , ప్రథమవక్తవ్యం సిద్ధాన్తహేతుమనుక్త్వా పూర్వపక్షనిరాసహేతూక్త్యయోగాత్ , ‘ధర్మోపపత్తేః’ ఇత్యుత్తరసూత్రహేతోః సిద్ధాన్తసాధ్యవిషయత్వేనాస్యాపి తదేకవిషయతౌచిత్యాచ్చేతి చేత్ ।
ఉచ్యతే – పూర్వపక్షనిరాసే సాధ్యేఽయం హేతుః । తస్య చ సాధ్యస్య ‘నానుమానమ్’ ఇతి సూత్రగతేన నఞా సహ ‘ప్రాణభృత్’ ఇతి సూత్రస్థస్య ప్రాణపదస్యానువర్తనేన లాభః। తత్ర హి జీవే ప్రాణభృత్పదప్రయోగస్య తస్మిన్ ‘ఓతం మనః సహ ప్రాణైశ్చ సర్వైః’ ఇతి శ్రుతప్రాణాశ్రయత్వోపపాదనేన పూర్వపక్షసమర్థనవదిహానుషఙ్గలాభోఽపి ప్రయోజనమ్ । ప్రథమమిహ పూర్వపక్షనిరాసహేతూక్తిః తత్సామర్థ్యాదేవ సిద్ధాన్తహేతురపి లభ్యత ఇతి లాఘవప్రతిసన్ధానాత్ । పూర్వపక్షనిరాసకో హి సౌత్రో హేతుః పరమాత్మని రూఢాం సత్యశ్రుతిమపేక్ష్య సమర్థనీయః । తతశ్చ తయైవ సత్యం ప్రకృత్యామ్నాతో భూమా పరమాత్మా ఇత్యపి సిద్ధ్యతి । న చ సత్యశ్రుతిమనపేక్ష్య తుశబ్దమాత్రేణ ప్రకరణవిచ్ఛేదో లభ్యత ఇతి వాచ్యమ్ ; ‘ఎష తు వా అగ్నిహోత్రీ’ ఇతి వాక్యవైషమ్యహేతుతయా తత్రాగ్నిహోత్రాన్తరోపపాదకద్రవ్యదేవతాన్తరం నాస్తి, అత్ర త్వతివాదాన్తరనిమిత్తం సత్యశబ్దోదితం బ్రహ్మాస్తీతి ప్రదర్శనీయత్వాత్ ।
నను సత్యశ్రుత్యా భూమ్నః పరమాత్మత్వే సాధితే తదధీనాత్మలాభః తస్య ప్రాణత్వనిరాసహేతుః ప్రాణాదూర్ధ్వముపదేశోఽర్థాత్ సిద్ధ్యతీతి వైపరీత్యమపి సమ్భవతీతి చేత్, ఉచ్యతే । సత్యశ్రుత్యా భూమా పరమాత్మేతి సిద్ధిమాత్రేణ ప్రాణో న భూమేతి న సిద్ధ్యతి । భూమవత్ ప్రాణోఽపి పరమాత్మైవ ; భూమ్నః పరమాత్మత్వే సత్యశ్రుతిభూమలక్షణమపాప్రకరణవత్ ప్రాణస్య పరమాత్మత్వేఽపి సర్వప్రతిష్ఠాత్వసర్వాత్మత్వలిఙ్గసత్త్వాత్ । అతో భూమా ప్రాణ ఎవ; ‘ఎష తు వా’ ఇత్యాదేర్నామాద్యతివాదిభ్యః ప్రాణరూపపరమాత్మాతివాదినో విశేషప్రదర్శనార్థత్వస్య తస్యైవ సత్యవదనరూపాఙ్గవిధానార్థత్వస్య (వా) చోపపత్తేరితి శఙ్కాన్తరావకాశాత్ । అతస్తస్యాపి నివర్తమభిప్రేత్య పూర్వపక్షనిరాసకః ‘సమ్ప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్’ ఇతి హేతుర్ముఖత ఉక్తః । తేన ప్రాణాదూర్ధ్వం భూమ్న ఉపదేశస్య సిద్ధవదుపాదాయ హేతూకరణమహిమ్నా ప్రాణభూమ్నోః పరమాత్మభావేనాపి ఐక్యం నిరాకృతం భవతి । తన్నిరాకరణం చ పూర్వత్ర ప్రాణశబ్దస్య ప్రాణవాయావుత్తరత్ర సత్యశబ్దస్య పరమార్థే బ్రహ్మణి చ రూఢత్వాదతివదనీయభేదేన తదుపపాదకతుశబ్దమహిమ్నా చేతి పూర్వోక్తరీత్యైవానుసన్ధేయమ్ ।
ప్రాణే యథా సర్వప్రతిష్ఠాత్వం సర్వాత్మత్వం చ బ్రహ్మలిఙ్గం దృశ్యతే, తథా
‘యద్యప్యేనానుత్క్రాన్తప్రాణాన్’(ఛా. ౭.౧౫.౩) ఇత్యుత్క్రమణం ప్రాణస్థితితదస్థిత్యోర్హననాహననప్రథాఽనువాదరూపం చ ప్రాణలిఙ్గమపి దృశ్యతే । న హి ప్రాణవాయోరివ సర్వగతస్య పరమాత్మనో ముఖ్యముత్క్రమణం సమ్భవతి, న వా
‘స యది పితరం వా మాతరం వా భ్రాతరం వా’(ఛా. ౭.౧౫.౨) ఇత్యాదినా ప్రదర్శితో హననాహననప్రథానువాదః । అయం హి లౌకికప్రథాఽనువాదః । లౌకికాశ్చ శ్వాససఞ్చారసత్త్వాసత్త్వాభ్యాం ప్రాణవాయోరేవ స్థిత్యస్థితీ జ్ఞాతుం శక్నువన్తి, న తదరిక్తస్య జీవస్యాపి, దూరో పరమాత్మనః । అతిరిక్తజీవాభిజ్ఞానానాం పరీక్షకణానామపి ప్రాణవాయుస్థిత్యస్థితిభ్యామేవ జీవస్యాపి తే జ్ఞాతవ్యే । అతః సర్వవేద్యప్రథమోపస్థితప్రాణవాయుసత్త్వాసత్త్వనిబన్ధనావేవ హింసోపక్రోశతదభావౌ లౌకికానామితి తదనువాదః ప్రాణవాయావేవ సఙ్గచ్ఛతే । ఎవం
‘ప్రాణో హ పితా’(ఛా. ౭.౧౫.౧) ఇత్యాదౌ పితృత్వాదినా ప్రశంసనమపి ప్రాణవాయువిషయమేవ వ్యవతిష్ఠతే । ప్రాణస్య పితృత్వాదికమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాముపపాదయితుం ప్రవృత్తస్య
‘పితృహా వై త్వమసి’(ఛా. ౭.౧౫.౨) ఇత్యాదేస్తత్రైవ బహుధాఽభ్యస్తయాయాః ప్రాణశ్రుతేరనుగ్రహాచ్చ । తతశ్చ సర్వప్రతిష్ఠాత్వలిఙ్గమపి తదనురోధేనైవ నేతవ్యమ్ । ఎవం ప్రాణస్య భూమశబ్దితాత్ ప్రకరణినః పరమాత్మనో భిన్నత్వే సత్యేవాగ్రే
‘ఆత్మతః ప్రాణ’(ఛా. ౭.౨౬.౧) ఇతి తతః ప్రాణస్యోత్పత్తివచనముపపద్యతే ।
నను భూమైవ ప్రకరణీ పరమాత్మా, న ప్రాణ ఇతి సిద్ధాన్తే భూమ్నః సర్వతో భూయస్త్వార్థమేవ నామాదిప్రాణాన్తానాముత్తరోత్తరభూయస్త్వేనానుక్రమణమితి వక్తవ్యమభిమతం చ । న చ తద్యుజ్యతే । తథా చ సతి ప్రాణాద్భూమ్న్యపి భూయస్త్వవిషయయోః ప్రశ్నప్రతివచనయోర్దర్శనాపత్తేః । న చ యదర్థమన్యత్ ప్రక్రాన్తం తదనుక్తిర్యుక్తేతి చేత్, మైవమ్ । ప్రశ్నప్రతివనాభావేఽపి ప్రకృతాసమ్బన్ధనిమిత్తతుశబ్దసత్యశ్రుతిభ్యాం ప్రాణభూమభేదస్యావర్జనీయత్వాత్ । పూర్వపర్యాయేష్వనుక్తస్యాతివాదిత్వస్య ప్రాణపర్యాయే
‘స వా ఎష ఎవం పశ్యన్నేవం మన్వాన ఎవం విజానన్నతివాదీ భవతి’(ఛా. ౭.౧౫.౪) ఇతి వచనేన ప్రాణస్య సర్వప్రతిష్ఠాత్వాద్యుపన్యాసేన చ ఉపక్రాన్తామోపదేశః ప్రాణ ఎవ సమాప్త ఇతి మత్వా నారదే భూయః పృచ్ఛతి సనత్కుమారః ప్రాణవిజ్ఞానమపి వికారానృతవిషయమితి న తేన సమ్యగతివాదిత్వమ్ ; కిన్తు సత్యేనైవేతి సత్యవిజ్ఞానం స్వయమేవోపచిక్షేప । తతః
‘సోఽహం భగవః సత్యేనాతివదతి’(ఛా. ౭.౧౬.౧) ఇతి పృష్టవతే విజ్ఞానాదిసాధనపరమ్పరయా తమేవ సత్యం పరమాత్మానం భూమానముపదిదేశేతి ప్రశ్నప్రతివచనాభావస్యాన్యథోపపత్తేశ్చ । తస్మాత్ ప్రాణభూమ్నోః పరమాత్మభావేనైక్యమితి శఙ్కాన్తరస్య నావకాశః । తదిదం శఙ్కాన్తరనిరాకరణం సూచయితుం ముఖతః పూర్వపక్షనిరాసహేతుముక్త్వా తేన సిద్ధాన్తహేతుర్గర్భీకృతః । తేనైవ సిద్ధాన్తహేతునా
‘ధర్మోపపత్తేః’(బ్ర.సూ.౧.౩.౯) ఇత్యుత్తరసూత్రగతహేతోరేకవిషయత్వమ్ । న చ తత్ర చశబ్దః సూత్రద్వయోక్తహేతుసముచ్చయార్థః, కిన్త్వనుక్తప్రకరణసముచ్చయార్థః ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాత్ సర్వమనాకులమ్ । ౧.౩.౮।
దర్శనాదివ్యవహారాభావనిరుపాధికసుఖత్వామృతత్వస్వమహిమప్రతిష్ఠాత్వసర్వగతత్వసర్వాత్మత్వాదీనాం భూమ్ని శ్రూయమాణానాం ధర్మాణాం పరమాత్మన్యేవోపపత్తేశ్చ భూమా పరమాత్మా । న హ్యేతేషాం నిర్విశేషం పరమాత్మానమహాయాన్యత్రాఽఽఞ్జస్యమస్తి । దర్శనాదివ్యవహారాభావస్తావత్
‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’(బృ.౪.౫.౧౫) ఇత్యాదిశ్రుత్యాదిషు తత్రైవ ప్రసిద్ధః । న చ
‘న శృణోతి న పశ్యతి’(ప్ర. ౪.౨) ఇత్యాదినా సర్వకరణవ్యాపారప్రత్యస్తమయరూపాం సుషుప్తావస్థాం ప్రస్తుత్య
‘ప్రాణాగ్నయ ఎవైతస్మిన్ పురే జాగ్రతి’(ప్ర. ఉ. ౪.౩) ఇత్యామ్నానాత్ ప్రాణేఽపి తత్ప్రసిద్ధిరస్తీతి వాచ్యమ్ । పరమాత్మప్రకరణానురోధేన తస్యాః శ్రుతేరాత్మనోఽసఙ్గత్వవివక్షయా ప్రవృత్తతయా ప్రాణే దర్శనాద్యభావపరత్వాభావాత్ । న హి తత్ర ప్రాణవిషయస్య, ప్రాణాధారస్య వా దర్శనాదేరభావః కీర్త్యతే, కిన్తు సుషుప్తావాత్మనో ఘటాదిదర్శనాభావమాత్రమ్ । న చ ప్రాణే విద్యమానే దర్శనాద్యభావకీర్తనం తావదస్తి, తదేవేహ లక్షణమితి వాచ్యమ్ । సుషుప్తౌ ప్రాణవద్దేహస్యాపి విద్యమానతయా తన్మాత్రస్య లక్షణత్వానుపపత్తేః । ఎతేన – సుషుప్తౌ ప్రాణే జాగ్రతి దర్శనాద్యభావో లోకత ఎవావసిత ఇత్యపి నిరస్తమ్ । తస్మాత్ భూమలక్షణం తావత్ పరమాత్మన్యేవ సమఞ్జసమ్ । ఎవం నిరతిశయసుఖత్వమపి । సుషుప్తౌ సుఖవచనమపి హ్యాత్మన ఎవ సుఖరూపత్వవివక్షయా ప్రవృత్తమ్ । అమృతత్వమపి ప్రాణస్యాపేక్షికమేవ,
‘అతోఽన్యదార్తమ్’(బృ. ౩.౪.౨) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాద్వాక్యశేషగతానాం ధర్మాణాం నిర్విశేషపరమాత్మన్యేవోపపత్తిః । న చ వాక్యశేషగతమేవ భూమవిదః సర్వదర్శనకీర్తనం ‘సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’ ఇతి వైషయికఫలకీర్తనం చ తత్రానుపపన్నమితి వాచ్యమ్ । సర్వదర్శనకీర్తనస్య
‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’(ఛా. ౭.౨౪.౧) ఇతి ప్రథమశ్రుతలక్షణానుసారతః సర్వవివర్తాధిష్ఠానభావేన పరమాత్మదర్శనపరత్వాత్ । సార్వలౌకికఫలకీర్తనస్య చ
‘ఆత్మరతిరాత్మక్రీడ ఆత్మమిథున ఆత్మానన్దః’(ఛా. ౭.౨౫.౨) ఇతి స్రగాద్యుద్యానాదివనితావిభూతిరూపవిషయకృతసుఖాత్మకానాం రతిక్రీడామిథునానన్దానామాత్మానతిరేకోక్త్యా బ్రహ్మానుభవితుర్ముక్తస్య తదతిరిక్తస్యాదినిషేధపరప్రథమశ్రుతవాక్యానుసారేణ సర్వలోకసాధ్యనిఖిలసుఖకణికానాం మహాబ్ధిస్థానీయబ్రహ్మసుఖానుభవపరత్వాచ్చ । తస్మాద్ధర్మోపపత్తేరపి భూమా పరమాత్మేతి సుష్ఠూక్తమ్ । అత్రోపక్రమోపసంహారైకరూప్యావగతస్య బ్రహ్మప్రకరణస్య, తద్గతబ్రహ్మలిఙ్గానాం చ భూమానన్వయేన పూర్వపక్షీకరణాదస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా । ।౧.౩.౯।
ఇతి భూమాధికరణమ్ ॥౨॥
ఉచ్యతే – జగద్ధారకత్వం వర్ణ్యమానం నాస్తి । న ఖల్వత్రౌతప్రోతశబ్దాభ్యామక్షరస్య జగతశ్చాధారాధేయభావః ప్రతిపాద్యతే । పూర్వత్ర గార్గీబ్రాహ్మణే
‘యదిదం సర్వమప్సోతఞ్చ ప్రోతం చ కస్మిన్ను ఖల్వాప ఓతాశ్చ ప్రోతాశ్చ’(బృ.౩.౬.౧) ఇత్యాదిభిర్గార్గ్యాః ప్రాశ్నైః
‘వాయౌ గార్గి’(బృ.౩.౬.౧) ఇత్యాదిభిర్యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరైశ్చ పరిదృశ్యమానపార్థివధాతుజాతసలిలవాయ్వన్తరిక్షలోకగన్ధర్వలోకాదిత్యాలోకచన్ద్రలోకనక్షత్రలోకదేవలోకేన్ద్రలోకప్రజాపతిలోకబ్రహ్మలోకానాం పూర్వపూర్వస్యోత్తరోత్తరస్మిన్నోతప్రోతత్వవర్ణనాత్ । తత్రానుక్రాన్తానామన్తరిక్షలోకాదీనాం తత్తదుపరితనగన్ధర్వలోకాద్యాధారత్వాయోగాత్ । అతస్తత్ర పూర్వపూర్వలోకేభ్యః ఉత్తరోత్తరలోకానాం కయాచిద్వివక్షయోత్కర్షమభిప్రేత్య ఓతత్వప్రోతత్వవర్ణనమితి నేతవ్యమ్ । సమ్భవతి హి యథా పటే దీర్ఘతిర్యక్తన్తవ ఓతప్రోతాస్తస్యైకదేశా ఎవం గన్ధర్వలోకానాం విభూతౌ దృశ్యమానాయామన్తరిక్షలోకా విభూతితస్తదేకదేశప్రాయా ఇతి వివక్షయా సాదృశ్యాదోతప్రోతత్వవర్ణనస్యోత్కర్షపర్యవసానమ్ । అతస్తదుపరితనప్రశ్నోత్తరసన్దర్భరూపాక్షరబ్రాహ్మణగతౌతప్రోతత్వవర్ణనమపి తథైవ నేతుం యుక్తమ్ । తచ్చోపపద్యత ఎవ ప్రణవే ।
‘ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథముపాసీత ఓమితి హ్యుద్గాయతి తస్యోపవ్యాఖ్యానమ్ । ఎషాం భూతానాం పృథివీ రసః పృథివ్యా ఆపో రసోఽపామోషధయో రస ఓషధీనాం పురుషో రసః పురుషస్య వాగ్రసో వాచ ఋగ్రస ఋచః సామ రసః సామ్న ఉద్గీథో రసః స ఎష రసానాం రసతమః పరమః పరార్ధ్యోఽష్టమో యదుద్గీథః’(ఛా.౧.౧.౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరే తస్య సర్వోత్కృష్టత్వప్రసిద్ధిసత్త్వాత్ । తత్ర కయాచిద్వివక్షయా పృథివీజలౌషధ్యాదిక్రమేణోత్తరోత్తరముత్కర్ష ఉక్తః, ఇహ తు వివక్షాన్తరేణ పృథివీజలవాయ్వాదిక్రమేణేతి ఎతావానేవ విశేషః పర్యవస్యతీతి న ప్రణవే ఓతప్రోతత్వవర్ణనస్యానుపపత్తిః । యది చౌతప్రోతశబ్దాభ్యాం తస్య తస్య తత్ర తత్ర వర్తమానత్వమేవోచ్యతే, తథాపి ప్రణవే జగదాధారాకాశౌతత్వప్రోతత్వవర్ణనస్య న కాచిదనుపపత్తిః । జగదాధార ఆకాశః పరమాత్మా హృదయాదిత్యమణ్డలాదివదుపాసనస్థానే ప్రణవే వర్తత ఇతి సామఞ్జస్యాత్ । న చాన్యాశ్రితత్వోక్తిస్వారస్యాదిహాకాశః ప్రసిద్ధ ఎవ గ్రాహ్య ఇతి వాచ్యమ్ ; పూర్వసన్దర్భవిరోధాత్ ।
అత్ర గార్గీబ్రాహ్మణాన్తే యాజ్ఞవల్క్యేన యః ప్రస్నః సక్రోధం నివారితః స ఎవ ఖలు గార్గ్యా సర్వేషాం పరాజయో భవిష్యతీతి భీతయా తస్య క్రోధమవిగణయ్య పునరవతారితః । తస్య ప్రశ్నస్య పరమాత్మని పర్యవసానం గార్గీబ్రాహ్మణ ఎవ
‘అనతిప్రశ్న్యాం వై దేవతామతిపృచ్ఛసి’(బృ.౩.౬.౧) ఇతి యాజ్ఞవల్క్యవచనేన స్ఫుటమితి తదనుసారేణ తదుత్తరగతస్యాకాశశబ్దస్య పరమాత్మపరత్వమేవ యుక్తమ్ । అత ఎవ ప్రశ్ననివారణభఙ్గ్యైవ యాజ్ఞవల్క్యః ప్రథమప్రశ్నస్యోత్తరం వక్తుం జానాతీత్యవగత్య ద్వితీయప్రశ్న ఎవ భారం నిధాయ యుగపత్ ప్రశ్నద్వయానుజ్ఞామర్థితవతీతి సఙ్గచ్ఛతే । ప్రథమప్రశ్నోత్తరప్రశంసామివ కృత్వా సర్వాధారస్య పరమాత్మనః కేనచిత్ ప్రకారేణ కశ్చిదాధారోఽస్తీతి జ్ఞాత్వా వక్తుమయం న పారయిష్యతీత్యాశయేన ‘అపరస్మై ధారయస్వ’ ఇతి ధృష్టముక్తవతీత్యపి సఙ్గచ్ఛతే । ప్రణవస్య పరమాత్మోపాసనాస్థానతయా తదధికరణత్వేనోత్తరమపి సఙ్గచ్ఛతే । ప్రసిద్ధం హి హృదయాదిషు ప్రణవం విచిన్త్య తన్మధ్యవర్తిత్వేన పరమాత్మోపాసనం శ్రుతిస్మృతిపురాణాగమేషు । యది చాకాశః ప్రసిద్ధాకాశః, తథాఽపి ప్రణవే తదాధారత్వస్య నానుపపత్తిః । అవకాశాత్మకే ప్రసిద్ధాకాశే సర్వం వస్తు విశ్రాన్తమ్ । సోఽపి స్వకారణే శబ్దతన్మాత్రే ప్రణవసూక్ష్మావస్థారూపత్వేన ప్రసిద్ధే ప్రతిష్ఠిత ఇతి సామఞ్జస్యమ్ । యది చాకాశస్య తత్రౌతప్రోతత్వేన వర్ణితస్య జగతశ్చాక్షరమాధారత్వేన వక్తవ్యమితి నిర్బన్ధః, తస్యాపి నాస్త్యనుపపత్తిః ప్రణవే ; ఆకాశద్వారా తస్య తదన్యజగదాధారత్వోపపత్తేః ।
ఆకాశస్య జగతశ్చ ద్వారద్వారిభావం వినైవ ఓతప్రోతత్వమక్షరే వక్తవ్యమితి నిర్బన్ధేఽపి నానుపపత్తిః;
’ఓఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్’(ఛా. ౨.౨౩.౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరే ప్రణవస్య సర్వాత్మత్వశ్రవణాత్ । తదనుసారేణాత్రాపి తాదాత్మ్యేన సర్వమోతప్రోతం ప్రణవ ఇతి తాత్పర్యవర్ణనోపపత్తేః । న చ – శ్రుత్యన్తరం బ్రహ్మప్రతిపత్తిసాధనే ప్రణవే బ్రహ్మగతాసార్వాత్మ్యమారోప్య స్తుతిమాత్రమ్ ; ప్రణవస్య వస్తుతః సార్వాత్మ్యాయోగాత్, ఇహ తన్మాత్రమవలమ్బ్యోపక్రమోపసంహారాభ్యాం ప్రతిపిపాదయిషితం లిఙ్గమన్యథా నేతుమయుక్తమ్ – ఇతి వాచ్యమ్ ; ప్రణవేఽపి ముఖ్యసార్వాత్మ్యోపపత్తేః । అర్థానాం ‘ఘటోఽయం పటోఽయమ్’ ఇత్యాదిప్రతిభాసేय़ు శబ్దతాదాత్మ్యోలమ్భేన తత్తద్వాచకశబ్దాశ్రయత్వాత్ । శబ్దానాం చ సర్వేషాం
‘తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని సన్తృణ్ణాన్యేవమోఙ్కారేణ సర్వా వాక్ సన్తృణ్ణా’(ఛా. ౨.౨౩.౩) ఇతి శ్రుత్యా ప్రణవాత్మకత్వావగమాత్ ।
నను ‘ఘటోఽయమ్’ ఇత్యాది శబ్దార్థసామానాధికరణ్యం ‘మృద్ఘటః’, ‘నీలో ఘటః’ ఇత్యాదివత్ తాదాత్మ్యేనాశ్రయిభావతో న భవతి ; శబ్దానామర్థాశ్రయత్వమర్థానాం శబ్దాశ్రయత్వం వేత్యత్ర వినిగమనావిరహాత్, శబ్దానామర్థానాం చ వ్యవస్థితేన్ద్రియగ్రాహ్యవ్యవస్థితకార్యకరత్వాదివైలక్షణ్యదర్శనేన భేదావశ్యమ్భావాచ్చ, కిన్తు జ్ఞాప్యజ్ఞాపకభావతః । న చ – జ్ఞాప్యజ్ఞాపకభావో న సామానాధికరణ్యప్రయోజకః, ‘ధూమో వహ్నిః’ ఇతి సామానాధికరణ్యాదర్శనాత్, ఐన్ద్రియికలైఙ్గికజ్ఞానేషు శబ్దాజన్యేష్వపి ‘ఘటోఽయం పటోఽయమ్’ ఇత్యాదిశబ్దసామానాధికరణ్యానుభవాచ్చేతి వాచ్యమ్ । జ్ఞాప్యజ్ఞాపకభావమాత్రాత్ ప్రత్యక్షతో దృశ్యమానాసు లిపిషు ‘కకారోఽయమ్’ ఇత్యాదిశ్రూయమాణకకారాదిసామానాధికరణ్యానుభవదర్శనేన తద్వదిహాప్యుపపత్తేః । వస్తుతో ‘ఘటోఽయమ్’ ఇత్యాదిప్రతిభాసేషు పురోవర్తివ్యక్తిషు ఘటశబ్దాదితాదాత్మ్యం న స్ఫురతి, కిన్తు ఘటశబ్దాదిసమర్పితతత్తదర్థతాదాత్మ్యమేవ । న హి ‘ఘటోఽయమ్’ ఇత్యాదీనాం ఘటశబ్దోఽయమిత్యాదిరర్థ తి కశ్చిదప్యభిమన్యతే, అన్యథా సర్వేషాం శబ్దానాం స్వస్వరూపసమర్పణమాత్రపరత్వే తత్తదర్థవిశేషానవగతిప్రసఙ్గాదితి చేత్ ।
అత్ర బ్రూమః – వినిగమనావిరహోక్తిస్తావదనుపపన్నా; ‘స భూరితి వ్యాహరత్ భూమిమసృజత స భువ ఇతి వ్యవహరత్ సోఽన్తరిక్షమసృజత’(తై.బ్రా.౨.౨.౪.౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభిః ‘నామ రూపం చ భూతానాం కృత్యానాం చ ప్రపఞ్చనమ్ । వేదశబ్దేభ్య ఎవాదౌ దేవాదీనాం చకార సః’ ఇత్యాదిస్మృతిభిశ్చార్థానాం శబ్దప్రభవత్వావధారణేన శబ్దానామాశ్రయత్వమర్థానామాశ్రయిత్వమిత్యత్రోపాదానోపాదేయభావస్య వినిగమకస్య సత్త్వాత్ । జ్ఞాప్యజ్ఞాపకభావకృతం సామానాధికరణ్యమిత్యప్యయుక్తమ్ ; ‘ఘటోఽయమ్’ ఇత్యాదిసామానాధికరణ్యానుభవస్య ‘మృద్ఘటః’ ఇత్యాదివత్ ప్రమాణసిద్ధోపాదానోపాదేయభావమూలతయా ప్రమారూపత్వసమ్భవే లిపిషు ‘కకారోఽయమ్’ ఇత్యాదివత్ భ్రమరూపత్వస్య, ఔపచారికత్వస్య వా కల్పనాయోగాత్ । న చ జ్ఞాప్యజ్ఞాపకభావస్యాపి సామానాధికరణ్యప్రయోజకత్వాభ్యుపగమాత్ లిపిషు ‘కకారోఽయమ్’ ఇత్యాదిరపి ప్రమారూప ఎవేతి వాచ్యమ్ । తయా సతి ‘ధూమో వహ్నిః’ ఇత్యపి సామానాధికరణ్యానుభవప్రసఙ్గేన జ్ఞాప్యజ్ఞాపకభావస్య తత్ప్రయోజకత్వాభ్యుపగమాయోగాత్ । లిప్యక్షరగతజ్ఞాప్యజ్ఞాపకభావమాత్రస్య సామానాధికరణ్యానుభవప్రయోజకత్వమభ్యుపగమ్య తత్ప్రమాత్వసమర్థనే తు నాస్తి తస్య ప్రకృతోపయోగః, తావతా ‘ఘటోఽయమ్’ ఇత్యాదిసామానాధికరణ్యానుభవప్రమాత్వానిర్వాహాత్ ।
యత్తు ‘ఘటోఽయమ్’ ఇత్యాదౌ శబ్దార్థయోః సామానాధికరణ్యానుభవ ఎవాసిద్ధః; పదద్వయార్పితయోరర్థయోరేవ పరస్పరాన్వయాదితి । తత్రేదముచ్యతే । ‘డిత్థోఽయం బ్రాహ్మణః’ ఇత్యాదౌ డిత్థాదిశబ్దానామేవార్థాన్వయః ఇతి తావదఙ్గీకర్తవ్యమ్ ; యదృచ్ఛాశబ్దాభిధేయానాం సమర్పణీయార్థాభావాత్ । న చ తేషామపి తత్తదసాధారమకృతివిశేషాదయ ఎవార్థాః సమర్పణీయాః స్యురితి వాచ్యమ్ । తత్తదాకృతివిశేషానభిజ్ఞానాం డిత్థో నామ కశ్చిదస్తీత్యాదిమాత్రమవగచ్ఛతామపి ‘డిత్థః కీదృశః’ ఇత్యాదిప్రశ్నదర్శనాత్ , ‘ఎతాదృశాకృతివిశేషశాలీ డిత్థః’ ఇత్యాద్యుత్తరవాక్యేషు తత్తదాకృతివిశేషాదీనాం శబ్దాన్తరేణోపాదానాచ్చ । ఎవం ‘పృథివీత్వవతీ పృథివీ’ ‘ప్రమాకరణం ప్రమాణమ్’ ఇత్యాదిలక్షణవాక్యేషు జాత్యుపాధిశబ్దానామపి స్వరూపత ఎవార్థాన్వయో వాచ్యః; తత్సమర్పణీయపృథివీత్వాదీనాం శబ్దాన్తరేణ సమర్పితత్వాత్ । న చ ద్వివిధేఽప్యుదాహరణే డిత్థపృథివ్యాదిశబ్దానాం లక్షణయా తత్తచ్ఛబ్దవాచ్యమర్థ ఇతి శఙ్కనీయమ్ ; శబ్దానామర్థానాఞ్చ శ్రుతిసిద్ధోపాదానోపాదేయభావమూలతాదాత్మ్యసత్త్వేన డిత్థాదిశబ్దామాత్రలక్షణయా డిత్థాదిశబ్దానామేవ తాదాత్మ్యేన విశేషణత్వోపపత్తౌ తేషాం తత్తచ్ఛబ్దవాచ్యత్వపర్యన్తలక్షమాకల్పనస్యాయుక్తత్వాత్ । ప్రత్యక్షోపస్థితానామేవ వా తేషాం మన్త్రాణాం నియోగభావనాన్వయవత్ స్వస్వార్థాన్వయస్యోపపత్తౌ లక్షణాకల్పనస్యైవ యుక్తత్వాత్ ।
అపి చ శబ్దసమర్పకాః శబ్దా యత్రార్థేషు ప్రయుజ్యన్తే, తత్ర ప్రయుక్తశబ్దసమర్పితితత్తచ్ఛబ్దతాదాత్మ్యప్రతీతిరర్థేష్వఙ్గీకర్తవ్యా । యథా ‘దశపూర్వరథః’ ‘హస్త్యుపపదగిరిః’ ఇత్యాదిప్రయోగేషు ప్రయుక్తశబ్దసమర్పితదశరథహస్తిగిరిప్రముఖశబ్దాత్మతాప్రతీతిర్నృపతిపర్వతవిశేషాదిషు । యథా వా ద్విరేఫాదిశబ్దప్రయోగేషు తత్సమర్పితభ్రమరశబ్దాదితాదాత్మ్యప్రతీతిర్మధుకరాదిషు । యథా చ ఈక్షతిపరీష్టిగమ్యాదిశబ్దప్రయోగేషు తత్సమర్పితభ్రమరశబ్దాదితాదాత్మ్యప్రతీతిస్తద్ధాత్వర్థేషు । న చ త్రివిధేఽప్యుదాహరణే శబ్దవాచకశబ్దానాం స్వార్థరూపశబ్దసమ్బన్ధిష్వర్థేషు గఙ్గాదిశబ్దానాం తీరాదిష్వివ లక్షణా స్యాదితి వాచ్యమ్ । ప్రవాహతీరాదిభేదేన తత్ర లక్షణాఽపేక్షాయామప్యత్ర శ్రుతిసిద్ధోపాదానోపాదేయతాప్రయుక్తాభేదసత్త్వేన, లక్షణాఽనపేక్షణాత్ । లక్షణాయామపి లక్ష్యస్యాభిధేయాభేదప్రతీతిసత్త్వేనాత్ర లక్షణాభ్యుపగమేఽపి శబ్దార్థాభేదప్రతీతేరనివార్యత్వాచ్చ । ‘గఙ్గాయాం ఘోషః’ ‘గఙ్గాయాం తపోధనః’ ఇత్యాదివ్యవహారేష్వపి ఘోషతపోధనాదివాసస్థలస్య ప్రవాహాదిగతాతిశయితశైత్యపావనత్వాదిద్యోతనార్థం ప్రవాహాద్యభేదబోధనాయైవ హి గఙ్గాదిశబ్దప్రయోగః,అన్యథా స్వాయత్త్వాచ్ఛబ్దప్రయోగస్య యత్ర గఙ్గాతీరగ్రామే ఘోషస్తపోధనో వా వసతి తద్గ్రామనామ్న్యేవ లఘూపాయో వక్తుం శక్యే గురూపాయభూతలక్షకపదప్రయోగస్య నిష్ఫలత్వాపత్తేః । ఎవం లక్ష్యస్యాభిధేయతాదాత్మ్యప్రతీతిసత్త్వాదేవ ‘‘జాతా లతా హి శైలే జాతు లతాయాం న జాయతే శైలః । సమ్ప్రతి తద్విపరీతం కనకలతాయాం గిరిద్వయం జాతమ్’(క.వ.౮౮) ఇత్యాదికవితా సాఙ్గత్యం ప్రతిపద్యతే, అన్యథా వనితాఙ్గయష్టౌ వల్లీతాదాత్మ్యాధ్యవసాయస్య తత్పయోధరయోః పర్వతతాదాత్మ్యాధ్యవసాయస్య చాభావే ‘సమ్ప్రతి తద్విపరీతమ్’ ఇత్యేతన్న సఙ్గచ్ఛతే ।
నను తథాఽపి ఘటాదినిష్పత్తిసమయే తత్కారణచక్రాన్తర్గతానాం కులాలాద్యుచ్చార్యమాణానాం ఘటాదిశబ్దానామభావాత్ మనసా తదనుసన్ధానకల్పనేఽపి ఘటకలశకుమ్భాద్యేకైకపర్యాయాభిజ్ఞకులాలనిర్మితఘటేషు ఉపాదానవ్యవస్థిత్యవినిగమప్రసఙ్గాత్, తేషాం యావద్ఘటావస్థిత్యవస్థానాసమ్భవాచ్చ కథం శబ్దానామర్థోపాదానత్వముపపద్యత ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే । క్రమవిశేషవిశిష్టఘకారాదిసముదాయాత్మకః శబ్దో ఘటవాచక ఇతి నేష్యతే, కిన్తు తథాభూతనాదాభివ్యఙ్గ్యస్ఫోటాత్మకశబ్ద ఇతి తస్య నిత్యత్వేన ఘటోత్పత్తిసమయే సన్నిఘానాచ్చ తత్కారణత్వే కాచిదనుపపత్తిః ।
పదేషు శ్రూయమాణవర్ణవ్యతికరేణ తదభివ్యఙ్గ్యస్ఫోటసద్భావే కిం మానమితి చేత్ – ‘ఘట ఇత్యేతదేకం పదమ్’ ఇతి ధీర్మానమ్ । న హీయమేకత్వధీర్వర్ణవిషయేతి యుక్తమ్ ; వర్ణానామేకత్వాత్ । న చ సేనావనాదిన్యాయాదౌపాధికమేకత్వం తద్విషయః; ఎకత్వోదాధేరనిరూపణాత్ । తదనిరూపణం చానుపదమేవ స్ఫుటీభవిష్యతి । తథా శబ్దానామర్థవాచకత్వాన్యథానుపపత్తిరపి వర్ణాతిరిక్తస్ఫోటసద్భావే మానమ్ ; వర్ణానాం వాచకత్వాసమ్భవేనాన్యథోపపత్త్యభావాత్ । తథా హి – ఘకారాదయో వర్ణాః ప్రత్యేకం ఘటమభిదధీరన్ మిలితా వా ? నాద్యః । ఎకవర్ణోచ్చారణానన్తరమర్థప్రత్యతాదర్శనాత్, వర్ణాన్తరోచ్చారణానర్థక్యప్రసఙ్గాచ్చ । న ద్వితీయః । ఎకవక్తృప్రయుజ్యమానానాం క్రమికాణామాశుతరవినాశినాం వర్ణానాం మేలనాయోగాత్ ।
నను చ వర్ణా నిత్యా ఎవ, నాశుతరవినాశినః; ఉచ్చారణాన్తరే ‘సోఽయం గకారః’ ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞయా పూర్వశ్రుతగకారాద్యభేదావగాహిన్యా స్థాయిత్వసిద్ధౌ ‘తావత్కాలం స్థితం చైనం కః పశ్చాన్నాశయిష్యతి’ ఇతి న్యాయేన తస్యాస్తన్నిత్యత్వపర్యవసానమ్ । న చ – ప్రతిపురుషం వైలక్షణ్యదర్శనాత్, ఎకపురుషోచ్చారిచతవర్ణేష్వపి సానునాసికనిరనునాసికోదాత్తానుదాత్తస్వరితతారమన్ద్రాదివైలక్షణ్యదర్శనాచ్చ ప్రత్యుచ్చారణం భిన్నా ఎవ వర్ణాః । తేషు ‘సోఽయం గకారః’ ఇత్యాద్యభేదప్రత్యభిజ్ఞా గత్వాదిసామాన్యోపాధినిబన్ధనా ఇతి వాచ్యమ్ । వైలక్షణ్యానుభవానాం ప్రతిపురుషం విజాతీయేషు ప్రత్యుచ్చారణం స్థానప్రయత్నవైచిత్ర్యాద్విలక్షణేషు చ తత్తదుచ్చారణజన్యేషు వర్ణాభివ్యఞ్జకేషు ధ్వనిష్వనుభూయమానస్య వైలక్షణ్యస్య ధ్వనివర్ణవివేకాగ్రహేణ వర్ణగతత్వాభిమానరూపతోపపత్తేః । అభేదప్రత్యభిజ్ఞాయా గత్వాదివిషయత్వకల్పనస్య సర్వకాలసర్వపురుషగతగకారాద్యభేదవాద్యసమ్మతగత్వాదిజాతికల్పనాపేక్షత్వేన దుర్బలత్వాత్ । దూరగతకోలాహలశ్రవణే వర్ణాతిరిక్తధ్వన్యనుభవసత్త్వేన వర్ణగతభేదప్రత్యయోపాధీనాం ధ్వనీనాం క్లృప్తత్వాత్ । అతో నిత్యానాం వర్ణానాం మేలనం సమ్భవతీతి చేత్ ।
మైవమ్ । నిత్యత్వాభ్యుపగమే సదా విద్యమానానామనభివ్యక్తానాం తేషామర్థధీహేతుత్వాభావేన తత్తదుచ్చారణవిశేషజన్యధ్వనివిశేషకృతాభివ్యక్తివిశిష్టానామర్థధీహేతుత్వస్య వక్తవ్యతయాఽభివ్యక్తిరూపవిశేషణానామాశుతరవినాశిత్వేన తద్విశిష్టవర్ణానాం మేలనాయోగాత్ । న చ – పూర్వపూర్వవర్ణానుభవజనితసంస్కారసహితాన్త్యవర్ణానుభవోఽర్థధీహేతురిష్యతే, తతశ్చ పూర్వవర్ణానాం సంస్కారద్వారా అన్త్యవర్ణస్య స్వతశ్చాభివ్యక్తవిశిష్టతయా మేలనమస్తీతి వాచ్యమ్ ; సంస్కారాణాం పూర్వానుభవవిషయగోచరస్మృతిజననమాత్రశక్తత్వేన వర్ణానుభవజన్యసంస్కారైరర్థస్మరణాయోగాత్, పూర్వపూర్వవర్ణానుభవజనితాతీన్ద్రియసంస్కారవిశిష్టాన్తిమవర్ణస్యాభిధాయకత్వపర్యవసానేన జ్ఞాతకరణతయా వక్తవ్యస్య తస్యార్థప్రత్యయాత్ ప్రాక్ జ్ఞానోపాయాభావాచ్చ । అర్థప్రత్యయాదేవ తదనుమితౌ పరస్పరాశ్రయాపత్తేః ।
న చ ప్రత్యేకవర్ణానుభవజనితసంస్కారబృన్దజన్యైకస్మృతివిషయీభూతో ఘకారాదివర్ణసముదాయోఽభిధాయకః స్యాదితి వాచ్యమ్ । తథా సతి ‘రసః సరః పికః కపిః’ ఇత్యాదిప్రయోగేషు సమూహాలమ్బనస్మృతేస్తుల్యవిషయత్వేన పదవిశేషప్రతీత్యభావప్రసఙ్గాత్ । న చైకస్మృతివిషయః క్రమవిశేషవిశిష్టవర్ణసముదాయోఽభిధాయకః స్యాదితి వాచ్యమ్ । వర్ణానాం స్థైర్యం వ్యాపకత్వం చాభ్యుపగచ్ఛతః సిద్ధాన్తినస్తేషు కాలతో దేశతో వా క్రమాభావాత్ । న చ క్రమికోచ్చారణవిశయత్వమేవ తేషు క్రమః, లిప్యక్షరానుమితశ్లోకైరనుచ్చరితైరర్థావగమే తదభావాత్ । న చోచ్చారణపదస్థానేఽనుసన్ధానపదనివేశనేఽపి నిర్వాహః; సమూహాలమ్బనావగతైర్లిప్యక్షరైర్యుగపద్వర్ణానుమితావనుసన్ధానక్రమస్యాప్యభావాత్ । తస్మాద్వర్ణానాం ప్రత్యేకం మిలితానాం వా వాచకత్వస్యోపపాదయితుమశక్యత్వాత్తేషు స్వరూపేణైకార్థవాచకత్వోపాధినా వా ‘ఎకం పదమ్’ ఇతి బుద్ధేరుపపాదయితుమశక్యత్వాచ్చ గకారాదివ్యతిరిక్తస్తదభివ్యఙ్గ్య ఎకః స్ఫోటాత్మా ఘటాదివాచకః శబ్దోఽభ్యుపేయః ।
న చ తస్యాపి ఘకారాదిప్రత్యేకసముదాయాభివ్యఙ్గ్యత్వపక్షయోరుక్తదోషానుషఙ్గః; యతో ఘకారాదయః ప్రత్యేకమేవ తమభివ్యఞ్జయన్తీత్యఙ్గీక్రియతే, కిన్తు ద్రాగేవ విశదతరం నాభివ్యఞ్జయన్తి । కథం తర్హి ? బహుశః శ్రవణాని శ్లోకమివ పునఃపునర్నిరీక్షణాని రత్నతత్త్వమివ ఉత్క్షేపణత్వాదిజాత్యాశ్రయానేకకర్మవ్యక్తిదర్శనాని తత్తజ్జాతిమివ చ క్రమేణ విశదతరమవభాసయన్తి । విశదతరమవభాస్యమాన ఎవ స్ఫోటోఽర్థప్రత్యయహేతుః ఇతి న ప్రథమాదివర్ణైరవిశదతయా స్ఫోటాభివ్యక్త్యాఽర్థధీప్రసఙ్గః । న చైవం వర్ణాః ప్రత్యేకమేవార్థధియం జనయన్తి, అన్తిమవర్ణస్తు తాం విశదతరాం జనయతి, విశదతరైవార్థధీః స్వకార్యోపయోగినీతి వక్తుం శక్యమ్ ; ప్రత్యక్షస్ఫోటావభాస ఇవ పరోక్షే శబ్దార్థప్రత్యయే విశదావిశదవిభాగాసమ్భవాత్ । ప్రత్యక్షజ్ఞానధర్మో హి స్పష్టాస్పష్టవిభాగో న తు శాబ్దజ్ఞానధర్మోఽపి । వస్తుతో ఘటాదివాచకస్ఫోటావభాసే ఘకారాదిక్రమవిశేషవిశిష్టతయాఽనుసన్ధీయమానోఽన్తిమవర్ణ ఎవ హేతుః; పదాన్తర్గతవర్ణావగతీనాం పూర్వపూర్వవర్ణక్రమవిశేషితోత్తరవర్ణవిషయత్వాభ్యుపగమాత్ । అతః ప్రథమాదివర్ణైరవిశదస్ఫోటావగతిరనుభవసిద్ధా నేతి దోషస్య నావకాశః । నాపి విపరీతక్రమోచ్చారణే విశదతరస్ఫోటాభాసప్రసఙ్గః । ఘకారాదిక్రమశ్చ న తదుచ్చారణక్రమస్తదనుసన్ధానక్రమో వా, కిన్తు స్వాభావికో ఘకారాదిగత ఎవ; ఘత్వాదీనాముదాత్తనుదాత్తహ్రస్వదీర్ఘత్వాదీనామివ తత్తదుచ్చారణజన్యధ్వనిధర్మత్వాఙ్గీకారాత్ । వర్ణాభివ్యఞ్జకత్వేన వర్ణవాద్యభిమతైర్ధ్వనిభిః సాక్షాదేవ స్ఫోటాభివ్యక్తిసమ్భవే ధ్వనిస్ఫోటమధ్యే నిత్యవర్ణాఙ్గీకారే గౌరవాత్ । దూరగతకోలాహలశ్రవణే ఘత్వాదీనాం శ్రూయమాణధ్వనిగతానామేవ దూరత్వాదిదోషేణానభివ్యక్తిసమ్భవాత్ । ‘సోఽయం గకారః’ ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞానాం గత్వాద్యధికరణధ్వన్యభివ్యక్తేషు దర్పణముకవదభివ్యఞ్జకధర్మరూపితతయా ప్రతీయమానేషు వర్ణస్ఫోటేష్వేవ విశ్రాన్తేః । ఎవం చ ‘తదేవేదం ఘట ఇతి పదమ్’ ‘తదేవేదం ఘటమానయేతి వాక్యమ్’ ఇత్యాదిరూపా పదవాక్యప్రత్యభిజ్ఞాఽపి పదవాక్యస్ఫోటవిషయత్వేన సమర్థితా భవతి । స్ఫోటమనభ్యుపగచ్ఛతాం తు వర్ణనిత్యత్వాభ్యుపగమేన వర్ణప్రత్యభిజ్ఞైవ సాలమ్బనా స్యాత్, న తు పదవాక్యప్రత్యభిజ్ఞాఽపి । న చ తుల్యే ప్రత్యభిజ్ఞానేఽర్ధజరతీయం యుక్తమ్ । సమూహాలమ్బనావగతలిప్యక్షరైర్యుగపద్వర్ణానుమితిస్థలే వివక్షితవర్ణక్రమానుసారిణా లేఖనక్రమేణ విశిష్టతయాఽవగతైర్లిప్యక్షరైః క్రమవిశేషవిశిష్టానామేవ వర్ణానామనుమతిరితి తత్రాపి పూర్వపూర్వవర్ణక్రమవిశిష్టాన్తిమవర్ణానుభవసత్త్వాన్న స్ఫోటావభాసే కాచిదనుపపత్తిః ।
నను ఘకారశ్రవణే ఘత్వాధారవ్యతిరేకేణ తదనాధారో వర్ణస్ఫోటో వా ఘటపదశ్రవణే వర్ణసముదాయవ్యతిరేకేణాఖణ్డః పదస్ఫోటో వా ‘ఘటమానయ’ ఇతి వాక్యశ్రవణే పదసముదాయవ్యతిరేకేణాఖణ్డో వాక్యస్ఫోటో వా నానుభూయతే, కథమేషాం కల్పనమితి చేత్ ; తర్హి ఉదాత్తానుదాత్తహ్రస్వదీర్ఘత్వాదిధర్మాధారవ్యతిరేకేణ వర్ణావయవ్యతిరేకేణ చ వర్ణా నానుభూయన్త ఇత్యుదాత్తత్వాద్యనాధారాఖణ్డవర్ణకల్పనమపి న స్యాత్ । అనుభ్य़్యన్తే హి పదవాక్యయోర్వర్ణపదరూపావయవా ఇవ వర్ణేష్వపి తదవయవాః । తద్యథా ఋకారే రేఫః, లృకారే లకారః , ఎకారైకారయోరకార ఇకారశ్చ , ఓకారౌకారయోరకార ఉకారశ్చ , దీర్ఘేష్వాకారాదిషు హ్రస్వా అకారాదయః ।
తత్రైతే వర్ణావయవా అపి వర్ణా ఇతి కేషాఞ్చిద్దర్శనమ్ । నైతే వర్ణాః , కిన్తు తత్తద్వర్ణసమానాకృతయోఽవయవా ఇత్యన్యేషాం దర్శనమ్ । తత్ర మీమాంసకైః పూర్వ (వర్ణ) పక్షమాశ్రిత్య ‘సామప్రదేశే వికారస్తదపేక్షః’(జై.సూ.౯.౨.౯) ఇతి సామాహాధికరణే ఋక్షు సతాం సన్ధ్యక్షరాణాం గీతికాలే వృద్ధత్వం ప్రాప్తానాం యే ఆఇభావాః ఆఉభావాశ్చ న తే స్తోభవత్ వర్ణాన్తరాగమరూపాః , కిన్తు వృద్ధేషు సన్ధ్యక్షరేషు సంశ్లిష్టతయా స్థితానామేవ అవర్ణేవర్ణోవర్ణానాం గానకాలే విశ్లేషణమాత్రం గీత్యుపాయతయా ఋగ్గతతత్తత్సన్ధ్యక్షరాభివ్యఞ్జకమిత్యుక్తమ్ । ఆశ్వలాయనేనాపి ‘వివిచ్య సన్ధ్యక్షరాణామకారమ్’ ఇతి యాజ్యాన్తే స్థితానాం సన్ధ్యక్షరాణామకారం విశ్లిష్య తం ప్లావయేత్ ఇతి విదధానేనాయమేవ పక్షోఽఙ్గీకృతః । పాణినినాఽపి ‘ప్లుతావైచ ఇదుతౌ’(పా.సూ.౮.౨.౧౦౬) ఇతి సూత్రేణ ‘ఎ ౩ తికాయన’ ‘ఔ ౩ పగ్వ’ ఇత్యుదాహరణేషు ‘గురోరనృతోఽనన్త్యస్యాప్యేకైకస్య ప్రాచామ్’(పా.సూ.౮.౨.౮౬) ఇత్యాదిసూత్రైరైచః ప్లుతప్రసఙ్గే తస్యాన్త్యావయవా వికారోకారౌ ప్లవేతే, న తు తదాద్యావయవోఽకారోపీతి విదధానేనాయం పక్షోఽఙ్గీకృతః , కిన్తు తేన ‘ఎచోఽప్రగృహ్యస్యాదూరాద్ధూతే పూర్వస్యార్ధస్యాదుత్తరస్యేదుఔ’(పా.సూ.౮.౨.౧౦౭) ఇతి సూత్రేణ ఎచః అప్రగృహ్యస్య దూరాద్ధూతవ్యతిరిక్తే ‘ప్రత్యభివాదేఽశూద్రే’(పా.సూ.౮.౨.౮౩) ‘విచార్యమాణానామ్’(పా.సూ.౮.౨.౯౭) ‘యాజ్యాన్తః’(పా.సూ.౮.౨.౯౦) ఇత్యాదిసూత్రప్రాప్తప్లుతవిషయే పూర్వస్యార్ధస్యాకారాదేశో భవతి స చ ప్లుతో భవతి , ఉత్తరస్యార్ధస్య ఇకారావాదేశౌ భవత ఇతి విదధానేన వర్ణావయవా న వర్ణా ఇత్యపి పక్షాన్తరం సూచితమ్ , అన్యథా ఎచి విద్యమానానామవర్ణేవర్ణోవర్ణానాం విశ్లేషణమాత్రమవర్ణస్య ప్లుతేన సహ విదధ్యాత్, న తు తాన్ పుర్వౌత్తరార్ధయోరాదేశరూపాన్ । ఎవం పక్షద్వయసద్భావాదేవ భగవతా పతఞ్జలినా కాత్యాయనేన చ ‘ఎఔచ్’ ఇతి సూత్రే వర్ణైకదేశానాం వస్తుతో వర్ణతయా వర్ణగ్రహణేన గ్రహణే ‘అగ్న ఇన్ద్ర’ ‘వాయో ఉదకమ్’ ఇత్యత్ర సవర్ణసీర్ఘః ప్రాప్నోతి , ‘ఆలూయ’ ‘ప్రాలూయ’ ఇత్యత్ర హ్రస్వాశ్రయస్తుక్ ప్రాప్నోతీత్యాదిదోషం ప్రదర్శ్య తేషాం వర్ణైకదేశతయా వర్ణగ్రహణేనాగ్రహణే చ ‘ఆనృధతుః’ ‘ఆనృధుః’ ఇత్యత్ర ‘ఆనర్చ’ ‘ఆనర్చతుః’ ఇత్యత్రేవ ‘తస్మాన్నుడ్ ద్విహలః’(పా.సూ.౭.౪.౭౧) ఇతి నుట్ ప్రాప్నోతి , ‘క్లృప్తః’ ‘క్లృప్తవాన్’ ఇత్యత్ర ‘కల్పితా’ ‘కల్ప్తా’ ఇత్యత్రేవ ‘కృపో రోలః’(పా.సూ.౮.౨.౧౮) ఇతి లత్వం న ప్రాప్నోతీత్యాదిదోషం ప్రదర్శ్య పక్షద్వయమపి మహతా ప్రయత్నేన దోషజాతం సమాధాయ సమర్థితమ్ । సన్తు ఋకారాదిషు రేఫాదయో వర్ణాః , సన్త్వవర్ణా ఎవ వా వర్ణసమానాకృతయోఽవయవాః , ఉభయథాఽపి ఋకారాదిషు రశ్రుత్యాదిరూపా అవయవాః సన్తీత్యవిప్రతిపన్నమేవ । కిం బహునా , సర్వేష్వప్యవర్ణాదిషు హ్రస్వదీర్ఘప్లుతరూపేషు స్వరితేషు పూర్వోత్తరభాగావఙ్గీకృత్య పాణినినా ‘తస్యాదిత ఉదాత్తమర్ధహ్రస్వమ్’(పా.సూ.౧.౨.౩౨) ఇతి సూత్రేణ ఆదితః స్వరితస్యార్ధమాత్రికో భాగ ఉదాత్తః అవశిష్టో భాగోఽనుదాత్తః ఇతి వర్ణితమ్ । ఎవం వర్ణపదావలీవ్యతిరిక్తఖణ్డపదవాక్యాపలాపే ఉదాత్తత్వాదిధర్మాధారవర్ణావలివ్యతిరిక్తాఖణ్డవర్ణాపలాపోఽపి స్యాదితి దుస్తరా ప్రతిబన్దీ ।
అత్రైవం వర్ణవాదిభిర్వక్తవ్యమ్ । వర్ణానాముదాత్తానుదాత్తత్వైకమాత్రత్రిమాత్రత్వాద్యాధారాకారేకారోకారాదిస్వరూపక్రమికావయవసముదాయరూపత్వే ‘ఎకార ఎకో వర్ణః’ ‘ఓకార ఎకో వర్ణః’ ఇత్యాద్యేకత్వప్రత్యయస్య ‘స ఎవాయమేకారః’ ‘స ఎవాయమోకారః’ ఇత్యాద్యభేదప్రత్యభిజ్ఞానస్య చానుపపత్తేరఖణ్డా ఎవ వర్ణాః । తేష్వవయవసముదాయరూపతాఽవభాసస్తు తదుచ్చారణవిశేషజన్యతత్తద్వర్ణసమానాకారక్రమికధ్వనివిశేషసన్తానోపరాగోపాధిక ఇత్యభ్యుపేయమితి । ఎవమేవ స్ఫోటవాదిభిరపి వక్తుం శక్యమ్ । పదానాం వాక్యానాం చ క్రమికవర్ణపదరూపావయవసముదాయరూపత్వే ‘ఇదమేకం పదమ్’ ‘ఇదమేకం వాక్యమ్’ ఇత్యేకత్వప్రత్యయస్య ‘తదేవేదం పదమ్’ ‘తదేవేదం వాక్యమ్’ ఇత్యభేదప్రత్యభిజ్ఞానస్య చానుపపత్తేరఖణ్డాన్యేవ పదాని వాక్యాని చ । తేషు వర్ణపదరూపావయవసముదాయాత్మతాఽవభాసస్తత్తదుచ్చారణవిశేషజన్యవర్ణతత్సఙ్ఘాతరూపధ్వనివిశేషోపరాగోపాధిక ఇత్యభ్యుపేయమ్ । అతో న పరమార్థతో వర్ణస్ఫోటేషు వర్ణావయవా న పదస్ఫోటేషు పదాని । కిన్తు యథిఅకత్వాదిసంఖ్యాతిరిక్తాయామఖణ్డాయాం సతసంఖ్యాయాం సత్యామపి తస్యాం తద్గ్రహణోపాయభూతతావదేకత్వసముదాయరూపతాభ్రాన్తిర్బాలానామేవమిహాపి వర్ణపదవాక్యస్ఫోటేషు తత్తదభివ్యఞ్జకక్రమికధ్వనివిశేషాత్మకవర్ణావయవవర్ణపదసముదాయరూపతాభ్రాన్తిమాత్రమిత్యేవావిశేషేణ కల్పయితుముచితమితి ।
యద్వా ‘న తదశ్నాతి’ ఇత్యనేనైవ భోగనిషేధే భోగోపయుక్తానాం బాహ్యాభ్యన్తరేన్ద్రియాదీనాం ‘అనన్తరమబాహ్యమ్’ ఇతి సామాన్యేన నిషేధః । ‘న తదశ్నాతి కశ్చన’ ఇతి ‘తం దేవా భక్షయన్తి’ ఇతి శ్రుతకర్మపరతన్త్రస్వర్గివదన్యపరతన్త్రత్వస్య నిషేధః । అత్ర కిఞ్చిత్కిఞ్చిన్నిషేధేనార్థసిద్ధనిషేధానామన్యేషాం విశిష్య నిషేధప్రయాసః ప్రణవస్యాపాఞ్చభౌతికం శుద్ధసత్త్వారబ్ధం జ్యోతిర్మయతయా ఛాయాతమోవిరోధి కర్మపారతన్త్ర్యభోగాపేక్షే వినా కేవలం భక్తదర్శనోపాసనాలమ్బనం భవత్వితి కృపాపరిగృహీతతయా బాహ్యసౌన్దర్యోపయుక్తావయవాన్వినా భోగాద్యుపయుక్తప్రాణేన్ద్రియాదిరహితం అతినిర్మలం శరీరమస్తీతి తదస్తిత్వస్థిరీకరణార్థమ్ । తత్ యద్యపి స్ఫోటాత్మకస్య ప్రణవస్య స్వతో నాస్తి , తథాఽపి తద్వాచ్యస్య తస్మిన్ ప్రతీకే ఉపాసనీయస్య తదభిమానిదేవతారూపస్య చ బ్రహ్మణోఽస్తి
‘య ఎషోఽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషో దృశ్యతే’(ఛా.౧.౬.౬) ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధమితి తస్య శరీరేణ ప్రణవస్య శరీరవత్త్వం వ్యపదేష్టుం శక్యమ్ ; బ్రహ్మప్రణవయోరభేదోపచారస్య –
’శివో వా ప్రణవో హ్యేషః ప్రణవో వా శివః స్మృతః ।
వాచ్యవాచకయోర్భేదో నాత్యన్తం విద్యతే క్వచిత్ ॥
తస్మాదేకాక్షరం దేవమాహురాగమపారగాః ।
వాచ్యవాచకయోరైక్యం మన్యమానా మనీషిణః ॥
’
ఇత్యాదిపురాణప్రసిద్ధత్వాత్ , ‘యో వేదాదౌ స్వరః ప్రోక్తో వేదాన్తే చ ప్రతిష్ఠితః । తస్య ప్రకృతిలీనస్య యః పరః స మహేశ్వరః’(మహానా ౮.౧౮) ఇత్యాదితైత్తిరీయోపనిషన్మన్త్రే చ వేదాద్యన్తయోః ప్రతిష్ఠితం స్వరమోఙ్కారముపక్షిప్య తస్యైవ నిర్విశేషబ్రహ్మాభేదోపచారేణ ప్రకృతావవిద్యాయాం నిమగ్నతయా జీవభావముక్త్వా తస్య జీవస్య యః పరో నియన్తా స మహేశ్వరః సగుణః పరమేవర ఇతి ప్రతిపాదనాచ్చ ।
’యం వేదాదౌ స్వరం ప్రాహుర్వాచ్యవాచకభవాతః ।
వేదైకవేద్యం యథార్థ్యాద్వేదాన్తే చ ప్రతిష్ఠితమ్ ॥
స ఎవ ప్రకృతౌ లీనో భోక్తా యః ప్రకృతేర్మతః ।
తస్య ప్రకృతిలీనస్య యః పరః స మహేశ్వరః ॥
’
ఎవం ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ – ‘అక్షరమమ్బరాన్తధృతేః’ । యదుక్తమోతప్రోతశబ్దాభ్యామక్షరస్యోత్కృష్టత్వం ప్రతిపాద్యత ఇతి , తదయుక్తమ్ ; ‘ఎతస్మిన్ ఖల్వక్షరే’ ఇత్యధికరణనిర్దేశసహితాభ్యాం
‘యస్మిన్ ద్యౌః పృథివీ చాన్తరిక్షమోతం మనః సహ ప్రాణైశ్చ సర్వైః’(ము. ౨.౨.౫) ‘మయి సర్వమిదం ప్రోతం సూత్రే మణిగణా ఇవ’(భ.గీ. ౭.౭) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిష్వాధేయే దృష్టప్రయోగాభ్యామోతప్రోతశబ్దాభ్యాం డృతేరేవ ప్రతిపాదయితుముచితత్వాత్ । న చాస్మిన్నేవ ప్రకరణే ‘కస్మిన్ ఖల్వన్తరిక్షలోకా ఓతాశ్చ ప్రోతాశ్చ’ ఇతి
‘గన్ధర్వలోకేషు గార్గి’(బృ. ౩.౬.౧) ఇత్యాదిప్రశ్నోత్తరేషు తయోరుత్కృష్టత్వే దృష్టః ప్రయోగ ఇతి వాచ్యమ్ । తత్రాప్యధికరణసప్తమ్యా ఓతప్రోతశబ్దయోశ్చ స్వారస్యానుసారేణ ధృతేరేవ ప్రతిపాదనాఙ్గీకారాత్ । వచనబలాదుపరితనానామపి గన్ధర్వలోకాదీనామన్తరిక్షలోకాదిధారకత్వస్య , పర్వతానాం క్షితిధారకత్వస్యేవ , ధ్రువస్య జ్యోతిశ్చక్రధారకత్వస్యేవాధఃప్రసృతమూలపాశాద్యవయవకల్పనయోపపాదనీయత్వాత్ । శ్రుతోపపాదనార్థం హ్యశ్రుతమపి కల్పనీయమ్ , న త్వశ్రుతకల్పనాభియా శ్రుతం పరిత్యాజ్యమ్ ; స్వర్గకామాదివాక్యబాధప్రసఙ్గాత్ । వస్తుతోఽన్తరిక్షలోకాదీనాం క్రమేణ గన్ధర్వలోకాదిష్వోతప్రోతత్వే శ్రుతేర్నాస్తి తాత్పర్యమ్ , కిన్తు అవాక్యభేదాయ చరమనిర్దేశ్యే సర్వస్యౌతప్రోతత్వ ఎవేత్యనుపదమేవ దర్శయిష్యతే । ఎవమస్య పక్షస్య దూషణం ‘ధృతేః’ ఇతి సూత్రావయవేన సూచితమ్ ।
యదుక్తమ్ – జగదాధార ఆకాశః పరమాత్మా తదధికరణమక్షరం తదుపాసనాస్థానభూతః ప్రణవ ఇతి , తదప్యయుక్తమ్ ; ఆకాశశబ్దస్య రూఢ్యా వాచ్యం ప్రసిద్ధాకాశం విహాయ పరమాత్మపరత్వకల్పనే కరణాభాత్ । న చ పూర్వసన్దర్భానుసారేణ తథా కల్పనమ్ ;
‘అనతిప్రశ్న్యాం వై దేవతామతిపృచ్ఛసి’(బృ. ౩.౬.౧) ఇతి పరదేవతావిషయప్రశ్ననివారణమేకాన్తరితప్రశ్నస్తద్విషయో భవిష్యతీతి దూరదృష్టిమతా యాజ్ఞవల్క్యేనాత్రైవ కృతమిత్యుపపత్తేః । అక్షరబ్రాహ్మణారమ్భేఽపి ద్వితీయప్రశ్న ఎవ పరమాత్మవిషయో భవిష్యతీతి జానత్యాఽపి చికీర్షితస్య తస్య నివారణపరిజిహీర్షయా యుగపత్ ప్రశ్నద్వయానుజ్ఞా పృష్టేత్యుపపత్తేః । ప్రథమప్రశ్నానన్తరం యాజ్ఞవల్క్యప్రశంసాపూర్వకధార్ష్ట్యవచనస్యాపి ద్వితీయప్రశ్నోత్తరే పతిష్యతీత్యభిమానేనోపపత్తేః । వాదినో హి కక్ష్యాన్తరేఽవశ్యం ప్రతివాదీ పతిష్యతి ఇతి నిశ్చయవన్తః ప్రతివాదినః పూర్వకక్ష్యాయాం శ్లాఘాభాసం కుర్వన్తీతి లోకే ప్రసిద్ధమ్ । ఎవమన్యథాప్యుపపన్నే పూర్వసన్దర్భే తదనుసారేణాకాశః పరమాత్మా అక్షరం ప్రణవ ఇత్యఙ్గీకృత్యాక్షరే శ్రుతానాం బ్రహ్మలిఙ్గానాం తదభేదోపచారాశ్రయేణ నయనం న యుక్తమ్ । ఎవమస్య పక్షస్య దూషణం సూత్రే విషయవాక్యగతమాకాశశబ్దం విహాయామ్బరశబ్దప్రయోగేణ సూచితమ్ ।
ఎవం తర్హి బ్రహ్మలోకాన్తజగదాధారత్వమాకాశే ఆకాశాన్తజగదాధారత్వమక్షరే చ ప్రతిపాద్యమ్ , ఇత్యేవమపి వాక్యభేదః స్యాదితి చేత్ ; మైవమ్ । పూర్వపూర్వవాక్యోదితాధారాధేయపరమ్పరాయా వస్తుతోఽక్షరస్యైవ సర్వాధారత్వప్రతిపాదనే విశ్రాన్తావపి పూర్వసన్దర్భతోఽప్రాప్తమప్యుత్తరే నిర్దేక్ష్యమాణస్య ప్రసిద్ధాకాశస్య బ్రహ్మలోకాన్తజగదాధారత్వమవకాశప్రదత్వేన లోకప్రసిద్ధమేవావలమ్బ్య పూర్వసన్దర్భతో న్యాయప్రాప్తం చరమనిర్దేశ్యే సర్వాధారత్వం బ్రహ్మలోకాధార ఎవ గార్గ్యా సమాపితమితి యాజ్ఞవల్క్యస్య భ్రాన్త్యుత్పాదనేన తస్యాప్యాధారాన్తరప్రశ్నే నిరుత్తరో భూత్వా తస్యాధారాన్తరం నాస్తీత్యుక్త్వా వా పరాజితో భవత్విత్యభిసన్ధాయ తత్ర వాక్యసన్దర్భతాత్పర్యావిషయభూతమేవ ప్రాఙ్నిర్దిష్టసర్వాధారత్వం గార్గ్యోపన్యస్తమిత్యుపపత్తేః । ఎవమస్య పక్షస్య దూషణం సూత్రే అన్తగ్రహణేన సూచితమ్ ।
యదుక్తం ద్వారద్వారిభావేన సర్వాధారత్వం శబ్దతన్మాత్రరూపే ప్రణవే సఙ్ఘటత ఇతి , తదప్యుక్తయుక్త్యైవ నిరస్తమ్ ; సాక్షాదేవ సర్వాధారత్వమాధ్యానాధికరణన్యాయప్రాప్తం
‘యదూర్ధ్వం యాజ్ఞవల్క్య దివః’(బృ.౩.౮.౨) ఇత్యాదిసర్వాధారప్రశ్నలిఙ్గాన్వితం చాన్తగ్రహణేన సూచితమితి వ్యాఖ్యాతత్వాత్ । అథ యదుక్తమ్ – సర్వాధారత్వం ప్రణవే సాక్షాదేవ సమ్భవతి ;
‘ఓఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్’(ఛా.౨.౨౩.౮) ఇతి శ్రుతేరర్థవాదత్వేన నయనసమ్భవేఽపి స్ఫోటాత్మని ప్రణవే సర్వాధారతాయాం ప్రమాణదర్శనాదితి , తదప్యయుక్తమ్ ; వర్ణేష్వేవాక్షరశబ్దస్య రూఢత్వేన తదభివ్యంగ్యత్వేన పూర్వపక్షికల్పితే స్ఫోటే తత్ప్రసిద్ధ్యభావాత్ , అక్షరశబ్దరూఢ్యవలమ్బనస్య పూర్వపక్షస్య స్ఫోటే ప్రవర్తయితుమశక్యత్వాత్ । తదేతదభిసన్ధాయ భామత్యాముక్తం ‘న చ వర్ణాతిరిక్తే స్ఫోటాత్మన్యలౌకికే అక్షరపదప్రసిద్ధిరస్తి’ ఇతి । ఎవమస్య పక్షస్య దూషణం సూత్రే ధర్మినిర్దేశకేనాక్షరపదేనైవ సూచితమ్ ॥౧.౩.౧౦॥
స్యాదేతత్ – అక్షరపదస్య స్ఫోటే రూఢ్యభావేఽప్యభివ్యంగ్యాభివ్యఞ్జకభావసమ్బన్ధేన రూఢిపూర్వికా లక్షణా సమ్భవతి । బ్రహ్మణి తు ‘న క్షరతి’ ఇతి నిత్యత్వేన ‘అశ్నోతి’ ఇతి వ్యాపకత్వేన వా యోగః కల్పనీయః । యోగాచ్చ రూఢిపూర్వకలక్షణా బలీయసీ ; లక్షణాయాః శక్యసమ్బన్ధరూపాయా రూఢిఘటితవ్యాపారాన్తరరూపత్వేన ప్రథమోపస్థితరూఢిత్యాగాపేక్షాద్యోగాత్ బలీయస్త్వాత్ । అత ఎవ ‘ప్రైతు హోతుశ్చమసః ప్ర బ్రహ్మణః ప్రోద్గాతౄణాం ప్ర యజమానస్య’ ఇత్యధ్వర్యుప్రైషే ఉద్గాతృశబ్దస్య క్వచిదృత్విగ్విశేషే రూఢస్య బహువచననిర్వాహార్థం ‘ఉద్గాయన్తి ఇత్యుద్గాతారః’ ఇత్యుచ్చైర్గాయత్సు సర్వేష్వపి యోగవృత్తిర్నాశ్రయణీయా, కిన్తు సదసి స్తోత్రకర్తృత్వేనోద్గాత్రా సహ తదన్తరఙ్గసమ్బన్ధవతోః ప్రస్తోతృప్రతిహర్త్రోరేవ రూఢిపూర్వకలక్షణాఽశ్రయణీయేతి నిర్ణీతం ‘ఉద్గాతృచమసమేకస్య శ్రుతిసంయోగాత్’(జై.సూ.౩.౫.౮) ఇతి పూర్వతన్త్రాధికరణే । ఎవంచోపక్రమగతాభ్యస్తశ్రుతితుల్యాక్షరపదప్రాబల్యానుసారేణ వాక్యశేషగతానాం ప్రశాసితృత్వాదిలిఙ్గానామన్యత్ర దృష్టేన బ్రహ్మాభేదోపచారాశ్రయణేన నయనం యుక్తమ్ । ఉపక్రమోపసంహారాభ్యాం ప్రతిపిపాదయిషితం జగదాధారత్వలిఙ్గం స్ఫోటేఽప్యుపపద్యతే ఇతి సమర్థితత్వాన్న తద్బలాదక్షరశబ్దస్య యోగాశ్రయణం కార్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
స్యాదేవం బ్రహ్మాభేదాశ్రయణేన ప్రణవే ప్రశాసితృత్వనయనం యది ప్రశాసనవాక్యే తన్మాత్రముక్తం స్యాత్ । న త్వేవమ్, కిన్తు
‘ఎతస్యైవాక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠతః ఎతస్యైవాక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి ద్యావాపృథివ్యౌ విధృతే తిష్ఠతః’(బృ.౩.౮.౯) ఇతి ప్రశాసనాధీనా ధృతిరుచ్యతే । ప్రశాసనాధీనా ధృతిశ్చ సైవ , యాఽత్రోపక్రమోపసంహారాభ్యాం ప్రతిపిపాసయిషితాఽమ్బరాన్తధృతిః । సైవ హి స్థాలీపులాకన్యాయేన కిఞ్చిత్కిఞ్చిద్ధృతిముదాహృత్య ప్రశాసనాధీనతయా వర్ణితేతి యుక్తమ్ ; ప్రకృతప్రత్యభిజ్ఞానే తదన్యవిషయత్వకల్పనాయోగాత్ । ఎవం చోపక్రమోపసంహారాభ్యాం ప్రతిపిపాదయిషితామ్బరాన్తధృతిరేవ వాక్యశేషసమర్పితప్రశాసనాధీనా జాతేతి తస్యా అచేతనే స్ఫోటేఽనుపపన్నత్వాత్ ప్రతిపిపాదయిషితలిఙ్గానుసారేణాక్షరశబ్దస్య బ్రహ్మణి యోగవృత్తిరాశ్రయణీయా । సూత్రే చకార ఎవకారార్థః । యా అమ్బరాన్తధృతిః పూర్వసూత్రే నిర్దిష్టా , సైవ ప్రశాసనహతుకా నాన్యేతి సూత్రార్థః ॥౧.౩.౧౧॥
స్యాదేతత్ – స్ఫోటం చేతనమపి కేచిదభ్యుపగచ్ఛన్తి శబ్దబ్రహ్మాద్వైతవాదినః , తన్మతానుసారేణ ప్రశాసనమపి స్ఫోటస్యోపపద్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అన్యభావవ్యావృత్తేశ్చ ॥౧౨॥
ఎవం చేత్ బ్రహ్మ స్ఫోట ఇతి నామమాత్రే భేదః స్యాన్న వస్తుని ; ముక్త్యన్వయిసకలజీవాభేదం జడప్రపఞ్చరాహిత్యం చానభ్యుపగమ్య స్ఫోటాద్వైతోపపాదనాయోగాత్ । అన్యభావోఽన్యత్వం , తస్య వ్యావృత్తిరభావః । స్ఫోటాద్వైతాభ్యుపగమే తస్య బ్రహ్మాన్యత్వాభావాత్ స్ఫోటోఽక్షరమితి వదతా బ్రహ్మాక్షరమిత్యేవోక్తం స్యాద్ ఇతి తేన సహ న వివాద ఇతి సూత్రార్థః ।
స్యాదేతత్ – స్ఫోటస్య చ్తనస్యాపి జడప్రపఞ్చమాత్రకారణస్య తదభేద ఎవాభ్యుపగమ్యతే , అతస్తస్య సిద్ధాన్త్యభిమతబ్రహ్మరూపత్వాభావాదస్తి వివాదావకాశ ఇతి చేత్ ; ఎవం తర్హి స్ఫోటావలమ్బనసకలక్షుద్రోపద్రవపరిహారార్థం ఘటాదివాచకశబ్దస్య ఘకారాదివర్ణసముదాయాతిరిక్తత్వం నాస్తీతి ప్రతిపాదయిష్యామః । ‘ఎకం పదమ్’ ఇత్యేకత్వప్రత్యయస్య ‘తదేవేదం పదమ్’ ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞానస్య చ నిర్వాహార్థం ఖలు వర్ణావయవాతిరిక్తవర్ణప్రతిబన్ద్యా వర్ణావలీవ్యతిరిక్తస్తదభివ్యంగ్యోఽఖణ్డః పదస్ఫోటః సాధితః ।
తత్రేదం పృచ్ఛామః – ఘాదివర్ణావలీ తత్తదర్థవిశేషేణాగృహీతసమ్బన్ధాఽపి కేవలం వర్ణవిశేషరూషితక్రమవిశేషరూపేణ గృహీతా ఘటాదివాచకస్ఫోటతదేకత్వాభేదానభివ్యఞ్జయేత్ , ఉత తైర్గృహీతసమ్బన్ధైవ ? ఆద్యే కావ్యశ్లోకాదిశ్రవణే తదన్తర్గతశబ్దానాం తత్తదర్థైరగృహీతసమ్బన్ధస్యాపి పుంసః ‘ఇదమేకం పదమిదమేకం పదమ్’ ఇత్యాదిక్రమేణ ఎతావన్త్యత్ర శ్లోకే పదానీత్యవధారణం స్యాత్ । ‘ప్రజాపతేర్హృదయేనాపి పక్షం ప్రత్యుపతిష్ఠతే సత్రస్యర్ధ్యాహవనీయస్యాగ్నేస్తువన్తి’ ఇత్యాదిషు ప్రజాపతేర్హృదయాదిశబ్దానాం సామవిశేషాదిషు రూఢిమజానతామపి ‘ప్రజాపతేర్హృదయేన’ ఇత్యేకం పదమిత్యవధారణం స్యాత్ । శ్రూయమాణే శబ్దే కిమయం హాలాహలశబ్దో హలాహలశబ్దో వా , మరకతశబ్దో మరతకశబ్దో వేత్యాదివర్ణక్రమవిశేషసన్దేహే సత్యుభయథాఽపి గరలవిశేషవాచకోఽయం , రత్నవిశేషవాచకకోఽయమిత్యాదినిశ్చయవతాం ‘ఇదమేకం పదమ్’ ఇత్యవధారణం న స్యాత్ ; తద్విషయస్య స్ఫోటస్యాభివ్యఞ్జకవర్ణావలీసన్దేహేనానభివ్యక్తేః । తస్మాత్ ద్వితీయపక్ష ఎవోరరీకర్తవ్యః । తతశ్చ స్ఫోటవాదినాఽపి వర్ణావల్యాం తత్తదర్థసమ్బన్ధం శక్తిరూపమఙ్గీకృత్య ఘకారాదివర్ణావలీశ్రవణకాలే ప్రత్యేకవర్ణానుభవైః పూర్వపూర్వవర్ణక్రమవిశిష్టాన్తిమవర్ణానుభవేన వోపాయాన్తరేణ వాఽభివ్యక్తిరిత్యపి సమర్థనీయమ్ । ఎవం చ స్ఫోటాఽభివ్యక్తేః ప్రాగేవావభాసమానేనైకేన సమ్బన్ధేన క్రోడీకృతానాం వర్ణానామేవైకదేశస్థత్వేన క్రోడీకృతానాం వృక్షాణామేవ ‘ఎకం వనమ్’ ఇతి బుద్ధిగోచరత్వవత్ ‘ఎకం పదమ్’ ఇతి బుద్ధిగోచరత్వోపపత్తౌ కిమతిరిక్తపదస్ఫోటకల్పనయా ? వర్ణేష్వేకత్వప్రత్యయస్త్వేకాక్షరనిఖణ్డుపర్యాలోచనాదిరహితానాం తత్తదర్థైరగృహీతసమ్బన్ధానామపి జాయత ఇతి వర్ణావయవేష్వేకత్వోపాధేరనిరూపణాద్యుక్తం తస్య తదతిరిక్తవర్ణవిషయత్వమ్ ।
నను వర్ణనిత్యత్వవాదిభిః స్ఫోటవాదిభిరివ వర్ణేషు క్రమో నిరూపయితుం న శక్యతే । స్ఫోటవాదినాం హ్యనిత్యా ధ్వనయ ఎవ వర్ణాః , న తు ధ్వనిస్ఫోటమధ్యే నిత్యవర్ణాఙ్గీకారే ప్రమాణమస్తీత్యుక్తమితి చేత్ ; సత్యమ్ । వర్ణనిత్యత్వవాదినామప్యనుసన్ధానక్రమః సమ్భవత్యేవ । మౌనిలిఖితలిప్యక్షరైర్యుగపద్వర్ణానుమితిస్థలేఽపి క్రమికలిపిభిర్లేఖకానుసన్ధానక్రమవిశేషితవర్ణానుమితిః సమ్భవతీతి న కదాచిదనుపపత్తిః । నను తథాపి ‘తదేవేదం పదమ్’ ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞానం వర్ణవాదినామనుపపన్నమ్ ; క్రమభేదేన పదభేదావశ్యంభావాదితి చేత్ , సత్యమ్ । తత్తు కేశనఖదీపాదిశ్వివ సాదృశ్యేనోపపాదనీయమ్ , అన్యథా లూనపునర్జాతకేశనఖనిర్వాపితారోపితదీపాదిష్వపి ప్రసిద్ధకేశసన్తానాద్యభివ్యంగ్యాఖణ్డకేశాదికల్పనం స్యాత్ । తదతిరిక్తకేశాదికమనుభవానారూఢం ఇతి చేత్ , సమం ప్రకృతేఽపి । న హి గౌరిత్యత్ర గకారౌకారవిసర్జనీయాతిరేకేణాఖణ్డం స్ఫోటమనుభూయమానం కశ్చిదప్యభిమన్యతే ।
నన్వేవం సతి వర్ణప్రత్యభిజ్ఞాఽపి తజ్జాతీయత్వవిషయాసమ్భవతీతి కిమర్థం వర్ణనీయత్వాభ్యుపగమః ? ఉచ్యతే – గకారాదిరేక ఎవ సర్వదేశకాలసమ్బన్ధీతి వాదినాం మతే తద్విషయత్వకల్పనం గత్వాదిజాతితద్వ్యక్త్యనేకత్వకల్పనాపేక్షమ్ । వర్ణావల్యాం తు సాదృశ్యం సంప్రతిపన్నమితి పదప్రత్యభిజ్ఞాయా ఎవ సాదృశ్యవిషయత్వం , న తు వర్ణప్రత్యభిజ్ఞాయాస్తజ్జాతీయవిషయత్వమిత్యభ్యుపగమ్యతే । సన్తు వా వర్ణా అప్యనిత్యాః ; కా నో హానిః ? అత ఎవ భాష్యకారైర్దేవతాఽధికరణే తదనిత్యత్వపక్షోఽపి దర్శితః । వేదనిత్యత్వం తు వర్ణానామనిత్యత్వేఽపి ప్రకారాన్తరేణ తత్రైవ సమర్థయిష్యతే । ఎవం స్ఫోటప్రతిక్షేపేఽపి దర్శితః । వేదనిత్యత్వం తు వర్ణానామనిత్యత్వేఽపి ప్రకారాన్తరేణ తత్రైవ సమర్థయిష్యతే । ఎవం స్ఫోటప్రతిక్షేపేఽపి ‘అన్యభావవ్యావృత్తేః’ ఇతి సూత్రమేవ యోజనీయమ్ । తత్ర ఘటాదివాచకస్య వర్ణావల్యతిరిక్తత్వాభావాదితి సూత్రార్థః ।
యత్తు భాష్యే
‘సా చ ప్రశాసనాత్’(బ్ర.సూ.౧.౩.౧౧) ఇతి సూత్రస్యాక్షరమవ్యాకృతమితి పక్షనిరాకరణార్థత్వేన , ‘అన్యభావవ్యావృత్తేః’ ఇతి సూత్రస్యాక్షరం జీవ ఇతి పక్షనిరాకరణార్థత్వేన యోజనమ్ , తత్... అయమప్యర్థః సమ్భవతీత్యభిప్రేత్య , న త్వయమేవార్థ ఇత్యభిప్రేత్య । ద్వితీయసూత్రస్యావ్యాకృతనిరాకరణమాత్రపరత్వే హి ‘ప్రశాసనాత్’ ఇత్యేవ సూత్రణీయం స్యాత్ । తావతైవాక్షరసబ్దరూఢ్యవిషయస్యావ్యాకృతస్త నిరాకరణసమ్భవాత్ । పూర్వసూత్రనిర్దిష్టాయా అమ్బరాన్తధృతేరేవ ప్రశాసనాధీనత్వమిత్యేతావత్పర్యన్తం న వక్తవ్యం స్యాత్ । ‘అన్యభావవ్యావృత్తేః’ ఇతి తృతీయసూత్రమప్యస్పష్టవివక్షితార్థమనేకత్రయోజనాఽనుకూలం విశ్వతోముఖం న వక్తవ్యం స్యాత్ । భాష్యే తు ‘అన్యభావవ్యావృత్తేః’ ఇతి సూత్రార్థతయా అత్రైవ స్ఫుటం కర్తవ్యమపి స్ఫోటనిరాకరణం
దేవతాధికరణే (బ్ర.సూ.౧.౩.౮ అధి) కృతమ్ । అత్ర తన్నిరాకరణే కృతేఽపి దేవతాధికరణే
‘సబ్ద ఇతి చేన్నాతః ప్రభవాత్’(బ్ర.సూ.౧.౩.౨౮) ఇతి సూత్రం జగతః స్ఫోటాత్మకశబ్దప్రభవత్వార్థకమ్ ; అనిత్యానాం వర్ణానాం జగత్కారణత్వానుపపత్తేః । అతః సూత్రాభిమతస్య స్ఫోటస్య నిరాకరణమయుక్తమితి శఙ్కోత్థానే సతి పునరపి తత్ప్రసఙ్గో భవిష్యతీతి తత్రైవ నిరాకరణే యత్నలాఘవదర్శనాత్ ॥౧.౩.౧౨॥
ఇత్యక్షరాధికరణమ్ ॥౩॥
ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః ॥౧౩॥
అక్షరాదమ్బరాధారాత్ప్రణవః పర్యుదాసితః । తద్ధేయమపరం కిం వా పరమిత్యత్ర చిన్త్యతే ।
న చ వాచ్యమ్ – సగుణవిషయాణామేవాహంగ్రహోపాసనానాం తత్ఫలకత్వం తస్మిన్నధికరణే వ్యవస్థాపయిష్యతే , ఇహ తు పరం బ్రహ్మోపాసనీయం చేత్తన్నిర్గుణమేవ పర్యవస్యేత్ , దహరశాణ్డిల్యవిద్యాదిష్వివాత్ర బ్రహ్మణి గుణాశ్రవనాత్ , నిర్గుణోపాసనస్య తు దేశపరిచ్ఛిన్నం ఫలం న యుక్తమ్. ఇతి । యతోఽత్రాపి బ్రహ్మాభేదదృష్ట్యోపాసనీయప్రణవగుణైరేవ త్రిమాత్రత్వాదిభిర్బ్రహ్మ సగుణం సమ్భవతి , అన్యథోపాస్యత్వాయోగాత్ ,
‘‘తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే’(క. ఉ.౧.౫.౯) ఇతి నిర్గుణస్యోపాస్యత్వనిషేధాత్ । నను
‘త్రిమాత్రేణోంకారేణ’(ప్ర.౫.౫) ఇతి బ్రహ్మాభిధానస్య ప్రణవస్య బ్రహ్మోపాసనే సాధనత్వమేవ తృతీయాశ్రుత్యోక్తమ్ , న తు తదభేదదృష్ట్యోపాస్యత్వమితి చేత్ , న ।
‘పరం చాపరం చ బ్రహ్మ’(ప్ర. ౫.౫) ఇత్యభేదదృష్ట్యుపక్రమానుసారేణ తృతీయాయా ద్వితీయార్థతౌచిత్యాత్ । తస్మాదుపక్రమం పరామృశతాం నాస్తి పూర్వపక్షమిదమధికరణమితి చేత్ ; ఉపక్రమం పరామృశతామేవాస్తి పూర్వపక్షమిదమధికరణమితి బ్రూమః । ఉపక్రమ ఎవ హి
‘తస్మాద్విద్వానేతేనైవాయతనేనైకతరమన్వేతి’(ప్ర. ౫.౨) ఇత్యపరబ్రహ్మదృష్ట్యా ప్రణవోపాసనస్యాపరబ్రహ్మప్రాప్తిః , పరబ్రహ్మదృష్ట్యా తదుపాసనస్య పరబ్రహ్మప్రాప్తిః ఫలమితి విభజ్య దర్శితమ్ । తతశ్చాన్యత్ర పరబ్రహ్మోపాసనానాం బ్రహ్మలోకావాప్తిఫలకత్వసమ్భవేఽప్యత్ర వివక్షితాయాం పరబ్రహ్మోపాసనాయాం తత్ఫలకత్వం న యుక్తమ్ , కిన్త్వపరబ్రహ్మోపాసనాయామేవ తద్యుక్తమ్ । తస్మాదుపక్రమానుసారేణాత్ర బ్రహ్మలోకావాప్త్ఫలస్యాపరబ్రహ్మలిఙ్గత్వాదపరమేవ బ్రహ్మోపాస్యమితి తతోఽవధార్యతే ।
నను
‘పురిశయం పురుషమీక్షతే’(ప్ర.౫.౫) ఇతి ధ్యాతవ్యపురుషస్యేక్షణం బ్రహ్మలోకే శ్రుతమ్ । ఈక్షణస్య చ తత్త్వవిషయత్వం నియతమ్ । తతస్తత్రేక్షణీయః పురుషః పరమేవ బ్రహ్మేతి నిశ్చితే ధ్యాతవ్యమపి తదేవ స్యాత్ ; ఈక్షణధ్యానయోః కార్యకారణయోరేకవిషయత్వనియమాత్ । ఎవం చ పరబ్రహ్మసాక్షాత్కారసాధ్యా తదవాప్తిరేవ ఫలత్వేన వివక్షితేతి నిర్ణయే బ్రహ్మలోకావాప్తిరఫలభూతాఽపి సూర్యసమ్పత్తివత్ ఫలద్వారత్వేన వర్ణితా నేతవ్యేతి న తల్లిఙ్గవిరోధోఽపీతి చేత్ ; స్యాదేతదేవం యదీక్షణస్య తత్త్వవిషయత్వం నియతం స్యాత్ , న త్వేతదేవమ్ । ఈక్షణం హి దర్శనమ్ । తత్స్వప్నశుక్తిరజతభ్రమాదిషు ప్రాతిభాసికానామపి సాధారణం దృష్టమ్ । తథాఽపీక్షణస్య తత్త్వవిషయత్వమౌత్సర్గికమ్ , బాధకాభావే చౌత్సర్గికమేవ గ్రాహ్యమితి చేత్ , న । యత్ ప్రాయికం తదేవౌత్సర్గికమ్ । హిరణ్యగర్భమప్యతాత్త్వికం వదతః సకలవిశేషరహితం పరం బ్రహ్మైకమేవ తాత్త్వికమితి వదతస్తవ తద్దర్శనమేకమేవ తత్త్వవిషయం స్యాత్ । తద్విరలమ్ । ప్రపఞ్చాన్తర్గతపదార్థదర్శనాని తు భూయాంసి ఇతి స్పష్టమేవ । అతో విచారణాయామీక్షణస్యాతత్త్వవిషయత్వమౌత్సర్గికమిత్యేవ యుక్తమ్ । నను తథాఽపి ధ్యానపూర్వకస్యేక్షణస్య తత్త్వవిషయత్వం నియతమితి చేత్ ; న । విధురపరిభావితకామినీసాక్షాత్కారే వ్యభిచారాత్ ,
‘తే ధ్యానయోగానుగతా అపశ్యన్ దేవాత్మశక్తిం స్వగుణైర్నిగూఢామ్’(శ్వే.ఉ.౧.౩) ఇతి మన్త్రోక్తావిద్యాశక్తిదర్శనే వ్యభిచారాచ్చ । అయం మన్త్రోహ్యవిద్యాశక్తిదర్శనపరః ఇతి భగవత్పాదైరేవ వ్యాఖ్యాతః ।
అస్తు వేక్షణస్య తత్త్వవిషయతానియమేఆత్ర తస్య పరబ్రహ్మవిషయతా ; తావతా ధ్యానస్య తద్విషయతా కుతః ? ధ్యానేక్షణయోరేకవిషయత్వనియమాత్ ఇతి చేత్ , న । తదసిద్ధేః ; ‘వాసుదేవో హి భగవాన్ ధ్యాయన్ బిల్వోదకేశ్వరమ్ । అలబ్ధ మాయాచ్ఛన్నస్య నికుమ్భస్య నిరీక్షణమ్ ।’ తథాప్యౌత్సర్గికం తత్ ఇతి చేత్ , న । ఔత్సర్గికస్యాపి తస్యాత్ర త్వయా త్యక్తవ్యత్వాత్ । ధ్యానం హి సర్వత్ర తవ ఆరోపితగునవిశిష్టవిషయమ్ ; నిర్విశేషస్య త్రికాలాబాధ్యస్య సమన్వయసూత్రే భగవత్పాదైరేవోపాస్యత్వస్య నిషిద్ధత్వాత్ । తథా చ ధ్యానమతత్త్వవిషయమ్ , ఈక్షణం తత్త్వవిషయమితి చ నియమద్వయమభ్యుపగచ్ఛతా కథం తయోరేకవిషయత్వం క్వచిదప్యభ్యుపగన్తుం శక్యమ్ ? వ్యాఘాతాపత్తేః । యత్తు బ్రహ్మలోకావాప్తిర్ద్వారమాత్రం న ఫలమిత్యుక్తమ్ , తదపి న ;
‘కతమం వావ స తేన లోకం జయతి’(ప్ర.౫.౧) ఇతి ఉపక్రమగతప్రశ్నానుసారేణ తస్యాః ఫలత్వే తాత్పర్యస్య వర్ణనీయత్వాత్ ।
నను యద్యయం త్రిమాత్రోపాసనావిధిరపరబ్రహ్మవిషయః , తదా పరబ్రహ్మప్రాప్తిఫలకత్వేనాదావుపక్షిప్తా పరబ్రహ్మోపాసనా క్వ నిరూపితాఽస్త్వితి చేత్ ; ఉత్తరత్రేతి బ్రూమః । ఉత్తరత్ర హి త్రిమాత్రప్రణవోపాసనేనైవాజరామృతత్వాదివిశేషితపరబ్రహ్మప్రాప్తిరపి శ్రూయతే
‘ఋగ్భిరేతం యజుర్భిరన్తరిక్షం స సామభిర్యత్తత్కవయో వేదయన్తే తమోకారేణాన్వేతి విద్వాన్యత్తచ్ఛాన్తమజరమమృతమభయం పరం చ’(ప్ర.౫.౭) ఇతి । అత్ర యత్తత్ కవయః ఉపాసకాః లభన్తే , తమపరబ్రహ్మలోకమోంకారేణాన్వేతీతి ప్రాగుక్తైవ అపరబ్రహ్మోపాసనా తల్లోకప్రాప్తిఫలోపసంహృతా । ‘యత్తచ్ఛాన్తమజరమమృతమభయం పరం చ తదప్యోంకారేణాన్వేతి విద్వాన్’ ఇతి పరబ్రహ్మోపాసనా తత్ప్రాప్తిఫలా ప్రతిపాదితా । పరబ్రహ్మ నోపాసనీయమితి మతే ప్రణవేన తద్వేదనం తత్ప్రాప్తిఫలం ప్రతిపాదితమ్ । ప్రత్యుత సిద్ధాన్తిన ఎవాదావుపక్షిప్తాయా అపరబ్రహ్మోపాసనాయా నిరూపణం నాస్తీతి న్యూనతాఽఽపద్యతే । న చ తన్మతే ఎకమాత్రద్విమాత్రోపాసనే ఎవాపరబ్రహ్మోపాసనం స్యాదితి వాచ్యమ్ । తయోర్మనుష్యలోకాన్తరిక్షలోకప్రాప్తిఫలకత్వేనోక్తత్వాత్ , అపరబ్రహ్మోపాసనస్య చ తల్లోకావాప్తిఫలకత్వేనాదావుపక్షిప్తత్వాత్ । తస్మాదపరబ్రహ్మలోకావాప్తిఫలకత్రిమాత్రోపాసనాకర్మ అపరం బ్రహ్మేతి యుక్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః – ఈక్షతికర్మ తావత్ పరం బ్రహ్మ ;
‘పురిశయం పురుషమీక్షతే’(ప్ర.౫.౫) ఇతి తస్యేక్షతికర్మత్వేన వ్యపదేశాదపరబ్రహ్మభావవ్యావృత్తేః । న హి తస్యాపరబ్రహ్మత్వే తథా వ్యపదేశోఽర్థవాన్ । తల్లోకప్రాప్తస్తమీక్షత ఇత్యస్యార్థసిద్ధత్వాత్ । నన్వీక్షతికర్మ పరం బ్రహ్మేతి పక్షేఽపి తథా వ్యపదేశో నిరర్థకః ; బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తాస్తత్ర క్రమేణ పరబ్రహ్మదర్శనం ప్రాప్నువన్తీత్యస్యాప్యర్థసిద్ధత్వాత్ , అన్యథా
‘ఎతేన ప్రతిపద్యమానా ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే’(ఛా.౪.౧౫.౬) ఇతి శ్రుతివిరోధాదితి చేత్ , మైవమ్ । బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తా నావర్తన్త ఇతి నాయం నియమః ; మహాభిషక్ప్రభృతీనామావృత్తిస్మరణాత్ , ‘ఇమం మానవమావర్తమ్’ ఇతి శ్రుతావిమమితి విశేషణేన వర్తమానమన్వన్తరమాత్రావృత్తినిషేధాచ్చ , కిన్తు యాసాముపాసనానాం బ్రహ్మలోకప్రాప్తిద్వారా క్రమముక్తిఫలకత్వే కిఞ్చిత్ ప్రమాణమస్తి తాభిర్బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తా ఎవ నావర్తన్త ఇతి నియమః । అతోఽస్యా ఉపాసనాయాః క్రమముక్తిఫలకత్వజ్ఞాపనార్థం సార్థకం ‘పురుషమీక్షతే’ ఇతి శ్రవణమ్ । నను తథాఽపి
‘స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్’(ప్ర.౫.౫) ఇతి బ్రహ్మలోకప్రాప్తివచనం నిరర్థకమనువాదమాత్రమిత్యవశ్యమఙ్గీకర్తవ్యమ్ ,
‘తద్య ఇత్థం విదుర్యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్తి’(ఛా.౫.౧౦.౧) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరే సర్వాసామపి పరబ్రహ్మోపాసనానాం బ్రహ్మలోకప్రాపకత్వస్య వర్ణితత్వేన తత ఎవాస్యా అపి తత్ప్రాపకత్వస్య సిద్ధేః । తస్మాదిహ బ్రహ్మలోకప్రాప్తివచనస్యానువాదత్వాత్ తద్వదిదమపి ‘పురుషమీక్షతే’ ఇతి శ్రవణం లోకాధిపతేరపరబ్రహ్మణో దర్శనపరం సదనువాదమాత్రం స్యాత్ , అనువాదప్రాయపాఠాదితి చేత్ ; మైవమ్ । ప్రణవే బ్రహ్మాభేదదృష్టిరూపస్య ప్రకృతోపాసనస్య ప్రతీకోపాసనత్వేన శ్రుత్యన్తరాదస్య బ్రహ్మలోకప్రాప్తిఫలకత్వాసిద్ధేః ।
‘అప్రతీకాలమ్బనాన్నయతీతి బాదరాయణః’(బ్ర.సూ.౪.౩.౬) ఇత్యధికరణే ప్రతీకవిశేషణత్వం వినా ప్రాధాన్యేన బ్రహ్మోపాసకానామేవార్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మలోకప్రాప్తావుదాహృతశ్రుతేస్తాత్పర్యస్య వర్ణితత్వాత్ । తస్మాదిహ బ్రహ్మలోకప్రాప్తివచనం విశిష్టోపదేశరూపం నానువాదమాత్రమితి ‘పురుషమీక్షతే’ ఇతి శ్రవణమపి తథైవ నిర్వహణీయమ్ । తథా నిర్వాహశ్చేక్షతికర్మ పరం బ్రహ్మేత్యభ్యుపగమ ఎవ ఘటతే, న త్వపరబ్రహ్మేత్యభ్యుపగమే ।
అపి చ శ్రుతిరేవ సాక్షాదీక్షతివిషయం పురుషమపరబ్రహ్మభావాద్వ్యావర్తయతి ‘ ఎతస్మాజ్జీవఘనాత్ పరాత్పరమ్’ ఇతి । అత్ర ‘ఎతస్మాత్’ ఇతి ‘స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్’ ఇత్యత్ర లోకాధిపతిత్వేన సన్నిహితమపరం బ్రహ్మ పరామృశ్యతే ; సర్వనామ్నాం సన్నిహితపరామర్శిత్వస్వాభావ్యాత్ , తస్యైవ చ సన్నిహితతరత్వాత్ । న చ తత్ర తతోఽపి సన్నిహితో లోకః పరామృశ్యతామితి వాచ్యమ్ । చేతనస్య హి చేతనాన్తరాదుత్కర్షవర్ణనముత్కర్షాయ భవతి , న త్వచేతనాదుత్కర్షవర్ణనమ్ । అతో లోకమతిక్రమ్య ల్కాధిపతేరేవ సమాసే న్యగ్భూతస్యాపి పరామర్శః ; ‘‘సర్వనామ్నాఽనుసన్ధిర్వృత్తిచ్ఛన్నస్య’(క.వ్య.సూ.౫.౧.౧౧) ఇతి వామనసూత్రే సర్వనామ్నాం కృత్తద్ధితసమాసరూపవృత్త్యుపసర్జనపరమర్శిత్వస్య వ్యుత్పత్తిసిద్ధతాయా ఉక్తత్వాత్ । నను భాష్యే ‘ఎతస్మాజ్జీవఘనాత్’ ఇత్యస్య లోకపరత్వపక్షోఽపి దర్శితః ? సత్యమ్ । ‘అపర ఆహ’ ఇత్యుపక్రమేణైవ తస్మిన్ పక్షేఽస్వారస్యమపి తత్రైవ ధ్వనితమ్ । తస్మాదీక్షతికర్మ తావత్పరం బ్రహ్మ । ఎవం చ పరస్య బ్రహ్మణ ఈక్షతికర్మత్వేన వ్యపదేశాత్ తథా వ్యపదిశ్యమానః స ఎవ పరబ్రహ్మభూతః పురుషో ధ్యాయతికర్మ ; ఉభయత్ర ‘పరం పురుషమ్’ ఇతి శ్రవణేన ఉభయోరైక్యప్రత్యభిజ్ఞానాత్ ।
నను చ ధ్యానవాక్యే ‘పరం పురుషమ్’ ఇతి శ్రూయతే । ఈక్షణవాక్యే ‘పరాత్పరం పురుషమ్’ ఇతి శ్రూయతే । అతో నాస్తి ప్రత్యభిజ్ఞేతి చేత్ ; మైవమ్ । ధ్యానవాక్యేఽపి హి పరశబ్దస్యాపరబ్రహ్మాపేక్షయా పరత్వమేవార్థః ।
‘ఎతద్వై సత్యకామ పరం చా పరం చ బ్రహ్మ యదోఙ్కారః’(ప్ర.౫.౨) ఇత్యుపక్రమే అపరబ్రహ్మణః సన్నిహితనిర్దిష్టతయా తస్యైవ పరభావాపేక్షితప్రతియోగితయాఽన్వయౌచిత్యాత్ । ఈక్షణవాక్యేఽపి తస్మాదపరబ్రహ్మణ ఎవ పరత్వముచ్యత ఇతి అస్త్యేవ దృఢతరా ప్రత్యభిజ్ఞా ।
నను తథాఽపి స్థలద్వయపరామససాపేక్షా ప్రత్యభిజ్ఞా లిఙ్గతో దుర్బలా । అతోఽపరబ్రహ్మప్రాప్తిలిఙ్గేన ధ్యాయతికర్మాపరం బ్రహ్మ స్యాదితి చేత్ ; న । ఇదమపి లిఙ్గం లిఙ్గత్వసిద్ధ్యర్థముపక్రమపరామర్శసాపేక్షమితి హి త్వయైవ దర్శితమ్ । అతః కథమేవమత్ర లిఙ్గస్య బలవత్తాఽవకాశ ఇతి లిఙ్గాదిహ పరపురుషశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞైవ బలీయసీ । నను యది ప్రత్యభిజ్ఞయా అత్ర లిఙ్గబాధః , తర్హ్యుపక్రమోపక్షిప్తమపరబ్రహ్మోపాసనం తత్ప్రాప్తిఫలకం నోక్తం స్యాదితి చేత్ ; నైష దోషః , కిన్తు ప్రకరణస్య పరబ్రహ్మోపాసనామాత్రపరతయైకవాక్యతాపాదకత్వాత్ గుణ ఎవ ।
నను తథాఽపి ఎకమాత్రద్విమాత్రోపాసనావిధిసత్త్వాద్వాక్యభేదోఽవశ్యమాశ్రయణీయః । అతో వాక్యభేదస్యాపరిహార్యత్వాత్ , ఉపక్రమే అపరబ్రహ్మోపాసనోపక్షేపస్య వైయర్థ్యప్రసఙ్గాచ్చాపరబ్రహ్మోపాసనావిధిరపి క్వచిదాశ్రయణీయః । స చాత్రైవ స్యాత్ ; తల్లోకావాప్తిలిఙ్గసత్త్వాత్ । దుర్బలస్యాపి లిఙ్గస్య ‘ఆనర్థక్యప్రతిహతానాం విపరీతం బలాబలమ్’ ఇతి న్యాయేనాత్ర బలవత్త్వాదితి చేత్ , న । సర్వస్యాపి పరబ్రహ్మాభేదదృష్టివిశిష్టాత్రిమాత్రోపాసనావిధ్యర్థవాదతయాఽన్వయేనానర్థక్యస్యైకవాక్యతాభఙ్గస్య చాప్రసరాత్ । తథా హి. ఓఙ్కారస్యాయం మహిమా , యదపరబ్రహ్మతయోపాస్యమానోఽపి తత్ప్రాప్తిఫలకో భవతి । మాత్రావైగుణ్యేనోపాస్యమానోఽపి మనుష్యలోకాన్తరిక్షలోకప్రాప్తిఫలకో భవతి । తస్మాదేవంభూతమహిమాఽయమోంకారో హేయమల్పఫలమపరం బ్రహ్మ విహాయ పరబ్రహ్మతయా త్రిమాత్ర ఎవోపాసనీయ ఇత్యేవమేకవాన్యతయా సర్వస్యాప్యర్థవత్త్వసమ్భవే వాక్యభేదాశ్రయణం న యుక్తమ్ । తస్మాదేకవాక్యతాసాకాఙ్క్షపరబ్రహ్మప్రకరణానుగృహీతశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞాబలాదీక్షతికర్మ పురుష ఎవ ధ్యాయతికర్మ , ఈక్షతిధ్యాయత్యోః ఎకవిషయత్వనియమాచ్చ । యద్యప్యన్యధ్యానమపి అన్యేక్షణజనకమ్ , తథాఽపి తదదృష్టద్వారకమ్ । సమానవిషయత్వే త్వీక్షణధ్యానయోః కార్యకారణభావో దృష్టద్వారకః ;కామినీం భావయతః కామినీసాక్షాత్కారదర్శనాత్ । న చాత్ర దృష్టద్వారసమ్భవే అదృష్టద్వారమాశ్రయణీయమ్ । ఎతేన – ధ్యానే ప్రణవానుప్రవేశాద్విషయైక్యం నాస్తీతి శఙ్కాఽపి నిరస్తా । భావనాప్రచయస్య సాక్షాత్కారజనకత్వే హి తద్విషయవిషయత్వం తన్త్రమ్ , న తు తదన్యావిషయత్వమపి ; గౌరవాత్ । తస్మాదీక్షణధ్యానయోరేకవిషయత్వనియమాదపీక్షతికర్మ పురుష ఎవ ధ్యాయతికర్మ ।
అత్ర దర్శితస్య సర్వస్యాపి సిద్ధాన్తస్య సూత్రారూఢత్వముపపాద్యతే । ఈక్షతికర్మ పరం బ్రహ్మ ; ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్ । ‘పురుషమీక్షతే’ ఇతీక్షతికర్మత్వవ్యపదేశాదిత్యర్థః । హేతావపేక్షితోఽపి త్వప్రత్యయః పక్షసమర్పకతయా ‘ఈక్షతికర్మ’ ఇత్యస్య పృథక్పదత్వమప్యస్తీతి జ్ఞాపనార్థం న ప్రయుక్తః । నన్వీక్షతికర్మత్వవ్యపదేశోఽపరబ్రహ్మణ్యపి ఘటతే ; తల్లోకం ప్రాప్తేన తస్య ద్రష్టుం శక్యత్వాదితి హేతూపమర్దశఙ్కాయాం
‘అన్యభావవ్యావృత్తేః’((బ్ర.సూ.౧.౩.౧౨) ఇతి పూర్వాధికరణసూత్రమనుషఞ్జనీయమ్ । యతస్తల్లోకం ప్రాప్తస్య తద్దర్శనమర్థసిద్ధమ్ అతస్తదుపదేశో వ్యర్థః స్యాదితి తదుపదేశారమ్భసామర్థ్యాదీక్షతికర్మణః పురుషస్యాపరబ్రహ్మభావాద్వ్యావృత్తేరిత్యర్థః । అపరబ్రహ్మవ్యావర్తకవిశేషణశ్రవణాదపీక్షతికర్మ పరం బ్రహ్మేతి హేత్వన్తరేఽపి ‘అన్యభావవ్యావృత్తేః’ ఇతి సూత్రమనుషఞ్జనీయమ్ । తత్రేక్షతికర్మణోఽపరబ్రహ్మభావవ్యావర్తకతత్పరత్వవిశేషణసత్త్వాదిత్యర్థః । అస్మిన్ పక్షే వ్యావృత్తిశబ్దో ణ్యర్థాన్తర్భావేణ వ్యావర్తకపరః । ఎవమీక్షతికర్మణః పరబ్రహ్మభావే సిద్ధే తదేవేక్షతికర్మ ధ్యాయతికర్మేత్యత్ర సాధ్యే ధ్యాయతికర్మణాఽర్థాత్ పరబ్రహ్మభావసిద్ధిఫలకే పక్షో హేతుశ్చేత్యుభయం ‘స’ ఇత్యనేన ప్రదర్శ్యతే । తత్రేక్షతికర్మణి పక్షే తదితి నపుంసకనిర్దేశం విహాయ పుంల్లిఙ్గనిర్దేశ ఈక్షణవాక్యస్థపురుషపదానుసారేణ । తదనుసారశ్చ పరపురుషశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞారూపహేతుప్రదర్శనార్థః । ధ్యాయతికర్మేఽతి సాధ్యం త్వౌచిత్యాదధ్యాహర్తవ్యమ్ । ఈక్షణధ్యానవిషయయోరేకత్వరూపహేతుప్రదర్శనార్థః । ధ్యాయతికర్మేతి సాధ్యం త్వౌచిత్యాదధ్యాహర్తవ్యమ్ । ఈక్షణధ్యానవిషయయోరేకత్వరూపహేతుప్రదర్శనార్థః । ధ్యాయతికర్మేతి సాధ్యం త్వౌచిత్యాదధ్యాహర్తవ్యమ్ । ఈక్షణధ్యానవిషయయోరేకత్వరూపహేతుప్రదర్శనార్థం తు ‘అన్యభావవ్యావృత్తేశ్చ’ ఇతి కృత్స్నసూత్రమనుషఞ్జనీయమ్ । ధ్యాయతీక్షతికర్మణోఽర్భిన్నత్వే ధ్యానస్యాదృష్టద్వారాశ్రయణప్రసఙ్గేన తయోర్భిన్నత్వవ్యావృత్తేరిత్యర్థః । చకారస్స ఇతి పక్షనిర్దేశేనైవైకస్మిన్ హేతౌ లబ్ధే ఇదం హేత్వన్తరమితి జ్ఞాపనార్థః ॥౧.౩.౧౩॥
ఇతి ఈక్షతికర్మాధికరణమ్ ॥౪॥
నను దహరాకాశస్య భూతాకాశత్వే ‘యావాన్వా’ ఇత్యాదౌ తస్య భూతాకాశోపమేయనిర్దేశో నోపపద్యతే । తథా హి – అభేదే ఉపమానోపమేయభావనిర్దేశో ద్వేధా, ఉపమానభావే చ పరస్పరవ్యావర్తకావిశేషేణరహితః , తత్సహితశ్చ । తత్రాద్యోఽనన్వయాలఙ్కారవిషయః , యథా –
‘గగనం గగనాకారం సాగరః సాగరోపమః । రామరావణయోర్యుద్ధం రామరావణయోరివ’(రామా.యు.కా.౧౦౭.౫౦) । ఇహ గగనాదీనాం గగనాదిభిః సాదృశ్యం నిబధ్యమానముపమానోపమేయభేదాపేక్షం సత్ వాస్తవస్య తద్భేదస్యాభావాద్విశేషణోపాధికృతస్య చ తస్య పరస్పరవ్యావర్తకవిశేషణప్రయోగాభావాదప్రతీతేః నాన్వేతీత్యన్వర్థనామాఽనన్వయః । అనన్వయినోఽపి స్వమహిమప్రతిష్ఠాత్వస్యేవ స్వసాదృశ్యస్య నిబన్ధనమన్యస్య ప్రతిష్ఠావస్తున ఇవ ఉపమానస్యాభావద్యోతనాయ । ఎవం గగనస్య వైపుల్యే గగనమేవోపమానం నాన్యదిత్యేవమాదిప్రకారేణానుపమత్వద్యోతనఫలతయోత్కర్షావహః కావ్యశోభాకర ఎవ ‘గగనం గగనాకారమ్’ ఇత్యాదిప్రయోగః , న త్వగత్యా కథఞ్చిన్నిర్వహణీయః । ద్వితీయస్తూపమాప్రభేదః యథా –
‘ఉపాదదే తస్య సహస్రరశ్మిః త్వష్ట్రా నవం నిర్మితమాతపత్రమ్ । స తద్దుకూలాదవిదూరమౌలిర్బభౌ పతద్గఙ్గ ఇవోత్తమాఙ్గే’ । (కు.మా.౭.౪౧)
అత్రోపమానస్య శివస్యైవోపమేయత్వేఽప్యుత్తమాఙ్గపతద్గఙ్గాప్రవాహత్వచ్ఛత్రదుకూలసన్నికృష్టమౌలిత్వరూపవిశేషణోపాధికృతభేదసత్త్వాన్నిబధ్యమానం సాదృశ్యమన్వేతీతి నానన్వయః , కిన్తూపమాప్రభేదః । ఎవం చ సతి అత్ర దహరాకాశస్య భూతాకాశత్వే తస్యైవ తదుపమేయత్వానిర్దేశోఽయమనన్వయరూపో వా స్యాత్ , ఉపమాప్రభేదరూపో వా । నాద్యః , ‘అయమ్’ ఇతి, ‘ఎషోఽన్తర్హృదయ’ ఇతి చ బాహ్యత్వాన్తరత్వరూపపరస్పరవ్యావర్తకవిశేషణశ్రవణాత్ । న చ ‘అయమ్’ ఇత్యనేనాప్యాన్తరస్యైవ నిర్దేశోఽస్త్వితి వాచ్యమ్ । తథా సతి ఆక్షేపబీజతయా శ్రోతృబుద్ధిస్థస్య సౌక్ష్మ్యస్యైవ యావానిత్యనేన పరామర్శనీయతయాఽనన్వయస్య నిరుపమసోయ్క్ష్మ్యపర్యవసాయిత్వాపత్తేః । న చేష్టాపత్తిః ; ఇహ కృతాక్షేపసమాధానలాభాయ వైపుల్యప్రతిపాదనస్యైవాపేక్షితత్వాత్ । ఆక్షేపప్రకారస్త్వగ్రే స్పష్టీభవిష్యతి । న ద్వితీయః ; ఆన్తరస్య బాహ్యవద్వ్యాపకత్వాభావాత్ । న చ – హృదయపుణ్డరీకావచ్ఛిన్నాకాశస్య సూక్ష్మత్వేఽపి హృదయపుణ్డరీకాన్తర్గతాన్తఃకరణప్రతిబిమ్బరూప ఆకాశో బాహ్యాకాశవద్వ్యాపకో భవేత్ , ఉపాధేః సౌక్ష్యేఽపి ప్రతిబిమ్బస్య బిమ్బసమానరూపపరిమాణతాయా జానుదఘ్నకూపజలగతదూరవిశాలాకాశప్రతిబిమ్బే దర్శనాత్ – ఇతి వాచ్యమ్ । శరీరవ్యవహితస్య బాహ్యాకాశస్య హృదయపుణ్డరీకప్రవిష్తేఽన్తఃకరణే ప్రతిబిమ్బాసమ్భవాత్ । తస్మాద్దహరాకాశః పరమాత్మేతి యుక్తమ్ ।
తథా సతి ‘ఆకాశవత్ సర్వగతః’ ఇతి శ్రుత్యామివాత్రాపి తస్య భూతాకాశోపమేయత్వం యుజ్యతే ; హృదయావచ్ఛిన్నరూపేణ తస్య వ్యాపకత్వాభావేఽపి స్వరూపేణ వ్యాపకత్వాత్ । న చ స్వరూపేణ వ్యాపకతామాత్రవివక్షాయాం ‘ఎషోఽన్తర్హృదయే’ ఇతి తద్విశేషణస్య వ్యాపకతావచ్ఛేదకత్వేనాన్వయాభావాన్నిష్ప్రయోజనత్వం దోషః ; స్వరూపకథనార్థత్వోపపత్తేః ।
‘ఎష మ ఆత్మాఽన్తర్హృదయే అణీయాన్వ్రీహేర్వా యవాద్వా’(ఛా.౩.౧౪.౩) ఇత్యాదిశ్రుతౌ బ్రహ్మణో హృదయావచ్ఛేదోపాధికాణీయస్త్వోక్త్యనన్తరం
‘ఎష మ ఆత్మాఽన్తర్హృదయే జ్యాయాన్ దివో జ్యాయానన్తరిక్షాత్’(ఛా.౩.౧౪.౩) ఇత్యాది స్వాభావికవ్యాపకత్వోక్తావపి ‘అన్తర్హృదయే’ ఇతి విశేషణదర్శనాత్ ‘అయమ్’ ఇతి విశేషణస్య భూతాకాశ ఉపమానమితి ఉపమానవిశేషలాభార్థతయేవ ప్రకృతః పరబ్రహ్మరూపదహరాకాశ ఉపమేయ ఇతి ఉపమేయవిశేషలాభార్థతయా తస్య సప్రయోజనత్వాచ్చ ।
తథా
‘అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతిరేషాం లోకానామసమ్భేదాయ’(ఛా.౮.౪.౧) ఇతి దహరాకాశస్య జగద్విధారకత్వముచ్యతే । తదపి బ్రహ్మలిఙ్గమ్ ;
‘ఎష సేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసమ్భేదాయ’(బృ.౪.౪.౨౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరదర్శనాత్ । న చైషాముదాహృతశ్రుతిలిఙ్గానాం దహరాకాశాదన్యత్రాన్వయః శక్యశఙ్కః ; ‘ఎష ఆత్మా’ ఇత్యాది వాక్యశ్రుతపుంల్లిఙ్గైకవచనాన్తైతదాదిశబ్దపరామర్శయోగ్యస్యాన్యస్య ప్రకృతస్యాభావాత్ ।
‘ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ అన్తరేవ సమాహితే’(ఛా.౮.౧.౩) ఇతి దహరాకాశస్య , ‘అస్మిన్ కామాస్సమాహితాః’ ఇతి అపహతపాప్మత్వాదిగుణకస్యాత్మనశ్చ సమాధానాధారత్వేనైక్యప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ । తస్మాదుపక్రమగతాయా అప్యేకస్యా ఆకాశశ్రుతేర్వాక్యశేషగతాని బహూని శ్రుతిలిఙ్గాని బలవన్తీతి తైర్దహరాకాశః పరం బ్రహ్మేతి యుక్తమ్ । ఆకాససబ్దస్య శ్రుత్యన్తరేషు తస్మిన్నపి ప్రసిద్ధత్వాత్ । అపి చ ‘బ్రహ్మపురే’ ఇత్యుపక్రమానుసారేణాపి దహరాకాశః పరం బ్రహ్మేతి లభ్యతే । దేహస్య బ్రహ్మపురత్వోక్త్యైవ దేహాన్తర్వర్తిత్వేన బ్రహ్మోపాసనావిధిత్సయేదం ప్రకరణమారభ్యత ఇత్యవగమాత్ ।
స్యాదేతత్ – ‘చైత్రగృహే మైత్రస్తిష్ఠతి’ ఇత్యన్యగృహత్వేన నిర్దిష్టేఽప్యన్యావస్థానముచ్యతే , తథేహాప్యస్తు । న చ వాచ్యమ్ – తత్ర ‘మైత్ర’ ఇతి విశిష్యాధేయనిర్దేశాత్తథా భవతు నామ , ఇహ త్వనిర్దిష్టాధేయవిశేషే వాక్యే తద్విశేషాకాఙ్క్షాయాం యస్య పురత్వేన దేహో నిర్దిష్టః , తత్ బ్రహ్మైవాధేయవిశేషత్వేన సమ్బన్ధుం యుక్తమ్ – ఇతి । అత్రాప్యాకాశశ్రుత్యా విశిష్య భూతాకాశస్యాధేయత్వేన నిర్దిష్టత్వాత్ , ఇతి చేత్ ; మైవమ్ । ఇహ బ్రహ్మపురత్వేన దేహోక్తేర్దేహాన్తర్వృత్తిబ్రహ్మోపాసనావిధిత్సాఽభావే వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । న హి మైత్రాన్వేషిణం ప్రతి ‘చైత్రగృహే మైత్రస్తిష్ఠతి’ ఇతి వాక్యే చైత్రగృహత్వోక్తిః దేవదత్తగృహాదివ్యావర్తనేనేవాత్ర బ్రహ్మపురత్వోక్తిః ప్రకారాన్తరేణ సాఫల్యమశ్నువీత । తస్మాద్యథా ‘ప్రజాపతిర్వరుణాయాశ్వమనయత్’ ఇత్యాద్యుపక్రమగతార్థవాదేన అశ్వదాతుః కిఞ్చిద్విధాస్యత ఇత్యవగమాత్ తదనన్తరశ్రుతం ‘యావతోఽశ్వాన్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్తావతో వరుణాంశ్చష్కపాలాన్నిర్వపేత్’ ఇతి వాక్యమశ్వప్రతిగ్రహీతురిష్టివిధాయకతయాఽవభాసమానమప్యశ్వదాతుస్తద్విధాయకమితి యోజ్యతే , ఎవమిహాప్యుపక్రమే దేహస్య బ్రహ్మపురత్వోక్త్యా దేహస్యాన్తఃకిఞ్చిత్ (క.చిత్) బ్రహ్మోపాసనా విధాస్యత ఇత్యవగమాత్ తదనన్తరశ్రుతం దహరాకాశవాక్యం భూతాకాశప్రతిపాదకతయాఽవభాసమానమపి బ్రహ్మప్రతిపాదకమితి యోజనీయమ్ । తస్మాన్నిరాలమ్బనో భూతాకాశపూర్వపక్ష ఇతి చేత్ ; అత్ర బ్రూమః –
’యావాన్వా అయమి’త్యాదౌ బాహ్యాభ్యన్తరభేదతః ।
ఉదమానోపమేయత్వం భూతాకాశే సమఞ్జసమ్ ॥
సూక్ష్మేఽప్యభ్యన్తరాకాశే వైపుల్యముపపద్యతే ।
మానసం మానసార్థానాం సమాధానాయ కాఙ్క్షితమ్ ॥
యచ్చాస్యేత్యత్ర పిత్రాద్యా వ్ర్ణ్యాస్సఙ్కల్పసమ్భవాః ।
సాకం ద్యావాపృథివ్యాద్యైస్తే స్వాప్నా ఇవ మానసాః ॥
నైవాత్ర దహరాకాశః శ్రుత్యోపాస్యో విధీయతే ।
కిన్తత్వన్తర్వృత్తి తస్యాన్యదిదం శ్రుత్యైవ దర్శితమ్ ॥
తత్ర ద్యావాపృథివ్యాదివర్ణ్యవస్తుకరమ్బితే ।
బ్రహ్మణ్యశేషాధిష్ఠానే బ్రహ్మశ్రుత్యాదిసఙ్గతిః ॥
తథా హి – ‘యచ్చాస్యేహాస్తి’ ఇత్యాదేరయమర్థః – యదస్య దేహినః ఇహ లోకే విద్యతే , యచ్చేహ లోకే ఇదానీం న విద్యతే నష్టం భవిష్యద్వా , తత్సర్వమస్మిన్ దహరాకాశే సమాహితమితి । తచ్చాత్ర దహరోపాసనయా బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తస్యాగ్రే
‘స యది పితృలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరస్సముత్తిష్ఠన్తి’(ఛా.౮.౨.౧) ఇత్యాదినా వర్ణయిష్యమాణం స్వసఙ్కల్పసముత్థితప్రాచీనానన్తజన్మసమ్బన్ధిదిదృక్షితపితృభ్రాతృపుత్రకలత్రగీతవాదిత్రాదిభోగ్యవస్తుజాతరూపమ్ ; అగ్రే
‘యో హ్యస్యేతః ప్రైతి న తమిహ దర్శనాయ లభతే అథ యే చాస్య జీవా యే చ ప్రేతా యచ్చాన్యదిచ్ఛన్న లభతే సర్వం తదత్ర గత్వా విన్దతే’(ఛా.౮.౩.౧,౨) ఇతి శ్రుత్యైవ తథా వివృతత్వాత్ । తచ్చ బ్రాహ్మలౌకికం సఙ్కల్పజపిత్రాదిభోగ్యజాతం న స్థూలపార్థివాప్యాదిరూపమ్ , కిన్తు స్వప్నదృష్టస్త్రీపురుషాదివన్మనోవికారాత్మకమ్ । అత ఎవ
‘మనసైతాన్ కామాన్ పశ్యన్రమతే య ఎతే బ్రహ్మలోకే’(ఛా.౮.౧౨.౫.౧) ఇతి తస్య మనోమాత్ర భోగ్యత్వశ్రుతిః , మనోమయాని బ్రహ్మలోకే శరీరాదీని’ ఇతి పురాణఞ్చ । ఎవఞ్చ తత్ప్రాయపాఠాత్ ద్యావాపృథివ్యాదికమపి దహరోపాసకస్య స్త్ర్యన్నపానగీతవాదిత్రాదివత్ భోగోపయుక్తం మానసమేవ గ్రాహ్యమితి తస్య సర్వస్యాప్యన్తస్సమాధానాయ దహరాకశస్య బాహ్యాకాశవత్ వ్యాపకత్వమపి మానసమేవాపేక్షితమ్ । తదేవ స్వల్పాపవరకదేశనిద్రాణపురుషదృశ్యమానై కైకకోణవిశ్రాన్తానేకగిరినదీసముద్రాదియుక్తాకాశవైపుల్యవత్ ముహూర్తమాత్రశయితపురుషానుభూయమానవివాహపుత్రోత్పాదన తదుపలాలనాద్యనేకవ్యాపారయుక్తస్వాప్నకాలదైర్ఘ్యవచ్చ వాస్తవసూక్ష్మత్వావిరోధి ‘యావాన్వా’ ఇత్యాదినా వర్ణ్యత ఇతి కిమత్రాసమఞ్జసమ్ ?
నను ద్యావాపృథివ్యాదికమిహ వర్ణ్యమానం మానసఞ్చేత్తత్స్వప్నదృష్టగిరిసముద్రాదివద్వస్తుతః సూక్ష్మేఽపి మాతుం శక్నోతీత్యేవ శిష్యాణామాక్షేపే పరిహర్తుం శక్యే కిమర్థం ప్రాతిభాసికవైపుల్యాభిప్రాయేణ ‘యావాన్వా అయమ్’ ఇత్యుక్తమితి చేత్ ; సత్యమ్ । వస్తుతః సూక్ష్మ ఎవాస్య ద్యావాపృథివ్యాదేః సమాధానముపపాదయితుం శక్యమితి । అత ఎవ తైత్తిరీయోపనిషది ‘తస్యాన్తే సుషిరం సూక్ష్మం తస్మిన్ సర్వం ప్రతిష్ఠితమ్’(మహానారా.౧౧.౯) ఇతి సూక్ష్మ ఎవ హృదయసుషిరరూపే భూతాకాశే సర్వస్య సమాధానముక్తమ్ । ఛాన్దోగ్యభాష్యే చ సూక్ష్మే దహరాకాశే సమాధానాన్యథానుపపత్త్యైవ బ్రాహ్మలౌకికపిత్రాదిభోగ్యజాతస్య మానసత్వం ప్రసాధితమ్ । తథాఽప్యత్రాత్యల్పీయసో దహరాకాశస్యాన్తరతిసూక్ష్మమపి వస్తూపాస్యం న సమ్భవతీత్యాక్షిప్తవతాం శిష్యాణాం హృది అతివిపులం ద్యావాపృథివ్యాదికం తదన్తః సమాహితమిత్యుత్తరం న ప్రవిశేదితి మత్వా యక్షానురూపబలిన్యాయేన మనోవికారమనోవికారరూపద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానోచితం మనోవికారరూపమేవ వైపుల్యం దర్శితమిత్యుపపద్యతేతరామ్ ।
అవాశ్యఞ్చ దహరాకాశః పరం బ్రహ్మేతి వదతాఽపి ‘యావాన్వా అయమాకాశః’ ఇత్యాదినా దహరాకాశస్య సూక్ష్మత్వవిరోధి మనోవికారాత్మకం వైపుల్యం వర్ణితమిత్యయమేవ పన్థాః సమాశ్రయణీయః । కథమ్ ? తేన ఖల్వాకాశశబ్దస్య బ్రహ్మణి గౌణీ వృత్తిరేష్టవ్యా । తస్యాశ్చ ‘ఆకాశవత్ సర్వగతః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధభూతాకాశసాదృశ్యం నిమిత్తతయాఽవతిష్ఠతే । తథాచోపమేయనిర్దేశకేనాకాశశబ్దేనైవ భూతాకాశసాదృశ్యే ప్రతిపాదితే వాక్యేన ప్రతిపాద్యమానం తత్సాదృశ్యం కథమన్వేతు ? న హి ‘యత్ భూతాకాశవద్వ్యాపకం బ్రహ్మ తత్ భూతాకాశసాదృశ్యం నిమిత్తతయాఽవతిష్ఠతే । తథాచోపమేయనిర్దేశకేనాకాశశబ్దేనైవ భూతాకాశసాదృశ్యే ప్రతిపాదితే వాక్యేన ప్రతిపాద్యమానం తత్సాదృశ్యం కథమన్వేతు ? న హి ‘యత్ భూతాకాశవద్వ్యాపకం బ్రహ్మ తత్ భూతాకాశవద్వ్యాపకమ్’ ఇతి వాక్యం సమఞ్జసం భవతి, కిన్తు ‘గఙ్గాయాం ఘోషః’ ఇతి లాక్షణికేన గఙ్గాపదేనైవ తీరస్య గఙ్గాసమ్బన్ధిత్వే లబ్ధే ‘గఙ్గాయా గఙ్గాయాం ఘోషః’ ఇతి ప్రయోగవదసమఞ్జసమేవ భవేత్ । తస్మాత్ బ్రహ్మణస్స్వరూపేణ భూతాకాశవద్వ్యాపకత్వే ‘ఆకాశవత్సర్వగతః’ ఇతి శ్రుతిప్రతిపాదితే గౌణేనాకాశపదేన బోధ్యమానేఽపి హృదయపుణ్డరీకావచ్ఛిన్నరూపేణాపి తద్వాపకత్వం ప్రతిపాదయితుం ‘యావాన్వా’ ఇత్యాదివాక్యమ్ । యథా ‘అమావాస్యాయామమావాస్యయా యజేత’ ‘పౌర్ణమాస్యా యజేత’ ఇతి వాక్యయోరాగ్నేయాదీనాం షణ్ణాం యాగానాం స్వరూపేణామావాస్యాపౌర్ణమాసీకాలకర్తవ్యత్వే తత్తదుత్పత్తివాక్యవిహితే తేషు గౌణాభ్యాం తృతీయాన్తామావాస్యాపౌర్ణమాసీపదాభ్యాం బోధ్యమానేఽపి తేషాం త్రిశస్త్రిశః ప్రాచ్యోదీచ్యసకలాఙ్గసాహిత్యేనాపి తత్తత్కాలకర్తవ్యత్వం ప్రతిపాదయితుం తద్వాక్యద్వయమిత్యేవ సమర్థనీయమ్ ।
అత ఎవైకాదశే తస్య వాక్యద్వయస్య సాఫల్యం తథైవ సమర్థితమ్ – తద్వాక్యద్వయాభావే ‘దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి వాక్యేనైకఫలసాధనత్వేన బోధితానాం షణ్ణాం యాగానాం ప్రయోగైక్యస్యౌత్సర్గికత్వాత్ పౌర్ణమాస్యాం ప్రాచ్యాంగానుష్ఠానపూర్వకం పౌర్ణమాసత్రికమనుష్ఠాయ అమావాస్యాయాం ప్రాప్తాయామమావాస్యాత్రికమనుష్ఠాయోదీచ్యాంగసమాపనం కర్తవ్యం ప్రసజ్యేత ఇతి । ఆచార్యవాచస్పతినాఽపి బ్రహ్మణ్యాకాశపదస్య గౌణత్వే తేనైవ భూతాకాశవద్వ్యాపకత్వస్య లబ్ధతయా పునస్తత్ర వాక్యేన తత్ప్రతిపాదనమనన్వితమిత్యాశంక్య ‘తత్కిమిదానీం పౌర్ణమాస్యాం పౌర్ణమాస్యా యజేత అమావాస్యాయామమావాస్యయేత్యసాధుర్వైదికప్రయోగః ? ఇతి వదతా తద్వాక్యద్వయదృష్టాన్తావష్టమ్భేన బ్రహ్మణః స్వరూపేణ భూతాకాశవద్వ్యాపకత్వే గౌణపదలబ్ధేఽపి హృదయావచ్ఛిన్నరూపేణాపి తద్వ్యాపకత్వం ప్రతిపాదయితుం ‘యావాన్వా’ ఇత్యాది వాక్యమిత్యేవ దర్శితమ్ । ఎవఞ్చ హృదయావచ్ఛిన్నరూపేణ సూక్ష్మస్య బ్రహ్మణస్తేనైవ రూపేణ వైపుల్యం మానసపదార్థసమాధానోచితం మానసం వర్ణితమిత్యేవ సిద్ధాన్తినాఽప్యుపపదనీయం గత్యన్తరాభావాదిత్యలం విస్తరేణ ।
‘ఎష ఆత్మా అపహతపాప్మా’ ఇత్యాదివాక్యశేషగతబ్రహ్మలిఙ్గానాం తు న దహరాకాశేఽన్వయః , కిన్తు తస్యాన్తరుపాస్యత్వేన నిర్దిష్టం యత్ ద్యావాపృథివ్యాది తదవచ్ఛిన్నే , తత్ప్రతీకే వా బ్రహ్మణ్యన్వయః । ద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానోపన్యాసానన్తరం ‘ఎతత్ సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇతి ప్రకృతద్యావాపృథివ్యాదిపరైతత్పదసమానాధికరణేన ‘సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇత్యనేన ద్యావాపృథివ్యాద్యవచ్ఛిన్నం , తత్ప్రతీకం వా బ్రహ్మ నిర్దిశ్య ‘అస్మిన్కామాస్సమాహితాః’ ఇత్యుపాసకస్య కమనీయానాం కేషాఞ్చిత్ గుణానాం బ్రహ్మణి సమాధానముక్త్వా తదనన్తరం ‘ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ ఇత్యాదినా తేషాం గుణానామపహతపాప్మత్వాదిరూపతయా వివృతత్వాత్ । నను ‘ఎతత్ సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇత్యత్ర ఎతత్పదం దహరాకాశపరామర్శి, ‘ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ’ ఇత్యాదిప్రాచీనవాక్యేషు సర్వనామ్నాం తత్పరామర్శిత్వదర్సనాత్ ; ‘ఎతత్’ ఇతి నపుంసకలిఙ్గస్య సత్యబ్రహ్మపురశబ్దసామానాధికరణ్యానురోధేన సఙ్గతత్వాత్తస్య ద్యావాపృథివ్యాదిపరామర్శిత్వే ఎకవచనానుపత్తేశ్చ । తస్మాత్ ‘సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇత్యారభ్య శ్రుతానాం సర్వేషాం బ్రహ్మలిఙ్గానాం దహరాకాశ ఎవ సమన్వయ ఇతి చేత్ ; మైవమ్ । ‘ఉభే అస్మిన్’ ఇత్యాదివాక్యేషు ప్రాధాన్యేన ప్రథమావిభక్త్యా నిర్దిష్టస్య ద్యావాపృథివ్యాదేరేవ ‘ప్రజాపతిర్వరుణాయాశ్వమనయత్ స స్వాం దేవతామార్చ్ఛత్’ ఇత్యత్ర ప్రజాపతేరివ సర్వనామ్నా పరామర్ష్తుం యుక్తత్వాత్ । తస్య ద్యావాపృథివ్యాదిపరామర్శిత్వేఽపి ‘నపుంసకమనపుంసకేనైకవచ్చాస్యాన్యతరస్యామ్’ ఇతి వ్యాకరణానుశిష్టస్య నపుంసకలిఙ్గస్యైకవచనస్య చోపపత్తేః , ‘సర్వం తదస్మిన్ సమాహితమ్’ ఇత్యన్తేన దహరాకాశే ద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానోపన్యాసానన్తరం ప్రవృత్తే ‘తఞ్చేత్ బ్రూయుః అస్మింశ్చేదిదం బ్రహ్మపురే సర్వం సమాహితం సర్వాణి చ భూతాని సర్వే చ కామా యదైనజ్జరా వాఽఽప్నోతి ప్రధ్వంసతే వా కిం తతోఽతిశిష్యత ఇతి స బ్రూయాన్నాస్య జరయైతజ్జీర్యతి న వధేనాస్య హన్యతే’ ఇత్యాక్షేపతదుత్తరసన్దర్భే శ్రుతయోః ‘ఎతత్’ ఇతి పదయోర్నపుంసకలిఙ్గసామానాధికరణ్యాభావేన శరీరనాశాత్తదాశ్రితమూర్తద్రవ్యజాతస్యేవ తదవచ్ఛిన్నస్యాకాశస్య హానిశఙ్కానుదయేన చ దహరాకాశపరామర్శిత్వస్యానుపపన్నతయా అస్మదుక్తరీత్యా ద్యావాపృథివ్యాదిపరామర్శిత్వస్యావశ్యవక్తవ్యత్వేన తదనన్తరశ్రుత ‘ఎతత్సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇతి వాక్యగతైతత్పదస్యాపి తత్పరామర్శిత్వస్యైవాఙ్గీకర్తవ్యత్వాచ్చ ।
యత్తు ‘అస్మిన్ కామాస్సమాహితాః’ ఇతి సమాధానాధారత్వప్రత్యభిజ్ఞయా దహరాకాశస్య బ్రహ్మపురశబ్దోదితస్య బ్రహ్మణశ్చైక్యమవగమ్యతే ఇతి , తత్తుచ్ఛమ్ ; ప్రకృతపరామర్శకసర్వనామానుసారేణ భేదేఽవగమ్యమానే సమాధానాధారత్వప్రత్యభిజ్ఞామాత్రస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాత్, అన్యథా ‘యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’ ఇత్యత్ర ‘బ్రహ్మపురే’ ఇతి ‘అస్మిన్’ ఇతి చ సప్తమీనిర్దిష్టాధారప్రత్యభిజ్ఞయా బ్రహ్మపురదహరపుణ్డరీకయోరప్యైక్యప్రసఙ్గాత్ । తస్మాద్యుక్తముక్తం వాక్యశేషగతబ్రహ్మశ్రుతిలిఙ్గానాం ద్యావాపృథివ్యాద్యవచ్ఛిన్నే , తత్ప్రతీకే వా బ్రహ్మణ్యన్వయ ఇతి । ఎవఞ్చ – ఉపక్రమ ఎవ దేహస్య బ్రహ్మపురత్వోక్త్యా బ్రహ్మోపాసనావిధిత్సాఽవగమాద్దహరాకాశో బ్రహ్మేత్యవగమ్యత ఇత్యేతదపి నిరస్తమ్ ; దహరాకాశస్యోపాస్యత్వేనానిర్దిష్టత్వాత్ । తదన్తరుపాస్యత్వేన నిర్దిష్టం యద్ద్యావాపృథివ్యాది తదుపాసనస్య బ్రహ్మోపాసనరూపతాయాః సమర్థితత్వాచ్చ । ఎవమేతేషాం బ్రహ్మశ్రుతిలిఙ్గానాం పూర్వపక్షే దహరాకాశాన్తరుపాస్యాన్వయేన సాఙ్గత్యమభిప్రేత్యోక్తం భాష్యే ‘న చాత్ర దహరస్యాకాశాస్యాన్వేష్టవ్యత్వం విజిజ్ఞాసితవ్యత్వఞ్చ శ్రూయతే ; తస్మిన్ యదన్తరితి పరవిశేషణత్వేనోపాదానాత్’ ఇతి ।
ఎతేషామప్రసక్తప్రతిషేధరూపత్వం బ్రహ్మాన్వయపక్షేఽపి వక్తవ్యమేవ ; ‘అపహతపాప్మా’ ఇత్యస్య తస్మిన్పక్షే సర్వపాప్మోదితత్వపరతయా పాపరాహిత్యోక్త్యైవ పాపమూలజరాద్యభావస్యాప్యర్థతస్సిద్ధత్వాత్ , అత్రైవ ప్రకరణే
‘నైనం సేతుమహోరాత్రే ర్తరతో న జరా న మృత్యుర్న శోకో న సుకృతం న దుష్కృతం సర్వే పాప్మనోఽతో నివర్తన్తే’(ఛా.౮.౪.౧) ఇతి పాప్మశబ్దస్య జరాదిసాధారణతయా వివృతత్వేన ‘అపహతపాప్మా’ ఇత్యనేన జరాద్యభావస్య శబ్దతోఽపి సిద్ధత్వాచ్చ । ‘సత్యకామస్సత్యసఙ్కల్పః’ ఇతి చ సతి బ్రహ్మణి కామనాసఙ్కల్పరాహిత్యేన ఘటతే; తయోర్నిషేధరూపగుణప్రాయపాఠేన నిషేధరూపత్వస్యోచితత్త్వాత్ । అహరహర్గతిశ్రవణమపి తస్మిన్హార్దే భూతాకాశే సఙ్గచ్చతే ; సుషుప్తౌ జీవానాం హృదయపుణ్డరీకావకాశప్రవేశసత్త్వాత్ । బ్రహ్మలోకశబ్దోఽపి బ్రహ్మోపలబ్ధిస్థానే తస్మిన్నుపపద్యతే ; లోక్యతేఽస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా లోకశబ్దస్యోపలబ్ధిస్థానపరత్వాత్ । విధారకత్వం తు స్వరూపేణ భూతాకాశస్యాక్షరబ్రాహ్మణోదితం విశిష్య చ హృదయావచ్ఛిన్నరూపేణాత్రైవ ‘ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ’ ఇత్యాదినా ప్రతిపాదితం తస్మిన్నుపపద్యత ఇతి స్పష్టమేవ । దేహస్య బ్రహ్మపురత్వేన ఉపక్రమస్తు దేహాన్తర్వర్తిహార్దభూతాకాశోపాస్తివిధిత్సాయామపి జాహ్నవీతీరమృత్తికోక్తిన్యాయేన తస్యైవ స్తుత్యర్థతయోపపద్యతే ।
‘తద్య ఎవైతం బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దన్తి తేషామేవైష బ్రహ్మలోకస్తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’(ఛా. ౮.౪.౩) ఇత్యాదివాక్యశేషోక్తం మహాఫలమపి వచనబలాత్ భూతాకాశోపాసనస్య యుజ్యతే । పూర్వాధికరణే ప్రతీకోపాసనస్య వచనబలేన సర్వపాపనిర్ద్ధూననపూర్వకబ్రహ్మలోకప్రాప్తిద్వారకపరమముక్తిఫలకత్వస్యోక్తత్వాత్ । తస్మాత్ భూతాకాశ ఎవ దహర ఇతి ।
ఎవం ప్రాప్తే రాద్ధాన్తమాహ – ‘దహర ఉత్తరేభ్యః’ – స్దహరాకాశః పరమాత్మా ఉత్తరేభ్యస్తదీయశ్రుతిలిఙ్గేభ్యః । న చ తేషాం దహరాకాశానన్వయః శఙ్కనీయః ; పూర్వసన్దర్భస్వారస్యానురోధేనాపతతస్తదన్వయస్యాపరిహార్యత్వాత్ । తథా హి – ఉపాసకభోగస్థానభోగోపకరణభోగ్యజాతరూపద్యావాపృథివ్యాదిసర్వసమాధానోక్త్యనన్తరం ప్రాక్ బ్రహ్మపురశబ్దేనోక్తే దేహ ఎవ తస్య సర్వస్య సమాధానముక్తమాపాద్య దేహే జీర్ణే , నష్టే వా, జీర్ణే కుసూలాదౌ భారధారణాక్షమే తదన్తర్నిహితం వ్రీహ్యాదికమివ , నష్టే ఘటే తదన్తర్నిహితం దధ్యాదికమివ చ తత్కిమపి నావతిష్ఠేతేత్యన్తేవాసిభిరాక్షిప్తమ్ । తత్ర దహరాకాశే వర్ణితం సర్వసమాధానం దేహ ఎవ వర్ణితమితి ఆపాదనస్య ద్వేధాఽభిప్రాయః సమ్భాయతే – యథా ఘటాద్యన్తరాకాశే నిహితస్య దధ్యాదేర్వస్తుతో ఘటాదిరేవ ధారకః , ఆకాశః పరమవకాశాత్మనోపకరోతి, ఎవమిహాపి దహరాకాశస్య స్వతఃసర్వధారకత్వేఽపి తస్య దేహజరాప్రధ్వంసానుపదభావిజరాప్రధ్వంసత్వాద్యావద్దేహస్య భారధారణానుకూలం బలం తావత్పర్యన్తమేవ దహరాకాశస్య తద్ధారకత్వమితి ఫలతో దేహ ఎవ తస్య సర్వస్య ధారకః పర్యవస్యతి ఇతి వా ; యథా రాజానుసార్యైశ్వర్యదారిద్ర్యేణ రాజభృత్యేన పోష్యమాణస్య తద్భృత్యవర్గస్య ఫలతో రాజైవ పోషకః పర్యవస్యతి ఇతి వా ; యథా రాజానుసార్యైశ్వర్యదారిద్ర్యేణ రాజభృత్యేన పోష్యమాణస్య తద్భృత్యవర్గస్య ఫలతో రాజైవ పోషకః పర్యవస్యతి తద్వదితి వా । తత్ర ద్వితీయాభిప్రాయావలమ్బనాక్షేపసమాధానార్థం
‘నాస్య జరయైతజ్జీర్యతి న వధేనాస్య హన్యతే’(ఛా.౮.౧.౫) ఇత్యుక్తమ్ । యద్యపి దేహాన్తర్గత ఆకాశో దేహస్య జరాదౌ సతి జరాదినా న స్పృశ్యత ఇతి స్పష్తమేవ , న హి కుసులాద్యన్తర్గత ఆకాశోఽపి తజ్జరాదౌ సతి జరాదినా స్పృశ్యతే, తథాఽపి ప్రథమాభిప్రాయమూలత్వమేవాక్షేపస్య యుక్తమితి పరిశేషయిత్వా తత్సమాధానం వక్తుం మన్దశిష్యానుగ్రహాయ స్పష్టమప్యుక్తమ్ । ప్రథమాభిప్రాయావలమ్బనాక్షేపసమాధానార్థం
‘ఎతత్సత్యం బ్రహ్మపురమస్మిన్కామాస్సమాహితాః’(ఛా.౮.౧.౫) ఇత్యుక్తమ్ । తత్ర ‘అస్మిన్కామాస్సమాహితాః’ ఇత్యనేన యేషాం కామానాం సఙ్కల్పజపితృమాతృభ్రాతృస్వసృస్త్ర్యన్నపానగన్ధమాల్యగీతవాదిత్రాదిరూపాణాం దేహే సమాధానముక్తమాపాద్యాక్షిప్తం తే తత్ర న సమాహితాః , కిన్త్వస్మిన్దహరాకాశే, అతః స ఎవ తేషాం ధారకో, న దేహ ఇత్యాక్షేపమూలోన్మూలనం కృతమ్ । తత్ర కామగ్రహణమాక్షేపే దేహసమాహితత్వేనాపాద్యానూదితానాం సర్వేషాముపలక్షణమ్ ।
నను ఘటాకాశో దధ్యాదేరివ దహరాకాశో ద్యావాపృథివ్యాదేర్న ధారక ఇత్యాశంక్యోక్తం ‘ఎతత్సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇతి । న హి ఘటాకాశ ఇవ దహరాకాశోఽయం భూతాకాశః , కిన్తు బ్రహ్మ । తత్తు పురమివ ఉపాసకాపేక్షితవివిధభోగోపకరణచేతనాచేతనాత్మకభోగ్యజాతపూర్ణం తద్ధారకమేవ యతః తత్ సత్యం సకలప్రపఞ్చనియామకమితి తస్యార్థః । సత్యపదం హి నిత్యానిత్యాత్మకచేతనాచేతనసకలప్రపఞ్చనియన్తృత్వపరం బ్రహ్మనామేత్యత్రైవ ప్రకరణే వర్ణితం
‘తస్య హవా ఎతస్య బ్రహ్మణో నామ సత్యమితి , తాని హ వా ఎతాని త్రీణ్యక్షరాణి స తి యమితి । తద్యత్సత్తదమృతమ్, అథ యత్తి తన్మర్త్యమ్, అథ యద్యం తేనోభే యచ్ఛతి’(ఛా.౮.౨.౪౫) ఇతి । నియన్తృత్వఞ్చ ధారకత్వవ్యాప్తం
‘ఎష సేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసమ్భేదాయ’(బృ.౪.౪.౨౨) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఎవంకృతాక్షేపసమాధానసిద్ధ్యానుగుణ్యేన సమాధానవాక్యగతయోరేతదితిపదయోర్దహరాకాశపరత్వం వక్తవ్యమితి తయోర్ద్యావాపృథివ్యాదిపరత్వవర్ణనమసమఞ్జసమేవ । న హి తదానీం కృతస్యాక్షేపస్య సమాధానం లభ్యతే ; మాభూద్దేహజరాదినా ద్యావాపృథివ్యాదేస్తదాశ్రితస్య జరాది , తథాఽపి యథా కుసూలాదేర్జరాదౌ సతి తదనువిధాయిజరాదిరహితమపి వ్రీహ్యాది తత్ర నావతిష్ఠతే, ఎవమిదమపి నావతిష్ఠేతేత్యాక్షేపస్య తాదవస్థ్యాత్ । తదనన్తరం ద్యావాపృథివ్యాద్యవచ్ఛిన్నస్య , తత్ప్రతీకస్య వా బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వప్రతిపాదనేన వా తస్మిన్బ్రహ్మణి వక్ష్యమాణా అపహతపప్మత్వాదిగుణాః సన్తీతి ప్రతిపాదనేన వా తత్సమాధానాలాభాచ్చ । న చైతత్పదయోర్ద్యావాపృథివ్యాదిపరత్వేఽపి యథాఽఽక్షేపః సమాధాతుం శక్య స్తథా కశ్చిత్తత్ప్రకారో వర్ణ్యతామితి వాచ్యమ్ । దహరాకాశాశ్రితత్వేనోక్తస్య ద్యావాపృథివ్యాదేర్దేహాశ్రితత్వముక్తమిత్యాపాద్యానువాదే కిఞ్చిదభిప్రాయవతో ద్యావాపృథివ్యాదేర్జరాద్యస్పర్శోక్త్యా తదవచ్ఛిన్నతత్ప్రతీకోపాస్యబ్రహ్మప్రతిపాదనేన సమాధాతుం శక్యస్య కస్యచిదాక్షేపప్రకారస్యైవం సమఞ్జసస్యానుపలమ్భాత్ । తస్మాద్యథా ‘విష్ణురుపాంశుయష్టవ్యః’ ఇత్యాదిషు విధ్యంగీకారే తవ్యప్రత్యయస్వారస్యే సత్యపి తేషు విధానేనోపక్రాన్తజామితాదోషనిర్హరణాలాభాత్తల్లాభాయ వర్తమానాపదేశయుక్తేఽప్యన్తరావాక్య ఎవ విధిరఙ్గీక్రియతే , ఎవమిహాప్యేతత్పదయోర్ద్యావాపృథివ్యాదిపరత్వాఙ్గీకారే విభక్త్యైకరూప్యస్వారస్యలాభే సత్యపి తత్పరత్వే కృతాక్షేపసమాధానాలాభాత్ తల్లాభాయ దహరాకాశపరత్వమేవాఙ్గీకర్తవ్యమ్ ।
కిఞ్చ ‘అస్మిన్కామాః సమాహితాః’ ఇత్యత్ర కామశబ్దేన సఙ్కల్పజాః పిత్రాదయ ఎవ వక్తవ్యాః ; తేషామాక్షేపవాక్యే కామశబ్దేనాభిహితత్వాత్ , అగ్రేఽపి
‘స యది పితృలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరస్సముత్తిష్ఠన్తి’(ఛా. ౮.౨.౧) ఇత్యాదినా సఙ్కల్పజాన్ పిత్రాదీనభిధాయ తేషామేవ ‘త ఇమే సత్యాః కామాః’ ఇతి కామశబ్దేనాభిధానాభావాత్, ‘ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ ఇత్యాదివాక్యే ఆత్మవిశేషణత్వేనోక్తిం వినా తేషాం క్వచిదపి ప్రాధాన్యేనోక్త్యభావాచ్చ । పిత్రాదయశ్చ ప్రాక్ ‘యచ్చాస్యేహాస్తి’ ఇతి వాక్యే దహరాకశాశ్రితత్వేనోక్త్యాః । అత ఎవ సమనన్తరప్రవృత్తాక్షేపవాక్యే ‘సర్వే చ కామాః’ ఇతి తేషాం సమాధానముక్తమిత్యనువాదః । తథా చ తత్సమాధానాధారత్వప్రత్యభిజ్ఞయా ‘అస్మిన్ కామాస్సమాహితాః’ ఇత్యత్రత్యస్యాపి ‘అస్మిన్’ ఇతి పదస్య దహరాకాశపరత్వే సన్దంశన్యాయేన మధ్యగతయోరేతత్పదయోరపి తత్పరత్వమపరిహార్యమ్ ।
న చ నపుంసకలిఙ్గవిరోధః ; ‘వ్యత్యయో బహులమ్’(పా.సూ.౩.౧.౮౫) ఇతి లిఙ్గవ్యత్యయోపపత్తేః । త్వయాఽపి ద్యావాపృథివ్యాదిషు నపుంసకమేకవచనఞ్చ ‘నపుంసకమనపుంసకేనైకవచ్చాస్యాన్యతరస్యామ్’(పా.సూ.౧.౨.౬౯) ఇతి విధిద్వయమపేక్ష్య సమర్థనీయమ్ । తదపేక్షయైకవిధ్యపేక్షణమేవ లఘు । కిఞ్చ నపుంసకనిర్వాహార్థం తావదపి నాపేక్షణీయమ్ , నపుంసకలిఙ్గం స్త్రీలిఙ్గపుంల్లిఙ్గానుగతం సామాన్యమ్ , న తు విశేషాన్తరమితి శాబ్దికైరఙ్గీకృతత్వేన లిఙ్గాన్తరనిర్దిష్టే నపుంసకలిఙ్గానుపపత్తిశఙ్కాఽనవకాశాత్ , ‘ముఖనాసికావచనోఽనునాసికః’(పా.సూ.౧.౧.౮) ‘ద్విగురేకవచనమ్’(పా.సూ.౨.౪.౧) ఇత్యాదౌ స్త్రీలిఙ్గపుంల్లిఙ్గవిశేషణయోర్నపుంసకలిఙ్గదర్శనాచ్చ । అపి చ ‘సుపాం సులుక్’(పా.సూ.౭.౧.౩౯) ఇత్యాదిసూత్రేణ విభక్తేర్లుకి పుంల్లిఙ్గేఽప్యేతదిత్యేవ రూపం భవతి । తస్మాద్ద్వితీయాక్షేపసమాధానే శ్రుత్యైవ దహరాకాశస్య బ్రహ్మరూపతయా వివృతత్వాత్ తావతాపి దహరాకాశః పరమాత్మేతి సిద్ధ్యతి । తదనన్తరస్య ‘ఎష ఆత్మా’ ఇత్యాదిసన్దర్భస్యాన్యపరత్వశఙ్కానవకాశాత్తద్గతశ్రుతిలిఙ్గైరపి ప్రాగుదాహృతైస్తథా సిద్ధ్యతీత్యనవద్యమ్ ।
స్యాదేతత్ – ‘దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తసన్వేష్టవ్యమ్’ ఇత్యాదిత్యమణ్డలాదివదుపాస్యాధారత్వేనోపన్యస్తే దహరాకాశే వాక్యశేషగతానాముపాస్యగుణానామన్వయో న యుక్త ఇతి చేత్ ; కిం కుర్మః ? ‘ఉభే అస్మిన్’ ఇత్యారభ్య ‘ఎష ఆత్మా’ ఇత్యన్తేషు వాక్యేషు శ్రుతానామిదమేతచ్ఛబ్దానాం దహరాకాశపరత్వాత్ తేషాం తదనన్వయః పరిహర్తుం న శక్యత ఇత్యుక్తమ్ । నను ‘యావాన్వా’ ఇత్యాదివాక్యం యావానయమ్ బాహ్యాకాశోఽస్తి, తావాత్ సర్వోఽప్యన్తర్హృదయ ఆకాశే దహరాకాశే వర్తత ఇత్యేవమర్థతయా పృష్టదహరాకాశాన్తర్వర్త్యుపాస్యవిశేషనిర్ధారణపరమస్తు । తత్ర ద్వితీయాకాశశబ్దస్య సప్తమ్యన్తత్వాశ్రయణేన పృష్టాకాంక్షితార్థనిర్ధారణార్థత్వే సమ్భవతి తస్య ప్రథమాన్తత్వాశ్రయణేన తదనాకాంక్షితార్థపరత్వకల్పనానౌచిత్యాత్ । తథా చ తస్యైవ దహరాకాశాన్తరుపాస్యతయా విహితస్య వ్యాపకాకాశస్యాగ్ర్తనైరిదమేతచ్చబ్దైః పరామర్శః సమ్భవతీతి చేత్ ; మైవమ్ ; ఆకాశస్య దహరపుణ్డరీకే తదవచ్ఛిన్నతయా సూక్ష్మత్వేనావస్థితస్య స్వోపరివ్యాపకత్వేనాప్యవస్థానాయోగాత్ , ‘తావనేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః’ ఇత్యస్య ద్వితీయాకాశశబ్దవిశేషణతయా తదనురోధేన తస్యాపి ప్రథమాన్తత్వనిశ్చయాచ్చ । న హ్యేష ఇతిశబ్దః ప్రథమా(న్తా)కాశశబ్దస్య విశేషణమ్ ; తత్రాయమితి విశేషణస్య సత్త్వేన తత్పౌనరుక్త్యాపత్తేః ।
ఎతేన – యత్ కేచన దహరాకాశో భూతాకాశః తదన్తర్వర్త్యుపాస్యం బ్రహ్మేతి మన్యమానాః ‘యావాన్బా’ ఇత్యాదిసన్దర్భం యోజయన్తి – తదపి నిరస్తమ్ । తే ఖల్వేవమాహుః – శరీరపుణ్డరీకయోర్బ్రహ్మ ఇతి పురత్వవేశ్మత్వోక్త్యైవ సరీరాన్తర్వర్తిని పుణ్డరీకే బ్రహ్మోపాసనా విధిత్సితేత్యవద్గమాత్ ‘తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్’ ఇత్యేతావతైవ హృత్పుణ్డరీకస్థదహరాకాశగతం బ్రహ్మోపాస్యమితి నిర్ధారితమ్ । అతః ‘కిం తదత్ర విద్యతే’ ఇతి ప్రశ్నః కింప్రకారం బ్రహ్మ తత్ర వర్తత ఇతి ప్రకారమాత్రవిషయః । తత్ప్రకారనిరూపణం ‘యావాన్వా’ ఇత్యాది । యావానయమాకాశస్తావాన్ సర్వోఽప్యన్వేష్టవ్యస్య బ్రహ్మణోఽన్తర్హృదయే వర్తతే ద్యావాపృథివ్యాదికఞ్చాస్మిన్ సమాహితమిత్యాకాశాదిసర్వాశ్రయత్వమన్వేష్తవ్యస్య బ్రహ్మణః ప్రకార ఇతి తేనోక్తం భవతి । యది త్వన్యపురవేశ్మనోరన్యావస్థానసమ్భవాత్ బ్రహ్మపురత్వాద్యుపక్రమమాత్రేణ బ్రహ్మోపాసనావిధిత్సా నావగమ్యతే , తదా ‘కిన్తదత్ర విద్యతే’ ఇతి దహరాకాశాన్తర్వర్త్యుపాస్యస్వరూపప్రశ్నః । తస్యోత్తరం ‘అన్తర్హృదయ ఆకాసః’ ఇతి ; అన్తర్హృదయశబ్దోక్తే దహరాకాశే ఆకాశో బ్రహ్మ వర్తత ఇతి తస్యార్థః । ‘తస్యైతదేవ నిరుక్తం హృద్యయమితి తస్మాద్ధృదయమ్’ ఇత్యత్రైవ ప్రకరణే హృదయనిమిత్తకత్వేన నిరుక్తస్య హృదయశబ్దస్య హృదయవర్తిని దహరాకాశే వృత్త్యుపపత్తేః , ఆకాశశబ్దస్య ‘తల్లిఙ్గాత్’ ఇతి న్యాయేన బ్రహ్మణి వృత్త్యుపపత్తేశ్చ । ‘యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషు’ ఇతి తు వాక్యాన్తరమ్ । తేన బ్రహ్మనో భూతాకాశవద్వ్యాపకత్వముచ్యతే, అగ్రేతనవాక్యైర్బ్రహ్మణి ద్యావాపృథివ్యాదీనాం సమాధానముచ్యత ఇతి ।
అత్రాద్యపక్షే ‘ఎష’ ఇతి ‘ఆకాశ’ ఇతి చ పునరుక్తమితి స్పశ్తమేవ । ‘కిన్తదత్ర వర్తతే’ ఇతి ఆశ్రయాశ్రయిణోః వైయధికరణ్యేన నిర్దేశవతః ప్రశ్నస్య ‘ఉభే అస్మిన్’ ఇత్యాది తాదృశమేవోత్తరమితి వక్తుం శక్యే తత్ర వర్తమానం బ్రహ్మ కిమ్ప్రకారమితి ప్రశ్నస్యార్థః బ్రహ్మణోఽన్తర్హృదయే ఆకాశో వర్తత ఇత్యాది తదుత్తరమితి క్లిష్టకల్పనమపి న యుక్తమ్ । ద్వితీయపక్షే దహరాకాశే కిం వర్తత ఇతి ప్రశ్నస్యాకాశో వర్తత ఇత్యేతావత్యుత్తరే వక్తవ్యే ‘అన్తర్హృదయే’ ఇతి శబ్దాన్తరేణ దహరాకాశస్య తత్ర ప్రతినిర్దేశ ఇతి కల్పనం క్లిష్టమ్ । న చ హృదయసబ్దో హృది వర్తమానే సర్వత్ర నిరుక్తహ్ ; కిన్త్వాత్మన్యేవ । ‘స వా ఎష ఆత్మా హృది తస్యైతదేవ నిరుక్తం హృద్యయమితి తస్మాద్ధృదయమ్’ ఇతి శ్రవణాత్ । వాక్యభేదదోషశ్చాత్ర స్పష్టః । తస్మాత్ ‘యావాన్వా’ ఇత్యాది దహరాకాశస్య భూతాకాశవద్వ్యాపకత్వప్రతిపాదనపరమిత్యేవ యుక్తమ్ । న చ తదనాకాఙ్క్షితార్థప్రతిపాదనమ్ ; తస్యైవాకాఙ్క్షితత్వాత్ ।
తథా హి ‘తఞ్చేత్ బ్రూయుః’ ఇత్యాక్షేపావతారో , న తు ప్రశ్నావతారః । ప్రశ్నే ‘కిన్తదత్ర వర్తతే’ ఇత్యేతావత ఎవ వక్తవ్యత్వేన ‘యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే’ ఇత్యాద్యనువాదవైయర్థ్యాత్ , ఆక్షేప ఎవ దేహాన్తర్గతం పుణ్డరీకమేవ తావదత్యల్పం , తతోఽత్యన్తమల్పీయాన్ తదన్తర్గతాకాశః పుణ్డరీకస్య దహరత్వోక్త్యైవ తదన్తర్గతాకాశస్య దహరత్వే సిద్ధే సూచీరన్ధ్రవదతిసూక్ష్మసుషిరరూపత్వద్యోతనాయ హి పునస్తస్య దహరత్వోక్తిః । తత్ర కిం సమ్భావ్యతే యదన్వేష్తవ్యముపదిశ్యత ఇతి తదన్తర్వర్త్యసమ్భవస్ఫోరణార్థతయా సార్థకత్వాత్ ।
ఎవమాక్షేపే తదన్తర్వర్తిసమ్భావనాయ ప్రథమం తదుపయోగివైపుల్యప్రతిపాదనమేవాకాఙ్క్షితమ్ । న చ తథాపి బ్రహ్మణి గౌణేనాకాశశబ్దేనైవ తస్య భూతాకాశవద్వ్యాపకత్వమవగతమితి తత్ప్రతిపాదనం నాకాఙ్క్షితమితి వాచ్యమ్ । న హి ‘దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’ ఇత్యుక్తిమాత్రేణాకాసశబ్దోదితం భూతాకాశవద్వ్యాపకం బ్రహ్మేతి శ్రోతృభిరవగతమ్ ; ఆకాసశబ్దరూఢ్యా ఝటితి భూతాకాశస్యైవ ప్రతీతేః । కిన్తు యథా ఉపకోసలవిద్యాయాం
‘కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ’(ఛా.౪.౧౦.౫) ఇత్యుపదిష్టే వైషయికసుఖం పఞ్చమభూతఞ్చ బ్రహ్మేత్యేతన్న విజానామీత్యుపకోసలస్య ప్రశ్నానన్తరం
‘యద్వావ కమ్’(ఛా.౪.౧౦.౫) ఇత్యాచార్యవాక్యేన క ఖ శబ్దోదితమపరిచ్ఛిన్నసుఖాత్మకం బ్రహ్మేతి తేనావగతమేవమిహాపి ద్వితీయాక్షేపస్యాప్యనన్తరం ‘ఎతత్ సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇత్యాచార్యోక్త్యా దహరాకాశో బ్రహ్మేతి తైరవగంస్యతే । ‘యావాన్వా’ ఇత్యాదేః ప్రథాక్షేపసమాధానరూపాయాః ఆచార్యోక్తేరాన్తరస్యాపి భూతాకాశస్య వక్ష్యమాణమానసపదార్థసమాధానానుకూలం మానసం బాహ్యభూతాకాశవద్వ్యాపకత్వమస్తీత్యేతత్పరత్వేనాప్యుపపన్నతయా తతోపి తథావగత్యసమ్భవాత్ । దహరాకాశే సమాధానాన్యథానుపపత్త్యా వక్ష్యమాణపదార్థానాం మానసత్వస్య చ్ఛాన్దోగ్యభాష్యే సమర్థితత్వాత్ ।
అథవా శ్రీమద్భాష్యరీత్యా తతోపి దహరాకాశో బ్రహ్మేత్యవగతిస్తు । తస్యైవమభిప్రాయః – వక్ష్యమాణా ద్యావాపృథివ్యాదయహ్ పదార్థా న కేవలమ్ మానసాః , కిన్తు బాహ్యా అపి సన్తి । ఉపాసకస్య బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తస్యాశరీరత్వావస్థాయాం యే సఙ్కల్పజాస్త ఎవ స్వాప్నవన్మానసాః । సశరీరత్వావస్థాయాం సఙ్కల్పజాస్తు జాగ్రద్భోగప్రదపదార్థవత్ బాహ్యా ఇత్యస్యార్థస్య
‘అభావం బాదరిః’(బ్ర.సూ.౪.౪.౧౦) ఇత్యధికరణే
‘తన్వభావే సన్ధ్యవదుపపత్తేః’(బ్ర.సూ.౪.౪.౧౩) ‘భావే జాగ్రద్వత్’(బ్ర.సూ.౪.౪.౧౪) ఇతి సూత్రాభ్యాం వ్యవస్థాపయిష్యమాణత్వాత్ । న చ ద్యావాపృథివ్యాదిపదానామసఙ్కోచేనోపాసకప్రేప్సితసర్వవిధస్వార్థపరత్వే సమ్భవతి మానసమాత్రపరత్వేన సఙ్కోచకల్పనం యుక్తమ్ । ఎవఞ్చ బాహ్యపదార్థానాం మానసవైపుల్యవత్యపి హృదయాకాశే సమాధానాసమ్భవాత్ ‘యావాన్వా’ ఇత్యాదిహృదయావచ్ఛిన్నస్యైవ భూతాకాశస్య బాహ్యభూతాకాశవద్వ్యాపకత్వం వ్యావహారికసూక్ష్మత్వావిరోధి స్వాప్నవన్మానసం ప్రదర్శయితుం ప్రవృత్తం న భవతి , కిన్తు తస్య హృదయావచ్ఛిన్నరూపేణ సూక్ష్మత్వేఽపి స్వరూపేణ వ్యాపకత్వమస్తి , తథా చ హృదయావచ్ఛేదేన తదన్తర్వర్త్యసమ్భవేఽపి స్వరూపేణ తదన్తర్వర్తిసమ్భవేన తదభిప్రాయేణైవ తస్మిన్యదన్తరిత్యుక్తమితి ప్రదర్శయితుమ్ । స్వరూపేణ వ్యాపకత్వప్రతిపాదనఞ్చ ‘యావాన్వా అయమాకాశః’ ఇత్యుపమాననిర్దేశపూర్వకమేతదనన్వయవిధయోపమావిధయా వా భూతాకాశే న సఙ్గచ్ఛతే । సఙ్గచ్ఛతే తు బ్రహ్మణ్యుపమావిధయా ; యథాఽయం భూతాకాశో వ్యాపకస్తథా యస్యాన్తర్వర్త్యన్వేష్టవ్యముక్తం , ఎష హృదయాకాశో వ్యాపక ఎవ , సౌక్ష్మ్యం తు హృదయావచ్ఛేదకృతముక్తమ్ , న స్వాభావికమితి । న చ – బ్రహ్మణ్యపి న సఙ్గచ్ఛతే , ఉద్దేశ్యతావచ్ఛేదకవిధేయయోరైయాపత్తేరితి వాచ్యమ్ । ఎతద్వాక్యార్థబోధదశాయామాకాశశబ్దో బ్రహ్మణి గౌణ ఇత్యనవగతత్వాత్తదనన్తరమేతద్వాక్యప్రతిపాదితభూతాకాశసాదృశ్యలిఙ్గేన భూతాకాశే అనుపపన్నేన దహరాకాశో బ్రహ్మేతి నిశ్చయే సతి తత్ర తస్య గౌణతయా అవగన్తవ్యత్వాత్ ।
ఎవఞ్చ యథా ‘దహేదయం గ్రామమశేషమేవ క్షణాత్ ప్రభూతోగ్నిరివాణురగ్నిః’ ఇత్యుక్తౌ పరస్పరవ్యావర్తకవిశేషణోపాదనేనానన్వయస్య సూక్ష్మావస్థాస్యాగ్నేరశేషగ్రామదగ్ధృత్వాయోగేనాభిన్నోపమాయాశ్చాసమ్భవాదేతద్వాక్యప్రతిపాదితాగ్నిసాదృశ్యలిఙ్గేన తద్వ్యతిరిక్తః క్షుద్రపురుషః కశ్చిదిహాణురగ్నిరితి నిశ్చయే సతి తత్రాగ్నిశబ్దస్య గౌణవృత్తౌ వస్తుతః క్షుద్రపురుషగతగ్రామానిష్టకారిత్వాభేదేనాధ్యవసితస్య దగ్ధృత్వస్య నిమితత్వేఽపి నోద్దేశ్యతావచ్ఛేదకవిధేయైక్యేనాసామఞ్జస్యమ్ , ఎవమిహాపి నాసామఞ్జస్యం కిఞ్చిదితి । ఎవఞ్చాస్మిన్ పక్షే భూతాకాశోపమేయత్వలిఙ్గేన దహరాకాశో బ్రహ్మేతి శ్రోతౄణామవగతిసత్త్వేఽపి తస్య గౌణాకాశపదవిషయత్వలిఙ్గేన భూతాకాశతుల్యత్వావగమాత్తద్వదేవ సోఽపి కేవలమవకాశాత్మనాఽవతిష్ఠేత న స్వయం ధారకః స్యాదితి ద్వితీయాక్షేపస్య ప్రథమాభిప్రాయో వర్ణనీయః । నన్వేవం దహరాకాశో బ్రహ్మేతి నిర్ధారణే ‘దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్తవ్యమ్’ ఇతి కథముపపద్యతే ? కాఽత్రానుపపత్తిః ? ఉపపద్యత ఎవ హి దహరాకాశరూపే బ్రహ్మణి సమాహితత్వేన వక్ష్యమాణద్యావాపృథివ్యాదిసఙ్కల్పజపిత్రాద్యన్తముపాసకప్రేప్సితభోగస్థానభోగోపకరణభోగ్యజాతరూపం తత్క్రతున్యాయేనోపాసనీయమితి ।
అథ కిం తదాశ్రయస్య బ్రహ్మణో నాస్త్యుపాసనావిధిః ? అస్త్యేవాక్షిప్తః పృష్ఠగతసర్వతావిధ్యాక్షిప్త ఇవ పృష్ఠవిధిః । న హి బ్రహ్మానుపాసీనస్తదాశ్రితత్వేనాన్యదుపాసితుం శక్నోతి । తర్హి ప్రాధాన్యేన బ్రహ్మణి సమాహితమేవోపాస్యం స్యాన్న బ్రహ్మేతి చేత్ బ్రహ్మాపి ప్రాధాన్యేనోపాస్యమేవ ; ‘అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్ కామాన్ తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’ ఇత్యుపసంహారగతఫలవాక్యే ప్రాధాన్యేన బ్రహ్మోపాసనాయా అప్యనువాదదర్శనేనోపక్రమగతస్యోపాసనావిధేస్తత్రాపి తాత్పర్యవర్ణనౌచిత్యాత్ । ఉక్తఞ్చ భాష్యే
‘అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్ కామాన్’(ఛా.౮.౧.౬) ఇతి సముచ్చయార్థేన చశబ్దేన ఆత్మానఞ్చ కామాధారమాశ్రితాంశ్చ కామాన్విజ్ఞేయాన్ వాక్యశేషో దర్శయతి । తస్మాద్వాక్యోపక్రమేఽపి దహర ఎవాకాశో హృదయపుణ్డరీకాధిష్ఠానస్సహాన్తస్సమాహితైః పృథివ్యాదిభిస్సత్యైశ్చ కామైర్విజ్ఞేయ ఇతి గమ్యతే’ ఇతి ।
తస్యాయమాశయః – ‘తస్మిన్యదన్తః’ ఇత్యాదేర్దహరాకాశరూపబ్రహ్మాన్తస్సమాహితద్యావాపృథివ్యాదిమాత్రోపాసనావిధాయకత్వే ఉదాహృతవాక్యశేషః కథముపపాదనీయః ? న హ్యప్రాప్తం గుణ్యుపాసనం ఫలసమ్బన్ధవిధానాయానువదితుం శక్యమ్ । నాపి ప్రాప్తం గుణోపాసనం విధాతుం శక్యమ్ । గుణ్యంశే ఫలసమ్బన్ధవిశిష్టోపాసనావిధిః గుణాంశే ఫలసమ్బన్ధమాత్రవిధిరితి కల్పనే వైరూప్యమ్ । తస్మాదన్యత్రోపసంహారస్యోపక్రమాద్దుర్బలత్వేప్యత్రానన్యథాసిద్ధః ఉపసంహారస్తతః ప్రబలః ; దహరాకాశాన్వయ్యపహతపాప్మత్వాద్యనేకోపాస్యగుణభరితత్వాచ్చ । అతస్తదనుసారేణ ‘తదన్వేష్టవ్యమ్’ ఇతి ఉపాసనావిధివాక్యే స ఇత్యధ్యాహరణీయమ్ । తథా చ తత్ దహరాకాశాన్తర్వర్తి స చ దహరాకాశశ్చాన్వేష్టవ్యమిత్యుక్తం భవతి । అన్వేష్టవ్యమితి చ నపుంసకశేషైకవద్భావాభ్యాముపాసనావిధాయకం కార్యమ్ । కేచిత్ – తస్మిన్యదన్తరిత్యత్ర య ఇత్యాధ్యాహృత్య యో దహరాకాశో యచ్చ తదన్తర్వర్తి తదన్వేష్టవ్యమితి తత్పదం నపుంసకశేషైకవద్భావాభ్యాముభయపరం వర్ణయన్తి । ఆచార్యవాచస్పతిమిశ్రాస్తు ఉదాహృతభాష్యభావవర్ననసమయే ప్రకారాణ్తరం ప్రత్యపాదయన్ – ‘తదనేన క్రమేణ తస్మిన్యదన్తరిత్యత్ర తచ్ఛబ్దోఽనన్తరమప్యాకాశమతిలంఘ్య హృత్పుణ్డరీకం పరామృశతీత్యుక్తం భవతి ; తస్మిన్ హృత్పుణ్డరీకే యదన్తరాకాశం తదన్వేష్టవ్యమిత్యర్థః’ ఇతి ।
నన్విదమనుపపన్నం తస్మిన్నిత్యస్యావ్యవహితే దహరాకాశే స్థితే వ్యవహితపుణ్డరీకపరామర్శిత్వకల్పనాయోగాత్ । దహరాకాశస్య హృత్పుణ్డరీకస్థతాయాః దహరోస్మిన్నన్తరాకాస ఇత్యుక్తతయా పునస్తత్కీర్తనవైయర్థ్యాచ్చ । తఞ్చేత్ బ్రూయురిత్యాదివాక్యే దహరోస్మిన్నన్తరాకాశ ఇతి స్వయమప్యనూద్య పునః కిన్తదత్ర వర్తత ఇత్యాక్షేపస్యానవకాశాచ్చ । యత్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యం కిన్తదత్రేతి నపుంసకలిఙ్గానాం ప్రాక్ పుల్లిఙ్గనిర్దిష్టే దహరాకాశే అనన్వయాచ్చ ఇతి చేత్ –
ఉచ్యతే – సర్వనామ్నామవ్యవహితపరత్వసమ్భవే వ్యవహితపరత్వం న కల్పనీయమ్ । తదసమ్భవే తు కల్పనీయమేవ । అత ఎవ సాకమేధీయే ‘ఎతద్బ్రాహ్మన ఎకకపాలో యద్బ్రాహ్మణ ఇతరః’ ఇతి వాక్యే శ్రుతమేతత్పదం సన్నిహితస్య వారుణప్రఘాసికైకకపాలబ్రాహ్మణస్య పరామర్శసమ్భవాత్ తస్యైవ పరామర్శకమ్ , న తు వ్యవహితస్య వైశ్వదైవికైకపాలబ్రాహ్మణస్యేతి సప్తమే వర్ణితమ్ । ‘తస్య ద్వాదశతం దక్షిణా’ ఇత్యత్ర తస్యేతి పదమవ్యవహితేషు మాషేషు వృత్త్యసమ్భవాద్వ్యవహితగోద్రవ్యే వర్తత ఇత్యఙ్గీకృతం దసమే । తస్మిన్యదన్తరిత్యత్ర యత్పదం వక్ష్యమాణద్యావాపృథివ్యాదిసకలవిశేషణవిశిష్టదహరాకాశపరమ్ , అన్యథా దహరాకాశవిశేషణానాం మధ్యే క్వచిత్ ‘అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్ కామాన్’ ఇతి ఫలవాక్యే సత్యకామశబ్దోదితానాం సఙ్కల్పజపిత్రాదీనాం విశిష్య గ్రహణాదన్యత్ర
‘తద్య ఎవైతావరఞ్చ ణ్యఞ్చార్ణవౌ బ్రహ్మలోకే బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దన్తి తేషామేవైష బ్రహ్మలోకస్తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి’(ఛా.౮.౫.౪) ఇతి ఫలవాక్యే బ్రాహ్మలౌకికయోరరణ్యశబ్దవాచ్యతోరర్ణవయోర్విశిష్యగ్రహణాత్తేషాం విశిష్యగ్రహణస్యేతరపరిసంఖ్యార్థత్వాదితరాణి ద్యావాపృథివ్యాదీన్యపహతపాప్మత్వాదీని చ కేవలం స్తుత్యర్థం వర్ణితాని , న తూపాస్యకోటిప్రవిష్టానీతి సఙ్కయా తేషాముపాసనా న సిధ్యేత్ । అతస్తావద్విశేషణవిశిష్టస్య దహరాకాశస్యోపాసనానుప్రవేశసిద్ధయే ‘తస్మిన్యదన్తః’ ఇతి పునః కీర్తనమితి న తద్వైయర్థ్యమ్ । అత ఎవ ‘కిన్తదత్ర విద్యతే’ ఇత్యప్యుపపద్యతే । తస్య దహరాకాశే కిం విశేష(ణ)జాతం వర్తత ఇత్యేతత్పరత్వాత్ । నపుంసకానుపపత్తిసఙ్కా తు ప్రాగేవ దత్తోత్తరా । తస్మాదయమపి ప్రకారో యుక్త ఎవ । ఎవఞ్చ యద్యపి దహరాకాశ ఉపాస్యం బ్రహ్మేత్యఙ్గీకృత్య వర్ణితేఽస్మిన్ ప్రకారత్రయేఽపి ‘తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్తవ్యమ్’ ఇత్యత్ర అధ్యాహారాదిరూపః కియాన్ క్లేశోఽస్తి , తథాపి తదన్తర్వర్త్యుపాస్యం బ్రహ్మేత్యఙ్గీకృత్య కైశ్చిత్ప్రదర్శితే ప్రకారద్వయే శిష్యవచనే ప్రశ్నత్వాఙ్గీకారాదనువాదవైయర్థ్యమిత్యాదయో దోషాః , ఆచార్యవచనే ‘ఎష ఆకాశః’ ఇతి పదవైయర్థ్యమిత్యాదయో దోషాః । ఎవం వాక్యద్వయేప్యచికిత్స్యా బహవో దోషాః ప్రాదుష్ష్యురితి విశేషో విద్వద్భిరనుసన్ధేయః ।
వస్తుతస్తు – దహరాకాశః ఉపాస్యం బ్రహ్మేత్యస్మిన్ పక్షే ‘తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్’ ఇత్యత్ర నాధ్యాహారవ్యవహితయోజనాదిక్లేశోఽపేక్షణీయః । న హీదముపాసనావిధివాక్యమ్ , కిన్తూపాస్యే బ్రహ్మణి యత్ గునజాతముపాసనీయమస్తి తద్విచారరూపే తదన్వేషణే ఉపాసనావిధ్యర్థాక్షిప్తే విధిసరూపం వాక్యమ్ । ‘తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్’ ఇత్యప్యుపాసనాఫలరూపే తత్సాక్షాత్కారే విధిసరూపం వాక్యమ్ । అత ఎవ ఛాన్దోగ్యభాష్యమ్ – ‘తస్మిన్నాకాశాఖ్యే బ్రహ్మణి యదన్తర్మధ్యే తద్వావ తదేవ విశేషేణ జిజ్ఞాసితవ్యం జ్ఞాతుమేష్టవ్యం గుర్వాశ్రయణాద్యుపాయైరన్విష్య సాక్షాత్కరణీయమిత్యర్థః’ ఇతి । ‘అథ య ఇహాత్మానమ్’ ఇత్యాది ఫలవాక్యమేవ గుణగుణివిశేషయోరుపాసనాస్వరూపస్యాపి విధాయకమ్ । ఇదన్తు విధిసరూపం వాక్యద్వయం బ్రహ్మాన్తర్వర్త్యుపాసనావిధిత్సావగమకం తదర్థవాదరూపమ్ । న చ విధినా యావదన్వితం తత్సర్వమర్థవాదేపి యోజనీయమితి నియమః । ద్రవ్యదేవతావిశిష్టయాగవిధ్యర్థవాదానాం కేవలద్రవ్యవిషయాణాం ‘స ఆత్మనో వపాముదక్ఖిదత్తామగ్నౌ ప్రాగృహ్ణాతత్తతోఽజస్తూపరస్సమభవత్’ ఇత్యాదీనాం , కేవలదేవతావిషయాణాం ‘అగ్నిం వా ఎతస్య శరీరం గచ్ఛతి సోమం రసః’ ఇత్యాదీనాఞ్చ తత్తద్ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధికర్మవిధిత్సావగత్మకానాంబహులముపలమ్భాత్ । న చ గునప్రధానతయా విధ్యన్వితయోః ప్రధానవిషయ ఎవార్థవాద ఇతి నియమః । ద్రవ్యప్రాధాన్యవాదినాం కర్మమీమాంసకానాం దేవతావిషయార్థావాదే, దేవతాప్రాధాన్యవదినాం బ్రహ్మమీమాంసకానాం ద్రవ్యవిషయార్థవాదే చ వ్యభిచారాత్ , ఇహ గుణినో గుణానాఞ్చ సమప్రాధాన్యేనోపాస్యత్వాచ్చ । తస్మాద్వాక్యశేషానుసారేణోపక్రమేఽపి దహరాకాశస్యోపాసనాఽవగమ్యత ఇతి ।
యదుక్తం శ్రీమద్భాష్యే , తత్ ‘తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్తవ్యమ్’ ఇత్యత్ర ఉపాసనావిధిం తస్య విధిసరూపార్థవాదత్వేఽపి దహరాకాశోపాసనావిధ్యర్థవాదస్య దహరాకాశవిషయత్వనియమం వాఙ్గీకృత్య తద్వాక్యం దహరాకాశస్యాప్యుపాసనావిధాయకతయా, తత్సాధారణవిచారవిధిసరూపార్థవాదతయా వా యోజయితుం సక్యమితి ప్రౌఢిమవలమ్బ్యోక్తమ్ । భాష్యాభిప్రేతతద్యోజనాప్రకార ఎవాధ్యాహారవ్యవహితయోజనాదిరూపః ప్రదర్శితో వ్యాఖ్యాతృభిరితి సర్వమనవద్యమ్ । తస్మాద్వాక్యశేషానుసారేణోపక్రమేఽపి దహరాకాశస్యోపాసనాఽవగమ్యత ఇతి ।
యదుక్తం శ్రీమద్భాష్యే , తత్ ‘తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్’ ఇత్యత్ర ఉపాసనావిధిం తస్య విధిసరూపార్థవాదత్వేఽపి దహరాకాశోపాసనావిధ్యర్థవాదస్య దహరాకాశవిషయత్వనియమం వాఙ్గీకృత్య తద్వాక్యం దహరాకాశస్యాప్యుపాసనావిధాయకతయా , తత్సాధారణవిచారవిధిసరూపార్థవాదతయా వా యోజయితుం శక్యమితి ప్రౌఢిమవలమ్బ్యోక్తమ్ । భాష్యాభిప్రేతతద్యోజనాప్రకార ఎవాధ్యాహారవ్యవహితయోజనాదిరూపః ప్రదర్శితో వ్యాఖ్యాతృభిరితి సర్వమనవద్యమ్ । తస్మాద్వాక్యశేశగతశ్రుతిలిఙ్గానాం దహరాకాశేఽన్వయో న తదన్తర్వర్తినీతి దహరాకాశ ఎవోపాస్యం బ్రహ్మ ।
యత్తు – తస్య భూతాకాసత్వేఽపి బ్రహ్మాత్మశ్రుతిస్తత్ర యౌగికతయా స్తావకతయా వోపపద్యతే ।ఆకాశసాదృస్యాపహతపాప్మత్వాదయశ్చ తేన తేన ప్రకారేణోపపద్యన్తే ఇతి అత్ర బ్రూమః – ఆకాశసాదృశ్యప్రతిపాదనం తావద్వైపుల్యపర్యవసాయ్యేవ ప్రథమాక్షేపస్యోత్తరం భవేత్ । తాత్పర్యవసానం తు భూతాకాశవిషయతాయాం నోపపద్యత ఇతి శ్రీమద్భాష్యోక్తరీత్యా సమర్థితమ్ ప్రాక్ । ‘ఎతత్సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇత్యేతచ్చ వస్తుతో దహరాకాశస్య బ్రహ్మరూపతాపరత్వ ఎవ ద్వితీయాక్షేపస్యోత్తరం భవేదిత్యపి సమర్థితమ్ । అపహతపాప్మత్వం ద్వేధా సమ్భవతి – ‘దహ్రం విపాప్మమ్’ ఇతి శ్రుతాచేతనాసాధారణాన్యదీయపాప్మస్పర్శవిరోధిత్వరూపం ఆదిత్యమణ్డలాన్తర్వర్తినః పరమపురుషస్య ఉదితినామ్ని ప్రవృత్తినిమిత్తతయా
‘తస్యోదితి నామ స ఎష సర్వేభ్యః పాప్మభ్య ఉదితః’(ఛా.౧.౬.౭) ఇతి శ్రుతసర్వపాప్మరాహిత్యరూపం వా । అత్ర ద్వితీయమేవ గ్రాహ్యమ్ ;
‘నైనం సేతుమహోరాత్రే తరతో న జరా న మృత్యుర్న శోకో న సుకృతం న దుష్కృతం సర్వే పాప్మానోఽతో నివర్తన్తేఽపహతపాప్మా హ్యేష బ్రహ్మలోకః’(ఛా.౮.౪.౧) ఇత్యత్రైవ ప్రకరణే శ్రవణాత్ । అత్ర హి దహరాకాశస్య లోకసిద్ధపాప్మహేతుసమ్భవేఽపి పాప్మనస్తమప్రాప్యైవ నివర్తన్తే , యతోఽయం పాప్మరహితత్వభావః । న హి రూపరహితత్వభావే వాయావగ్నిసంయోగసహస్రాపి ఘటాదావివ రక్తిమాదికమాధాతుం శక్నోతీత్యయమర్థ ఉచ్యతే ।
అన్యదీయపాప్మస్పర్శవిరోధిత్వాదేనం పాప్మనో న స్పృశన్తి ఇత్యయమర్థ ఉచ్యతామితి చేత్ ; న । సామాన్యతో విశేషతో వా తథా నియమాభావాత్ । అన్యదీయరోగనివర్తకానామపి స్వయముత్కటపాపాదీనామనివర్త్యరోగవతాం భిషజాం , యష్టృదాతృగతపాప్మస్పర్శవిరోధినాం స్వయం పాపమార్జయతాం యాజకప్రతిగ్రహీతౄణాఞ్చ దర్శనాత్ । తస్మాదపహతపాప్మత్వమపి ఫలతస్సమ్భూతతద్ధేతుకాయా వర్ణ్యమానేన పాపాస్పృశ్యత్వేన ప్రసక్తప్రతిషేధరూపం న భూతాకాశే సమ్భవతి । న చాప్రసక్తప్రతిషేధతైవాస్తు ; సిద్ధాన్తే విజరత్వాదీనాం తథాత్వాభ్యుపగమావశ్యమ్భావాదితి వాచ్యమ్ । ‘అపహతపాప్మా’ ఇత్యతః పాప్మశబ్దలక్ష్యాణాం పాప్మహేతుకజరాదీనామభావసిద్ధావపి యథా బ్రహ్మణి సుకృతహేతుక ఆనన్దస్తథా దుష్కృతహేతుకం జరాదికమస్త్విత్యేవం జరాదిప్రసక్తౌ తదభావబోధనాత్ ।
హార్దే బ్రహ్మణి అహరహర్గతిసత్త్వే యద్యపి హృదయావచ్ఛిన్న ఆకాశేపి సా నివారయితుం న శక్యా, తథాఽపి బ్రహ్మణి
‘సతా సోమ్య’(ఛా.౬.౮.౧) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధా భూతాకాశే యుక్తికల్పనీయాయాశ్శీఘ్రం బుద్ధిమారోహతీతి బ్రహ్మగతైవాత్ర గ్రహీతుం యుక్తా । బ్రహ్మలోకశబ్దోఽత్ర ప్రకరణే క్వచిత్ సత్యలోకపరో దృష్టః ‘అరశ్చ హ వై ణ్యశ్చార్ణవౌ బ్రహ్మలోకే’ ఇతి । క్వచిద్బ్రహ్మపరో దృష్టః ‘అపహతపాప్మా హ్యేష బ్రహ్మలోకః’ ఇతి । తత్ర గతివాక్యస్థబ్రహ్మలోకశబ్దస్య అహరహర్గతిలిఙ్గవిరోధేన సత్యలోకపరత్వాసమ్భవే పరిశేషాత్ సమానాధికరణసమాసలాభాచ్చ బ్రహ్మపరత్వమేవ భవతి , న తు బ్రహ్మోపలబ్ధిస్థానహృదయావచ్ఛిన్నభూతాకాశపరత్వమ్ । విధారకత్వమాత్రం యద్యపి భూతాకాశేఽపి శ్రుతమస్తి శ్రుత్యన్తరే, తథాప్యత్ర విహారకత్వం సకలమర్యాదావ్యవస్థాపకత్వసహితం శ్రుతమ్ । అయఞ్చ పారమైశ్వర్యరూపో మహిమా బ్రహ్మణ్యేవ శ్రుత్యన్తరేషూపలబ్ధః
‘ఎష సర్వేశ్వర ఎష భూతాధిపతిరేష భూతపాల ఎషసేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసమ్భేదాయ’(బృ.౪.౪.౨౨) ‘యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిద్యస్యైష మహిమా భువి’(ము.౨.౨.౭) ఇత్యాదిషు । తస్మాదేతైర్వాక్యశేషగతైః శ్రుతిలిఙ్గైర్దహరాకాశో బ్రహ్మేతి నిశ్చీయతే । ఉపక్రమగతా యా అభ్యస్తాయా అప్యేకస్యాః శ్రుతేర్వాక్యశేషగతబహుశ్రుతిలిఙ్గానాం బలవత్త్వాదత్ర బ్రహ్మశ్రుత్యాకాశోపమేయత్వలిఙ్గాదీనామనన్యథాసిద్ధత్వాచ్చ ।
అథోక్తస్సర్వోఽపి సిద్ధాన్తస్సూత్రారూఢః క్రియతే – దహరాకాశో బ్రహ్మ , ఉత్తరేభ్యః పాశ్చాత్యేభ్యో వాక్యశేషగతశ్రుతిలిఙ్గేభ్యః । తేషాముపసంహారగతత్వేఽపి ‘భూయసాం స్యాత్సధర్మత్వమ్’(జై.సూ.౧౨.౨.౨౨) ఇతి న్యాయాత్ భూయస్త్వేన ప్రాబల్యం సూచయితుం బహువచనమ్ । నను దహరాకాశాన్తర్వర్తిద్యావాపృథివ్యాదికముక్తలిఙ్గాన్వయి, న తు దహరాకాశ ఇత్యాశఙ్కాయామపి సూత్రమేవోత్తరమ్ – దహరాకాశో వాక్యశేషగతశ్రుతిలిఙ్గాన్వయీ ; ప్రథమద్వితీయాక్షేపోత్తరవాక్యేభ్యః । యద్యపి ప్రథమాక్షేపం ప్రతి ‘యావాన్వా’ ఇత్యాది ‘సమాహితమ్’ ఇత్యన్తమేవోత్తరమ్ ; ద్వితీయాక్షేపం ప్రతి చ ‘నాస్య జరయైతత్’ ఇత్యాది ‘సమాహితా’ ఇత్యన్తమేకమేవ ఉత్తరమ్ ; తథాఽపి తదన్తర్గతావాన్తరవాక్యబాహుల్యాభిప్రాయం బహువచనమ్ । ద్వితీయాక్షేపాభిప్రాయవిషయయావదవాన్తరవాక్యార్థపర్యాలోచనే ప్రథమద్వితీయాక్షేపోత్తరగతకామసమాధానాధారత్వప్రత్యభిజ్ఞాపకవాక్యద్వయార్థపర్యాలోచనే చ సత్యేవ హి ద్వితీయాక్షేపతదుత్తరగతైతదిదంపదానాం ద్యావాపృథివ్యాద్యాధారదహరాకాశపరత్వనిశ్చయాత్ ‘ఎష ఆత్మా’ ఇత్యగ్రే తమేవానుకృష్య ప్రవృత్తానాం బ్రహ్మశ్రుతిలిఙ్గానాం తదన్వయో లభ్యతే ।
ననూదాహృతోత్తరపర్యాలోచనేనాక్షేపతదుత్తరగతాన్యేతదిదంపదాని న ద్యావాపృథివ్యాదిపరాణి , కిన్తు తదాధారపరాణీత్యేతావల్లభ్యతే । తదాధారస్తు దహరాకాశో న భవతి , అపి తు తదన్తర్వర్త్యన్వేష్టవ్యం బ్రహ్మ । తథా చ తదేవాక్షేపసమాధానగతైస్తైః పదైః పరామర్శనీయం వాక్యశేషగతబ్రహ్మశ్రుతిలిఙ్గాన్వయి ఇత్యాశఙ్కాయామపి సూత్రమేవోత్తరమ్ – దహరాకాశో ద్యావాపృహివ్యాదిసమాధానాధారః; ప్రథమాక్షేపోత్తరేభ్యః । అత్రాప్యవాన్తరవాక్యాభిప్రాయం బహువచనమ్ । ‘యావాన్వా’ ఇత్యాదివాక్యే ద్వితీయాకాశపదస్య ప్రథమాన్తత్వం దహరాకాశపరత్వఞ్చావగత్య ద్యావాపృథివ్యాదివాక్యేషు శ్రుతస్యానుషక్తస్య చ ప్రకృతదహరాకాశపరామర్శినః ‘అస్మిన్’ ఇతి పదస్య సద్భావఞ్చావగత్య హి దహరాకాశస్య ద్యావాపృథివ్యాద్యాధారత్వం నిశ్చేతవ్యమ్ ।
ఎవఞ్చ సూత్రస్య ద్వితీయతృతీయయోజనయోర్విభక్తధనేషు భ్రాతృషు విభక్తపదవదుత్తరావయవవాక్యేషూత్తరపదముత్తరపదలోపేన ద్రష్టవ్యమ్ । యత్తు – ‘భూతాకాశేఽపి వాక్యశేషగతబ్రహ్మశ్రుతిలిఙ్గాని యోజయితుం శక్యాని । ‘యద్వై తద్బ్రహ్మేతీదం వావ తత్’ ఇత్యాదిదర్శనాత్ । అతస్తాన్యుపక్రమగతాకాశశ్రుత్యభ్యాసానుసారేణ తథైవ యోజనీయాని ; అన్యథాసిద్ధేషు భూయస్త్వన్యాయాప్రవృత్తేః’ ఇత్యుక్తం తత్రాపి సూత్రమేవోత్తరం తత్ర శ్రీమద్భాష్యదర్శితయా రీత్యా సమర్థితమ్ । భూతాకాశోపమేయత్వలిఙ్గం ద్వితీయాక్షేపసమాధాననిర్వాహాయ వృత్త్యన్తరాసహిష్ణుర్బ్రహ్మశ్రుతిశ్చేత్యుభయమాకాశశ్రుత్యపేక్షయా ఉత్తరం శ్రేష్ఠం వృత్త్యన్తరసహిష్ణుత్వేనాన్యథాసిద్ధాయా ఆకాశశ్రుతేరన్యథాసిద్ధత్వేన ప్రబలమితి యావత్ । అపహతపాప్మత్వాదికం ఉదః ఉదితినామ్నః , తరం ప్రవృత్తినిమిత్తతయా ప్రాప్తం ఇతి షష్ఠీసమాసే ఉత్తరమ్ । తరతిధాతుః ‘నైనం సేతుమహోరాత్రే తరతః’ ఇతి ‘ఎతం సేతుం తీర్వా’ ఇతి చ శ్రుతౌ దహరాకాశప్రకరణ ఎవ ప్రాప్త్యర్థే ప్రయుక్తః । ఎవఞ్చ శ్రేష్ఠవాచకయోరుత్తరోత్తరశబ్దయోరున్నామప్రవృత్తినిమిత్తవాచకస్యోత్తరశబ్దస్య చ ‘నపుంసకమనపుంసకేన’(పా.సూ.౧.౨.౬౯) ఇత్యేకశేషో ద్రష్టవ్యః ॥౧.౩.౧౪॥
అథ గతిశ్రవణబ్రహ్మలోకశబ్దయోరన్యథాసిద్ధత్వశఙ్కాపరిహారార్థం సూత్రమ్ –
గతిశబ్దాభ్యాం తథా హి దృష్టం లిఙ్గఞ్చ ॥౧౫॥
పూర్వసూత్రక్రోడీకృతహేతూనాం మధ్యే ప్రజానామహరహర్దహరాకాశగతిం దహరాకాశే బ్రహ్మలోకశబ్దఞ్చ ‘గతిశబ్దాభ్యామ్’ ఇత్యనూద్య ‘తథాహి దృష్టమ్’ ఇత్యనేన ‘తదుభయం వాక్యాన్తరే బ్రహ్మణి దృష్టమ్, న భూతాకాశే ఇత్యతస్తదుభయమిహ బ్రహ్మగతమేవ గ్రాహ్యమ్ ; వాక్యాన్తరప్రసిద్ధత్వాత్ , న భూతాకాశగతమ్; కల్పనీయత్వేన విలమ్బితోపస్థితికత్వాత్’ ఇతి దర్శితమ్ । నను బ్రహ్మలోకశబ్దస్సత్యలోకే వాక్యాన్తరేషు స్మృతిపురాణాదిషు చ ప్రసిద్ధతరః ; ప్రసిద్ధతరషష్ఠీసమాసే చ శబ్దే నరపతిరాజకుమారాదిశబ్ద ఇవ న నిషాస్థపతిన్యాయావతారః ; ఇత్యాశఙ్కాయాం నిషాదస్థపతిన్యాయానవతారేప్యహరహర్గతిః సమానాధికరణసమాసపరిగ్రహే లిఙ్గమస్తీతి లిఙ్గమిత్యనేనోక్తమ్ ।
యత్తు భాష్యే ‘తథాహ్యహరహర్జీవానాం సుషుప్తావస్థాయాం బ్రహ్మవిషయం గమనం దృష్టమ్’ ఇత్యాది గతేర్బ్రహ్మణి దర్శనప్రదర్శకం వాక్యం , యచ్చ ‘తథా బ్రహ్మలోకశబ్దోఽపి’ ఇత్యాది ‘దృష్టః శ్రుత్యన్తరే’ ఇత్యాధ్యాహారేణ పూరణీయం ‘నను కమలాసనలోకమపి’ ఇత్యాదేస్సౌత్రపదావతారికాతః ప్రాచీనం వాక్యం తత్రోభయత్రాపి దృష్టశబ్దస్య కర్మణి నిష్ఠాన్తతయా గతిశబ్దవిశేషణత్వేన నివేశనం ఫలితార్థప్రదర్శనపరమ్ ; న సౌత్రదృష్టపదయోజనాపరమితి న విరోధః । అస్తు వా కర్మణి నిష్ఠాన్తః, తథాపి న విరోధః విశేష్యస్య పుంల్లిగద్వివచనాన్తనిర్దిష్టత్వేఽపి పాణినీయే ‘ద్విగురేకవచనమ్’(పా.సూ.౨.౪.౧౫) ఇతి సూత్రే లిఙ్గసామాన్యవివక్షయా పుంల్లిఙ్గవిశేషణే నపుంసకలిఙ్గవత్ , ‘కర్మణో రోమన్థతపోభ్యాం వర్తిచరోః’(పా.సూ.౩.౧.౧౫) ఇతి సూత్రే విశేష్యద్వయగతప్రాతిస్వికైకత్వవివక్షయా ద్వివచనాన్తవేషణే ఎకవచనవచ్చాత్ర విశేషణే నపుంసకస్య ఎకవచనస్య చోపపత్తేః ।౧.౩.౧౫।
నను విధారకత్వం భూతాకాశేఽపి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధమస్తీత్యధికాశఙ్కాయాం తస్య హేతుత్వోపపాదనార్థం సూత్రమ్ –
ధృతేశ్చ మహిమ్నోఽస్యాస్మిన్నుపలబ్ధేః ॥౧౬॥
నన్వస్తు నామైవమ్ ; తథాఽపి నాయం మహిమా దహరాకాశే వర్ణ్యతే । ‘అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతిః’ ఇత్యథశబ్దేన దహరాకాశప్రకరణవిచ్ఛేదాత్ , ఇత్యాశఙ్కాయామపి ‘అస్యాస్మిన్నుపలబ్ధేః’ ఇత్యేవోత్తరమ్ ; అస్యమహిమ్నోఽస్మిన్దహరాకాశ ఎవోపలబ్ధేః ప్రకృతపరామర్శినో యత్పదస్య దహరాకాశే ప్రాక్ ప్రయుక్తస్యాత్మశబ్దస్య చ విద్యమానతయా సేతుత్వాదివర్ణనస్య తదన్యవిషయత్వయోగేనాథశబ్దస్య పూర్వప్రకృతాపేక్షార్థత్వకల్పనోపపత్తేః । తదర్థత్వకల్పనస్య చ ప్రాఙ్నిర్దిష్టా నిర్దేక్ష్యమాణా గుణాః పరస్పరాపేక్షయా సముచ్చిత్యోపాస్యా ఇతి సూచనార్థత్వేన సఫలత్వాత్ । అన్యథా ‘ఎతాంశ్చ సత్యాన్ కామాన్’ ఇత్యస్య గుణాన్తరపరిసంఖ్యార్థత్వశఙ్కయా సర్వేషాముపాస్యత్వాసిద్ధేః ।
ఎవం ‘అస్యాస్మిన్నుపలబ్ధేః’ ఇతి సూత్రఖణ్డస్య శఙ్కాన్తరోత్తరత్వేన ద్వితీయయోజనా ‘కథమ్’ ఇత్యాదినా ‘నిర్దిశతి’ ఇత్యన్తేన విషయవాక్యావతారికాభాష్యేణ సూచితా । తత్ర ‘అనతివృత్తప్రకరణమ్’ ఇత్యేననాత్రాథశబ్దః ప్రకరణవిచ్ఛేదకో న భవతీతి దర్శితమ్ । తత్ర హేతూ ‘దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశ ఇతి హి ప్రకృత్యాస్మిన్నేవ చాత్మశబ్దం ప్రయుజ్య’ ఇతి విశేషణాభ్యాం దర్శితౌ । ‘ఆకాశౌపమ్యపూర్వకం తస్మిన్ సర్వసమాధానముక్త్వా అపహతపాప్మత్వాదిగుణయోగం చోపదిశ్య’ ఇతి విశేషణాభ్యాం నిర్దిష్టగుణానువాదరూపాభ్యాం పూర్వప్రకృతాపేక్షార్థస్యాథశబ్దస్యోక్తవక్ష్యమాణగుణానాం పరస్పరాపేక్షయా సముచ్చిత్యోపాస్యత్వసిద్ధిః ఫలమితి దర్శితమ్ ।
యద్యపి సూత్రే ‘మహిమ్నః’ ఇత్యేతావదేవోక్తరూపవిధారకత్వోపస్థాపనే పర్యాప్తమ్ ;
‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిద్యస్యైష మహిమా భువి’(ము.౨.౨.౭) ఇత్యాథర్వణే పారమేశ్వరగుణకలాపే కేవలస్య మహిమశబ్దస్య ప్రయోగాత్, అథాపి హేతువిశేషస్ఫుటీకరణార్థం ‘ధృతేః’ ఇతి విశేషితమ్ । ఎవమస్య సూత్రద్వయస్య ప్రథమసూత్రక్రోడీకృతహేతూనాం మధ్యే కేషాఞ్చిదహేతుత్వశఙ్కానిరాకరణార్థతయా ప్రథమసూత్రశేషత్వం ‘త ఎవోత్తరే హేతవ ఇదానీం ప్రపఞ్చ్యన్త’ ఇతి పూర్వసూత్రావతారికాభాష్యేణ దర్శితమ్ ॥౧.౩.౧౬॥
బ్రహ్మణో హృదయాకాశాన్తర్వర్తిత్వప్రసిద్ధివద్ధృదయాన్తర్వర్తిత్వప్రసిద్ధిరప్యస్త్యేవ
‘ఎష మ ఆత్మాఽన్తర్హృదయే’(ఛా.౩.౧౫.౩) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు । కిఞ్చాత్రాపి వాక్యశేషే హృదయాన్తర్వర్తిత్వం శ్రూయతే ।
‘స వా ఎష ఆత్మా హృదీతి తస్యైతదేవ నిరుక్తం హృద్యయమితి తస్మాద్ధృదయమ్’(ఛా.౮.౩.౩) ఇతి నామనిర్వవచనరూపేణార్థవాదేన తాత్పర్యవిషయతయా జ్ఞాప్యతే । ఎవఞ్చ బ్రహ్మణో హృదయాన్తర్వర్తిత్వస్య , హృదయాకాశాన్తర్వర్తిత్వస్య చ శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధితౌల్యాత్ పక్షద్వయేఽపి ప్రకృతవిషయవాక్యస్య క్వచిత్క్వచిత్ క్లిష్టయోజనావశ్యమ్భావే చ సతి
‘సన్దిగ్ధే తు (షు)వాక్యశేషాత్’(జై.సూ.౧.౪.౨౪) ఇతి న్యాయాదర్థవాదాగమితతాత్పర్యేణ వాక్యశేషేణ దహరాకాశో బ్రహ్మేతి నిర్ణీయతే । అథాపి తదన్తర్వర్తి బ్రహ్మ స్యాత్ యద్యాకాశశబ్దస్య క్వచిదపి బ్రహ్మణి ప్రసిద్ధిర్న స్యాత్ । అస్తి తస్య తత్ర ప్రసిద్ధిః
‘ఆకాశ ఇతి హోవాచ’(ఛా.౧.౯.౧) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు । కిఞ్చ మాభూదన్యత్ర తత్ర తస్య ప్రసిద్ధిః , ఇహైవాకాశశబ్దోక్తం బ్రహ్మేతి నిర్ణేతుం శక్యమ్ ; తదన్తర్వర్తి బ్రహ్మేత్యభ్యుపగమే వాక్యయోజనాక్లేశాతిశయసద్భావాత్ । సూత్రే ‘ప్రసిద్ధేః’ ఇత్యస్య బ్రహ్మణో హృదయాన్తర్వర్తిత్వప్రసిద్ధేరిత్యేకోఽర్థః । తత్ర చకారో వాక్యశేషసముచ్చయార్థః । బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దప్రసిద్ధేరితి ద్వితీయోఽర్థః । తత్ర చకారః పూర్వపక్షే వాక్యయోజనాక్లేశాతిశయస్య సముచ్చయార్థః ॥౧.౩.౧౭॥
ఇతరపరామర్శాత్ స ఇతి చేన్నాసమ్భవాత్ ॥౧౮॥
యద్యపి అపహతపాప్మత్వాద్యసమ్భవో జీవే స్పష్ట ఎవ ; తథాపి తత్సమ్భవశఙ్కాం కాఞ్చిన్నిరాకర్తుముపోద్ఘాతరూపమిదం సూత్రమ్ ॥౧.౩.౧౮॥
తామేవ శఙ్కాముద్ఘాట్య నిరాకరోతి –
ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు ॥౧౯॥
నను తథాఽపి దహరాకాశే వర్ణితమతిరోహితస్వభావమపహతపాప్మత్వాదికం జీవస్య న సమ్భవతీతి చేత్ ; క ఎవముపదిదేశ ? తిరోహిఅమేవ హి తత్ తత్రోపదిష్టమ్ । తథా హి –
‘స యది పితృలోకకామో భవతి’(ఛా.౮.౨.౧) ఇత్యాదినా సఙ్కల్పమాత్రేణ పిత్రాదిసృష్ట్యా జీవస్య సత్యసఙ్కల్పత్వం ప్రపఞ్చేనోపవర్ణ్య
‘త ఇమే సత్యాః కామా’(ఛా.౮.౩.౧) ఇతి త ఇమే పిత్రాదయః కామ్యమానతయా కామశబ్దోక్తాః కేవలం సాఙ్కల్పికత్వేఽపి నోపభోగాక్షమా వితథాః , కిన్తు సత్యా ఇత్యుక్తమ్ । తథా చ ‘సత్యకామస్సత్యసఙ్కల్పః’ ఇత్యత్ర తత్ప్రకరణకృతవ్యాఖ్యానానుసారేణావితథసఙ్కల్పజపిత్రాదిమత్త్వమేవార్థో గ్రాహ్యః । తేషాఞ్చ పిత్రాదీనాం ‘త ఇమే సత్యాః కామాః’ ఇతి పరామర్శానన్తరం ‘అనృతాపిధానాః’ ఇతి తేషాం సత్యానామనృతమపిధానమితి
‘యో హ్యస్యేతః ప్రైతి న తమిహ దర్శనాయ లభతే’(ఛా.౮.౩.౧) ఇతి చ ఇహలోకే స్థితౌ తిరోహితత్వం స్పష్టమేవోక్తమ్ । అథ
‘యే చాస్య జీవా యే చ ప్రేతా యచ్చాన్యదిచ్ఛన్న లభతే సర్వం తదత్ర గత్వా విన్దతే’(ఛా.౮.౩.౨) ఇతి బ్రహ్మలోకగమనానన్తరం తదావిర్భావశ్చోక్తః । ఎవం సఙ్కల్పజపిత్రాదీనాం తిరోహితత్వోక్త్యైవ సత్యసఙ్కల్పత్వస్య తిరోహితత్వమర్థసిద్ధమ్ । పాప్మజరామరణశోకాదీనాం తు స్థూలసూక్ష్మదేహధర్మాణామభావస్య దేహేన్ద్రియతాదాత్మ్యాధ్యాససమయే తిరోహితతత్వం రజతాధ్యాససమయే శుక్తౌ రజతత్వాభావస్యేవ స్పష్టమేవ । అతః సత్యకామత్వమాత్రస్య తిరోధానముక్తమ్ ।
ఎతేన – ప్రజాపతివాక్యే సంసారదశాయామవిద్యాతిరోహితమపహతపాప్మత్వాదికముక్తం ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇతి ముక్తిదశాయాం తదావిర్భావశ్రవణాత్ , దహరవాక్యే త్వతిరోహితస్వభావమేవ తదుక్తం తిరోధానాశ్రవణాత్ – ఇతి నిరస్తమ్ । దహరవాక్యాన్తర్గతేపి ‘య ఎష సమ్ప్రసాద’ ఇతి వాక్యే ‘స్వేన రూపేనాభినిష్పద్యతే’ ఇతి శ్రవణాచ్చ । తస్మాదపహతపాప్మత్వాదికం జీవే సమ్భవత్యేవ , ప్రత్యుత బ్రహ్మణ్యేవ స్వసఙ్కల్పసముత్థితాతీతనిజపిత్రాదిమత్త్వరూపం సత్యకామత్వం న సమ్భవతి । కిఞ్చ ‘బ్రహ్మపురే’ ఇత్యుపక్రమోఽపి దహరాకాశో జీవ ఇతి పక్ష ఎవ స్వారసికః ; జీవస్యైవ సప్తమీనిర్దిష్టాధారం ప్రత్యాధేయత్వస్య భోక్తృభోగాయతనభావరూపసమాసాన్తర్వర్తిషష్ఠ్యుక్తాసాధారణశరీరసమ్బన్ధవత్త్వస్య చోపపత్తేః । బ్రహ్మణి తు నాధేయత్వం న వా శరీరేణ విశేషసమ్బన్ధవత్త్వమ్ ; కారణత్వేన సమ్బన్ధస్య సర్వవికారసాధారణ్యాత్ । అసాధారణ్యేన హి వ్యపదేశా భవన్తి ; తద్యథా క్షితిసలిలబీజాదిజన్మాఽప్యఙ్కురోఽసాధారణ్యేన శాలిబీజేన వ్యపదిశ్యతే ‘శాల్యంకుర’ ఇతి న తు కార్యాన్తరసాధారణైః క్షిత్యాదిభిః । తస్మాత్ బ్రహ్మశబ్దస్య రూఢిం పరిత్యజ్య బృంహయతి దేహమన్నపానాదిభిరితి జీవే యోగస్స్వీకర్తుం యుక్తః ।
తథా భూతాకాశోపమేయత్త్వమపి జీవే సమ్భవతి ; అత్రాపి మానసవైపుల్యసద్భావాత్, తస్యాన్తఃకరణావచ్ఛిన్నరూపేణావ్యాపకత్వేఽప్యవిద్యోపహితేన రూపేణ సర్వశరీరానుస్యూతేన వ్యాపకత్వాచ్చ । వస్తుతస్తు మానసమేవ వైపుల్యమిహ ‘యావాన్వా’ ఇయాదివాక్యార్థతయా గ్రాహ్యమ్ ; స్వరూపేణ వ్యాపకత్వవర్ణనస్య ప్రకృతానుపయోగిత్వాత్ , ‘తస్మిన్యదన్తః’ ఇత్యత్రాన్తశ్శబ్దేన ,
‘అన్తరేవ సమాహితే’(ఛా.౮.౧.౩) ఇత్యత్ర సావధారణేనాన్తశ్శబ్దేన ,
‘అస్మిన్శ్చేదిదం బ్రహ్మపురే సర్వం సమాహితం సర్వే చ కామాః’(ఛా.౮.౧.౪) ఇత్యత్ర దేహాన్తర్గతహృదయపుణ్డరీకాన్తర్వర్తిని దహరాకాశే సర్వసమాధానోక్త్య దేహ ఎవ సర్వసమాధానముక్తం స్యాదిత్యనువాదేన చ , హృదయాన్తఃప్రదేశావచ్ఛేదేన దహరాకాశవైపుల్యప్రతిపాదనస్యైవాకాంక్షితత్వాత్ । ఎవఞ్చ ద్యావాపృథివ్యాదయోఽప్యత్ర హృదయపుణ్డరీకావచ్ఛిన్నే దహరాకాశే సమాహితా మానసా ఎవ గ్రాహ్యా ఇతి తదాధారత్వం జీవస్య నానుపపన్నమ్ ; స్వప్నఋష్టానామివాన్యేషామపి మానసానాం జీవ ఎవాధ్యాసాత్ । ‘ఎతత్సత్యం బ్రహ్మపురమ్’ ఇత్యేతదపి దేహాఖ్యం బ్రహ్మపురమనృతమ్ , ఇదం తు సత్యం దేహబృహ్మణత్వాత్ బ్రహ్మ సకలకామాధారత్వాత్ పుర్మితి జీవే సఙ్గచ్ఛతే । అహరహర్గతిశ్రవణమపి జీవ ఎవావిద్యామాత్రోపహితరూపే యుజ్యతే ; స్వప్నజాగరయోరన్తః కరణోపధానేన స్థితస్య తస్య సుషుప్తావన్తఃకరణలయే సతి అవిద్యామాత్రోపహితమాత్రరూపాపత్తిసత్వాత్ । జగద్విధారకత్వశ్రవణమపి సత్యసఙ్కల్పజవస్తువిధారకత్వాభిప్రాయమ్ , బ్రహ్మాభేదాభిప్రాయం వా ఈవే యోజయితుం శక్యమ్ । యద్యప్యాకాశశబ్దస్య శ్రుత్యన్తరే నాస్తి జీవే ప్రసిద్ధిః , తథాఽప్యత్రైవ సత్యకామాదితద్ధర్మసమభివ్యాహారాత్ తద్విషయత్వం కల్ప్యతే , అన్యథా లోకే తస్య బ్రహ్మవిషయత్వాదర్శనాత్ బ్రహ్మధర్మసమభివ్యాహృతశ్రుత్యన్తరే బ్రహ్మవిషయత్వకల్పనమపి తస్య న స్యాత్ । తస్మాజ్జీవ ఎవ దహరాకాశ ఇతి పూర్వఃపక్షః ।
అత్రోత్తరమ్ – ‘ఆవిర్భూతస్వరూపస్తు’ ఇతి । దహరవాక్యాదుత్తరస్మిన్ ప్రజాపతివాక్యే జీవస్యాపహతపాప్మత్వాదికోక్తేర్దహరో జీవ ఇతి శఙ్కా న కార్యా । యతస్తత్రావిర్భ్తపరబ్రహ్మస్వరూప ఎవ జీవోఽపహతపాప్మత్వాదిరూపః ప్రతిపాద్య ఇతి , తేన బ్రహ్మణ ఎవాపహతపాప్మత్వాదికముక్తం భవతి । తత్ర హి ‘య ఎషోఽక్షాణి’ ఇత్యాదిషు త్రిష్వపి జాగరస్వప్నసుషుప్తిఅర్యాయేషు ‘ఎష ఆత్మా’ ఇతి ‘ఎతదమృతమభయమేతత్ బ్రహ్మ’ ఇతి చ జీవస్య బ్రహ్మభావః శ్రూయతే । తత్ర ‘ఎష ఆత్మా’ ఇత్యపహతపాప్మత్వాదిధర్మకాన్వేష్టవ్యాత్మరూపత్వం ‘అమృతమ్’ ఇతి భూమాఖ్యనిరతిశయానన్దరూపత్వం ‘అభయమ్’ ఇతి రాగద్వేషాదికలుషసంసారాఖ్యమహాభయరాహిత్యఞ్చోక్త్వా బ్రహ్మణ ఎవ హి తత్ప్రసిద్ధమ్ , తత్ కథఞ్జీవస్యోచ్యత ఇతి తటస్థశఙ్కాయాం ‘ఎతత్ బ్రహ్మ’ ఇతి చోక్తమ్ । తత్ర యద్యపి జాగరాద్యవస్థావత్త్వరూపం జీవలిఙ్గం ప్రథమశ్రుతమ్ ; తథాఽపి అమృతత్వాభయత్వాభ్యాం బ్రహ్మలిఙ్గాభ్యాం బ్రహ్మశ్రుత్యా చైకైకమనువాద్యం జీవలిఙ్గం బహ్వనుగ్రహన్యాయేన , అంగుష్ఠాధికరణన్యాయేన చోపమృద్య తత్తదవస్థోపలక్షితస్య జీవస్య బ్రహ్మభావో విధీయతే । ఎవఞ్చ ‘ఎవమేవైష సమ్ప్రసాదః’ ఇత్యాది చతుర్థపర్యాయవాక్యం జీవస్య శరీరద్వయవివేకావధారణరూపత్వంపదార్థశోధనపూర్వకేణ బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారేణావస్థాత్రయానువృత్తత్వేఽప్యనృతతిరోహితస్యాపహతపాప్మత్వాదిధర్మకనిరస్తనిఖిలసంసారమహాభయనిరతిశయానన్దరూపబ్రహ్మాత్మభావస్యావిర్భావం ప్రతిపాదయతీత్యేవ వక్తవ్యమ్ । నిర్గుణవిద్యాయాం సవిశేషబ్రహ్మలోకావాప్తికథనస్యానుపయోగాత్ ముక్తానాం యావత్సర్వముక్తిం బిమ్బేశ్వరభావాపత్తిరస్తీత్యస్మాభిస్సిద్ధాన్తలేశసంగ్రహే సమర్థితత్వేనావిర్భూతస్వరూపస్య సత్యకామత్వం సత్యసఙ్కల్పత్వఞ్చోపపద్యతే । తస్య శుద్ధచైతన్యభావాపత్త్యభ్యుపగమేఽప్యుపపద్యత ఎవ ; శుద్ధచైతన్యస్య జీవేశ్వరానుస్యూతచైతన్యసామాన్యాత్మనాఽవస్థానాత్ ।
శుద్ధచైతన్యం హి యావత్సర్వముక్తి జీవేశ్వరానుస్యూతచైతన్యసామాన్యాత్మనాఽవతిష్ఠతే , న తు తృతీయకోటితయా పృథగవతిష్ఠతే । న హి శుద్ధముఖం బిమ్బప్రతిబిమ్బానుస్యూతముఖసామాన్యాత్మనా వినా పృథగవతిష్ఠమానం దృశ్యతే । అత ఎవ సాక్షాత్కృతబ్రహ్మణాం యావత్సర్వముక్తి సర్వాత్మతాపత్తిరస్తీతి వామదేవస్య మనుసూర్యాదిభావప్రతిపత్తిః శ్రూయతే । శుకస్య చ సర్వభూతమయత్వాపత్తిః స్మర్యతే । ఎవఞ్చ ముక్తస్య సార్వభ్ॐఆదిమానుషాత్మనా , ఇన్ద్రాదిలోకపాలాత్మనా , దహరోపాసనాదిఫలానుభవితృపురుషాత్మనా చ జక్షణాదికం సర్వలోకకామావాప్తిమత్త్వం బ్రహ్మలోకసాఅహితసత్యకామానుభవితృత్వఞ్చ వ్యపదేష్టుం శక్యమితి జక్షణాదిశ్రవణమప్యుపపద్యతే । న చైవం ముక్తస్య సర్వాత్మతాపత్త్యా తత్తద్దుఃఖభోక్తృత్వస్యాపి వ్యపదేశప్రసఙ్గః ; ముక్తస్య నిరస్తావిద్యస్య జక్షణాదిజన్యసుఖవృత్త్యవచ్ఛిన్నస్వప్రకాశానన్దరూపతాపత్తివదావిద్యకదుఃఖిత్వాపత్తేరభావాత్ । అన్యదిహ ప్రజాపతివిద్యాయాముపపాదనీయం సర్వం
‘జ్యోతిర్దర్శనాత్’(బ్ర.సూ.౧.౩.౪౦) ఇత్యధికరణే చిన్తయిష్యతే ।
యత్తు దహరవిద్యాప్రకరణ ఎవ స్వసఙ్కల్పసముత్థితాతీతనిజపిత్రాదిమత్త్వరూపతయోపవర్ణితం సత్యకామత్వం బ్రహ్మణి న సమ్భవతీత్యుక్తం – అత్ర బ్రూమః । ద్వయమిహ సత్యకామత్వం నిరూపితమ్ । ఎకముపాస్యస్య తదుపాసనావిషయతయా ‘ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ ఇత్యాదావుక్తమ్ । ద్వితీయముపాసకస్య తదుపాసనావిషయతయా ‘ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ ఇత్యాదావుక్తమ్ । ద్వితీయముపాసకస్య తదుపాసనాఫలతయా ‘స యది పితృలోకకామో భవతి’ ఇత్యాదావుక్తమ్ । తత్ర ద్వితీయమేవ సంకుచితం స్వసఙ్కల్పసముత్థితపిత్రాదిమత్వరూపం , న త్వాద్యమపి ; తత్సఙ్కోచకాభావాత్ । నన్విదమేవ తస్యాపి సఙ్కోచోపపత్తేః । యద్యప్యుపాస్యస్య సర్వేఽపి కామనావిషయాః సఙ్కల్పమాత్రసృష్టాః సాధారణప్రపఞ్చాన్తర్గతా వియదాదయోఽపి సత్యాః , న తు వితథా మనోరాజ్యవిజృమ్భితప్రాతిభాసికవస్తువద్భోగానుపయుక్తాః , తథాఽప్యుపాసకస్య సఙ్కల్పసముత్థితాః స్వాసాధారణభోగోపయుక్తాః పిత్రాదయ ఎవ సత్యా న తు వియదాదయోఽపీతి తావన్మాత్ర ఎవ సత్యకామత్వవిషయతత్క్రతున్యాయావతార ఇతి ।
నన్వేతదనుసారేణోపాస్యగతం సత్యకామత్వం న సఙ్కోచనీయమ్ ; కిన్తు తత్క్రతున్యాయ ఎవేత్యత్ర కిం వినిగమకమితి చేత్ ; ఉచ్యతే । సత్యకామత్వసఙ్కోచే సత్యసఙ్కల్పత్వమపి సఙ్కోచనీయమ్ ; ‘సఙ్కల్పాదేవాస్య పితరస్సముత్తిష్ఠన్తి’ ఇత్యాదినోపాసకగతసత్యసఙ్కల్పత్వస్యాపి సఙ్కోచితత్వాత్ । తతో వరమేకస్యైవ తత్క్రతున్యాయస్య గుణద్వయవిషయేఽపి సఙ్కోచకల్పనమ్ । కిఞ్చ సర్వేశ్వరత్వగుణవిశిష్టోపాసనాయాం తత్క్రతున్యాయస్యావశ్యకః సంకోచః । న చ తథోపాసనైవ నాస్తి ; ‘కారణం తు ధ్యేయః సర్వైశ్వర్యసమ్పన్నః సర్వేశ్వరశ్చ శంభురాకాశమధ్యే’ ఇత్యథర్వశిఖాయాం శ్రవణాత్ । తస్మాత్ తత్క్రతున్యాయస్యైవ క్వచిద్గుణే క్లృప్తః సఙ్కోచోఽన్యత్రాపి స్వీకార్యః । ఎతేనేదమపి నిరస్తమ్ – దహరవిద్యాయాం వర్ణితం గుణాష్టకం తిరోహితమేవ గ్రాహ్యం ప్రజాపతివిద్యాయామివాత్రాపి ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇతి బ్రహ్మజ్ఞానేన తస్యావిర్భావవర్ణనాత్ , విశిష్య సత్యకామత్వతిరోధానవర్ణనాచ్చ , తత్తు జీవస్యైవ సమ్భవతి , న బ్రహ్మణ ఇతి । యతస్తత్ర ఉపాసనాఫలస్యావిర్భావతిరోభావవర్ణనమ్ , న తూపాసనీయస్య । తత్త్వతిరోహితం నిత్యావిర్భూతమేవ గ్రాహ్యమ్ ; తిరోధానావచనాత్ । వస్తుతస్త్విదానీం సఙ్కల్పసృజ్యా అనృతతిరోహితాస్సాత్యాః కామా జీవనామతీతవర్తమానపితృపుత్రాదయో న సన్త్యేవ । దహరాకాశే ఇదానీం సతామేవ తేషామనృతతిరోహితత్వశ్రవణం తు దహరోపాసనాసిద్ధానాం బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యనన్తరమయత్నలభ్యత్వప్రతిపత్త్యర్థమతిశయోక్తిమాత్రమ్ ।
యత్తు – జీవస్య దేహేనాసాధారణసమ్బన్ధోఽస్తీతి తత్ర తస్య పురమితి వ్యపదేశో యుక్తః , న తు బ్రహ్మణ – ఇతి తత్తుచ్ఛమ్ ; బ్రహ్మణోఽప్యసాధారణతయోపలబ్ధిస్థానే తస్మిన్ తత్పురమితి వ్యపదేశోపపత్తేః , బ్రహ్మప్రాతిపదికార్థస్య ప్రధానతయా తద్విశేషణభూతషష్ఠ్యర్థస్య తదనుసారేణ నేతవ్యత్వాచ్చ । యచ్చోక్తమన్తశ్శబ్దాదిస్వారస్యానురోధేన ద్యావాపృథివ్యాదయో మానసా ఎవ గ్రాహ్యా ఇతి తేషాం జీవ ఎవ సమాధానోక్తిర్యుక్తా, న బ్రహ్మణి; స్వాప్నానామివ మానసానాం జీవేఽధ్యస్తత్వాదితి తదపి తుచ్ఛమ్ ; ఉపాధిపరిచ్ఛిన్నస్య జీవస్యాపి బ్రహ్మణి సమాహితత్వేన తత్రాధ్యస్తానాం మానసానాం బ్రహ్మణి సమాధాననివారణాత్ , అన్యథా బ్రహ్మణః సర్వాధారత్వశ్రుతీనాం వ్యాకోపప్రసఙ్గాత్ ।
వస్తుతస్తు ద్యావాపృథివ్యాదయో మానసా ఎవ గ్రాహ్యా ఇత్యయుక్తమ్ ; ద్యావాపృథివ్యాదిశ్రుతిసఙ్కోచాపత్తేః । ఉపర్యధశ్చాపారస్య బ్రహ్మణోఽన్తరేవ సర్వం సమాహితమిత్యభిప్రాయేణ ‘యస్యాన్తస్స్థాని భూతాని’ ఇతివదన్తశ్శబ్దావధారణయోరుపపత్తేః । ‘అస్మింశ్చేదిదం బ్రహ్మపురే సర్వం సమాహితమ్’ ఇతి శఙ్కావాక్యగతానువాదస్య హృదయావచ్ఛిన్న ఎవ దహరాకాశే సర్వసమాధానముక్తమితి భ్రాన్త్యా
‘యోఽయం భగవోఽప్సు పరిఖ్యాయతే యశ్చాయమాదర్శే కతమ ఎషః’(ఛా.౮.౭.౪) ఇతీన్ద్రవిరోచనయోః ప్రశ్నస్య ప్రజాపతినా ఛాయాపురుష ఉపదిష్ట ఇతి భ్రాన్త్యేవోపపన్నత్వాత్ । మానసమాత్రగ్రహణపక్షేఽపి
‘యదైనం జరా వాఽప్నోతి ప్రధ్వంసతే వా కిం తతోఽతిశిష్యతే’(ఛా.౮.౧.౪) ఇతి శఙ్కాంశే భ్రాన్తిమూలత్వకల్పనాయా ఆవశ్యకత్వాత్ । న హి స్థూలానామివ మానసానాం ద్యావాపృథివ్యాదీనాం దేహాన్తస్సమాహితత్వేఽపి జరత్కుసూలాన్తర్నిహితవ్రీహ్యాదిన్యాయేన దేహస్య జరాదౌ సతి భ్రంశశఙ్కాఽవకాశం లభతే । ఎవఞ్చ సతి ‘ఎతత్సత్యం బ్రహ్మపురమస్మిన్కామాస్సమాహితాః’ ఇత్యాచార్యవాక్యమప్యన్తేవాసిగణభ్రాన్తివారణార్థతయైవ వ్యాఖ్యేయమ్ । న హి దేహరూపసత్యబ్రహ్మపురావచ్ఛిన్నే దహరాకాశే ద్యావాపృథివ్యాదయస్సమాహితాః యేనార్థతస్తస్మిన్నవచ్ఛేదక ఎవ సమాహితత్వమాపద్యతే । కిన్తు తదవచ్ఛేదమనపేక్ష్య అస్మిన్ స్వరూపేణ భూతాకాశవద్వ్యాపకతయోక్తే దహరాకాశ ఎవ సమాహితాః – ఇదన్తు సత్యమవితథం బ్రహ్మాఖ్యం పురం పురవత్సర్వేషాం విభక్తతయాఽవస్థానభూమిరితి । అత ఎవోక్తమాపస్తమ్బేన పరమాత్మానం ప్రకృత్య
‘స వై వైభాజనం పురమ్’(ఆ.ధ.౧.౮.౨౨.౭) ఇతి । తస్మాదసఙ్కుచితద్యావాపృథివ్యాదిసర్వాధారత్వాతిరోహితాసంకుచితగుణాష్టకప్రభృతిహేతుభిర్దహరాకాశః బ్రహ్మ , ,న తు జీవ ఇతి సిద్ధమ్ ।
సూత్రస్య – ప్రజాపతివిద్యావలమ్బనశఙ్కాయామయమర్థః – ఉత్తరాత్ ప్రజాపతివాక్యాత్ జీవస్యాపి అపహతపాప్మత్వాదికం సమ్భవతీతి చేత్ – ఆవిర్భూతస్వరూపో జీవస్తత్రాపహతపాప్మత్వాదిమత్తయా ప్రతిపాద్యతే స త్వపేజీవభవో బ్రహ్మైవేతి న జీవస్య జైవేన రూపేణాపహతపాప్మత్వాదిసమ్భవ ఇతి । దహరవిద్యాప్రకరణగతసత్యకామత్వావలమ్బనశఙ్కాయామయమర్థః – ఉత్తరాత్ ‘త ఇమే సత్యాః కామా అనృతాపిధానాః’ ఇతిసఙ్కుచితతిరోహితసత్యకామత్వప్రతిపాదనలిఙ్గాత్ దహరాకాశో జీవ ఇతి చేత్ – దహరాకాశస్తిరోహితసత్యకామత్వాదిస్వరూపో న ప్రతిపాద్యతే , కిం త్వావిర్భూతసత్యకామత్వాదిస్వరూప ఎవ ; సత్యకామత్వాదితిరోధానం తు తత్క్రతున్యాయేన ఉపాసనాఫలం లభమానస్యోపాసకస్యోక్తమ్ , ఇతి । తుశబ్దో బ్రహ్మపురశబ్దాద్యవలమ్బనశఙ్కాన్తరవ్యావృత్త్యర్థః ॥౧.౩.౧౯॥
యది దహరాకాశో న జీవః , తర్హి ‘య ఎష సమ్ప్రసాద’ ఇత్యాదౌ జీవపరామర్శః కిమర్థః ? స్తత్రాహ –
అన్యార్థశ్చ పరామర్శః ॥౨౦॥
జీవస్య ఉపాస్యదహరాకాశరూపతాప్రతిపత్త్యర్థో న జీవపరామర్శః , కిన్త్వన్యార్థః । కథమ్ ?
‘ఎవం విత్స్వర్గ లోకమేతి’(ఛా.౮.౩.౩) ఇతి ప్రకృతో విద్వాన్
‘య ఎష సమ్ప్రసాద’(ఛా.౮.౩.౪) ఇతి పరామృశ్యతే । సోఽథ ఇదం సరీరం హిత్వా బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యనన్తరమస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ క్రమేణ శరీరద్వయవివిక్తబ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారప్రాప్త్యా దేహాత్మభావం పరిత్యజ్య పరంజ్యోతిరుపసమ్పద్య పరమేశ్వరరూపపరబ్రహ్మభావం ప్రాప్య స్వేన రూపేణ నిరతిశయసుఖాత్మనా రూపేణావిర్భవతి , యత్పరం జ్యోతిరుపసమ్పత్తవ్యమిత్యుక్తమ్ , ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మత్వాదిగుణక ఉపాస్యః , ఎతదేవాభయమమృతం బ్రహ్మ ఇతి దహరాకాశపరమేశ్వరోపాసనస్య క్రమముక్తిఫలకత్వప్రతిపత్త్యర్థ ఇతి । అయం ఛాన్దోగ్య భాషస్వరససిద్ధోఽర్థః ।
యద్వా ‘య ఎష సమ్ప్రసాదః’ ఇతి సామాన్యతో జీవ ఉచ్యతే । స జాగరే స్థూలదేహాభిమానీ సన్ బాహ్యపదార్థాననుభూయ స్వప్నే సూక్ష్మదేహాభిమానీ భూత్వా వాసనామయపదార్థాననుభూయాథ సుషుప్తావస్థాయాముభయశరీరాభిమానం పరిత్యజ్య దహరాకాశరూపం పరం బ్రహ్మోపసమ్పద్య స్వేన రూపేణ విశేషవిజ్ఞానకృతకాలుష్యరహితేన చైతన్యాత్మనాఽవతిష్ఠతే , యత్ పరంజ్యోతిస్సుషుప్తావుపసమ్పత్తవ్యమ్ ; ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మత్వాదిగుణక ఉపాస్యః ఇతి దహరాకాశరూపపరమేశ్వరస్యోపాస్యస్య జాగరితస్వప్నపరిశ్రాన్తజీవజాతసమాశ్రయణీయత్వమహిమప్రతిపత్త్యర్థో జీవపరామర్శః । అయం శ్రీమద్భాష్యస్వరససిద్ధోఽర్థః ।
అథవా య ఎష సమ్ప్రసాదః శ్రీమద్భాష్యదర్శితరీత్యాఽవస్థాత్రయవాన్ , ఎష ఎవాపహతపాప్మత్వాదిగుణక ఆత్మా అమృతమభయం బ్రహ్మ చేతి జీవస్యావస్థాత్రయవిలయేన పారమార్థికబ్రహ్మభావోపదేశార్థో జీవపరామర్శః । అయం భామతీస్వరససిద్ధోఽర్థః । అస్మిన్ పక్షే అస్య వాక్యస్య వక్ష్యమాణాయాం ప్రజాపతివిద్యాయాం శిష్యాణాం జిజ్ఞాసాజననార్థం తదర్థసఙ్క్షేపరూపత్వమ్ , ఎవఞ్చ
‘ఇతి హోవాచ’(ఛా. ౮. ౩. ౪) ఇత్యేతత్ ఇతి ప్రజాపతిరువాచేత్యేవమర్థకం , న తు ‘స బ్రూయాత్’ ఇతివదాచార్యవచనప్రతిపాదకమితి ద్రష్టవ్యమ్ । సూత్రే చకారేణ జీవేత్థమ్భావప్రతిపత్త్యర్థోఽపి భవతి జీవపరామర్శ ఇతి సముచ్చీయతే । ప్రతిపన్నే హి జీవస్యేత్థమ్భావే క్రమముక్తిఫలికాయాం జాగరావావర్తమానసంసారక్లేశపరిపన్థిన్యామస్యాముపాసనాయాం ప్రవృత్తిర్భవేదితి । ౧.౩.౨౦ ।
ఎవం వాక్యశేషగతహేత్వాశ్రయాం జీవాశఙ్కాం పరిహృత్య వాక్యోపక్రమగతహేత్వాశ్రయాం తాముద్భావ్య పరిహరతి –
అల్పశ్రుతేరితి చేత్తదుక్తమ్ ॥౨౧॥
దహర ఇత్యల్పపరిమాణశ్రుతేరారాగ్రోపమితో జీవో దహరాకాశో భవితుమర్హతీతి చేత్తత్ర వక్తవ్యముత్తరం ప్రాగేవోక్తం
‘నిచాయ్యత్వాదేవం వ్యోమవచ్చ’(బ్ర.సూ.౧.౨.౭) ఇతి । శ్రుత్యా చోక్తం ‘తావనేషాఽన్తర్హృదయ ఆకాశ’ ఇతి । శాణ్డిల్యవిద్యాయామణీయస్త్వం నోపక్రమగతమ్ ; ఇహ దహరత్వముపక్రమగతమిత్యధికాశఙ్కా । వాక్యశేషగతబహుశ్రుతిలిఙ్గవిరోధాదుపక్రమగతమపి నాదరణీయమిత్యధికపరిహారః । ఇహ బ్రహ్మలిఙ్గానాం స్పష్టత్వేఽపి దహరాకాశాన్తర్వర్త్యన్వయాభాసాద్దహరాకాశాన్వయిత్వేనాస్పష్టతా ద్రష్టవ్యా ॥౧.౩.౨౧॥
ఇతి దహరాధికరణమ్ ॥
ఆథర్వణికాః సమామనన్తి
‘న తత్ర సూర్యో భాతి న చన్ద్రతారకం నేమా విద్యుతో భాన్తి కుతోఽయమగ్నిః । తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’(ము.౨.౨.౧౦) అత్ర ‘తత్ర’ ఇతి సర్వనామ్నా నిర్దిష్టో లౌకికః కశ్చిత్ తేజోధాతుః, పరం బ్రహ్మ వేతి సప్తమ్యాః సతి , విషయే చ సాధారణ్యాత్ సంశయే , పూర్వః పక్షః – బలీయసా హి సౌరేణ లౌకికతేజసా మన్దేతేజశ్చన్ద్రతారకాది అభిభూయమానం దృష్టమ్ । తద్యస్మిన్ సతి సర్వమిదం తేజోఽభిభూయతే , తత్ కిఞ్చిత్ సర్వాతిశాయి లౌకికం తేజ ఇతి యుక్తమ్ । న చ – తత్రేతి సతిసప్తమీ మాభూత్ విషయసప్తమ్యస్తు , తథా సతి సూర్యాద్యప్రకాశ్యత్వం బ్రహ్మణి సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ । తం విషయం సూర్యో న భాసయతీతి ణిజర్థాధ్యాహారాపత్తేః । న చ తథాఽపి సూర్యదీపాతేజోఽభిభావకఘనకుడ్యాదివదతేజస్త్వోపపత్తిః ; ఘనకుడ్యాదీనాం సూర్యదీపాద్యభిభావకత్వాభావాత్ , ఘనకుడ్యాద్యావరణే సతి చక్షుస్సన్నికర్షాభావాదేవ సూర్యాద్యగ్రహణోపపత్తేః । న చైవమపి సువర్ణరూపతేజోఽభిభావకపార్థివభాగవదతేజస్త్వోపపత్తిః । పీతిమగురుత్వాశ్రయపార్థివాతిరిక్తసువర్ణానఙ్గీకారాత్ , ప్రకాశకస్య సతస్తేజోఽభిభావకస్య తేజస్త్వనియమాఙ్గీకారాచ్చ । తథా ‘తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ ఇతి సర్వశబ్దోక్తస్య ప్రకృతస్య సూర్యాదితేజసోఽనుభానరూపాత్తదనుకారాదపి తత్సజాతీయం తేజ ఇతి యుక్తమ్ । సమానేష్వేవ హ్యనుకరణం దృష్టం ‘గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతి’ ఇతి యథా ।
నన్వభిభవలిఙ్గం తావదసిద్ధమ్ ; మానాన్తరవిరోధాత్ । న హీదానీం భాత్యేవ సూర్యాదౌ న భాతీత్యేతదన్వేతి । కాలాన్తరే తస్మిన్ తేజసి సతి న భాస్యతీత్యర్థ ఇతి చేత్ , తర్హి విషయసప్తమ్యేవాస్తు । క్వచన ణిజర్థస్యాన్యత్ర భవిష్యదర్థస్యాధ్యాహార ఇతి తౌల్యాత్ । యది వ్యత్యయానుశాసనాల్లటైవ భవిష్యదర్థలాభ ఇతి నాధ్యాహారః , తర్హీహాపి విషయసప్తమీబలాద్విషయిత్వేన న భాతీతి సామర్థ్యేన ణిజర్థలాభ ఇతి నాధ్యాహారః । ఎవమనుకారలిఙ్గమప్యసిద్ధమ్ ; పూర్వాపరవిరోధాత్ । న హి యస్మిన్ సతి యన్న భాతి , తత్తదనుభాతీతి యుక్తమ్ । న ఖలు యస్మిన్ గచ్ఛతి యో న గచ్ఛతి , స తమనుగచ్ఛతి । ఉచ్యతే – అనుభాతీత్యత్ర తదపేక్షయా నికృష్టభానత్వముచ్యతే । అతో ‘న భాతి’ ఇత్యత్ర న మానాన్తరవిరోధః ; తేజోన్తరాభిభూతస్య సూర్యాదేర్నాహారాద్యావృతస్యేవ సర్వాత్మనా భానానిషేధాత్ । ‘అనుభాతి’ ఇత్యత్రాపి న పూర్వాపరవిరోధః ; నికృష్టభానవచనాత్ । ఎవముభయసామఞ్జస్యసమ్భవే వ్యత్యయానుశాసనమాశ్రిత్య భవిష్యదర్థలాభ ఇతి వా । విషయోక్తిసామర్థ్యమవలమ్బ్య ణిజర్థలాభ ఇతి వా క్లేశో నాశ్రయణీయః ।
నను ‘తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ ఇత్యుక్తం సర్వప్రకాశకత్వం తేజసి న సమ్భవతి , తేజసశ్చక్షుర్విషయమాత్రప్రకాశకత్వాత్ । న చ తత్రాపి సర్వశబ్దః ప్రకృతసూర్యాదిమాత్రపరః ; సూర్యాదితేజఃప్రకాశే చక్షుర్వ్యతిరిక్తభాసమానతేజోన్తరానపేక్షణాత్ । యది తేజోన్తరాదృష్టమపి సర్వప్రకాశకత్వం సూర్యాదిప్రకాశకత్వం వా క్వచిత్తేజసి కల్ప్యతే , తర్హి తేజస్సాజాత్యాభావేఽపి సూర్యాదీనాం బ్రహ్మణైవాభిభవస్తదనుకరణఞ్చ కల్ప్యతామ్ । న చ – బ్రహ్మపక్షో ద్వయం అప్రసిద్ధం కల్పనీయమ్ , తేజఃపక్షే త్వేకమేవేతి వాచ్యమ్ ; తేజఃపక్షే తథాభూతస్య ధర్మిణస్తేజసోఽప్యప్రసిద్ధస్య కల్పనీయత్వాత్ । ఉచ్యతే – తేజసస్తేజఃప్రకాశకత్వం నాదృష్టచరమ్ ; లాఘవేన చాక్షుషత్వావచ్ఛిన్నే తేజోఽపేక్షాఙ్గీకారాత్ , దీపే తత్సంయుక్తస్యాలోకే పరస్పరసంయుక్తానేకకిరణాత్మకే తత్తత్సంయుక్తకిరణస్య చ తేజసః సద్భావాత్ , అన్తతస్సర్వత్ర తత్తదవయవావయసద్భావాచ్చ , తద్రహితస్యాపి త్రిసరేణ్వాదేః జాలాన్తరగతాలోకే ఎవ భానాత్ । ఎవఞ్చాభిభవానుకారలిఙ్గద్వయబలాత్ , తేజఃప్రకాశకత్వావిరోధాచ్చ తేజోధాతురేవ కశ్చిన్మన్త్రప్రతిపాద్య ఇతి నిశ్చయే సతి భూతయోనిబ్రహ్మప్రకరణం నాదరణీయమ్ ; లిఙ్గాభ్యాం తస్య బాధాత్ । న చ తత్రేత్యాదిసర్వనామ్నాం ప్రకృతపరత్వనిర్బన్ధోఽస్తి ; ‘తేన రక్తం రాగాత్’(పా.సూ.౪.౨.౧) ఇత్యాదావప్రకృతపరాణామపి తేషాం దర్శనాత్ ।
నను ‘తేన రక్తం రాగాత్’ ‘తస్యాపత్యమ్’(పా.సూ. ౪.౧.౯౨) ఇత్యాదిసూత్రోదాహరణేషు ‘మాహారజనం’ ‘ఔపగవః’ ఇత్యాదిషు తద్ధితార్థే ‘మహారజనేన రక్తమ్’ ‘ఉపగోరపత్యమ్’ ఇత్యాదివాక్యైర్వ్యాఖ్యాయమానే మహారజనాదేఃప్రకృత్యర్థస్య శబ్దతః ప్రకృతత్వమస్తీతి తస్య ‘తేన’ ‘తస్య’ ఇత్యాదిసర్వనామభిః పరామర్శో యుక్త ఇతి చేత్ । యద్యేతావతా తృప్తిస్తర్హీహాప్యభిభవాదిలిఙ్గమాలోచ్య సూర్యాద్యభిభావకం తత ఉత్కృష్టప్రకాశం తత్ప్రకాశకఞ్చ తేజోఽస్య మన్త్రస్య ప్రతిపాద్యమితి వ్యాఖ్యాయమానే తేజసః శబ్దతః ప్రకృతత్వమస్తీతి సన్తుష్యతామ్ । తస్మాత్తేజ ఎవ కిఞ్చిదుపాసనీయం మన్త్రప్రతిపాద్యం న తు జ్ఞేయం బ్రహ్మ । బ్రహ్మపక్షే చాచాక్షుషే బ్రహ్మణి సూర్యాదిప్రకాశ్యత్వనిషేధస్యాప్రసక్తనిషేధతా స్యాత్ । భారూపే తస్మిన్ ‘భాన్తమ్’ ఇతి శతృప్రత్యయస్య ‘తస్య భాసా’ ఇతి షష్ఠ్యాశ్చ నిర్విషయతా స్యాత్ । ప్రపఞ్చబ్రహ్మభానాన్యభానాభావేన ‘అనుభాతి’ ఇత్యస్య నిర్విషయతా స్యాత్ । ‘గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతి’ ఇత్యాదౌ గమనభేదే సత్యేవ హ్యనుశబ్దో దృష్టః । న చ శ్రుతిదృష్టోఽయం వ్యపదేశో ‘వహ్నిం దహన్తమయోఽనుదహతి’ ఇతి లౌకికవ్యపదేశవదారోపితభేదనిమిత్తో వ్యాఖ్యాతుముచిత ఇతి ।
అత్ర రాద్ధాన్తః – తేజో మన్త్రప్రతిపాద్యమితి పక్షే ప్రసిద్ధవిలక్షణం కిఞ్చిత్తేజస్తావదనుమన్తవ్యమ్ । తత్ప్రతిపాదనావైయర్థ్యాయ తదుపాసనవిధిస్తత్ఫలఞ్చేత్యుభయం కల్పనీయమ్ । బ్రహ్మప్రకరణఞ్చ బాధనీయమ్ । ప్రకృఅపరామర్శిన్యః సర్వనామశ్రుతయశ్చాతిలఙ్గనీయాః । న చ తాసాముక్తనిర్వాహో యుక్తః । ద్వివిధాః హి సర్వనామశబ్దాః – సమభివ్యాహృతపరాః , వ్యవస్థితైకార్థపరాః । తే తు తస్మిన్నేవ సన్దర్భే పూర్వప్రకృతమపేక్ష్య తదభావే ప్రకరిష్యమాణమపేక్ష్యోభయాభావ్ఽన్యతః ప్రసిద్ధిమపేక్ష్య వా భవన్తి । యథా
‘తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్’(ఛా.౮.౧.౧) ఇతి
‘స సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్యస్తమాత్మానమనువిద్య విజానాతి’(ఛా.౮.౭.౧) ఇతి ‘ఇత్థం ప్రచ్ఛన్నపాపస్య స ఎవ తవ శాసితా’ ఇతి । ఇహ ‘తత్ర’ ఇత్యాదయో వ్యవస్థితైకార్థపరాః । నాత్ర సన్దర్భే తేజః పూర్వప్రకృతమస్తి । నాపి ప్రకరిష్యమాణమ్ । న చ తథాభూతస్య తేజసోఽన్యతః ప్రసిద్ధిరస్తి । తస్మాదిహ సర్వనామశ్రుతీనాం ప్రకృతబ్రహ్మపరత్వమవర్జనీయమితి తదతిలఙ్గనదోషోఽపి స్యాదేవ ।
ఎవమపి తేజో మన్త్రప్రతిపాద్యమితి కథఞ్చిదభ్యుపగమ్యేత యది తస్మిన్నుపాసనాశేషత్వేనాభిమతే మానాన్తరవిరోధో న స్యాత్ । తస్మిన్నపి సతి కథం తదభ్యుపగమః ? యది హి సూర్యాదితేజోఽభిభావకం తతోఽధికప్రకాశం తస్య సర్వస్యాపి ప్రకాశకతయా వ్యాప్య సర్వదా స్థితం చ కిఞ్చిత్తేజస్స్యాత్ కథం తన్నానుభూయతే ? కథం చ సౌరచాన్ద్రాదితేజసామభావేఽపి ఘటాదిప్రకాశో న స్యాత్ ? న చ మణిప్రభాన్యాయేణ సూర్యచన్ద్రదీపాద్యనువిధాయ్యేవ తత్తేజః , తదీయత్వారోపాచ్చ సూర్యాదితేజోఽభిభావకమిదమన్యత్తేజస్సూర్యాదీనాం సహజం నికృష్టం తేజః కిఞ్చిత్ప్రకాశమానమపి తత్కరమ్బితమిత్యేవం వివేకగ్రహవైధుర్యమూలాత్తదనుభవామావాభిమానః ; తథా సతి దీపనిర్వాపణే సతి దీపప్రభామణ్డలస్యేవ తస్యాపి నాశ ఇత్యుపగమాపత్తేః । న చేష్టాపత్తిః ; ప్రతిదీపవ్యక్తి తత్తదభిభావకతేజోన్తరాభ్యుపగమస్య నిర్మూలత్వాత్ । మన్త్రే తత్ర తస్య తమితి పదగతైరేకవచనైస్యైవ ప్రతీతేః । తస్మాత్ ప్రకృతం బ్రహ్మైవాత్ర సర్వనామశ్రుతిసార్పితం మన్త్రప్రతిపాద్యమ్ ; అనుకృతేః – అనుభానాదిత్యర్థః ।
ఎతదుక్తం భవతి – త్యదేతత్ ‘తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వమ్’ ఇత్యనుభానం తద్బ్రహ్మపరిగ్రహేఽవకల్పతే , న తేజఃపరిగ్రహే । న హ్యత్ర ‘గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతి’ ఇత్యత్ర తద్గమనానుకారిగమనాన్తరవత్త్వమివ తద్భానానుకారిభానాన్తరవత్త్వముచ్యతే ; ‘తమేవ భాన్తమ్’ ఇతి తస్యైవ భానవత్త్వోక్తివిరోధాత్ । న హి యత్ర క్రియాభేదోఽస్తి తత్ర ‘తమేవ గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతి’ ఇత్యుచ్యతే । ఉచ్యతే తు క్రియాభేదాభావస్థలే వహ్నిమేవ దహన్తం తప్తాయుఃపిణ్డోఽప్యనుదహతీతి । తథా చ భారూపే బ్రహ్మణ్యధ్యస్తానాం సూర్యాదీనాం తత్సత్తయైఅ సత్త్వవత్ , తత్ప్రియతయైవ ప్రియత్వవచ్చ తద్భానేనైవ భానవత్త్వమిత్యపి సఙ్గచ్ఛతే । యదాహుః –
‘అస్తి భాతి ప్రియం రూపం నామ చేత్యంశపఞ్చకమ్ । ఆద్యం త్రయం బ్రహ్మరూపం జగద్రూపం తతో ద్వయమ్’ ఇతి ।
తేజసి తు న సఙ్గచ్ఛతే ; తేజోధాతూనాం సమత్వేనాన్యోన్యానపేక్షత్వాత్ । న హి ప్రదీపః ప్రదీపాన్తరభానేన భానవానుపలభ్యతే । కిఞ్చ ‘తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ ఇత్యత్ర సర్వసబ్దః సకలప్రపఞ్చపరః ; సఙ్కోచకారణాభావాత్ । న చ సకలప్రపఞ్చభాసకత్వం తేజస ఉపపద్యతే ; తస్య చాక్షుషమాత్రభాసకత్వాత్ , సర్వప్రపఞ్చభాసకకిఞ్చిల్లౌకికతేజోఽభ్యుపగమే తమసి కస్యాప్యనుపలమ్భాభావప్రసఙ్గాత్ । బ్రహ్మణి తూపపద్యతే ; తస్య స్వాధ్యస్తసకలానుభవరూపత్వాత్ । తస్మాత్ బ్రహ్మణ్యేవ మన్త్రోఽయం వ్యాఖ్యేయః । తస్మిన్ రూపాదిమత్త్వభ్రాన్త్యా ప్రసక్తస్య సూర్యాదిప్రకాశ్యత్వస్య ‘న చక్షుషా పశ్యతి కఞ్చిదేనమ్’ ఇతి చాక్షుషత్వస్యేవ నిషేధః సఙ్గచ్ఛతే । భారూపే తస్మిన్ ‘భాన్త’ ఇతి వ్యపదేశోఽపి ప్రకాశాన్తరమనపేక్ష్య స్వయం ప్రకాశరూపత్వాభిప్రాయేణ ‘సవితా ప్రకాశతే’ ‘గురుసన్నిధిమాత్రేణ శిష్యే జ్ఞానం ప్రకాశతే’ ఇత్యాదివ్యపదేశవదుపపద్యతే । ‘తస్య భాసా’ ఇతి భేదవ్యపదేశోఽపి విషయావచ్ఛిన్నరూపాభిప్రాయేణోపపద్యతే ।
సూత్రే ‘అనుభానాత్’ వక్తవ్యే ‘అనుకృతేః’ ఇతి సామాన్యోక్తిర్బ్రహ్మాధ్యస్తం సూర్యాది బ్రహ్మసత్తయైవాస్తీతివత్ బ్రహ్మస్ఫురణేనైవ (తేజః) స్ఫురతీతి యుక్తమ్ ; శుక్త్యధ్యస్తరఙ్గరజతాదీనామధిష్ఠానభాస్వరరూపేణైవ భాస్వరత్వోపపత్త్యా ప్రత్యధ్యాసమ్భాస్వరరూపాన్తరస్యేవాత్రాపి ప్రతివస్తు అనుభవవ్యక్త్యన్తరస్యాకల్పనీయత్వాదితి శ్రౌతావధారణానుగ్రాహకోపపత్తిసూచనార్థమ్ । ‘తస్య’ ఇతి మన్త్రగతచతుర్థపాదస్య గ్రహణం తదర్థస్య సర్వప్రపఞ్చభాసకత్వస్య హేత్వన్తరస్య ప్రదర్శనార్థమ్ । పఞ్చమ్యభావాత్తస్యేత్యస్య హేత్వన్తరపరత్వస్ఫుటమితి తత్తాత్పర్యస్ఫుటీకరణాయ స్ఫుటోక్తహేతునా తత్సముచ్చయార్థశ్చకారః । విషయవాక్యే ప్రాణాకాశాదిపదవత్ సర్వనామాతిరిక్తస్య బ్రహ్మణి ప్రయుక్తస్య పదస్యాభావాత్
‘అత ఎవ ప్రాణః’(బ్ర.సూ.౧.౧.౧౩) ఇత్యాదావివ పక్షనిర్దేశః । హేతుసామర్థ్యాత్ పక్ష ఉన్నేయ ఇతి తాత్పర్యమ్ ॥౧.౩.౨౨॥
స్యాదేతత్ – ‘న తత్ర సూర్యో భాతి’ ఇత్యాదినా సూర్యాదీనామభిభవ ఉచ్యత ఇత్యేవ వక్తవ్యమ్ ; ‘కుతోఽయమగ్నిః’ ఇతి కైముతికన్యాయాత్ । యేన మహతా తేజసా సూర్యోఽప్యభిభూయతే , తేనాగ్నిరభిభూయతే ఇతి కిమువక్తవ్యమితి హి కైముతికన్యాయోపన్యాసః శోభతే । న తు – యత్ర రూపాదిహీనే బ్రహ్మణి ద్రష్టవ్యే సూర్యో న కారణమ్ , తత్రాగ్నిర్న కారణమితి కిము వక్తవ్యమితి కైముతికన్యాయః ప్రవర్తతే । ఎవమభిభవలిఙ్గేన తేజసి నిశ్చితే తత్రైవ ‘తమేవ భాన్తమ్’ ఇత్యేతదపి తత్తేజోఽనుప్రవేశేన సూర్యాదీనాం తేజస్విత్వమిత్యేతదాశయం యోజ్యమ్ । న చ తేజసోః సమత్వాదనపేక్షా ; శ్రుతిబలాదేవాఙ్గీకారోపపత్తేః । అఙ్గీక్రియతే హి జ్యోతిశ్శాస్త్రబలాత్ చన్ద్రమణ్డలస్య సౌరతేజోఽనుప్రవేశాదేవ తేజస్విత్వమితి । ఎవఞ్చ ‘సర్వమిదం విభాతి’ ఇత్యేతదపి ప్రకృతస్య సూర్యాదిప్రకాశస్య సర్వస్య తత్తేజఃప్రకాశ్యత్వాభిప్రాయం యోజ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
నను పూర్వసూత్రే బ్రహ్మాధ్యస్తస్య సూర్యాదేర్బ్రహ్మభానేనైవ భానమనుభానం సూర్యాదివిషయస్య అస్మదాద్యనుభవస్య బ్రహ్మచైతన్యరూపత్వం పర్యవసితమితి వ్యాఖ్యాతమ్ । కథమస్మిన్సూత్రే ‘యదాదిత్యగతం తేజః’ ఇతి గీతావచనమనుసృత్య జగద్భాసకం సూర్యాదిగతం తేజో బ్రాహ్మమేవ , న తు సూర్యాదేరన్యత్తేజోఽస్తీత్యేవం బ్రాహ్మతేజోనుప్రవేశేన తేజస్విత్వమనుభానమితి వ్యాఖ్యాయతే ? ఉచ్యతే – యది కస్యచిత్తేజసోఽనుప్రవేశేన తేజస్విత్వమనుభానమిత్యాశఙ్క్యతే , తదాఽపి పూర్వపక్ష్యభిమతం లౌకికం కిఞ్చిత్సూర్యాద్యభిభావకం తేజో మన్త్రప్రతిపాద్యం న సేత్స్యతి , కిన్తు ‘యదాదిత్యగతం తేజః’ ఇతి స్మృత్యనుసారేణ బ్రహ్మైవ మన్త్రప్రతిపాద్యం సేత్స్యతీత్యుద్ఘాటయితుం ‘న తద్భాసయతే సూర్యః’ ఇతి సూత్రితస్మృత్యుదాహరణప్రసఙ్గాద్భాష్యే ‘యదాదిత్యగతం తేజః’ ఇతి స్మృతిరప్యుదాహృతా । వస్తుతస్తు ‘సర్వమిదం విభాతి’ ఇత్యత్ర సర్వశబ్దసఙ్కోచే కారణాభావాద్బ్రహ్మణో వాఽన్యస్య వా కస్యచిద్బాహ్యతేజోరూపయా రభయా సర్వమిదం విభాతీత్యర్థస్య ప్రత్యక్షపరాహతత్వాత్ బ్రహ్మణశ్చైతన్యప్రభయైవ సూర్యాదిభాసకత్వమర్థో గ్రాహ్యః । ‘యదాదిత్యగతం తేజః’ ఇతి స్మృతౌ తు సూర్యాదితేజసాం బ్రహ్మశక్త్యధిష్ఠితత్వాద్రూపాదివ్యఞ్జకత్వమితి బ్రహ్మశక్త్యధీనత్వమాత్రముచ్యతే । ‘తాపనీ పావనీ చైవ శోషణీ చ ప్రకాశినీ । నైవ రాజన్రవేః శక్తిః శక్తిర్న్నారాయణస్య సా’ ఇతి భారతవచనానురోధాదితి యుక్తమ్ । అత్రానుభానస్య బ్రహ్మలిఙ్గస్యాస్పష్టతా స్పష్టైవ ।
‘పరఞ్జ్జ్యోతిరుపసమ్పద్య’(ఛా.౮.౩.౪) ఇత్యాదివాక్యార్థవిచారప్రసఙ్గాత్
‘తచ్ఛుభ్రఞ్జ్యోతిషాఞ్జ్యోతిః’(ము.౨.౨.౯) ఇతి వాక్యోక్తపరజ్యోతిష్ట్వసాధకో ‘న తత్ర సూర్యః’ ఇత్యాదిమన్త్రో విచారిత ఇతి పూర్వాధికరణసఙ్గతిః ॥౧.౩.౨౩ ॥
ఇత్యనుకృత్యధికరణమ్ ॥౬॥
పూర్వఃపక్షః – అల్పపరిమాణాత్ జీవలిఙ్గాజ్జీవోఽయమ్ , ఈశానశబ్దస్య బ్రహ్మాభిధానశ్రుతిత్వేఽపి ప్రాథమ్యేన జీవలిఙ్గస్య ప్రబలత్వాత్ , స్వభావబలాదపి ప్రాథమ్యబలస్యాధికత్వాత్ ; అత ఎవోపక్రమాధికరణే విధేః ప్రాధాన్యబలమవిగణయ్యార్థవాదస్య ప్రాథమ్యబలమనుసృతమ్ । కిఞ్చాత్ర ఈశానశబ్దో న బ్రహ్మణోఽభిధానశ్రుతిః ; ‘భూతభవ్యస్య’ ఇత్యైశ్వర్యప్రతిసంబన్ధ్యుపాదానే రూఢ్యనున్మేషాత్ , ‘‘పద్మాని యస్యాగ్రసరోరుహాణి ప్రబోధయత్యూర్ధ్వముఖైర్మయూఖైః’(కుమా.సం.౧.౧౬) ఇతి శ్లోకే సరఃప్రతిసమ్బన్ధ్యగ్రోపాదానవతి సరోరుహశబ్దే స్థితేఽపి పద్మశబ్దప్రయోగదర్శనాత్ , అన్యథా ‘‘ఉత్ఫుల్లస్థలనలినీవనాదముష్మాదుద్ధూతస్సరసిరుహోద్భవః పరాగః’(క.రా.౫.౩౯) ఇత్యత్ర సరసిరుహశబ్దస్యేవాత్ర సరోరుహశబ్దస్య రూఢ్యున్మేషే పద్మపదస్య పౌనరుక్త్యప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదిహ ‘ఈశానో భూతభవ్యస్య’ ఇతి పదద్వయసమభివ్యాహారరూపవాక్యబోధ్యం బ్రహ్మలిఙ్గమాత్రమ్ । తత్తు ప్రథమశ్రుతాజ్జీవలిఙ్గాద్దుర్బలమితి నిర్వివాదమ్ ।
స్యాదేతత్ – అల్పపరిమాణం జీవలిఙ్గమిహ న ప్రథమశ్రుతమ్ , కిన్తు ‘ఈశానో భూతభవ్యస్య’ ఇత్యేతత్పూర్వశ్రుతేనైతన్మన్త్రశ్రుతేన చ భూతభవ్యేశితృత్వేన సన్దష్టం అల్పపరిమాణఞ్చ , న జీవలిఙ్గమ్ । తద్ధి శాణ్డిల్యవిద్యాయాన్దహరవిద్యాయాశ్చ బ్రహ్మణోఽపి హృదయాయతనోపాధికం సమ్ప్రతిపన్నమ్ । న చ – తత్రోభయత్రాపి
‘ఎష మ ఆత్మాఽన్తర్హృదయేఽణీయాన్’(ఛా.౩.౧౪.౩) ఇతి,
‘దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’(ఛా.౮.౧.౧) ఇతి చ స్థాననిర్దేశాత్ తదుపాధికమల్పపరిమాణమితి యుక్తమ్ , న త్వత్రేతి వాచ్యమ్ । అత్రాపి
‘‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషో మధ్య ఆత్మని తిష్ఠతి’(క.౪.౧౨) ఇతి పూర్వమంత్రే స్థాననిర్దేశాత్ । న చ – ఆత్మశబ్దస్య స్వభావవచనత్వే కస్య స్వభావ ఇత్యజ్ఞానాత్ జీవవచనత్వే బ్రహ్మవచనత్వే చ తయోర్మధ్యాభావాదిహ నాస్తి స్థాననిర్దేశః , కిన్తు మధ్యే ఉదాసీనే స్వభావే తిష్ఠతి ఉదాసీనస్వభావో భవతీత్యేవ తదర్థ ఇతి వాచ్యమ్ ;
‘‘ఊర్ధ్వం ప్రాణమున్నయత్యపానం ప్రత్యగస్యతి । మధ్యే వామనమాసీనం విశ్వేదేవా ఉపాసతే’(క.౫.౩) ఇత్యత్ర మన్త్రాన్తరే ప్రాణాపానమధ్యేఽవస్థానస్య , తదుపాధికవామనత్వస్య చ శ్రవణేనాత్రాపి మధ్యశబ్దస్య ప్రాణాపానమధ్యేఽవస్థానస్య , తదుపాధికవామనత్వస్య చ శ్రవణేనాత్రాపి మధ్యశబ్దస్య ప్రాణాపానమధ్యపరతయా హృదయస్థానలాభాత్ , ఆత్మశబ్దస్య ‘ఆత్మా జీవే ధృతౌ దేహే’ ఇత్యనుశిష్టదేహపరత్వోపపత్తేః , ‘ఆత్మైవ మహనీయః’
‘ఆత్మా పరిచర్యః’(ఛా. ఉ.౮.౮.౪) ఇతి విరోచనకృతదేహాత్మవాదోపదేశే దేహవిషయాత్మశబ్దదర్శనాచ్చ । కిఞ్చ ‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోఽన్తరాత్మా సదా జనానాం హృదయే సన్నివిష్టః’ఇత్యత్రత్యమన్త్రాన్తరే హృదయోపాధినిర్దేశః స్పష్ట ఎవాస్తి । నన్వంగుష్ఠమాత్ర ఇతి మాత్రశబ్దేనాధికపరిమాణవ్యావృత్తిః క్రియమాణాఽన్తఃకరణోపాధిసంపిణ్దితరూపే జీవే సమ్భవతి , న బ్రహ్మణీతి చేత్ ; న । మాత్రశబ్దో హ్యత్ర ప్రమాణవాచిప్రత్యయః
‘ప్రమాణే ద్వయసజ్దఘ్నఞ్మాత్రచః’(పా.సూ.౫.౨.౩౭) ఇతి సూత్రేణానుశిష్టః , న తు ‘క్షీరమాత్రం పిబ’ ఇత్యత్రేవోత్తరపదత్వనియతం ప్రాతిపదికమ్ । తథా సతి అఙ్గుష్ఠపరిమాణమాత్ర ఇత్యర్థలాభాయాంగుష్ఠశబ్దస్యాఙ్గుష్ఠపరిమాణ ఇత్యర్థే లక్షణాపత్తేః ।
నను ‘అథ సత్యవతః కాయాత్పాశబన్ధవశాఙ్గతమ్ । అఙ్గుష్ఠమాత్రం పురుషం నిశ్చకర్ష యమో బలాత్’ ఇతి జీవోఽఙ్గుష్ఠమాత్రః స్మర్యతే । కో నేత్యాహ ? న హి వయం జీవస్యాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం నాస్తీతి బ్రూమః , కిన్తు బ్రహ్మణ్యపి సమ్భవతా తేన బ్రహ్మలిఙ్గం న బాధనీయమితి బ్రూమః । బ్రహ్మణ్యఙ్గుష్ఠమాత్రత్వసమ్భవేఽపి ‘అఙ్గుష్ఠమాత్రం పురుషమ్’ ఇతి స్మార్తశబ్దప్రత్యభిజ్ఞా జీవ ఇవ న సమ్భవతి ఇతి చేత్, మాభూత్ ,
‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోఽఙ్గుష్ఠఞ్చ సమాశ్రితః । ఈశస్సర్వస్య జగతః ప్రభుః ప్రీణాతి విశ్వభుక్’(మహానారా ౧౬.౩) ఇతి తైత్తిరీయే,
‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోఽన్తరాత్మా సదా జనానాం హృదయే సన్నివిష్టః । హృదా మనీషామనసాఽభిక్లృప్తో య ఎనం విదురమృతాస్తే భవన్తి’(శ్వే.ఉ. ౩.౧౩) ఇతి శ్వేతాశ్వతరే చ బ్రహ్మవిషయమన్త్రశ్రవణేన బ్రహ్మణి తతో బలవతీ ప్రథమాన్తశ్రౌతశబ్దప్రత్యభిజ్ఞా జాగర్తి । తస్మాదంగుష్ఠమాత్రత్వలిఙ్గాజ్జీవ ఇతి నిర్ణయో న యుక్త ఇతి చేత్ ;
అత్ర బ్రూమః – అంగుష్ఠమాత్రత్వం న భూతభవ్యేశితృత్వేన సన్దష్టమ్ , కిన్తు తదేవ మన్త్రద్వయే పఠితమపి ‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషో మధ్య ఆత్మని తిష్ఠతి’ ఇతి తత్ప్రాక్శ్రుతేన ‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోఽన్తరాత్మా’ ఇతి తదనన్తరశ్రుతేన చాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వేన సన్దష్టమ్ । అఙ్గుష్ఠమాత్రత్వఞ్చ హృదయాయతనోపాధికం బ్రహ్మణి న సమ్భవతి ; తైత్తిరీయే హృదయాగ్రవర్త్యతిసూక్ష్మవహ్నిశిఖామధ్యస్య బ్రహ్మాయతనత్వేనోక్తతయా తదుపాధికస్యాణీయస్త్వస్యైవ ప్రాప్తేః , తదభిప్రాయేణైవ శాణ్డిల్యవిద్యాయాం తస్య శ్యామాకతణ్దులాదప్యణీయస్త్వోక్తేః ; దహరవిద్యాయాం పుణ్డరీకదహరత్వోక్త్యైవ దహరత్వసిద్ధావపి పునర్దహరత్వోక్త్యాఽతిసూక్ష్మత్వస్య వ్యఞ్జనాచ్చ । తైత్తిరీయే బ్రహ్మణోఽఙ్గుష్ఠమాత్రత్వశ్రవణమంఙ్గుష్ఠావచ్ఛేదోపాధికమితి తత్రైవ స్పష్టమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః – అంగుష్ఠప్రమితః పరమాత్మా ; తదభిధానశ్రుతిరూపాదీశానశబ్దాత్ । న చ యౌగికార్థప్రతిసమ్బన్ధ్యనుపాదాన ఎవ రూఢ్యున్మేష ఇతి నియమః ; తత్ప్రతిసమ్బన్ధ్యుపాదానేఽపి రూఢశబ్దశ్రవణప్రయుక్తరూఢ్యున్మేషస్యానివార్యత్వాత్ । కావ్యేషు తు వ్యంగ్యార్థప్రధానేషు యస్య శబ్దస్య యౌగికార్థో వ్యఞ్జనావ్యాపారానుకూలస్తం శబ్దం యౌగికార్థ ఎవోపక్షీణం కృత్వా తదీయరూఢ్యర్థసమర్పణార్థం క్వచిత్ క్వచిత్ పదాన్తరముపాదదత ఇతి తత్పదాన్తరోపాదానం న యౌగికార్థేప్రతిసమ్బన్ధ్యుపాదానస్య రూఢ్యున్మేషవిరోధిత్వప్రయుక్తమ్ ; తదనుపాదానేపి ‘‘తవ ప్రసాదాత్ కుసుమాయుధోఽపి సహాయమేకం మధుమేవ లబ్ధ్వా । కుర్యాం హరస్యాపి పినాకపాణేః ధైర్యచ్యుతిం కే మమ ధన్వినోఽన్యే’(క.మా. ౩.౧౦) ఇత్యత్ర తద్దర్శనాత్ । అత్ర హి కైముతికన్యాయోపయోగిసారతరాయుధత్వవ్యఞ్జనానుకూలే యౌగికార్థ ఎవ పినాకపాణిశబ్దముపక్షీణం కృత్వా తద్రూఢివిషయశివసమర్పణార్థపదాన్తరం ప్రయుక్తమ్ । కిఞ్చ యస్య యోగరూఢిమతః పదస్య సన్నిధౌ తదలభ్యస్య కస్యచిదవయవార్థస్య విశేషకం కిమపి ప్రథమముపాదీయతే – యథా ‘పద్మాని యస్యాగ్రసరోరుహాణి’ ఇతి యథా వా ‘లపనం పద్మమేవాస్యా లావణ్యసరసీరుహమ్’ ఇతి – తత్పదం తద్విశేషితయౌగికార్థవశీకృతమితి తేనాపి హేతునా తత్ర రూఢ్యున్మేషో న భవతీతి వక్తుం శక్యమ్ । ఇహ తు సఙ్కోచకాభావాదీశానపదయౌగికార్థతయా తల్లబ్ధ ఎవార్థో ‘భూతభవ్యస్య’ ఇత్యనేన పశ్చాదనువదిష్యత ఇతి నాత్ర తదనున్మేషశావకాశః ।
నన్వీశానశ్రుత్యనురోధే ప్రథమశ్రుతస్యాప్యనువాద్యస్య తాత్పర్యవతా విధేయేన విరోధే సత్యుపమర్దో యుక్త ఎవ ; ఉక్థ్యాగ్నిష్టోమాధికరణన్యాయాత్ । తథా హి – ‘ఉక్థ్యాగ్నిష్టోమసంయోగాదస్తుతశస్త్రః స్యాత్సతి హి సంస్థాఽన్యత్వమ్’(జై.సూ.౧౦.౫.౧౨) ఇతి దాశమికాధికరణే ‘అప్యగ్నిష్టోమే రాజన్యస్య గృహ్ణీయాదప్యుక్థ్యే గ్రాహ్యః’ ఇతి వచనాద్రాజన్యనిమిత్తేనోక్థ్యాగ్నిష్టోమయోః కర్తవ్యః షోడశిగ్రహయాగాభ్యాసః స్తోత్రశస్త్రరహితః స్యాత్ , తత్సహితో వేతి సంశయే, ఉక్థ్యస్యాగ్నిష్టోమస్య చ సతః షోడశియాగాభ్యాసవిధానాత్తదఙ్గస్య షోడశిస్తోత్రస్యానుష్ఠానే క్రతోరుక్థ్యస్తోత్రాన్తత్వరూపస్యోక్థ్యత్వస్య అగ్నిష్టోమస్తోత్రాన్తత్వరూపస్యాగ్నిష్టోమత్వస్య చోపమర్దప్రసఙ్గాత్ స్తోత్రశస్త్రరహితః స్యాదితి ప్రాపయ్య , షోడశియాగాభ్యాసవిధినా సాఙ్గస్య తస్య విధానేన తదఙ్గభూతయోః స్తోత్రశస్త్రయోరనివార్యత్వాద్విధేయేన సంస్థాన్తరేణానువాద్యయోరుక్థ్యాగ్నిష్టోమసంస్థయోరుపమర్దో న్యాయ్య ఇతి స్తోత్రశస్త్రసహిత ఎవ స్యాత్ । ఎవఞ్చోక్థ్యసంస్థోఽగ్నిష్టోమసంస్థో వా యః క్రతుః ప్రాప్తః స రాజన్యస్య న తథా , కిన్తు ప్రాప్తసంస్థోపమర్దేన షోడశిసంస్థః కర్తవ్య ఇతి । ఉక్తం చ ‘ఉక్థ్యసంస్థో హి యః ప్రాప్తస్తథాఽగ్నిష్టోమసంస్థికః । రాజన్యస్య తథా నాసౌ కిన్తు షోడశిసంస్థికమ్’ ఇతి । ఎవమిహాప్యన్తఃకరణోపాధిపరికల్పితరూపతయా యోఽఙ్గుష్ఠమాత్రః ప్రాప్తో జీవః స న తథా , కిన్త్వసంకుచితసకలభూతభవిష్యద్వర్తమానవస్తునియన్తృత్వప్రాప్తసకలాన్తరవస్థానతయా వ్యాపకః పరమాత్మైవైత్యర్థో గ్రాహ్యః ।
నన్విహాంగుష్ఠమాత్రమనూద్య తస్యేశానభావో విధీయతే చేత్ అస్తు నామ పూర్వరూపోపమర్దః । తదేవ కుతోఽవసీయతే । నహ్యత్ర కిఞ్చిదనువాద్యం కిఞ్చిద్విధేయమిత్యత్ర జ్ఞాపకమస్తీతి చేత్ ‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోన్తరాత్మా’ ఇత్యుత్తరమన్త్రవశాదేవమవసీయతే । తత్ర హి పూర్వార్ద్ధేన జీవమనూద్య ‘తం స్వాచ్ఛరీరాత్ప్రవృహేత్’ ఇతి తస్య స్థూలసూక్ష్మదేహద్వయాదప్రమాదేన బుద్ధిబలేన వివేచనం విధాయ వివేచితస్య తస్య ‘తం విద్యాచ్ఛుక్రమమృతమ్’ ఇతి శుద్ధబ్రహ్మభావో విధీయతే । ఇహాపి స ఎవార్థః సంగ్రహేణ వర్ణ్యతే । అత్ర ‘అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషః’ ఇతి జీవానువాదః । ‘జ్యోతిరివాధూమకః’ ఇతి జడదేహాన్తఃకరణసంవలితస్య తస్య తతో వివేచనమ్ । ‘ఈశానో భూతభవ్యస్య’ ఇతి తస్య బ్రహ్మభావవిధిరితి । నను తద్వదత్ర శుద్ధబ్రహ్మభావోపదేశో న దృశ్యత ఇతి చేత్ , న । అత్రాల్పపరిమాణత్వోపమర్దేన తద్విరోధివ్యాపకబ్రహ్మభావప్రతిపత్తయే వ్యాపకత్వోపలక్షకస్య సర్వనియన్తృత్వస్యోపన్యాసాత్ । ఉక్థ్యాగ్నిష్టోమవాక్యయోరపి హ్యనూదితోక్థ్యాగ్నిష్టోమసంస్థోపమర్దకవిధేయషోడశియాగసంస్థోపలక్షకం షోడశిగ్రహణమేవోపస్యస్తమ్ ।సూత్రగత ఎవకారః – కథం ‘అహమిహైవాస్మి సదనే జానానః’ ఇత్యల్పపరిమాణత్వేనానుభూయమానస్య వ్యాపకబ్రహ్మభావః ? ఇత్యాశఙ్కాయాం వచనబలాదేవ , నహ్యస్తి వచనస్యాతిభార ఇతి పరిహారజ్ఞాపనార్థః ॥౧.౩.౨౪॥
నను జీవస్యాప్యఙ్గుష్ఠమాత్రత్వేనానువాదో న యుక్తః । తస్యారాగ్రమాత్రత్వశ్రవణాదిత్యాశంక్యాహ –
హృద్యపేక్షయా తు మనుష్యాధికారత్వాత్ ॥౨౫॥
జీవస్య హృద్యవస్థానమపేక్ష్య ఇదమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వముచ్యతే । నాడీసఞ్చారమపేక్ష్య త్వన్యత్ర ఆరాగ్రమాత్రత్వశ్రవణమ్ । అత ఎవాపరత్రాతిసూక్ష్మనాడీసఞ్చారమపేక్ష్య వాలాగ్రాయుతభాగత్వశ్రవణమపి దృశ్యతే । నాడీహృదయాదితత్తదవకాశానుసారిసఙ్కోచవికాసేనాన్తఃకరణేనావచ్ఛిన్నో జీవోఽపి హి తథా తథా భవతి । నను హృదయాపేక్షమప్యంఙ్గుష్ఠమాత్రత్వమనుపపన్నమ్ ; హస్తిమశకాదీనాం హృదయపరిమాణభేదాత్ । న చ తత్తదఙ్గుష్ఠపరిమాణం గ్రాహ్యమ్ ; ఖరతురగాదీనామఙ్గుష్ఠాభావాదిత్యాశఙ్క్యోక్తం ‘మనుష్యాధికారత్వాత్’ ఇతి । మనుష్యాధికారం శాస్త్రమ్ , అతో మనుష్యాన్ప్రతి జీవస్య బ్రహ్మభావ ఉపపాదనీయః । మనుష్యాణాఞ్చ హృదయం తదఙ్గుష్ఠమాత్రమితి తదవచ్ఛిన్నజీవస్య తథాత్వేనానువాదో యుజ్యత ఎవ । యత్తు భాష్యే బ్రహ్మణోఽఙ్గుష్ఠమాత్రత్వోపపాదనపరతయాఽస్య సూత్రస్య వ్యాఖ్యానమ్ , తత్ అయంమన్త్రః ‘తత్త్వమసి’ వాక్యవజ్జీవబ్రహ్మాభేదపరమహావాక్యవిధయేవ బ్రహ్మపరావాన్తరవాక్యవిధయాఽపి యోజయితుం శక్య ఇతి ప్రౌఢివాదమవలమ్బ్య , న తు భాష్యాభిమతమ్ । అగ్రే ‘యదప్యుక్తమ్’ ఇత్యాదావఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇత్యనేన జీవానువాద ఇత్యస్యైవార్థస్యానుమోదనాత్ । నన్విత్థమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వశ్రవణం మనుష్యదేహాపన్నజ్జీవవిషయతయా సఙ్కోచనీయనం చేత్ , ఎవమేవ భూతభవ్యేశానత్వశ్రవణమపి దేహేన్ద్రియాదినియన్తృత్వవిషయతయా సఙ్కోచ్య కృత్స్నోఽయం మన్త్రః కిమితి జీవపరో నాభ్యుపేయతే – ఇత్యాశఙ్కాపరిహారార్థస్తుశబ్దః । అనన్యగతికతయా కస్యచిత్సఙ్కోచః కృత ఇతి తస్యాపి సఙ్కోచః కర్తుం న యుక్తః ; జీవస్యాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వముపమృద్య తదభేదేనోపదేశ్యే బ్రహ్మణి వ్యాపకతోపలక్షణత్వేన తదసఙ్కోచోపపత్తేరితి పరిహారాభిప్రాయః ॥౧.౩.౨౫॥
ఇతి ప్రమితాధికరణమ్ ॥౭॥
తదుపర్యపి బాదరాయణః సమ్భవాత్ ॥౨౬॥
బ్రహ్మవిద్యాధికారిత్వం మనుష్యాణాం యదీరితమ్ ।
తత్ప్రసఙ్గేన దేవానామప్యస్తీతి ప్రసాధ్యతే ॥
మనుష్యాణాముపరి యే దేవాస్తేషాఞ్చ మన్యతే ।
సూత్రకారోఽధికారిత్వం తత్రార్థిత్వాదిసమ్భవాత్ ॥
దివ్యే సుఖే నిమగ్నానామపి మోక్షార్థితా భవేత్ ।
తస్యాపి నిర్విశేషత్వాత్ క్షయసాతిశయత్వయోః ॥
తేషాం సామర్థ్యమప్యస్తి పటుదేహేన్ద్రియాదికమ్ ।
మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణాద్యుపవర్ణితమ్ ॥
తేషామనుపనీతానామధీతిర్నాస్తి చేదపి ।
వేదో జన్మాన్తరాధీతః స్వయం భాయాన్మహాత్మనామ్ ॥
శ్రుతఞ్చేన్ద్రస్య విద్యార్థం గురూపసదనం శ్రుతౌ ।
తేషామృషీణాఞ్చ నృణాం ముక్తత్వమపి విద్యయా ॥
సూత్రే తదుపరీత్యేతతన్మనుష్యాణామధస్తనాత్ ।
వ్యావర్తయతి పశ్వాదీన్ బ్రహ్మవిద్యాధికారతః ॥౧.౩.౨౬॥
విరోధః కర్మణీతి చేన్నానేకప్రతిపత్తేర్దర్శనాత్ ॥౨౭॥
యద్యవాప్య బ్రహ్మవిద్యామిన్ద్రాద్యా ముక్తిమాప్నుయుః ।
యష్టవ్యదేవతాఽభావాత్ కర్మలోపో భవేత్తదా ॥
ఇతి చేన్మైవమామ్నాయతదన్తేషు స్మృతిష్వపి ।
అనేకస్యేన్ద్రవహ్న్యాదిభావసన్ప్రాప్తిదర్శనాత్ ॥
నక్షత్రేష్ట్యర్థవాదాదిష్విన్ద్రాదీనామనేకతా ।
యష్టృయష్టవ్యభావాదిభేదకైర్హి ప్రదర్శతా ॥
తతశ్చ ముక్తిం కస్మింశ్చిద్విద్యయా సముపేయుషి ।
తదన్య ఇన్ద్రస్తత్కాలే యష్టవ్యః కర్మణాం భవేత్ ॥౧.౩.౨౭॥
స్యాదేతత్ –
కర్మణ్యేవం విరోధస్య సమాధానం వితన్వతః ।
ఇన్ద్రాదిశబ్దే స భవేత్ కర్మాఙ్గమనుషు శ్రుతే ॥
న హ్యేక ఇన్ద్రస్తస్యార్థో నియన్తుం శక్యతే తదా ।
న చానేకత్ర తద్వృత్తిర్నిమిత్తైక్యం వినా భవేత్ ॥
నైవాస్తి డిత్థశబ్దస్య సఙ్కేతవిషయేష్వివ ।
అర్థేషు తేషు తేష్వేకం నిమిత్తం తస్య యోజకమ్ ॥
క్రియేతేన్ద్రాదిశబ్దస్య యది డిత్థాదిశబ్దవత్ ।
ప్రత్యర్థవ్యక్తిసఙ్కేతస్తదా సాపేక్షతా భవేత్ ॥
వ్యవస్థితశ్చార్థ ఎకో మన్త్రాణాం నైవ సమ్భవేత్ ।
తత్సమ్భవే చ తచ్ఛూన్యే కల్పే తే స్యుర్నిరర్థకాః ॥
తస్మాదిన్ద్రాదిశబ్దస్య వాచ్యో మన్త్రార్థవాదయోః ।
నిత్య ఎకైక ఎవార్థో న భిన్నః కాలభేదతః ॥
యష్టృయష్టవ్యభావస్తు న కర్మానధికారిణామ్ ।
అర్థవాదైః ప్రశంసార్థం కల్పితో భేదసాధకః ॥
బ్రహ్మా విష్ణుశ్చ రుద్రశ్చ సాక్షాద్బ్రహ్మ చ యష్టృతామ్ ।
యష్టవ్యత్వఞ్చ తైర్నీతం వాచ్యం తత్రైవమేవ హి ॥
ఆత్మాసాధారణం ద్రవ్యమన్యసాధారణం సురైః ।
కృతం వాస్త్విష్టిభిస్తేషాం భేదసిద్ధిః కథం తతః ॥
వస్వాద్యుపాసకానాన్తు వస్వాదిభవనోక్తయః ।
భోగసామ్యపరాః కల్ప్యాః తేషాం వస్వాదిభిస్సహం ॥
అన్యథా ఖలు వస్వాదిసంఖ్యాధిక్యం ప్రసజ్యతే ।
పరశ్శతేషు యుగపత్ప్రేప్సుషూపాసనాఫలమ్ ॥
దృష్టా హి విష్ణుభావస్య తద్యాగఫలతాశ్రుతేః ।
తద్భోగసామ్యపరతా సర్వేషామపి సమ్మతా ॥
సృష్టిప్రలయవాక్యానామయన్తు విషయో భవేత్ ।
దేవానాం దేహనికరః సృజ్యతే హ్రియతే చ యత్ ॥
సర్గాదౌ భగవాన్ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్ ।
ఇత్యేవమాదివాక్యానాం లభ్యతే చైవమార్జవమ్ ॥
ఎవఞ్చాస్పృష్టదేహాదౌ తత్తదాతమికవాచకే ।
ఇన్ద్రాదిశబ్దనికరే న విరోధః ప్రసజ్యతే ॥
అస్పృష్టమత్స్యరూపాదౌ పరమాత్మైకవాచకే ।
విష్ణుర్నారాయణః కృష్ణో విధురిత్యాదికే యథా ॥
తథాచేన్ద్రాదిదేవానామిన్ద్రత్వాద్యనపాయతః ।
సహ్యం సాతిశయత్వం స్యాత్ కృచ్ఛ్రఞ్చ ప్రలయాదికమ్ ॥
తస్మాన్ముక్తావసాధ్యాయామర్థిత్వం న సుపర్వణామ్ ।
ఇత్యాశఙ్కాఽపనోదార్థమిదం సూత్రం ప్రవర్తతే ॥
శబ్దం ఇతి చేన్నాతః ప్రభవాత్ ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ॥౨౮॥
శ్రుతిస్మృతిభ్యాం దేవానాం శబ్దప్రభవతా యతః ।
అతోఽత్ర నేదృశీ శఙ్కాఽవకాశం ప్రతిపద్యతే ॥
ఎవం ఖల్వత్రాశఙ్కా కృతా – వర్తమానేన్ద్రస్య విద్యయా ముక్తౌ యష్టవ్యేన్ద్రాభావాదగ్రే కర్మలోపో మాభూదిత్యేతదర్థం తదానీమిన్ద్రాన్తరసృష్ట్యభ్యుపగమే కర్మాఙ్గమన్త్రేషు ‘ఇన్ద్రాగచ్ఛ హరివ ఆగచ్ఛ’ ‘ఆయాహీన్ద్ర పథిభిరీడితేభిస్సోమం పిబ వృత్త్రహన్ శూర విద్వాన్’ ఇత్యాదిషు శ్రుతే ఇంద్రశబ్దే విరోధః స్యాత్ । న హి భూతో భవిష్యన్వర్తమానో వా తస్యైక ఎవేన్ద్రో వాచ్య ఇతి నియన్తుం శక్యతే ; వినిగమనావిరహాత్ , ఇన్ద్రాన్తరే యష్టవ్యే తస్య తదవాచ్యత్వేనైన్ద్ర్యా గార్హపత్య ఇవ తస్య తత్ర వినియోజకశ్రుత్యభావేన చ లిఙ్గవినియోజ్యానామైన్ద్రమన్త్రాణాం తత్ర వినియోగాభావప్రసఙ్గాచ్చ । న చ తావత్స్విద్రేష్విన్ద్రశబ్దస్య వృత్తిరేకం ప్రవృత్తినిమిత్తం వినా సమ్భవతి । ప్రవృత్తినిమిత్తఞ్చైకం డిత్థశబ్దస్య తత్సఙ్కేతవిషయేష్వివాత్రాపి తావత్స్విన్ద్రేష్వనుగతం నాస్తి । ఎవమగ్న్యాదిశబ్దానామప్యగ్న్యాద్యార్థేషు । యది చైత్రమైత్రాదీనాం పుత్రేషూత్పన్నేషు తద్వ్యవహారార్థం పిత్రాదిభిరిచ్ఛయా డిత్థ ఇతి సఙ్కేత ఇవ తత్తత్కాలవృత్తిష్విన్ద్రాదిషూత్పన్నేషు తద్వ్యవహారార్థం కాశ్యపాదిభిః స్వేచ్ఛయేన్ద్రోఽగ్నిర్మిత్రో వరుణ ఇత్యాదిసఙ్కేతః క్రియతే , తదా వైదికానామిన్ద్రాదిశబ్దానాం తత్తత్కాలసఙ్కేతయితృపురుషబుద్ధ్యధీనసఙ్కేతాపేక్షతత్తత్కాలవర్తిభిన్నభిన్నార్థబోధకత్వే తత్సాపేక్షత్వలక్షణమప్రామాణ్యం స్యాత్ । వ్యవస్థితశ్చైకైకోఽర్థో న స్యాత్ । వ్యవస్థితైకైకేన్ద్రాద్యర్థాభ్యుపగమే చ తదన్యేన్ద్రాదిమతికల్పే ‘ఇన్ద్రాగచ్ఛ’ ఇత్యాదిమన్త్రాణాం వినియోగో న స్యాత్ । తస్మాత్తేషామనపాయీన్ద్రత్వాదిప్రవృత్తినిమిత్తో నిత్య ఎకైక ఎవార్థః స్వీకర్తవ్యః ।
అత్రేయమాశఙ్కా స్యాత్ – నక్షత్రేష్ట్యర్థవాదేషు ‘ఇన్ద్రో వా అకామయత జ్యైష్ఠ్యం దేవానామభిజయేయమితి స ఎతమిన్ద్రాయ జ్యేష్ఠాయై పురోడాశమేకాదశకపాలం నిరవపత్’ ‘అగ్నిర్వా అకామయత । అన్నాదో దేవానాం స్యామితి । స ఎతమగ్నయే కృత్తికాభ్యః పురోడాశమష్టాదశకపాలం నిరవపత్’ ఇత్యాదిష్విన్ద్రస్యేన్ద్రో యష్టా అగ్నేరగ్నిః సోమస్య సోమః సవితుః సవితేత్యాదిప్రకారేణ యష్టృయష్టవ్యభావశ్రవణాదిన్ద్రభేదాదికం తావత్స్వీకర్త్తవ్యమ్ । ఇన్ద్రాదీనాం స్వస్వోద్దేశేన ద్రవ్యత్యాగాత్మకయాగానుష్ఠానానుపపత్తేః స్వస్మై సఙ్కల్ప్యమానస్య ద్రవ్యస్య స్వత్వత్యాగాసమ్భవాత్ । ఎవమిన్ద్రభేదాదికఞ్చ కల్పమన్వన్తరాదికాలభేదేనోపపాదనీయమ్ ; యుగపదిన్ద్రద్వయాద్యభావాత్ । తథా చ ఎతత్కల్పాదివర్తీన్ద్రః పూర్వకల్పాదిస్థితాయేన్ద్రాయ తదానీం హవిర్నిరవపదిత్యాదిస్తదర్థః పర్యవస్యతీతి నేన్ద్రాదీనాం నిత్యత్వం యుజ్యతే ।
తథా మధువిద్యాయాం ‘తద్యత్ప్రథమమృతం వేద వసూనామేవైకో భూత్వాఽగ్నినైవ ముఖేనైతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యతి । స య ఎతదేవమమృతం వేద రుద్రాణామేవైకో భూత్వేన్ద్రేణైవ ముఖేనైతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యతి’ ఇత్యాదిశ్రవణాత్ , ఉపాస్యేష్వన్యతమస్య వసుభావాదిపరావృత్తిం వినా తత్తదుపాసకస్య వస్వాదిభావప్రాప్తౌ ‘అష్టౌ వసవ ఎకాదశ రుద్రా ద్వాదశాదిత్యాః’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధవస్వాదిసంఖ్యాఽతిరేకప్రసఙ్గాచ్చ । ఉపాస్యానాం వస్వాదీనాం యావదధికారమవస్థాయ పరావృత్తౌ పునశ్చ వస్వన్తరాదిసృష్టికాలే పూర్వం వస్వాద్యుపజీవ్యాదిత్యమణ్డలగతరోహితాదిరూపాత్మకామృతోపాసనాకృతోఽపి తేషు తేష్వన్యతమభావం ప్రాప్నువన్తీత్యేవ తదర్థః పర్యవస్యతీతి వసురుద్రాద్దిత్యమరుత్సాధ్యగణానామపి నిత్యత్వం న యుజ్యతే । ఎవఞ్చాన్యేషామపి దేవానాం ప్రసిద్ధాప్రసిద్ధానాం నిత్యత్వం న యుజ్యత ఇతి కైముతికన్యాయేన సిద్ధ్యతి । అత ఎవ వేదేషు వేదాన్తేషు ఇతిహాసపురాణేషు చ ఇన్ద్రాదీనాం సర్వేషామపి దేవానాం సృష్టిప్రలయౌ వర్ణ్యేతే ఇతి ।
అత్రేదముత్తరమ్ – యష్టృయష్టవ్యభావస్తు నేన్ద్రాదిభేదసాధకః । దేవైరప్యనుష్ఠితాని కర్మాణి మనుష్యైరనుష్ఠేయానీతి కిము వక్తవ్యమితి కైముతికన్యాయేన ప్రశంసార్థం కల్పితో హి సర్వత్ర ‘దేవా వై సత్రమాసత’ ఇత్యాద్యర్థవాదజాతే కర్మానుష్ఠాతృభావః ; వస్తుతో దేవానాం కర్మాధికారాభావేన బాధిత్వాత్ । తథా చ యష్టవ్యా ఇన్ద్రాదయోఽపి జ్యైష్ఠ్యాదిఫలమేతాభిరిష్టిభిః ప్రాప్నువన్ , అన్యైస్తత్ప్రాప్త్యర్థమనుష్ఠేయా ఎతా ఇతి కిము వక్తవ్యమిత్యేవంవిధేనాపి కైముతికన్యాయేన ప్రశంసార్థం యష్టృయష్టవ్యభావోఽపి కల్పిత ఎవ స్యాత్ । శ్రూయతే హి బృహదారణ్యకే సాక్షాద్బ్రహ్మాపి బ్రహ్మవిద్యయైవ బ్రహ్మభావం ప్రాపత్ , అన్యైర్దేవర్షిమనుష్యాదిభిర్బ్రహ్మభావప్రాప్త్యర్థం బ్రహ్మవిద్యాఽవాప్తవ్యేతి కిము వక్తవ్యమితి కైముతికన్యాయేన ప్రశంసార్థమర్థవాదః ‘తదాహుః యద్బ్రహ్మవిద్యయా సర్వం భవిష్యన్తో మనుష్యా మన్యన్తే కిము తద్బ్రహ్మావేద్యస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ ఇతి । ‘బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్తదాత్మానమేవావేదహం బ్రహ్మాస్మీతి తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ ఇతి , తథైవ ‘ఇన్ద్రో వా అకామయత’ ఇత్యాదయోఽప్యర్థవాదాః స్యుః । తథా సతి హి యష్టృపరేన్ద్రాదిపదానాం భవిష్యదిన్ద్రాదిభావేషు లక్షణా పరిహృతా భవతి । అవశ్యఞ్చ రోహిణీశ్రవణార్ద్రానక్షత్రేష్టివిధ్యర్థవాదేష్వేవమేవోపపాదనీయమ్ । తైర్హి బ్రహ్మవిష్ణురుద్రాః సర్వకల్పానుయాయినః కల్పాన్తరే బ్రహ్మవిష్ణురుద్రాన్తరాభావేనాభేదేఽపి యష్టృయష్టవ్యభావం నీతాః । యే తు బ్రహ్మవిష్ణురుద్రానప్యధికారిజీవవిశేషతయా ప్రతికల్పం భిన్నాన్మన్యన్తే , తైరప్యభిజిన్నక్షత్రేష్ట్యర్థవాదే ఇత్థముపపాదనీయమ్ । తేన హి సాక్షాత్పరం బ్రహ్మైవ యష్టృయష్టవ్యభావం నీతమ్ ।
అస్తు వేన్ద్రాదీనాం నక్షత్రేష్టిష్వకల్పితో యష్టృయష్టయభావః । స త్విన్ద్రాదిభేదాభావేఽప్యుపపద్యత ఎవ । న హి నక్షత్రేష్టిషు కేవలా ఇన్ద్రాదయో యష్టవ్యాః , కిన్తు జ్యేష్టాదీని నక్షత్రాణ్యపి । తథాచేన్ద్రాదిభిః స్వస్వాసాధారణమేకాదశకపాలాది ద్రవ్యం యాగే జ్యేష్ఠానక్షత్రాదిసాధారణం కృతమితి నిర్వోఢుం శక్యత్వాన్న తత్ర యష్టృయష్టవ్యభావేన భేదసిద్ధిశఙ్కావకాశః । మధువిద్యాయాముపాసకస్య వస్వాదిభావశ్రవణం తు వస్వాదిపదప్రాప్తిపూర్వకం తత్తద్భోగసామ్యపరముపపద్యతే ‘అస్మాకం భ్రాతౄణాం మధ్యే త్వమేకః’ ఇతి లౌకికవచనవత్ । అన్యథాఽష్టాధికసంఖ్యేషూపాసకేషు యుగపదుపాసనాఫలప్రాప్త్యర్థముపస్థితేషు సర్వేషాం వస్వాదిభావప్రాప్త్యా తత్సంఖ్యాఽతిరేకః స్యాత్ । దృష్టఞ్చ ‘వైష్ణవం వామనమాలభేత స్పర్ధమానః’ ఇతి విధిశేషస్య ‘విష్ణురేవ భూత్వేమాన్ లోకానభిజయతి’ ఇత్యర్థవాదస్య జేతృత్వే విష్ణుసామ్యమాత్రపరత్వమ్ । ఇన్ద్రాదీనాం ప్రతికల్పం పూర్వదేహోపసంహారదేహాన్తరసృష్టీ స్తః పుణ్డరీకాక్షస్యేవ ।
‘ధర్మసంస్థాపనార్థాయ సమ్భవామి యుగే యుగే’(భ.గీ.౪.౮) ఇత్యాదిస్మృతిప్రసిద్ధౌ పూర్వదేహాన్తర్ద్ధానదేహాన్తరపరిగ్రహావితి స ఎవ దేవసృష్టిప్రలయవాక్యానాం విషయః ।
ఎవఞ్చ ‘సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్’(మహానారా.౫.౭) ఇత్యాదిశ్రుతీనామప్యాఞ్జస్యం లభ్యతే । యథా రాష్ట్రక్షోభే యా దగ్ధగృహాః ప్రజాః , తా ఎవ పునర్గృహాన్తరనిర్మాణేన రాజా కల్పయతి , ఎవం యాః సూర్యాచన్ద్రమసద్యుపృథివీప్రభృతయో దేవతాః ప్రలయేనోపసంహృతదేహాస్తా ఎవ సర్గాదౌ పునర్దేహాన్తరనిర్మాణేన ప్రజానాం పతిరకల్పయదితి హి తదర్థః ప్రతీయతే । న చైవమపి దేవమనుష్యాదిశబ్దానామివేన్ద్రాదిశబ్దానాం దేహవిశిష్టాత్మవాచకత్వస్య వక్తవ్యత్వాదేకస్యేన్ద్రాదేః ప్రతిమన్వన్తరం భిన్నానాం బహూనాం దేహానాం తత్తన్మాత్రానుగతజాత్యవచ్ఛిన్నత్వాభావదేకైకదేహవిశిష్ట ఎవేన్ద్రాదౌ పృథక్పృథక్సఙ్కేతోఽఙ్గీకర్తవ్య ఇతి పునరపి శబ్దవిరోధస్తదవస్థ ఇతి వాచ్యమ్ । ఇన్ద్రాదిశబ్దానాం వజ్రాయుధాదీనీవ విగ్రహానపి విహాయ ఆత్మవాచకత్వోపపత్తేః । విష్ణ్వాదిశబ్దానాం పరస్పరవిలక్షణమత్స్యాదిమూర్తీరపహాయ వ్యూహావతారాదిసకలమూర్త్యనుస్యూతపరమాత్మమాత్రవాచకత్వదర్శనాత్ । తస్మాన్నిత్యసంసారివాదిమతే సంసారిత్వవన్నిత్యత్వేనానపాయిన ఇన్ద్రత్వాదేర్విద్యయాఽపాసితుమశక్యత్వాదిన్ద్రచన్ద్రాదిపదానాం సాతిశయత్వం సాతిశయముక్తివాదిమతే ముక్తావివ సంసార ఎవ సోఢవ్యమ్ । తథా ప్రలయమన్వన్తరాద్యఖిలమపీతి దేవానాం ముక్తేః సాధయితుమశక్యతయా తత్సాధనసామర్థ్యాభావాత్ , తదుపయోగిశ్రవణాదిప్రవృత్తికరార్థిత్వాసమ్భవాచ్చ న ముక్తిసాధనవిద్యార్థేషు శ్రవణమనననిదిధ్యాసనసగుణోపాసనేష్వధికార ఇతి ।
నేయమాశఙ్కాఽవకాశం లభతే , ‘ఎత ఇతి వై ప్రజాపతిర్దేవానసృజత , అసృగ్రమితి మనుష్యాన్ , ఇన్దవ ఇతి పితౄన్’ ‘స భూరితి వ్యాహరత్ స భూమిమసృజత , స భువ ఇతి వ్యాహరత్ సోఽన్తరిక్షమసృజత’(తై.బ్రా.౨.౨.౪.౨) ‘వేదేన రూపే వ్యాకరోత్ సతాసతీ ప్రజాపతిః’ ‘సర్వేషాం తు స నామాని కర్మాణి చ పృథక్పృథక్ । వేదశబ్దేభ్య ఎవాదౌ పృథక్సంస్థాశ్చ నిర్మమే’ ‘నామరూపఞ్చ భూతానాం కృత్యానాఞ్చ ప్రపఞ్చనమ్ । వేదశబ్దేభ్య ఎవాదౌ దేవాదీనాఞ్చకార సః’(మను.౧.౨౧) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిగణాభ్యాం దేవాదికస్య సర్వస్య జగతో వేదశబ్దప్రభవత్వావసాయాత్ ।
నను వేదవత్ బ్రహ్మప్రభవస్య జగతః కథం వేదశబ్దప్రభవత్వం కథఞ్చ తావతేన్ద్రాదిశబ్దావిరోధపరిహార ఇతి చేత్ ; అత్రాహుః – పూర్వస్యామిన్ద్రాదివ్యక్తౌ వినష్టాయాం జగత్స్రష్టా వైదికాదిన్ద్రాదిశబ్దాన్మనసి విపరివర్తమానాత్పూర్వేన్ద్రాద్యాకారైశ్వర్యాదికం బుద్ధావాలిఖ్య తదాకారైశ్వర్యయుక్తామేవాపరామిన్ద్రాదివ్యక్తిం సృజతి , యథా కులాలో ఘటాదిశబ్దాన్మనసి విపరివర్తమానాత్ ప్రాచీనఘటాద్యాకారమనుసన్ధాయ తదాకారాం ఘటాదివ్యక్తిం సృజతీత్యనేనరూపేణ నిమిత్తకారణభూతవైదికశబ్దప్రభవత్వమిహాభిమతమ్ । తేన చేన్ద్రాదిశబ్దానాం జాతినిమిత్తకత్వద్యోతనాత్ సాఙ్కేతికత్వశఙ్కామూలకశబ్దవిరోధపరిహారో లభ్యతే । జాతినిమిత్తకేభ్యో హి ఘటాదిశబ్దేభ్య ఉక్తరీత్యా నిమిత్తభూతేభ్యస్తత్తదర్థాః ప్రభవన్తో దృశ్యన్తే । సాఙ్కేతికాస్తు డిత్థాదిశబ్దాః ప్రాగుత్పన్నైః పిత్రాదిభిర్వ్యవహారార్థం నామధేయాపేక్షైః ప్రయోజ్యమానాః స్వయమేవార్థేభ్యః ప్రభవన్తి । జాతినిమిత్తకత్వఞ్చేన్ద్రాదిశబ్దానాం పూర్వాపరేన్ద్రాదిగ్రహానుగతైకైకజాతిసద్భావాన్మనుష్యపశుపక్ష్యాదిసబ్దన్యాయేన , త్రిదివత్వాదిజాత్యావచ్ఛిన్నైకైకస్థానాధిపత్యసద్భావాన్నరపత్యమాత్యాదిశబ్దన్యాయేన చోపపద్యత ఇతి ।
అత్రేదమాక్షిప్యతే – ఇన్ద్రాదిశబ్దానాం ఉక్తరీత్యా గౌణమప్యర్థసృష్టినిమిత్తత్వమసిద్ధమ్ ; అర్థసిద్ధ్యర్థమపేక్షితస్య తదనుసన్ధానస్య ప్రాక్తనతదనుభవాదేవ సమ్భవేన తద్వాచకశబ్దానపేక్షణాత్ । అత ఎవ కైశ్చిదుపకరణైః కిఞ్చిదర్థనిర్మాణం దృష్ట్వా తద్వాచకశబ్దానభిజ్ఞా అపి నానాశిల్పనిపుణాస్తైరుపకరణైస్తథాభూతమేవ వ్యక్త్యన్తరం నిర్మిమాణా దృశ్యన్తే । శిల్పినాం ప్రతిమాదినిర్మాణార్థం తదనుసన్ధానస్య శాస్త్రాపేక్షత్వేఽపి పరమాత్మనో జగత్సృష్ట్యర్థం జగదనుసన్ధానస్య తత్సాపేక్షత్వమసిద్ధమ్ ; తస్య స్వత ఎవ సర్వజ్ఞత్వాత్ । అత ఎవ సాస్త్రయోనిత్వాధికరణే తస్య శాస్త్రానపేక్షమేవ సార్వజ్ఞ్యం శాస్త్రయోనిత్వేన సాధితమ్ । ఆగన్తుకసార్వజ్ఞ్యశ్చతుర్ముఖో దేవాదీనాం నామరూపస్రష్టా , న సాక్షాత్ పరమాత్మా ఇతి చేత్ , న । దేవాదీనాం నామరూపస్రష్టా పరమాత్మైవేతి సంజ్ఞామూర్తిక్లృప్త్యధికరణే నిర్ణీతత్వాత్ । అస్తు వా చతుర్ముఖోఽపి, తదీయస్యాపి సృజ్యానుసన్ధానస్య వాచకశబ్దాపేక్షత్వమసిద్ధమ్ ; ‘జ్ఞానమప్రతిఘం యస్య వైరాగ్యం చ జగత్పతేః । ఐశ్వర్యం చైవ ధర్మశ్చ సహసిద్ధం చతుష్టయమ్’ ఇతి పూర్వకల్పానుష్ఠితసత్కర్మాధీనస్యాపి తత్సార్వజ్ఞ్యస్య సహజత్వశ్రవ్ణాత్ । దేవాదీనాం వాచకశబ్దప్రభవతాయాం ‘ఎత ఇతి వై ప్రజాపతిర్దేవానసృజత’ ఇత్యాదిశ్రుత్యుదాహరణమప్యయుక్తమ్ ; ‘ఎతే’ ‘అసృగ్రమ్’ ‘ఇన్దవః’ ఇతి పదానాం దేవమనుష్యపితృవాచకత్వాభావాత్ , కథఞ్చిద్యోగాదినాపి తత్తత్సృష్ట్యుపయోగితత్తదాకృతివిశేషోపస్థితిజనకత్వాసమ్భవాచ్చ ।
యత్తు – ఎతచ్ఛబ్దో దేవానాం కరణేష్వనుగ్రాహకత్వేన సన్నిహితానాం స్మారకః । అసృగ్రుధిరం ; తత్ప్రధానదేహేరమమాణానాం మనుష్యాణాం అసృగ్రశబ్దః । ఇన్దుమణ్డలస్థపితౄణామిన్దుశబ్ద ఇతి , తదయుక్తమ్ ; కల్పాదౌ దేవసృష్టేః పూర్వం తత్స్రష్టుః కరణేష్వధిష్ఠాతృత్వేన దేవానాం సన్నిధానాసమ్భవాత్ । తత్సమ్భవేఽప్యేత ఇత్యేకేన సర్వనామశబ్దేన తత్తద్దేవాసాధారణాగ్నిసూర్యేన్ద్రాదిపదజాతేనేవ తత్తద్దేవజాతీయవ్యక్త్యన్తరసృష్ట్యనుకూలాయాః పరస్పరవ్యావృత్తజాత్యవచ్ఛిన్నతత్తద్దేవోపస్థితేరసమ్భవాత్ । తత్సమ్భవేఽపి ‘ఎతే అసృగ్రమిన్దవస్తిరః పవిత్రమాశవః । విశ్వాన్యభిసౌభగ’ ఇత్యస్మిన్మన్త్రే లతారూపసోమదేవత్యబహిష్పవమానస్తోత్రవినియుక్తే ‘ఛన్దాంసి వై సోమమాహరంస్తం గన్ధర్వో విశ్వావసుః పర్యముష్ణాత్తేనాపః ప్రావిశత్ । తం దేవతా అన్వైచ్ఛన్ । తం విష్ణురప్సు పర్యపశ్యత్ । స హ్యకాఙ్క్షాదయం ను నాప్య ఇతి । తం పురా ప్రాస్ఫురత్తస్మాత్ పృథగిన్దవోఽసృజ్యన్త । స దేవతాభ్యోఽభితస్తిష్ఠన్తీభ్యః ఎతే అసృగ్రమిన్దవ ఇతి ప్రాబ్రవీత్ । బహిష్పవమానేన వై యజ్ఞః సృజ్యతే । యదేతే అసృగ్రమిన్దవ ఇతి ప్రస్తౌతి । యజ్ఞమేవ తత్సృష్టం దేవేభ్యః ప్రాహేతి । ఎత ఇతి వై ప్రజాపతిర్దేవానసృజత’ ఇత్యాద్యర్థవాదానన్తరశ్రుతవినియోగానురోధ్యర్థవాదానుసారేణ , వేదభాష్యకారాదికృతవ్యాఖ్యానానుసారేణ చ ‘ఎతే ఇన్దవస్సోమాః, తిరఃపవిత్రం తిర్యగ్భూతం దశాపవిత్రం ప్రతి , ఆశవః శీఘ్రగామినః , విశ్వాని సౌభగా సర్వాణి సౌభాగ్యాని అభి ఉద్దిశ్య , అసృగ్రం అసృజ్యన్త’ ఇత్యేవమర్థకే శ్రుతస్యైత ఇత్యస్యేన్దుశబ్దోక్తసోమవిశేషణతయా కరణాధిష్టాతృదేవపరామర్శిత్వాసమ్భవాత్ ।
వినియోగానుసార్యర్థవాదవిరోధినః ‘ఎతే ఇతి వై ప్రజాపతిర్దేవానసృజత’ ఇత్యర్థవాదస్య ‘నృమేధశ్చ పరుచ్ఛేపశ్చ బ్రహ్మవాద్యమవదేతామ్’ ఇత్యాద్యర్థవాదస్య అగ్నిసృష్టిసామర్థ్యాధానవర్ణనేన ‘ఎతే అసృగ్రమిన్దవః’ ఇతి మన్త్రస్తుతౌ తాత్పర్యోపపత్తేః । అస్యార్థవాదస్య ప్రథమశ్రుతత్వేన బలవత్త్వోక్తావతోఽపి ప్రథమశ్రుతేన ‘ఎతే అసృగ్రమిన్దవ ఇతి బహుభ్యః ప్రతిపదం కుర్యాత్’ ఇతి బహుయజమానకక్రతుగతబహిష్పవమానస్తోత్రే ఉదాహృతమన్త్రస్య వినియోగవిధేః శేషేణ ‘ఎతే ఇతి సర్వానేవైనానృధ్యై భూత్యా అభివదతి’ ఇత్యర్థవాదేన ‘ఎతే’ ఇత్యస్య యజమానపరత్వస్య వక్తవ్యతయా కరణాధిష్ఠాతృదేవపరామర్శిత్వస్యానుపపత్తేః , అర్థవాదద్వయమధ్యే శ్రుతస్యాప్యస్యైవ బలవత్త్వేఽపి ‘యదేత ఇతి తస్మాద్యావన్త ఎవాగ్ర దేవాస్తావన్త ఇదానీమ్’ ఇత్యస్యైవ శేషభూతేనానన్తరశ్రుతార్థవాదేన ‘ఎతే’ ఇత్యస్యాతీతవర్తమానకల్పయోరష్టౌ వసవ ఎకాదశ రుద్రా ఇత్యాదిదవగణసంఖ్యాసామ్యపరతయా వ్యాఖ్యాతత్వేన తత్తదసాధారణజాత్యవచ్ఛిన్నకరణాధిష్ఠాతృదేవపరామర్శిత్వోక్తేః కథమప్యవకాశాభావాచ్చ । ఎతేన – దేవాదిసృష్టేర్వైదికశబ్దప్రభవత్వే ‘స భూరితి వ్యాహరత్’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృత్యుదాహరణమపి నిరస్తమ్ ; జగత్స్రష్టుః సహజసార్వజ్ఞ్యాధీనాయా దేవాదిసృష్టేర్వైదికశబ్దాః’ ఇత్యనేన రూపేణ వేదస్తుతిపరత్వస్యైవ వక్తవ్యత్వాత్ । పూర్వోత్తరేన్ద్రాద్యనుగతజాత్యుపాధిప్రదర్శనేన శబ్దవిరోధపరిహారావివక్షాయాం చ తదేవ సూత్రే సాక్షాత్ప్రదర్శనీయమ్ , న తు తదుపపాదకత్వేనాభిమతం దురుపపాదం చ ఇన్ద్రాదీనాం వేదశబ్దప్రభవత్వమ్ । తత్ర శ్రుతిస్మృతిదిదర్శయిషాయాం చ ‘శ్రుతిస్మృతిభ్యామ్’ ఇత్యేవ సూత్రణీయమ్ , న ‘ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్’ ఇతి ; అస్ఫుటార్థత్వాత్ , గురుత్వాచ్చ । తస్మాత్ సర్వమిదమసమఞ్జసమివ భాతి ।
అత్ర బ్రూమః –
సృష్టిషు త్రిదశాదీనాం సరసీరుహభూరపి ।
కర్తైవ కలశాదీనాం కులాల ఇవ సృష్టిషు ॥
అత ఎవ తపస్తస్య సృష్టిసామర్థ్యసిద్ధయే ।
ఇతిహాసపురాణేషు ప్రపఞ్చేన ప్రదర్శితమ్ ॥
సృష్ట్వా సమాదిశత్తస్మై వేదానీశ ఇతీరితమ్ ।
‘యో బ్రహ్మాణమ్’ ఇతి శ్రుత్యా యత్తస్యాయం కిలాశయః ॥
శిల్పీ యథా శిల్పశాస్త్రవచనేభ్యో మరుత్వతామ్ ।
విజ్ఞాయ నామరూపాణి నిర్మాతి ప్రతిమాదికమ్ ॥
తథైవ త్రిదశాదీనాం నామరూపాణి సర్వశః ।
విజ్ఞాయ వేదశబ్దేభ్యో విశ్వం వేధాస్సృజత్వితి ॥
ఎవం చ లబ్ధం సార్వజ్ఞ్యం జాతమాత్రేణ వేదతః ।
సహజం తేన తత్సృష్టా దేవాస్స్యుర్వేదశబ్దజాః ॥
యద్యపీన్ద్రస్సహస్రాక్ష ఇత్యాదేరేవ వైదికాత్ ।
నైతే అసృగ్రమిత్యాదేశ్శబ్దాదిన్ద్రాదిసమ్భవః ॥
దేవసఙ్ఖ్యాక్లృప్తిరపి పూర్వకల్పానువర్తినీ ।
అష్టౌ వసవ ఇత్యాదేర్నైతస్మాదేత ఇత్యతః ॥
తథాపి మహిమాఽన్యస్యా వైదిక్యాః పదసంహతేః ।
ప్రత్యాసత్త్యోపచారేణ స్తుతయేఽన్యత్ర వర్ణ్యతే ॥
కల్పవృక్షవలక్షాంశులక్ష్మీప్రభవతాదికః ।
కలశాబ్ధ్యాదిమహిమా లవణామ్బునిధావివ ॥
సముద్రమథనోద్భూతశ్శివభూషణతాత్మకః ।
కలాధర్మ ఇవ వ్యోమ్ని చరిష్ణౌ చన్ద్రమణ్డలే ॥
సర్గాద్యకాలజైకైకవిప్రాదివ్యక్తిమాత్రగమ్ ।
ముఖబాహూరుపజ్జత్వం వర్ణేష్వద్యతనేష్వివ ॥
ఎత ఇత్యాదిశబ్దానాం దేవసంఖ్యాద్యవాచినాం ।
తాదర్థ్యోక్తిస్తు నేతవ్యా స్వపిత్యాదినిరుక్తివత్ ॥
భాష్యం తు వేదాద్దేవాదిప్రభవోఽస్తి శ్రుతీరితః ।
ఇత్యేతల్లకతయా సాఽపి శ్రుతిరుదాహృతా ॥
పూర్వాపరేన్ద్రాదిగతజాతీనామేవ సిద్ధయే ।
వేదశబ్దప్రభవతాం దేవాదీనామసూత్రయత్ ॥
నామరూపాణ్యనుస్మృత్య సృష్టానాం హి ఘటాదివత్ ।
సమానమామరూపత్వం దేవాదీనాం ప్రసిద్ధ్యతి ॥
ప్రసిద్ధ్యన్తి తతస్తేషాం నామ్నాం వ్యక్తిషు హేతవః ।
సమానాకృత్యభివ్యంగ్యా వాసవత్వాదిజాతయః ॥
సాక్షాత్తు జాతివాచిత్వం హేతూకర్తుం బ్న శక్యతే ।
అసిద్ధం తద్ధి శంక్యేత పరాసంప్రతిపత్తితః ॥
సమాననామరూపత్వం హేతూకర్తుం న శక్యతే ।
తత్రాపి హేతురత్రోక్తస్సోఽప్యగ్రే దర్శయిష్యతే ॥
ఇన్ద్రాదిదేవభావస్య కర్మప్రభవతాఽఽత్మకమ్ ।
అర్థాన్తరమపి క్రోడీకర్తుఞ్చేత్థమసూత్రయత్ ॥
సమాననామాకృతయో బహవస్సన్తు విగ్రహాః ।
దేవత్వం త్వనపాయ్యస్త్విత్యాశఙ్కా తేన వార్యతే ॥
కర్మజత్వేఽపి దేవానాం యౌగపద్యేఽపి కర్మణాం ।
అష్టౌ వసవ ఇత్యాదిసంఖ్యాయా న భవేత్ క్షతిః ॥
సంఖ్యాశ్రుతిబలాత్ కర్మవిపాకే కల్ప్యతే క్రమః ।
యౌగపద్యమివైతస్మిన్ ప్రలయోత్పాతవర్ణనాత్ ॥
యత్ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామిత్యసూత్రయదస్ఫుటమ్ ।
తదప్యర్థాన్తరం తేన క్రోడీకర్తుం న తద్వృధా ॥
ప్రత్యక్షం ప్రతిమాస్వేతచ్ఛబ్దాత్ ప్రభవతీతి యత్ ।
అనుమేయం విరిఞ్చేన సృష్టేషు సుమనస్స్వితి ॥
అయమత్ర పరిహారార్థః – యద్యపి సంజ్ఞామూర్తిక్లృప్త్యధికరణే నామరూపవ్యాకరణం పరమేశ్వరకర్తృకమితి నిర్ణీతమ్ , తథాఽపి ఘటాదిసృష్టిషు కులాలాదివద్దేవాదిసృష్టిషు చతుర్ముఖోఽపి కర్తైవ ; ఇతిహాసపురాణేషు తస్య సృష్టిసామర్థ్యసిద్ధయే తపశ్చరణస్య తల్లబ్ధసామర్థ్యేన దేవాదిస్రష్టృత్వస్య చ వర్ణనాత్ ।
‘తం హ దేవమాత్మబుద్ధిప్రకాశం ముముక్షుర్హవై శరణమహం ప్రపద్యే’(శ్వే.ఉ.౬.౧౮) ఇతి శ్వేతాశ్వతరోపనిషన్మన్త్రే శ్రూయతే । తత్ర జగత్సృష్ట్యధికారితయా సృష్టాయ ప్రథమం వేదోపదేష్టురిత్థమాశయో వర్ణనీయః – యథేదానీం శిల్పీ శిల్పశాస్త్రవచనేభ్యో దేవాదీనాం నామరూపాణి విజ్ఞాయ ప్రతిమాదికం నిర్మాతి , ఎవఞ్చతుర్ముఖోఽపి వేదాదివచనేభ్యస్తన్నామరూపాణి విజ్ఞాయ దేవాదికం సర్వం జగత్సృజతు ఇతి । తస్య పరమేశ్రవోపదిష్టవేదలబ్ధం సార్వజ్ఞ్యం జాతమాత్రేణ లబ్ధత్వాత్ సహజసిద్ధమితి పౌరాణికైర్గీయతే । తతశ్చ వేదలబ్ధసృష్ట్యుపయోగినామరూపవిజ్ఞానేన తేన సృష్టా దేవా వేదశబ్దప్రభవా ఇతి యుక్తమేవ । యద్యపి ఇన్ద్రాదినామాని సహస్రాక్షత్వాదిరూపప్రతిపాదకపదాని చ యేషు వేదవాక్యేషు సన్తి , తేభ్య ఎవేన్ద్రాదీనాం తత్తన్నామరూపవిశిష్టానాం ప్రభవః , న తు ‘ఎతే అసృగ్రమిన్దవః’ ఇత్యాదిపదసంహతేః ; యద్యపి (చ) ‘అష్టౌ వసవః’ ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాదేవ దేవసంఖ్యాక్లృప్తేనాత్రత్యాదిన్దువిశేషణాత్ ‘ఎత’ ఇతి పదాత్ , తథాప్యన్యేషామపి వైదికపదానాం మహిమా వైదికత్వసామాన్యేన తత్సన్నికృష్టేష్వన్యేషూపచారేణ స్తుతయేఽర్థవాదేషు వర్ణ్యతే ; కావ్యేషు యథా కల్పవృక్షప్రభవత్వాదిః క్షీరసముద్రస్య మహిమా సముద్రత్వసామాన్యాల్లవణసముద్రే వర్ణ్యతే , సముద్రమథనప్రభవత్వాదిః కలాధర్మశ్చన్ద్రత్వసామాన్యాత్ ప్రసిద్ధే చన్ద్రమణ్డలే వర్ణ్యతే , ముఖజత్వబాహుజత్వాదిః సర్గాద్యకాలప్రభవైకవ్యక్తిధర్మోఽద్యతనేష్వపి బ్రాహ్మణక్షత్రియాదిషు వర్ణ్యతే ।
యత్తు ‘ఎతే అసృగ్రమిన్దవః’ ఇతి మన్త్రామ్నాతానామేత ఇత్యాదిపదానామర్థవాదేషు దేవసంఖ్యాదివాచిత్వవర్ణనం తత్ ‘స్వపితి’ ఇత్యాదినిరుక్తివద్యథాకథఞ్చిత్ తత్తత్పదశక్తిసంపాదనేన స్తుత్యర్థమితి నేతవ్యమ్ । శ్రూయతే హి
‘యత్రైతత్పురుషః స్వపితి నామ సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి తస్మాదేనం స్వపితీత్యాచక్షతే స్వం హ్యపీతో భవతి’(ఛా.౬.౮.౧) ‘యత్రైతత్పురుషోఽశిశిషతి నామ ఆప ఎవ తదశితం నయన్తే తద్యథా గోనాయోఽశ్వనాయః పురుషనాయ ఇత్యేవం తదప ఆచక్షతే అశనాయా’(ఛా.౬.౮.౩) ఇత్యాది । న హి స్వశబ్దప్రాతిపదికాప్యుపసృష్టైతిధాత్వన్తరరూపావయవద్వయఘటితఃస్వపితిశబ్దః ; న వా బుభుక్షాయాం నిపాతితోఽశనాయాశబ్దో గోనాయాదిశబ్దవత్ కర్మోపపదాన్నయతేరణన్తః ; తథాప్యక్షరసామ్యమాత్రేణ తత్ర యథాఽర్థవాదేషు తత్తదర్థవర్ణనమేవమిహాపి నేతవ్యమ్ । యత్తు భాష్య దేవానాం వేదశబ్దప్రభవతాయాం ‘ఎత ఇతి వై ప్రజాపతిర్దేవానసృజత’ ఇత్యాదేరవివక్షితస్వార్థస్యార్థవాదస్య ప్రమాణతయా ప్రదర్శనం తదస్మిన్నర్థే శ్రుతయః సన్తీతి శ్రుత్యన్తరోపలక్షకతయా , న తు స ఎవార్థవాదస్తత్ర ప్రమాణమిత్యాశయేన । అత ఎవ ‘స భూరితి వ్యాహరత్’ ఇత్యాదీని శ్రుత్యన్తరాణ్యపి భాష్యే ప్రదర్శితాని । యదుక్తమ్ – శబ్దవిరోధపరిహారార్థమిన్ద్రాదిశబ్దానామిన్ద్రత్వాదిజాతివాచిత్వే , తత్తత్పదవిశేషాధిపత్యరూపోపాధివాచిత్వే వా హేతూకర్త్తవ్యే కిమర్థం సూత్రే దేవానాం శబ్దప్రభవత్వవర్ణనమ్ ? ఇతి ; తత్రేదముత్తరమ్ – జాతివాచిత్వం పూర్వోత్తరేన్ద్రాదిగతజాతిసిద్ధిసాపేక్షమ్ , ఉపాధివాచిత్వం తద్ఘటకపూర్వోత్తరేన్ద్రాదిపదగతజాతిసిద్ధిసాపేక్షమితి తాసామేవ జాతీనాం సిద్ధయే దేవాదీనాం తత్తత్పదవిశేషాణాం చ వేదోపవర్ణితతత్తన్నామరూపానుసన్ధానపూర్వకం ప్రజాపతినా సృష్టత్వం సూత్రే వర్ణితమ్ । తేన హి పూర్వోత్తరేన్ద్రాదిషు , తత్పదాదిషు చ ఘటాదిష్వివ నామ్నామాకృతీనాఞ్చ సమానత్వం సిద్ధ్యతీతి తేషాం నామ్నాం సాక్షాదిన్ద్రాదిషు ప్రవృత్తినిమిత్తభూతతాదృశోపాధిసఙ్ఘటనసమర్థాశ్చ సమానాకృత్యభివ్యఙ్గ్యా ఇన్ద్రాదిగతాస్తత్పదవిశేషగతాశ్చ జాతయః సిద్ధ్యన్తి । సాక్షాజ్జాతివాచిత్వస్య హేతూకరణే త్విన్ద్రత్వాదిజాతీనాం పూర్వపక్ష్యసమ్మతత్వాదసిద్ధిశఙ్కా స్యాత్ । యద్యపి తాసాం జాతీనాం సాక్షాత్సాధకం సమాననామరూపత్వం సూత్రయితుం శక్యమ్ , తస్యోదాహరిష్యమాణశ్రుతిస్మృతిసిద్ధత్వాత్ , తథాపి తద్ధేతుర్దాఢ్ర్యార్థం తస్యాప్యుపపాదకం దేవానాం శబ్దప్రభవత్వం సూత్రితమ్ । సోఽపి హేతు:
‘సమాననామరూపత్వాత్’(బ్ర. సూ. ౧. ౩. ౩౦) ఇతి సూత్రే దర్శయిష్యతే ।
ఎవం దేవత్వాదీనాం శ్రుత్యాదిప్రసిద్ధకర్మాధీనత్వసూత్రణేనేయం శఙ్కా వ్యావర్త్యతే సన్తు నామేన్ద్రాదీనాం ప్రతికల్పం నవనవా విగ్రహాస్సమానాకృతయః, తథాపి తేషాం దేవత్వేన్ద్రత్వాదికం నిత్యమనపాయ్యస్తు , ఇతి । ఇత్థం చ తద్వ్యావర్తనమ్ – దేవత్వాదీనాం తావత్ కర్మాధీనత్వం శ్రుతిస్మృతిషు ప్రసిద్ధం , తత్తు శ్రుతిస్మృతిస్వారస్యేన తథైవాఙ్గీకర్తుం యుక్తమ్ , ఇన్ద్రాదిశబ్దానాముక్తరీత్యా జాతివాచిత్వసమర్థనేన శబ్దవిరోధస్య పరిహృతతయా తత్పరిహారార్థమిన్ద్రత్వాదినిత్యత్వస్యాసమర్థనీయత్వేన తదన్యథానయనక్లేశాయోగాత్ ఇతి । దేవానాం కర్మజత్వేఽపి తత్కర్మానుష్ఠాతౄణామానన్యేఽపి తేషాం కర్మణాం యౌగపద్యసంభవేఽపి న వస్వాదిసంఖ్యానియమభఙ్గః ప్రసజ్యతే । యతో వస్వాదిసంఖ్యాశ్రుతిబలేన తేషాం కర్మణాం విపాకక్రమః కల్ప్యతే ప్రలయశ్రుతిబలేన భిన్నకాలజానామపి సర్వప్రాణిగతదేహాదివియోజకకర్మణాం విపాకయౌగపద్యవత్ , ఉత్పాతశ్రుతిబలేన శిథిలినీశలభాద్యుద్గమహేతుతదీయకర్మణాం విపాకయౌగపద్యవచ్చ ।
యత్తు – ‘శ్రుతిస్మృతిభ్యామ్’ ఇతి స్ఫుటార్థే లఘుని సూత్రే కర్తవ్యే కిమర్థం ‘ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్’ ఇతి సూత్రితమితి చోద్యమ్ ; తత్రేదముత్తరమ్ – తేనాప్యర్థాతరం క్రోడీకర్తుం తథా సూత్రితమితి న తద్వైయర్థమ్ । అర్థాన్తరం చ దేవాదీనాం శబ్దప్రభవత్వే శ్రుతిస్మృత్యనుగ్రాహకయుక్తిరూపమ్ । యద్ధి శాస్త్రావగమ్యరూపవిశేష వస్త్వన్యేన నిర్మీయమాణం దృష్ట్వా కేనచిద్బుద్ధిపూర్వకం నిర్మీయతే తచ్ఛాస్త్రజన్యతన్నామరూపావగత్యైవేతి శిల్పశాస్త్రజ్ఞేన నిర్మీయమాణేషు ప్రతిమాదిషు సర్వసంవేద్యమేవ తత్ । తమేవ ప్రతిమాదిషు గృహీతం నియమమవలంబ్య సర్గాదౌ విరిఞ్చేన సృష్టేషు దేవాదిషు అనుమీయతే ఇతి । తస్మాత్ సర్వం సమంజసమేవ । ఎవం దేవానాం బ్రహ్మవిద్యార్థశ్రవణాద్యాధికారమభ్యుపగచ్ఛతః సూత్రకారస్య మతే ఇన్ద్రాదీనామేకైకవ్యక్తితాఙ్గీకారే తన్ముక్త్యనన్తరం యష్టవ్యేన్ద్రాద్యభావాత్ కర్మణి విరోధః స్యాత్ । అనేకవ్యక్తిత్వాఙ్గీకారే తేషామిన్ద్రాదిపదేషు క్రమేణాగచ్ఛతామమాత్యసేనాపత్యాదిపదేష్వాగచ్ఛతామివానుగతానతిప్రసక్తేన్ద్రాదిశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తత్వయోగ్యజాతిమత్త్వే ప్రమాణాభావాత్తేషు శక్తిగ్రహాసమ్భవేనేన్ద్రాదిశబ్దే విరోధః స్యాదితి శఙ్కాపరిహారార్థతయా ‘విరోధః కర్మణీతి చేత్’ ఇత్యాదిసూత్రద్వయస్య భాష్యాభిప్రేతయోజనా దర్శితా ।
అథ దేవతానాం విగ్రహాఙ్కీకారే కర్మణి , శబ్దే చ విరోధః స్యాదితి శఙ్కాపరిహారార్థతయా సూత్రద్వయస్య యోజనాం భాష్యే కణ్ఠతః ప్రదర్శితాముపన్యస్యామః । దేవతానాం విగ్రహాభ్యుపగమే యాగాదికర్మణి సన్నిధానేన భావ్యమ్ ; విగ్రహవతోఽఙ్గస్య ఋత్విగాదివత్ సన్నిధాయ ఋతూపకారకత్వనియమాత్ । న చ తాసాం యాగాదిదేశే సన్నిధానమఙ్గీకర్తుం శక్యమ్ ; యుగపత్ ప్రవృత్తానేకయాగదేశగమనాసమ్భవాత్ , ప్రత్యక్షబాధితత్వాచ్చ ; ఇత్యాద్యసూత్రే శఙ్కా । దేవతానాం యోగినామివ యుగపదనేకదేహప్రాప్తేః శ్రుతిస్మృతిషు దర్శనాత్ , సామర్థ్యవిశేషేణాస్మదాద్యదృశ్యత్వసమ్భావాచ్చ యాగదేశే తాసాం సన్నిధానం సమ్భవతీతి తత్పరిహారః । అథవా మాభూద్యాగదేశే దేవతాసన్నిధానమ్ । స్వస్థానస్థితామేవ దేవతాముద్దిశ్య యుగపద్యజమానాః స్వస్వద్రవ్యం త్యక్ష్యన్తి । బహుభిర్నమస్క్రియమాణస్యైకస్య బ్రాహ్మణస్య స్వస్థానస్థితస్యైవానేకకర్తృకనమస్కారకర్మణి యుగపదఙ్గభావప్రతిపత్తిదర్శనాత్ తద్వదిహాప్యుపపత్తిరితి పరిహారః । దేవతానాం విగ్రహవత్త్వే జననమరణావశ్యమ్భావేన ఇన్ద్రాదిజననానన్తరం తత్పిత్రాదికృతమిన్ద్రాదినామ డిత్థాదినామవత్పురుషబుద్ధిప్రభవం భవేదితి తత్పూర్వకవాక్యార్థప్రత్యయస్య పురుషబుధ్యపేక్షితమానాన్తరాపేక్షత్వాపత్త్యా వైదికశబ్దే సాపేక్షత్వలక్షణాప్రామాణ్యాపత్తిరూపో విరోధ ఇతి ద్వితీయసూత్రే శఙ్కా । ఇన్ద్రాదిశబ్దానాం ప్రాగుక్తరీత్యా వేదోపదర్శితనామరూపానుసన్ధానసష్టేన్ద్రాదివిగ్రహరతసమానాకృత్యభివ్యంగ్యజాతివాచిత్వసమర్థనేన తత్పరిహారః ।
ఇదమత్ర చిన్త్యతే –
స్యాత్కర్మణి విరోధశ్చేద్దేవానాం విగ్రహే సతి ।
విగ్రహాభావపక్షే వా కథం తత్స్యాన్న దూషణమ్ ॥
న నియమః కథమప్యుపకారకే క్రతుషు విగ్రహవత్యపి సన్నిధేః ।
అవనిదానముఖైరుపకారకో న ఖలు సన్నిహితో నృపతిః క్రతౌ ॥
అస్తి విగ్రహవతోఽఙ్గతాజుషఃసన్నిధౌ నియమ ఇత్యురీకృతౌ ।
వ్యర్థమేవ నియమే విశేషణం సర్వమఙ్గమయతే హి సన్నిధిమ్ ॥
జుహూమదన్త్యాదిషు కిం న సన్నిధిర్వ్యపేక్ష్యతే విగ్రహవర్జితేష్వపి ।
అతః కథఙ్కారమవిగ్రహాఽపి తే న సన్నిధాయాఙ్గమిహాస్తు దేవతా ॥
విగ్రహేణ రహితాఽపి దేవతా నో ఖలు క్రతుగణేషు కేనచిత్ ।
ఇన్ద్రమిత్రవరుణాదిశబ్దితా సన్నిధిం విదధతీ సమీక్ష్యతే ॥
అపి చాపరిహార్యస్తే దోషోఽయం విగ్రహం ప్రతిక్షిపతః ।
విగ్రహవతీ హి కుర్యాద్యుగపత్సన్నిధిమనేకకాయబలాత్ ॥
విగ్రహవతీ చ గచ్ఛేదఙ్గత్వం దేవతా న సన్నిహితాఽపి ।
ప్రవసన్నివ యజమానః కర్తా కాలేషు యాజమానజపస్య ॥
అవిగ్రహం క్రియాశబ్దవ్యతిరిక్తం న వీక్ష్యతే ।
యత్ఖల్వసన్నిధానేఽపి గచ్ఛేత్ క్రత్వఙ్గతాం క్వచిత్ ॥
యది పురుషోచ్చార్యత్వాద్యాగేష్విన్ద్రాదిశబ్ద ఎవాఙ్గమ్ ।
న తు తత్తదర్థ ఇతి మతిరనఙ్గమర్థస్తదాఽస్తు విగ్రహవాన్ ॥
న హి విగ్రహవత్త్వే స్యాదర్థోఽప్యఙ్గమితీదృశమ్ ।
ఆపాదనం క్రియత ఇత్యవకాశవతీ స్పృహా ॥
శబ్దే విరోధో యది విగ్రహే భవేత్ కథం సమాధిస్తదభావసమ్మతౌ ।
నాస్త్యర్థ ఎవేతి యది ప్రపద్యసే దృఢీభవేత్తర్హి విరోధదుర్దశా ॥
నిత్యోఽర్థ ఇత్యుపగమే త్వనిత్యాస్సన్తు విగ్రహాః ।
శబ్దవాచ్యబహిర్భూతాః క విరోధః ప్రసజ్యతే ॥
ఇత్యాపత్తేరనిత్యార్థే విగ్రహాసమ్మతావపి ।
వక్తవ్యే సతి పూర్వోక్తవిరోధతదవస్థితిః ॥
తస్మాదాక్షేపభాగస్య సూత్రయోరనయోర్ద్వయోః ।
దేవతావిగ్రహాక్షేపపరతా నోపపద్యతే ॥
అయమత్ర శఙ్కాఽర్థః । దేవతావిగ్రహాఙ్గీకారే తదేవ దూషణముద్భావనీయమ్ , యత్తదనఙ్గీకారే న ప్రసరతి । కర్మవిరోధదూషణం తు తదనఙ్గీకారేఽపి ప్రసరతి । తథా హి – విగ్రహవతః క్రఋతూపకారకత్వే సన్నిధాననియమమవష్టభ్యకర్మణి విరోధ ఆపాదితః , ఉత క్రత్వఙ్గత్వే ? ఆద్యే స్వస్థాన ఎవ స్థిత్వా ధనదానయజ్ఞవాటరక్షణాదినా క్రతూపకారకే రాజ్ఞి వ్యభిచారః । ద్వితీయే విగ్రహవత ఇతి విశేషణం వ్యర్థమ్ ; విగ్రహరహితస్యాపి జుహ్వాదేః క్రత్వఙ్గస్య సన్నిధాననియమదర్శనాత్ । అతో విగ్రహరహితాఽపి దేవతా సన్నిధానాభావే కర్మాఙ్గం న స్యాదితి కథం విగ్రహాభావపక్షేఽపి కర్మణి విరోధో న స్యాత్ । న హి విగ్రహరహితాఽపి దేవతేన్ద్రాదిశబ్దితా క్రతుషు సన్నిహితా కేనచిద్దృశ్యతే । అపిచ విగ్రహానఙ్గీకార ఎవాపరిహార్యః కర్మణి విరోధ ఆపతతి । న హి విగ్రహరహితదేవతాయాం యుగపత్ ప్రవృత్తేషు యాగేషు కాయవ్యూహేన సన్నిధిరితి పరిహారః ప్రవర్తతే । కిఞ్చ విగ్రహవత్త్వే దేవతాయాః ప్రవసద్యజమానవదసన్నిధానేఽపి క్రత్వఙ్గత్వముపపాదయితుం శక్యమ్ , న తు తద్రాహిత్యే । న హి విగ్రహరహితం ప్రవసద్యజమానజప్యమానమన్త్రేభ్యస్తత్తత్క్రియమాణవిష్ణుక్రమేభ్యశ్చాన్యదసన్నిహితం క్రత్వఙ్గం దృశ్యతే । యద్యుచ్యేత క్రతువిన్ద్రాదిశబ్ద ఎవాఙ్గమ్ ; పురుషేణోచ్చార్యతయాఽనుష్ఠాతుం శక్యత్వాత్ తు తదర్థః ; అననుష్ఠేయత్వాదితి , తదా తదర్థస్య విగ్రహవత్త్వం కథం సన్నిధానాభావేన ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యమ్ ? అనఙ్గత్వేన సన్నిధానానపేక్షణాత్ । న హి విగ్రహవత్త్వేఽర్థోఽప్యఙ్గం స్యాదిత్యాపాదనం సమ్భవతి ; విశేషాభావాత్ ।
శబ్దవిరోధాపాదనమపి విగ్రహాభావపక్షసాధారణమ్ । కథమ్ ? యది విగ్రహరాహిత్యోక్తిభంగ్యేన్ద్రాదిశబ్దానామర్థ ఎవ నాస్తీత్యుక్తం స్యాత్ , తదేన్ద్రాదిశబ్దఘటితవైదికవాక్యార్థానిష్పత్త్యా శబ్దవిరోధః । అర్థాఙ్గీకారేఽపి తస్య నిత్యత్వాభ్యుపగమే విగ్రహవాదినాఽపి నిత్యమిన్ద్రాదిశబ్దార్థమఙ్గీకృత్య తస్యాగమాపాయినాం భూషణాయుధాదివదిన్ద్రాదిశబ్దవాచ్యబహిర్భూతానాం విగ్రహాణాం స్వీకర్తుం శక్యత్వాత్ విరోధో న ప్రసజ్యత ఇతి దోషాపత్తేరనిత్య ఎవార్థే విగ్రహాభావవాదినాఽప్యఙ్గీకర్తవ్యే సతీన్ద్రాదిశబ్దే తత్సమ్బన్ధస్యానాదిత్వాసమ్భవేన పురుషబుద్ధికల్పితత్వస్య వక్తవ్యత్వాచ్ఛబ్దవిరోధస్తదవస్థః । తస్మాదనయోః సూత్రయోరాక్షేపభాగస్య దేవతావిగ్రహాక్షేపపరతా నోపపద్యత ఇతి ।
అత్ర బ్రూమః –
అసారావిత్థమాక్షేపౌ పూర్వమీమాంసకైః కృతౌ ।
దేవతావిగ్రహద్వేషభరాన్ధీకృతదృష్టిభిః ॥
తావేవాత్రాపహసితుం పరిహారఞ్చ తాత్త్వికమ్ ।
వక్తుం సూత్రపదారూఢౌ విదధే భాష్యకృన్మునిః ॥ ౧.౩.౨౮॥
ఎవం దేవతానాం బ్రహ్మవిద్యాఽధికారమమృష్యమాణైః పరైరుద్భావితం శబ్దవిరోధం ‘అతః ప్రభవాత్’ ఇతి హేతునా పరిహత్య తద్ధేతూక్తిసామర్థ్యలబ్ధేన జగత్కారణత్వేన వేదస్యాపౌరుషేయత్వలక్షణం నిత్యత్వం వ్యవస్థాపయతి –
వేదః పౌరుషేయో న భవతి ; జగత్కారణత్వాదీశ్వరవత్ । న చాదృష్టే వ్యభిచారః, స్వతన్త్రేణ పురుషేణార్థముపలభ్య తేన హేతునా విరచితవర్ణపదానుపూర్వీవిశేషరూపసన్దర్భవత్త్వం పౌరుషేయత్వమితి తదభావస్థాదృష్టేఽపి సత్త్వాత్ । ఎవమానుషఙ్గికవేదాపౌరుషేయత్వసిద్ధిహేతువిశేషలాభోఽపి ‘అతః ప్రభవాత్’ ఇతి పూర్వసూత్రే హేతునిర్దేశస్య ప్రయోజనమ్ । చకారః స్వతన్త్రకర్త్రస్మారణాదిహేత్వన్తరసముచ్చయార్థః । ౧. ౩. ౨౯ ।
సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధో దర్శనాత్ స్మృతేశ్చ ॥౩౦॥
కిమర్థమిదం సూత్రమ్ ? సమాహితః ఖలు
‘శబ్ద ఇతి చేన్నాతః ప్రభవాత్’(బ్ర. సూ. ౧. ౩. ౨౮) ఇతి సూత్రే శబ్దప్రభవత్వేనేన్ద్రాదీనాం సమాననామరూపత్వం ప్రదర్ష్య తేషాం నామ్నాం సమానరూపాభివ్యంగ్యజాతివాచిత్వేన శబ్దవిరోధః । అథ మహాప్రలయే నిరాశ్రయాణామిన్ద్రత్వాదిజాతీనామవస్థానాయోగేన తత్పూర్వాపరకల్పసమ్భవేన్ద్రాద్యనుగతేన్ద్రత్వాదిజాత్యసమ్భవాదిన్ద్రాదిశబ్దానాం వ్యక్తివాచిత్వపక్ష ఇవ జాతివాచిత్వపక్షేఽప్యైకార్థ్యాసమ్భవేనానేకత్ర సాంకేతికత్వస్య వక్తవ్యత్వాత్ శబ్దవిరోధస్తదవస్థ ఇత్యధికాశఙ్కాయాం మహాప్రలయవ్యవధానేఽపి పూర్వోత్తరకల్పసమ్భవేన్ద్రాదీనాం శ్రుతిస్మృతిభ్యాం సమాననామరూపత్వావశ్యమ్భావేన తదనుగతానాం మహాప్రలయావస్థాయినీనామిన్ద్రత్వాదిజాతీనామవశ్యాఙ్గీకర్తవ్యత్వాత్ । సర్వపదార్థానాఞ్చ శక్త్యాత్మనా సూక్ష్మరూపేణ మహాప్రలయేఽప్యవస్థానసత్త్వేన నిరాశ్రయత్వాప్రసక్తేర్జాతివాచిత్వం సమ్భవతీతి ప్రదర్శనేన పరిహారార్థమిదం సూత్రమితి చేత్ ; మహాప్రలయాఙ్గీకారప్రయుక్తా ఖల్వియం శఙ్కా , నేన్ద్రాద్యనేకత్వవిగ్రహవత్త్వాఙ్గీకారప్రయుక్తా । అత ఎవేయం గవాదిశబ్దసాధారణీ ; గోత్వాదిజాతీనామపి మహాప్రలయే నిరాశ్రయాణామవస్థానాయోగశఙ్కాయాస్తుల్యత్వాత్ । న చేయం శఙ్కాఽత్ర ప్రసాధ్యమానదేవతాఽధికారవిరోధినీ , యేనాత్ర పరిహార్యా భవేత్ । లప్స్యమానపరిహారా చేయం శఙ్కా
‘సూక్ష్మం తు తదర్హత్వాత్’(బ్ర. సూ. ౧.౪.౨) ‘తదధీనత్వాదర్థవత్’(బ్ర. సూ. ౧. ౪. ౩) ఇత్యానుమానికాధికరణ సూత్రాభ్యామ్ ।
నన్విదం సూత్రం వ్యవహితసూత్రప్రసాధితస్య శబ్దవిరోధాభావస్య సమర్థనార్థం మాభూత్ అవ్యవహిత సూత్రప్రసాధితే వేదనిత్యత్వే విరోధసమాధానార్థమస్తు । మహాప్రలయేఽధ్యాపకాధ్యేతృసన్తానవిచ్ఛేదాద్వేదస్య నిత్యత్వమనుపపన్నమితి విరోధశఙ్కాసమ్భవాదితి చేత్ ; మైవమ్ । వేదస్యాపౌరుషేయత్వలక్షణం హి నిత్యత్వం పూర్వసూత్రే ప్రసాధితమ్ , న తు స్వరూపనిత్యత్వమ్ ; ఆనుపూర్వీవిశేషవిశిష్టవర్ణసముదాయరూపస్య వేదస్య స్వరూపనిత్యత్వాసమ్భవాత్ , అదృష్టాదౌ వ్యభిచారేణ పూర్వసూత్రప్రదర్శితజగత్కారణత్వహేతుకతత్స్వరూపనిత్యత్వసిధ్యసమ్భవాచ్చ । అవాన్తరప్రలయవర్తిత్వం నిత్యత్వం వివక్షితమితి న వ్యభిచార ఇతి చేత్ ; తర్హి తస్య మహాప్రలయేఽధ్యయనాధ్యాపనసన్తానవిచ్ఛేదేఽపి విరోధాభావాత్ తద్విరోధశఙ్కా నిరాలమ్బనా స్యాత్ । ప్రవాహరూపేణ సకలకాలవర్తిత్వం సాధ్యమ్ ; అదృష్టాదీనాఞ్చ మహాప్రలయేఽప్యవస్థానాన్న వ్యభిచారః ఇతి చేత్ ; తర్హి తస్య విరోధస్యానేనాపి సూత్రేణ సమాధానం న స్యాత్ । మహాప్రలయే వేదాధ్యయనాధ్యాపనసన్తానవిచ్ఛేదస్య సిద్ధాన్తేఽప్యఙ్గీకారాత్ । అత్రోచ్యతే –
వేదనిత్యత్వమాక్షిప్య పూర్వసూత్రప్రసాధితమ్ ।
సమాధాతుం సూత్రకృతా సూత్రమేతత్ ప్రవర్తితమ్ ॥
తథాహి –
మన్త్రాణాం బ్రాహ్మణానాఞ్చ పదానామపి తజ్జుషామ్ ।
కర్తారస్సంహితానాఞ్చ శ్రూయన్తే బహవఃశ్రుతౌ ॥
ఈశ్వరాద్యజురాదీనాముత్పత్తిరపి వర్ణ్యతే ।
యజ్ఞేన వాచ ఇత్యాద్యా దృశ్యన్తే శ్రుతయో హి యాః ॥
తాస్త్వవాన్తరకల్పాదివిషయత్వేన సఙ్గతాః ।
సమాననామరూపత్వశ్రుతిస్మృతివచాంస్యపి ॥
తన్మాత్రవిషయత్వేన ప్రపద్యన్తేఽర్థశాలితామ్ ॥
‘నమ ఋషిభ్యో మన్త్రకృద్భ్యస్సంహితాకారపదకారసూత్రకారబ్రాహ్మణకారాణామ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిషు వేదాన్తర్గతానాం మన్త్రాణాం బ్రాహ్మణానాం తదన్తర్గతపదానాం తత్సంహితానాఞ్చ కర్తారః ఋషయః శ్రూయన్తే । ‘ఛన్దాంసి జజ్ఞిరే తస్మాత్ యజుస్తస్మాదజాయత’
‘అస్య మహతో భూతస్య నిశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదో యజుర్వేదః’(బృ. ౨. ౪.౧౦) ఇత్యాదిశ్రుతిషు పరమేశ్వరశ్చ వేదానాం కర్తా శ్రూయతే । అతో వేదో నిత్య ఇత్యయుక్తమ్ । యా తు యజ్ఞేన వాచః పదవీయమాయన్ తామన్వవిన్దన్నృషిషు ప్రవిష్టామ్’(ఋ. సం. ౧౦. ౭౧. ౩) ఇతి యజ్ఞాదిపుణ్యేన వేదగ్రహణయోగ్యతాం ప్రాప్తానామృషిషు స్థితాయా ఎవ వేదవాచో లాభ ఇతి శ్రుతిః , యా చ యుగాన్తేఽన్తర్హితాన్వేదాన్ సేతిహాసాన్ మహర్షయః । లేభిరే తపసా పూర్వమనుజ్ఞాతాస్వయంభువా’ ఇతి ప్రలయేఽన్తర్హితానామేవ వేదానాం తపస్సమారాధితచతుర్ముఖ ప్రసాదాల్లాభస్మృతిః సా సర్వాఽప్యవాన్తరప్రలయాన్తర్హితవేదప్రాప్తివిషయత్వేన సఙ్గచ్ఛతే ।
అత ఎవోదాహృతయోః శ్రుతిస్మృత్యోః ‘ఋషిషు ప్రవిష్టామ్’ ఇతి ‘సేతిహాసాన్’ ఇతి చ విశేషణమ్ । అవాన్తరప్రలయే హి భూర్భువస్సువరితి లోకత్రయమాత్రవ్యాపిని బ్రహ్మలోకాదిగతేషు ఋషిషు ప్రవిశ్య వేదస్తిష్ఠతి , న తు మహాప్రలయే సకలభూతవ్యాపిని । అవాన్తరప్రలయానన్తరమేవ చ బ్రహ్మలోకాదిస్థితానామితిహాసానాం ప్రాప్తిః సమ్భవతి , న తు మహాప్రలయానన్తరమ్ ; మహాప్రలయే ప్రాచీనపౌరుషేయవాక్యానాం నిరన్వయవినాశాత్ । సమాననామరూపత్వగమకాని దేవాదీనాం వేదప్రభవత్వవిషయాణి సాక్షాత్సమాననామరూపత్వప్రతిపాదకాని చ యాని శ్రుతిస్మృతివచనాని సన్తి , తాన్యప్యవాన్తరకల్పాదివిషయత్వేనైవార్థవత్తాం ప్రతిపద్యన్తే । అత ఎవ ‘ఋషీణాం నామధేయాని యాశ్చ వేదేషు దృష్టయః । శర్వర్యన్తే ప్రసూతానాం తాన్యేవైభ్యో దదాత్యజః’ ఇతి స్మృతీ ‘శర్వర్యన్తే ప్రసూతానామ్’ ఇతి విశేషితమ్ । శర్వర్యన్తో హి చతుర్ముఖరాత్రిరూపస్యావాన్తరప్రలయస్యావసానమ్ , న తు తదాయుస్సమాప్త్యనన్తరభావినో మహాప్రలయస్య । అనేన విశేషణేనేత్థం జ్ఞాయతే – అవాన్తరకల్పాదిషు సృష్టానామృషీణాం వసిష్ఠాదీనాం యాని నామధేయాని తేషాం తత్తద్వేదభాగదర్శనాని చ , తాని తత్తత్కల్పాన్తర్గతమన్వన్తరేషు తదుత్తరావాన్తరకల్పేషు చ సృష్టేభ్యో దదాతి , న తు మహాకల్పాదిషు సృష్టానాం నామధేయాని మహాకల్పాన్తరే సృష్టేభ్యో దదాతీతి । ఎవం మహాకల్పావాన్తరకల్పభేదేన వేకర్తృద్రష్టృవిషయోభయవిధశ్రుతిసామఞ్జస్యే సమ్భవతి నైకానుసారేణాన్యనయనక్లేశః సమాశ్రయణీయః ।
న చ ప్రతికల్పం వేదస్య వర్ణపదవాక్యక్రమస్వరాన్యత్వే పారాయణాదిభిః క్కచిత్కల్పేఽభిమతఫలప్రదో వేదః కల్పాన్తరే వాగ్వజ్రః స్యాదితి ధర్మాధర్మవ్యవస్థావిప్లవో దోషః ; ఇష్టాపత్తేః । ప్రతిమహాకల్పమన్య ఎవ వేదాః అన్య ఎవ చైషామర్థాః , అన్యాన్యేవ చ వైదికాని పదాని తేషు తేష్వర్థేషు తత్తత్కల్పాదిషు పదకారైర్మహర్షిభిస్సఙ్కేతితానీత్యఙ్గీకారే దోషాభావాత్ । ఎకస్మిన్నపి హి కల్పే హింసాస్తేయపరయోషిదపహారాదికం విషయభేదేన ధర్మాధర్మోభయరూపతయాఽభ్యుపగమ్యతే । కల్పభేదేన వేదతదుక్తకర్మణాం తదుభయరూపత్వస్వీకారే కో దోషః కిఞ్చైకస్య శ్రాద్ధకర్మణః దినే నిశాయాఞ్చ కృతస్య , ఎకస్యైవ కామ్యకర్మణః శుద్ధమాసే మలమాసే చ కృతస్యైకస్యైవ గోమధుపర్కస్య కృతాదిషు కలౌ చ కృతస్యైకస్యైవ వహ్నేః శిశిరే నిదాఘే చ సేవితస్యార్థానర్థహేతుత్వం సమ్ప్రతిపన్నమితి తద్వత్ప్రతికల్పభిన్నవేదతదుక్తకర్మణాం కల్పభేదేనార్థానర్థహేతుతయా ధర్మాధర్మరూపత్వమఙ్గీకర్తుం శక్యమేవ । తథా చ వాసిష్ఠే వసిష్ఠంప్రతి భూసుణ్డాఖ్యస్యానేకకల్పజీవినో వాయసస్య వచనం దర్శితమ్ –
‘సురాపబ్రాహ్మణం తాత నిషిద్ధసురశూద్రకమ్ ।
స్వైరవృత్తసతీకఞ్చ కఞ్చత్సర్గం స్మరామ్యహమ్ ॥
కలౌ కృతయుగాచారం కృతే కలియుగస్థితిమ్ ।
త్రేతాయాం ద్వాపరే చైవ విపర్యాసం స్మరామి చ’ ॥
ఇతి । తస్మాదనుపపన్నం వేదస్య నిత్యత్వమిత్యాక్షేపసమాధానార్థమిదం సూత్రమ్ ।
సమాధానప్రకారస్తు – మహాప్రలయానన్తరం జగత్సృష్ట్యావృత్తావపి న వేదనిత్యత్వవిరోధః ; సృజ్యమానస్య సర్వస్య జగతస్తత్పూర్వకల్పజగత్సమాననామరూపత్వాత్ , తత్సమానస్వభావజ్ఞానైశ్వర్యాదిమత్వాచ్చ । కుత ఇదమవగమ్యతే ? ‘సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్’(ఋ సం. ౧౦. ౧౯౦. ౩.) ఇత్యాదిశ్రుతిదర్శనాత్ ।
‘యథర్తుష్వృతులింగాని నానారూపాణి పర్యయే ।
దృశ్యన్తే తాని తాన్యేవ తథా భావా యుగాదిషు ॥
తథాఽభిమానినోఽతీతాస్తుల్యాస్తే సామ్ప్రతైరిహ ।
దేవా దేవైరతీతైర్హి రూపైర్నామభిరేవ చ ॥
తేషాం యే యాని కర్మాణి ప్రాక్సృష్టయాం ప్రతిపేదిరే ।
తాన్యేవ తే ప్రపద్యన్తే సృజ్యమానాః పునఃపునః ॥
హింస్రాహింస్రే మృదుకరే ధర్మాధర్మావృతానృతే ।
తద్భావితాః ప్రపద్యన్తే తస్మాత్తత్తస్య రోచతే’ ॥(వి.పు.)
ఇతి స్మరణాత్ , దేవర్షిమనుష్యతిర్యక్స్థావరాదిభావస్య యజ్ఞాదిఫలత్వాచ్చ । పూర్వస్మిన్ కల్పే యైర్మహేన్ద్రవరుణకుబేరాదిదేవభావస్య , వసిష్ఠవిశ్వామిత్రాదిఋషిభావస్య , బ్రహ్మక్షత్రియాదిమనుష్యభావస్య వా ప్రాపకత్వేన వేదవిహితాని యజ్ఞాధ్యయనదానతపాంసి , ఉపాసనాని వా యథావిధి తత్తద్భావప్రాప్తిసఙ్కల్పపూర్వకమనుష్ఠితాని , త ఎవ మహాప్రలయభావిన్యామపి సృష్ట్యావృత్తావిన్ద్రాదిభావం ప్రతిపద్యన్తే ।
యైర్గవాశ్వగజధనధాన్యగృహక్షేత్రారామాదిప్రాపకత్వేన విహితాని , తాన్యనుష్ఠితాని తత్తద్భాగ్యతయా తిర్యఞ్చస్స్థావరాశ్చ జన్మ ప్రతిపద్యన్తే । తే చానుష్ఠాతారస్తస్మిన్కల్పే ప్రచరద్భిర్వేదవాక్యైస్తత్కాలవర్తినామిన్ద్రాదీనాం దివ్యావిగ్రహైశ్వర్యమహాభోగాదికం వసిష్ఠాదీనాం దివ్యజ్ఞానమాహాత్మ్యాదికఞ్చ యాదృశం వర్ణితం ప్రత్యక్షాదిభిశ్చ బ్రాహ్మణక్షత్రియాదీనాం విశిష్టదేశజాతికులరూపాయుశ్శ్రుతాపత్తవృత్తసుఖమేధసాం ముక్తిపర్యన్తసకలపురుషార్థసమ్పాదనాధికారవతాం వైశిష్ట్యం గావాశ్వాదీనాం దోహనవాహనాదికృతతదుపయోగిసంస్థానవిశేషాదికఞ్చ యాదృశమవగతం , తాదృశమేవ ప్రాప్తవ్యతయాసఙ్కల్పయన్తే నాన్యాదృశమవగమ్యతే ; ఇష్టసాధనవిషయత్వాదిచ్ఛాయాః , తస్మిన్ కల్పే ప్రచరాద్భిర్వేదవాక్యైస్తత్కాలవర్తి దేవర్షిమనుష్యాదివాచకపదవద్భిస్తత్సజాతీయదేవభావాదిప్రాప్తిసాధనత్వేనైవ యజ్ఞాదీనాముపాసనానాం చ విధానాచ్చ । తథా చ తథాసఙ్కల్పపూర్వకమనుష్ఠితానాం కర్మణాం ఫలతయా భవన్తీ దేవాదిసృష్టిః పూర్వకల్పస్థితదేవాదినామరూపస్వభావప్రభావవైభవవతీ వజ్రలేపాయతే ।
ఎతేన – సమాననామరూపత్వాదివిషయశ్రుతిస్మృతివచనజాతమవాన్తరకల్పాదివిషయమస్త్వితి శఙ్కాఽపి నిరస్తా । దేవాదిభావప్రాపకకర్మానుష్ఠానహేతుసఙ్కల్పానుసారేణ మహాకల్పభేదేఽపి సమాననామరూపత్వావశ్యమ్భావాత్ । ‘శర్వర్యన్తే’ ఇతి తు మహాప్రలయావసానమపి వక్తుం శక్యమ్ । మహాప్రలయో హి పరబ్రహ్మణస్సుషుప్తికాలత్వేనౌపచర్యతే । ఉక్తఞ్చాచార్యవాచస్పతినా అస్య చ సుప్తిర్మహాప్రలయః’ ఇతి ।
నన్వస్తు శ్రుతిస్మృతియుక్తిభిర్మహాకల్పభేదేనేన్ద్రాదీనాం సమాననామరూపత్వమ్ । తేన వైదికేన్ద్రాదిపదసాఙ్కేతికత్వశఙ్కామూలక ఎవ వేదనిత్యత్వవిరోధః సమాహితో భవతి , న తు పురాణాదివత్తత్తత్కల్పాదిషు నవనవా వేదాః పురుషప్రణీతాః సన్త్వితి శఙ్కామూలక ఇతి చేత్ । సోఽపి తేన సమాహితో భవత్యేవ । సమాననామరూపత్వే పూర్వస్మిన్ కల్పే యైర్వేదవాక్యైరిన్ద్రాదిరూపమవగమ్య తద్భావప్రాప్తయే కైశ్చిత్కర్మాణ్యనుష్ఠితాని తైరేవ తత్కల్పస్థితేన్ద్రాదినామరూపాణి స్మృత్వా చతుర్ముఖేన మహాప్రలయవ్యవహితాయాం పునస్సృష్ట్యావృత్తౌ తత్సమానరూపేన్ద్రాదిభావేన తే సృష్టా ఇత్యఙ్గీకర్తవ్యత్వాత్ , తదానీన్తనపురుషప్రణీతైర్వేదవాక్యైస్తన్నామరూపానుసన్ధానాసమ్భవాత్ । తేషాం ప్రాచీనకల్పస్థితవేదసమానార్థత్వస్వీకారేఽపి తే మన్త్రకృత్త్వాదిప్రసిద్ధిమదృషిప్రణీతా ఇత్యఙ్గీకారే తైస్తేషామృషీణాం తత:పూర్వం సృజ్యానాం దేవానాఞ్చ సృష్ట్యుపయోగినో నామరూపజ్ఞానేశ్వర్యాద్యనుసన్ధానస్యాసమ్భవాత్ ,
‘యో బ్రహ్మాణం విదధాతి పూర్వం యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై’ ఇతి (శ్వే.౬.౧౮) బ్రహ్మసృష్ట్యనన్తరమేవ తత్కర్తృకదేవఋషిమనుష్యాదిసృష్ట్యర్థనామరూపానుసన్ధానోపయోగివేదప్రదానశ్రవణవిరోధాపత్తేశ్చ । తేషాం బ్రహ్మసృష్టేరపి ప్రాక్ పరమేశ్వరప్రణీతత్వాఙ్గీకారే ‘ప్రజాపతిర్దేవానసృజత’ ‘స భూమిమసృజత’ ఇత్యాదిషు లఙాదిశ్రవణావిరోధాపత్తేః । పూర్వకల్పవృత్తాన్తవిషయతయా కథఞ్చిల్లఙాదిసమర్థనేఽపి పరమేశ్వరోపాదానకత్వరూపస్య , పరమేశ్వరకర్తృకత్వరూపస్య వా వియదాదిప్రపఞ్చసాధారణస్య పరమేశ్వరప్రభవత్వస్య వేదేఽభ్యుపగమేన ప్రాఙ్నిరుక్తాపౌరుషేయత్వరూపతన్నిత్యత్వవిరోధాప్రసక్తేశ్చ , ‘అస్య భూతస్య నిశ్వసితమేతత్’ ‘యజుస్తస్మాదజాయత’ ఇత్యాదిశ్రుతీనాం తన్మాత్రవిషయతయోపపన్నత్వాత్ ; వేదత్వం సమానానుపూర్వీకోచ్చారణపూర్వకత్వరహితస్వతన్త్ర పురుషోచ్చారణవిషయవృత్తి ; వాక్యవృత్తిత్వాత్ , సత్తావదిత్యాద్యనుమానానామప్రయోజకత్వాత్ , తత్ప్రమాణస్య స్వతస్త్వేన వక్తృవాక్యార్థయథార్థజ్ఞానాదిరూపగుణాపేక్షత్వాత్ ।
తస్మాత్సర్వదైకరూపానుపూర్వీ విశిష్టా వేదా మహాప్రలయేష్వధ్యాపకాద్యభావేన ఖిలీభూతా అపి పునస్సర్గే ప్రాచీనానుపూర్వీ విశిష్టతయోద్ధృత్య పరమేశ్వరేణ హిరణ్యగర్భాయ ప్రదీయన్తే । తేషు కేచిద్భాగాః కైశ్చికైశ్చిత్ ప్రాచీనపుణ్యఫలాద్వాసిష్ఠవిశ్వామిత్రాదిఋషిపదం ప్రాప్తైస్తదానీమధ్యయనాభావేఽపి పూర్వకల్పాధీతా ఎవానుసన్ధాయ శిష్యేషు ప్రవర్త్యన్తే । కైశ్చిత్పదవిభాగం ప్రదర్శ్య పదాధ్యయనసమ్ప్రదాయాః ప్రవర్త్యన్తే కైశ్చిద్వర్ణపదానాం సంహితాయా లక్షణగ్రన్థాన్నిర్మాయ సంహితాస్వరూపమసన్దిగ్ధం క్రియత ఇతి త ఎవ వేదేషు మన్త్రకృతో బ్రాహ్మణకారాః పదకారాః సంహితాకారా ఇతి వ్యపదిశ్యన్తే । వైదికపదైర్దేవతాదిసృష్టిమన్త్రకృదాదిఋషిసద్భావశ్చ ప్రవాహానాదిరిత్యనాదిష్వపి వేదేషు ‘స భూమిమసృజత’ ఇత్యాదయో లఙాదిప్రయోగాః మన్త్రకృదాదినిర్దేశాశ్చ క్రియన్త ఇత్యేవ యుక్తమితి ।
సూత్రే మహాసర్గావృత్తావప్యవాన్తరకల్పవిధ దేవర్షిప్రభృతీనాం సమాననామరూపత్వాచ్చశబ్దసముచ్చితాత్ సమానస్వభావప్రభావత్వాచ్చ న తేషాం నామ్నాం ఘటాదినామవదనుగతనామరూపాభివ్యంగ్యజాతివాచిత్వస్య సేనాన్యాదినామవదనుగతాధికవిశేషరూపోపాధివాచిత్వస్య వాఽవశ్యమ్భావాత్ తదనుసారేణ పదకారశ్రుతిః పదాధ్యయనసమ్ప్రదాయప్రవర్తకత్వపరేతి తతో వైదికపదానాం సాఙ్కేతికత్వరూపః శబ్దవిరోధో న ప్రసజ్యతే ఇతి న తత్కృతో వేదనిత్యత్వవిరోధః ఇత్యేవమవిరోధపదావత్యా యోజనం కార్యమ్ । పునశ్చ మన్త్రకృదాదిశ్రవణేనాపి నాస్తి వేదనిత్యత్వవిరోధః । మహాసర్గావృత్తావప్యవాన్తరకల్పాదిష్వివ పూర్వేషాముత్తరేషాం చ మన్త్రాదికృతాం వసిష్ఠాదీనాం సమాననామరూపాదిమత్త్వేన తత్సృష్టేః ప్రాక్సిద్ధైర్వైదికశబ్దైరేవ నామరూపాద్యనుసన్ధాయ తేషాం తేభ్యః ప్రాక్ సృజ్యానాం దేవాదీనాఞ్చ స్రష్టవ్యతయా మన్త్రకృదాదిశబ్దానాం మన్త్రద్రష్టృపరత్వస్య కల్పనీయత్వాదిత్యేవమర్థకత్వేన ‘అవిరోధ’ ఇత్యన్తమావృత్త్యా యోజనీయమ్ । పునశ్చ ‘యజుస్తస్మాదజాయత’ ఇత్యాదిశ్రవణేనాపి న వేదనిత్యత్వవిరోధః ; వియదాదీనామివ వేదానాం సృష్ట్యావృత్తావపి సమాననామరూపత్వాత్ । న హి వేదానాం ప్రతికల్పం సృష్ట్యవృత్తివదానుపూర్వీవిశేషాత్మకరూపభేదో వా , ప్రతిపాద్యవిశేషాత్మకరూపభేదో వా ప్రవృత్తినిమిత్తత్వేన రూపభేదాఙ్గీకారాపాదకో నామభేదో వాఽభ్యుపగమ్యతే , యేన ప్రతికల్పం భిన్ననామరూపా వేదాస్తత్ర తత్ర కల్పే పరమేశ్వరేణ నిర్మితా వక్తవ్యా ఇతి వేదనిత్యత్వవిరోధః స్యాదిత్యేతదర్థత్వేనాప్యవిరోధ ఇత్యన్తమావృత్త్యా యోజనీయమ్ ।
దేవర్షిమనుష్యాదీనాం వేదానాఞ్చ సమాననామరూపత్వే స్యాదేవమవిరోధః , తదేవ కుత ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం ‘దర్శనాత్ స్మృతేశ్చ’ ఇతి సూత్రశేషః । దేవాదీనాం సమాననామరూపత్వే ప్రాక్ ప్రదర్శితాః శ్రుతిస్మృతియుక్తయః , వేదానాం సమాననామరూపత్వే ‘వాచా విరూపనిత్యయా’ ‘అనాదినిధనా నిత్యా వాగుత్సృష్టా స్వయమ్భువా । ఆదౌ వేదమయీ దివ్యా యతస్సర్వాః ప్రవృత్తయః’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతయః ప్రమాణాని । అత్ర హి శ్రుతౌ నిత్యత్వం స్మృతావనాదినిధనత్వఞ్చ న స్వరూపతో వివక్షితమ్ ; ఆనుపూర్వీవిశేషవిశిష్టవాక్యానాం తదసమ్భవాత్ । కిన్తు వర్ణపదవాక్యతదానుపూర్వీతత్ప్రతిపాద్యతత్ప్రవృత్తినిమిత్తకనామభేదం వినా సర్వకల్పేష్వైకరూప్యేణాధ్యయనాధ్యాపనసమ్ప్రదాయవిషయత్వమ్ । ‘అనాదినిధనా నిత్యా’ ఇతి స్మృత్యుక్తం నిత్యత్వం తు ‘అతఎవ చ నిత్యత్వమ్’(బ. సూ. ౧. ౩. ౨౯.) ఇతి సూత్రోక్తమివ స్వతన్త్రపురుషవిశ్రాన్త్యభావరూపమపౌరుషేయత్వమితి వివేకః ।
అపి చ ‘యజ్ఞేన వాచః పదవీయమాయన్’ ‘యజ్ఞో మ ఆగచ్ఛతు’ ‘ఉత్తరాం దేవయజ్యామాశాస్తే భూయో హవిష్కరణమాశాస్తే’ ‘పుణ్యః పుణ్యేన కర్మణా భవతి’ ఇత్యాదిమన్త్రబ్రాహ్మణప్రతిపన్నవేదవైదికకర్మప్రాప్త్యర్థయజ్ఞాదసత్కర్మానుష్ఠానం తత్ప్రేప్సయా వక్తవ్యమ్ । అవగతేష్టసాధనవిషయా చ ప్రేప్సా భవతి కర్మానుష్ఠానకాలే ప్రచరన్త్వేవ చ వేదవైదికకర్మాణ్యవగతాని నాన్యాదృశానీతి మహాప్రలయవ్యవహితపూర్వకల్పానుష్ఠితకర్మభిస్తదనన్తరకల్పే ప్రాప్యాణి వేదవైదికకర్మాణి పూర్వకల్పప్రవృత్తాన్యేవ భవన్తీత్యతోఽపి వేదానాం సమాననామరూపత్వసిద్ధిః। నామరూపభేదే ప్రమాణాభావాచ్చ । తత్ర ప్రమాణాభావే హి లాఘవాత్ సమాననామరూపత్వమేవ సిద్ధ్యతి । వాసిష్ఠవచనం తు న వైదికకర్మభేదే ప్రమాణమ్ ; అవాన్తరకల్పభేదేన వైదికకర్మవైరూప్యస్య పూర్వపక్షిణాఽప్యనఙ్గీకృతత్వాత్ , మహాకల్పభేదేన తద్వైరూప్యస్య కాకేనానుభూతతయా వక్తుమశక్యత్వాత్ , మహాకల్పద్వయజీవినః కాకస్యాప్యభావాత్ । తస్మాత్ వాసిష్ఠే భూసుణ్డాఖ్యకాకవచనం జగద్వైచిత్ర్యాద్యుక్తిమాత్రపరమితి నేతవ్యమ్ ।
ఎవం మహాకల్పాదౌ ప్రాథమికాధ్యయనవిషయో వేదః పూర్వవేదసమాననామరూపః ; వేదత్వాదిదానీన్తనాధ్యాపనవిషయవేదవత్ ; విపక్షే నామరూపభేదకల్పనాయాం గౌరవమ్ ; ‘వాచా విరూపనిత్యయా’ ‘అనాదినిధనా దివ్యా’ ‘తాన్యేవైభ్యో దదాత్యజః’ ‘యుగాన్తేన్తర్హితాన్ వేదాన్ సేతిహాసాన్ మహర్షయః’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతివ్యాకోపశ్చ । ‘సేతిహాసాన్’ ఇతి ఇతిహాసశబ్దేన ‘త్రయో హోద్గీథే కుశలా బభూవుః’ । ‘దేవాసురాః సంయత్తా ఆసన్’ ఇత్యాదీని వైదికాని పురావృత్తాని వివక్షితాని , న తు పౌరుషేయప్రబన్ధవిశేషాః । పురావృత్తగ్రహణం చ వేదార్థైస్సహ వేదానాం లబ్ధత్వప్రత్యాయనార్థమ్ । అత ఎవ ‘యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై’ ఇతి శ్రుతౌ చకారేణ సృష్ట్యుపయోగీన్ద్రాదినామరూపపరిజ్ఞానార్థం సర్గప్రలయాద్యర్థవాదార్థప్రధానం సంగృహీతమితి వివరణార్థే తదుపబృంహణే ‘బ్రహ్మాణం విదధే పూర్వం జగత్సృష్ట్యర్థమీశ్వరః । తస్మై వేదాన్ పురాణాని దత్తవానగ్రజన్మనే’ ఇతి శ్లోకే పురాణశబ్దః ప్రయుక్తః । తత్ర హి పురాణశబ్దో వైదికార్థవాదనిరూపితసర్గప్రలయపర ఎవ వక్తవ్యః , న తు పౌరుషేయప్రబన్ధపరః ; మహాకల్పాదౌ బ్రహ్మసృష్ట్యనన్తరం తదీయజగత్సృష్టిసామర్థ్యోపయోగివేదప్రదానసమయే పౌరుషేయప్రబన్ధానామనిష్పత్తేః । ఎవంవిధాః శ్రుతిస్మృతియుక్తయో’ దర్శనాత్ స్మృతేశ్చ’ ఇతి సూత్రశేషేణ సంగృహీతాః । తత్ర ‘శ్రుతేః’ ఇతి సూత్రణీయే ‘దర్శనాత్’ ఇతి గురుసూత్రకరణం శఙ్కాన్తరవారణార్థమర్థాన్తరమపి క్రోడీకర్తుమ్ ।
తత్రేదముత్తరం సూత్రశేషేణ వివక్షితమ్ । మరణకాలవిప్రకర్షసత్త్వేఽపి స్మృతేర్దర్శనాత్ మహాప్రలయవ్యవధానేఽపి స్మృతిరుపపద్యతే । తథాహి – ప్రాణినామనేకజన్మాన్తరవ్యవహితేషు మనుష్యపక్షిసరీసృపాదిజన్మసు ప్రాప్తేషు తత్తజ్జాత్యుచితస్తన్యపానాదిప్రవృత్తయో హింస్రాహింస్రత్వతత్తజ్జాత్యన్తరవిషయవిరోధాదిస్వభావప్రతిపత్తయశ్చ దృశ్యన్తే । తాస్సర్వాఅప్యనేకజన్మసహస్రవ్యవహితతత్తత్సజాతీయజన్మాన్తరాభ్యస్తస్మృతిం వినా న సమ్భవన్తీతి తత్తజ్జాతిప్రాపకకర్మాణ్యేవ తత్స్మృతిజనకసంస్కారోద్బోధకానీతి స్వీకరణీయమ్ । ఎవమేవ వసిష్ఠవిశ్వామిత్రాదిప్రభృతిమన్త్రకృషిజన్మప్రాపకాణి జ్ఞానకర్మాణి పూర్వకల్పేష్వనుష్ఠాయ మహాకల్పాదిషు వసిష్ఠాదిజన్మ ప్రాప్నువతాం తాని కర్మాణి కథం తత్తన్మత్రాదివిషయసంస్కారోద్బోధకాని న స్యురితి । తస్మాత్ సమఞ్జసమిదం సూత్రమ్ । భాష్యస్యాప్యస్మిన్నర్థే యోజనా సుకరైవ । ౧. ౩. ౩౦ ।
మధ్వాదిష్వసమ్భవాదనధికారం జైమినిః ॥౩౧॥
ఎవం బ్రహ్మవిద్యాయాం దేవానామధికారాఙ్గీకువార్ణస్య భగవతో బాదరాయణస్య మతం ప్రదర్శితమ్ । అథ తమనఙ్గీకుర్వాణస్య జైమినేర్మతం పూర్వపక్షతయోద్భావ్యతే । అత్రాయం పర్వ పక్షః –
వసురుద్రాదిత్యమరుత్సాధ్యాశ్చ గణవర్తినః ।
రవిశ్చ మధువిద్యాయాముపాస్యా నాధికారిణః ॥
సంవర్గవిద్యాదిషు చ వాయ్వాద్యా నాధికారిణః ।
అగ్నిహోత్రాదిషు తథా యష్టవ్యాస్సర్వదేవతాః ॥
మధువిద్యాఽగ్నిహోత్రాదిష్వన్తర్యామీ సుపర్వణామ్ ।
భవేదుపాస్యో యష్టవ్య ఇత్యుక్తిస్తు న యుజ్యతే ॥
తథాఽప్యుపాస్యా వస్వాద్యా నాన్తర్యామీతి గమ్యతే ।
ఉపజీవకతాయాశ్చ తద్భావస్య చ వర్ణనాత్ ॥
యష్టవ్యాశ్చ మహేన్ద్రాద్యా దేవా ఇత్యవసీయతే ।
ప్రసిద్ధవృత్రహన్తృత్వముఖతో ధర్మవర్ణనాత్ ॥
స్వమిష్టవద్భ్యో దేవేభ్యస్స్వదేవత్యే మహాక్రతౌ ।
తత్తద్భాగాః ప్రసన్నేన వితీర్ణా హరిణేతి చేత్ ॥
తావతా విష్ణుదేవత్యస్స ఎకస్సిద్ధ్యతి క్రతుః ।
నానాదేవత్యతాన్యేషాం భవేత్ తస్యాపి సమ్ప్రతి ॥
అర్థవాదాంశ్చ నిస్సారానవలమ్బ్యైతిహాసికాన్ ।
న యుజ్యతే కల్పయితుం ధర్మాధర్మస్థితిచ్యుతిః ॥
అన్యథా హి శ్వేతకేతోశ్శాపాదారభ్య యోషితామ్ ।
సమ్ప్రవృత్తైకవర్తిత్వవ్యవస్థేతి ప్రయుజ్యతే ॥
శ్వేతకేతోః కోపాలిఙ్గాత్ తద్వ్యవస్థిత్యనాదితా ।
జ్ఞాతేతి తత్కథా స్వార్థవివక్షారహితేతి చేత్ ॥
యజ్ఞాగ్రహారోపాఖ్యానకథాఽప్యేవమితి స్మర ।
తస్యా వివక్షితార్థత్వే యతస్స్యాత్ బహ్వసఙ్గతమ్ ॥
తస్మిన్ సత్రే యది తదా దీక్షణీయా కృతాగ్నినా ।
అద్య విష్ణోరభాగత్వం న చేదగ్నేః ప్రసజ్యతే ॥
ఉపసత్సు కృతశ్చేత్ స్యాత్ యాగః కేనాపి వైష్ణవః ।
తదీయ ఎవేదానీం స్యాన్న చేత్స్యాద్వికల: క్రతుః ॥
సర్వైరుదవసానీయావసానాస్సర్వ ఎవ చేత్ ।
అనుష్ఠితాస్తదానీం స్యుస్సర్వే స్సర్వేషు భాగినః ॥
కైశ్చిత్ కేచిద్యది కృతాస్సర్వేషామపి స క్రతుః ।
వికలస్స్యాత్తతో విష్ణోః కుతః ప్రీతిః కుతో వరః ॥
తద్దేవతావిధీనాం చ వైయర్థ్యం కాలభేదతః ।
అదృష్టచరమన్యత్ర ప్రసజ్యేతానివారితమ్ ॥
ఎతేనేన్ద్రాదయో విష్ణుం యజన్తి మనుజాస్తు తాన్ ।
ఇత్యపాస్తన్తు వైయర్థ్యం తేషాం స్యాద్ధి తదా సదా ॥
ఎవమేవ క్రతుభుజాం యజ్ఞానుష్ఠానగోచరాః।
అర్థవాదాశ్చ విజ్ఞేయా వివక్షారహితార్థకాః ॥
అగ్నిష్టోమం కథం కుర్యాత్ సృష్టిసామర్థ్యసిద్ధయే ।
త్రివృత్స్తోమాదిసృష్టేః ప్రాక్ ప్రాక్ తత్సృష్టేశ్చ విశ్వసృక్ ॥
యష్టౄణాం సాప్తదశ్యఞ్చ బ్రాహ్మణ్యఞ్చ వినా కథమ్ ।
చత్వారస్సత్రమాసీరన్నగ్నీన్ద్రప్రముఖాస్సురాః ॥
కథం వైశ్వసృజే సత్రే కుర్యాదార్త్విజ్యమఙ్గనా ।
ఋత్విజాం ఖలు పుంల్లిఙ్గైర్వేదైః పుంస్త్వం వివక్షితమ్ ॥
కథఞ్చోన్నేతృకర్మైకం కుర్యాతామేకకర్తృకమ్ ।
సర్పౌ చ కవిశఙ్కాఖ్యౌ సర్పాణామయనే కృ(క్ర)తౌ ॥
తస్మాద్విద్యావిశేషేభ్యః కర్మభ్యశ్చ చ్యుతాస్సురాః ।
చ్యవన్తే శ్రవణాదిభ్యో వైదికత్వావిశేషతః ॥
దేవానాం బ్రహ్మవిత్త్వం యదర్థవాదేషు వర్ణితమ్ ।
పూర్వజన్మానువృత్తం తత్ ఘటతే వామదేవవత్ ॥
ఇన్ద్రస్య బ్రహ్మవిద్యార్థం బ్రహ్మచర్యస్య వర్ణనమ్ ।
యష్టృత్వవాదవన్నేయం శూన్యమర్థవివక్షయా ॥
కథం హి బ్రహ్మచర్యం స్యాత్ క్షణమప్యమృతాన్ధసామ్ ।
సదా క్రతుహవిర్భూతమధుమాంసాదిభోజినామ్ ॥
పద్యైస్సమగ్రహీష్మేత్థం పద్ధతిం పూర్వపక్షిణః ।
పునస్స్ఫుటీకరిష్యామో వాక్యైరనతివిస్తరైః ॥
మధువిద్యాయామాదిత్యవ్యపాశ్రయవస్వాదిపఞ్చదేవగణోపజీవ్యపఞ్చామృతోపాసనాసు మధ్వధ్యాసేనాదిత్యోపాసనాయాఞ్చ వస్వాదీనాం , సంవర్గాదివిద్యాదిషు వాయ్వాదీనామ్ , అగ్నిహోత్రేష్టిసోమయాగాదిషు అగ్న్యాదిసర్వదేవతానాఞ్చ నాధికారః ; అభేదే ఉపాస్యోపోసకభావస్య యష్టృయష్టవ్యభావస్య చాసమ్భవాత్ । న చ తేషు వస్వాదితత్తద్దేవాన్తర్యామీ పరమాత్మైవోపాస్యో యష్టవ్యశ్చ స్యాదితి వాచ్యమ్ । మధువిద్యాయాం హి ‘తద్యత్ ప్రథమమమృతం తద్వసవ ఉపజీవన్తి’ ఇత్యాదౌ వస్వాదిశబ్దోక్తానాం తత్తదమృతోపజీవనం శ్రుతమ్ , న తు తత్తద్భోగమాత్రమ్ । ఉపజీవనం చాప్రాప్తప్రాప్త్యర్థం కిఞ్చిదాశ్రయణమ్ । తత్తు న పరమాత్మని సమ్భవతి । తథా ‘వసూనామేవైకో భూత్వా’ ఇత్యుపాసకస్య వసూనామన్యతమభావాపత్తిః శ్రుతా । సాఽపి పరమాత్మని న సమ్భవతి ; నిర్ధారణషష్ఠీబహువచనస్యార్థబహుత్వమనపేక్ష్యైకస్మిన్నన్తర్యామిణ్యన్వయాయోగాత్ । తస్మాదిహ వస్వాదిశబ్దోక్తా గణదేవతా ఎవేత్యవసీయతే । యథా
‘స య ఎతదేవమృతం వేద’(ఛా. ౩.౬.౩) ఇత్యత్రోపాసకత్వలిఙ్గాద్యచ్ఛబ్దోక్తో జీవః నాన్తర్యామీ , ‘న హ వా అస్మా ఉదేతి న నిమ్రోచతి సకృద్దివాహైవాస్మై భవతి య ఎతామేవం బ్రహ్మోపనిషదం వేద’ ఇత్యౌపసంహారికం బ్రహ్మప్రాప్తికథనం వస్వాదిభావద్వారా క్రమముక్తిపరమ్ , బ్రహ్మోపనిషత్పదం వేదోపనిషదర్థకఞ్చేతి యుజ్యతే , తథా ఋతుషు యష్టవ్యా అపి ప్రసిద్ధా మహేన్ద్రాదయ ఇత్యవసీయతే । ‘త్వష్టా హతపుత్రో వీన్ద్రం సోమమాహరత్’ ఇత్యాదిశ్రుతౌ ప్రసిద్ధస్య వృత్రహన్తురిన్ద్రస్యైవ , ‘సమ్భవదగ్నీషోమావభిసమభవత్’ ఇత్యాదిశ్రుతౌ వృత్రేణాభిభవితుం యోగ్యయోః ప్రసిద్ధయోరగ్నీషోమయోరేవ , ‘అగ్నిర్వై దేవానామవమః’ ఇత్యాదిశ్రుతావవమత్వాది యోగ్యానామగ్నిప్రభృతీనామేవ చేష్టిసోమాదిషు దేవతాత్వస్యావగమ్యమానస్యాప్రత్యాఖ్యేయత్వాత్ ।
నను మహాభారతే –
‘తతస్తే విబుధాస్సర్వే బ్రహ్మా తే చ మహర్షయః ।
వేదదృష్టేన విధినా వైష్ణవం ఋతుమారభన్ ॥
తస్మిన్ సత్రే తదా బ్రహ్మా స్వయం భాగమకల్పయత్ ।
దేవా మహర్షయశ్చైవ సర్వే భాగమకల్పయన్ ॥
తే కార్తయుగధర్మాణో భాగాః పరమసత్కృతాః ।
ప్రాపురాదిత్యవర్ణం తం పురుషం తమసః పరమ్ ॥’ ఇత్యాద్యభిధాయ
‘యజ్ఞైశ్వర్యేఽపి యక్ష్యన్తి సర్వలోకేషు వై సురాః ।
కల్పయిష్యన్తి వో భాగాంస్తే నరా వేదకల్పితాన్ ॥
యో మే యథా కల్పితవాన్ భాగమస్మిన్ మహాక్రతౌ ।
స తథా యజ్ఞభాగార్హో వేదసూత్రే మయా కృతః॥
ఇతి తదనన్తరం విష్ణువచనవర్ణనేన పూర్వం వైష్ణవానామేవ సతాం యజ్ఞభాగానాం తదీయవరదానేన దేవతాన్తరసమ్బన్ధిత్వం జ్ఞాతవ్యమిత్యవగమ్యతే । తస్మాదిన్ద్రాదీనాం ఋతుషు దేవతాత్వం ప్రతిపాదయతామర్థవాదానాం నాసాఙ్గత్యమితి చేత్ । కి తతః తస్మాత్ వైష్ణవసత్రాదన్యేషాం క్రతూనాం తస్యాప్యధునేన్ద్రాది నానాదేవత్యతాఙ్గీకృతైవేతి కథమిన్ద్రాదీనాం యాగాధికారః స్యాత్ ? కిఞ్చైతాదృశానితిహాసదృష్టానర్థవాదానవలమ్బ్య పూర్వమన్యథాప్రవృత్తః ధర్మ ఇదానీమన్యథా ప్రవృత్త ఇతి ధర్మమర్యాదావిప్లవాఙ్గీకారో న యుక్తః ; అన్యథా హ్యధర్మమర్యాదాఽప్యేవం విప్లుతాఽఙ్గీక్రియేత । దృశ్యతే హి భారత ఎవ పూర్వమనావృతానాం స్త్రీణాం శ్వేతకేతుశాపప్రభృత్యేకపత్నీత్వావరణం ప్రవృత్తమిత్యాదిరధర్మవిప్లవార్థవాదః।
నను శ్వేవకేతూపాఖ్యానే స్త్రీణాం పూర్వమనావృతత్వే నిర్ధనేనోత్సవార్థం క్రియమాణాయామాభరణప్రార్థనాయామివాపత్నీకేన బ్రాహ్మణేనాపత్యార్థం క్రియమాణాయాముద్దాలకపత్నీప్రార్థనాయాం తత్పుత్రస్య శ్వేతకేతోః కోపో న స్యాత్ । కోపశ్చ తత్రైవ వర్ణితః ‘మాతరం తాం తదా దృష్ట్వా నీయమానాం బలాదివ । తపసా దీప్తవీర్యో హి శ్వేతకేతుర్న చక్షమే । సంగృహ్య మాతరం హస్తే శ్వేతకేతురభాషత । దుర్బ్రాహ్మణ విముఞ్చ త్వం మాతరం మే పతివ్రతామ్’ ఇతి । తతస్త్రీణామేకపత్నీత్వనియమస్యానాదిత్వావగమాత్ తస్మిన్నుపాఖ్యానే ‘అనావృతా హి వర్ణానాం సర్వేషామఙ్గనా భువి । యథా గావః స్థితాస్తాత స్వే స్వే వర్ణే తథా ప్రజాః’ ఇతి నారీణాం ప్రాగనావృతత్వవచనం ‘వ్యుచ్చరన్త్యాః పతిం నార్యాః అద్యప్రభృతి పాతకమ్ । భ్రూణహత్యాకృతం పాపం భవిష్యత్యసుఖావహమ్’ ఇతి తదాప్రభృత్యేకపత్నీత్వవ్యవస్థాపనవచనం చ కున్త్యపత్యార్థం పురుషాన్తరం ప్రవర్తయితుకామస్య పాణ్డోస్స్వకల్పితార్థవిషయం వచనమివ ప్రరోచనామాత్రపరమిత్యవసీయత ఇతి చేత్ ।
యజ్ఞాగ్రహారోపాఖ్యానవచనజాతమప్యేవమేవేత్యవధారయ , అన్యథా హి తత్ర బహ్వసమఞ్జసమాపద్యతే । తథా హి – తస్మిన్సత్రే దీక్షణీయాయామాగ్నావైష్ణవః పురోడాశోఽగ్నినా నానుష్ఠితశ్చేదగ్నేర్భాగో న స్యాత్ । అనుష్ఠితశ్చేత్ విష్ణోరిదానీం భాగానువృత్తిర్న స్యాత్ । ఉపసత్సు వైష్ణవో యాగః కేనాపి దేవేనానుష్ఠితశ్చేత్ తదీయ ఎవేదానీం స్యాన్నవైష్ణవః ; నానుష్ఠితశ్చేత్ క్రతుర్వికలః స్యాత్ ; ఉదవసానీయావసానాః సర్వేఽపి దేవర్షిభిరనుష్ఠితాశ్చేత్ సర్వేషు హవిష్షు సర్వేఽపి భాగినః స్యుః । కైశ్చిత్కేచిత్కృతాశ్చేత్సర్వేషామపి స క్రతుర్వికల ఇతి తతో విష్ణోః ప్రీతిస్తతో దేవానాం వరలాభశ్చ న స్యాత్ । కిఞ్చ పూర్వం వైష్ణవః క్రతుః కాలవిశేషే నానాదేవత్యో జాత ఇత్యభ్యుపగమే తస్మిన్నుపదేశాతిదేశాభ్యాం ‘ప్రవృత్తేషు విధిషు శ్రుతానాం దేవతాసమర్పకపదానాం పూర్వం విష్ణువాచిత్వమిదానీం నానాదేవతావాచిత్వమితి క్వాపి అదృష్టచరం వివిధార్థవత్త్వం ప్రసజ్యేత । ఎతేన – ‘ఇన్ద్రాదయో దేవా విష్ణుం యజన్తీతి న యష్టృయష్టవ్యభావవిరోధః మనుజాస్త్విన్ద్రాదీన్యజన్తీతి నేన్ద్రాదీనాం యష్టవ్యత్వప్రసిద్ధివిరోధశ్చ’ ఇత్యపాస్తమ్ । తదా హి విధిషు దేవతావాచకపదానాం నిత్యమేవ వైయర్థ్యం ప్రసజ్యేత ।
ఎవం యజ్ఞాగ్రహారోపాఖ్యానవదేవ దేవానాం క్రత్వనుష్ఠానార్థవాదా అప్యవివక్షితార్థా ద్రష్టవ్యాః , అన్యథా హి తత్రాప్యసాఙ్గత్యమాపద్యేత । తథా హి – ఛన్దోగబ్రాహ్మణే ‘ప్రజాపతిరకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి స ఎతమగ్నిష్టోమమపశ్యత్తమాహరత్తేనేమాః ప్రజా అసృజత’ ఇతి ప్రజాపతేస్సృష్టిసామర్థ్యసిధ్యర్థమగ్నిష్టోమానుష్ఠానముక్త్వా ‘సోఽకామయత యజ్ఞం సృజేయేతి స ముఖత ఎవ త్రివృతమసృజత తం గాయత్రీఛన్దోఽన్వసృజ్యతాగ్నిర్దేవతా బ్రాహ్మణో మనుష్యా వసన్త ఋతుః’ ఇత్యాదినా యజ్ఞానుష్ఠానార్థం తదపేక్షితానాం త్రివృత్పఞ్చదశాదిస్తోమనాం గాయత్రీత్రిష్టుభాదిచ్ఛన్దసాం బ్రాహ్మణక్షత్రియాదిమనుష్యాణాం వసన్తగ్రీష్మాదిఋతూనాఞ్చ సృష్టిరుక్తా । పురాణేషు తు ‘గాయత్రఞ్చ ఋచశ్చైవ త్రివృత్స్తోమం రథన్తరమ్ । అగ్నిష్టోమఞ్చ యజ్ఞానాం నిర్మమే ప్రథమాన్ముఖాత్’ ఇత్యాదినా స్తోమాదిసృష్టితః పృథగగ్నిష్టోమాదియజ్ఞసృష్టిరప్యుక్తా । ఎవమగ్నిష్టోమతదఙ్గకలాపసృష్టేః ప్రాగేవ ‘ప్రజాపతిరగ్నిష్టోమమాహరత్’ ఇతి కథం ఘటతే ? తథా ‘దేవా వ యశస్కామాస్సత్రమాసత అగ్నిరిన్ద్రో వాయుర్ముఖః’ ఇతి చతుర్ణాం దేవానాం సత్రానుష్ఠానముక్తమ్ । కథం చత్వార ఎవ బ్రాహ్మణ్యరహితాస్సత్రమనుతిష్ఠేయుః ? సప్తదశావరాణాం బ్రాహ్మణానామేవ హి సత్రానుష్ఠానమ్ । ‘బ్రహ్మ వై దేవానాం బృహస్పతిః క్షత్రమిన్ద్రః’ ఇత్యాదిశ్రవణాత్ దేవేష్వపి బ్రాహ్మణాదిభావోఽస్తీతి చేదస్తు నామ । తథాఽపి బృహస్పతేరేవ దేవేషు బ్రాహ్మణత్వేన నిర్ధారితస్య సత్రాధికారః స్యాన్న త్వగ్న్యాదీనామ్ । త్వం దేవేషు బ్రాహ్మణోఽస్యహం మనుష్యేషు’ ఇతి అగ్నేరపి దేవేషు బ్రాహ్మణ్యనిర్ధారణం శ్రూయతే ఇతి చేత్ , తర్హ్యర్థవాదద్వయమప్యవివక్షితార్థమిత్యేవ పర్యవస్యేత్ ; ఉభయోరితరవ్యవచ్ఛేదేన బ్రాహ్మణ్యనిర్ధారణాయోగాత్ । తథాపీన్ద్రాదీనాం సత్రాధికారో న స్యాదేవ । తథా విశ్వసృజామయనే స్త్రియా ఆర్త్విజ్యం శ్రూయతే ‘వాక్ సుబ్రహ్మణ్య (ణ్యా)’ ఇతి । తథైవ తైత్తిరీయశాఖాయామపి శ్రూయతే ‘వాగేషాం సుబ్రహ్మణ్యాసీచ్ఛన్దోయోగాన్విజానతీ’ ఇతి । కథం స్త్రియా ఆర్త్విజ్యమ్ ? హోతారం వృణీతే ఇత్యాదివిధివాక్యగతైర్హి పుంలిఙ్గైః ఋత్విజాం పుంస్త్వం వివక్షితమ్ । తథా సర్పాణామయనే చకపిశఙ్గయోర్ద్వయోరున్నేతృకర్మ శ్రూయతే ‘చకపిశఙ్గావున్నేతారౌ’ ఇతి । కథమేకకర్తృకమున్నేతృకర్మ ద్వౌ కుర్యాతామ్ ? తస్మాదవివక్షితార్థ ఎవ దేవానాం క్రత్వనుష్ఠానార్థవాదః । అతో విద్యావిశేషేభ్యః కర్మభ్యశ్చ ప్రచ్యుతా దేవాః శ్రవణాదిభ్యోఽపి చ్యవన్త ఇత్యేవ యుక్తమ్ ; వైదికత్వావిశేషాత్ ।
యత్తు కఠకౌషీతకీశాఖాదిషు యమమహేన్ద్రాదీనాం బ్రహ్మవిద్యోపదేష్టత్వముక్తమ్ , తత్ వామదేవవత్పూర్వజన్మానువృత్తయా బ్రహ్మవిద్యయా ఘటతే । యత్తు ఛాన్దోగ్య ఇన్ద్రస్య బ్రహ్మవిద్యార్థమేకశతవర్షబ్రహ్మచర్యవర్ణనం తత్ క్రత్వనుష్ఠానవర్ణనవదవివక్షితార్థం నేతవ్యమ్ । నన్విహ విరోధాభావే కిమిత్యవివక్షితార్థత్వం కల్ప్యతే ? ఇహాపి విరోధస్తుల్య ఎవ । కథం హి దేవానాం చిత్రేష్ట్యాదిషు , పశుయాగాదిషు చ హవిర్భూతాని మధుమాంసాని తత్ర తత్ర యజమానైః ప్రదీయమానాని సదా భుఞ్జానానాం క్షణమపి బ్రహ్మచర్యం సమ్భవేత్ ? బ్రహ్మచర్యకాలే తద్భోజనాభావే చ హవిర్భోజనేన తృప్తానాం దేవానాం ఫలప్రదాతృత్వమితి నియమస్త్యక్త ఎవ స్యాత్ । తస్మాన్నాస్తి దేవానాం బ్రహ్మవిద్యాఽధికారః ।
సూత్రస్య మధువిద్యాదిష్వధికారాసమ్భవాత్ వైదికత్వావిశేషేణ బ్రహ్మవిద్యాయామప్యనధికారం జైమినిర్మేన ఇత్యేకోఽర్థః । మధుమాంసభక్షణశీలేషుబ్రహ్మచర్యాసమ్భవాత్ తేష్వనధికారం జైమినిర్మేన ఇత్యపరోఽర్థః । ౧. ౩. ౩౧ ।
ఎవం విగ్రహాదిపఞ్చకవతీ దేవతాం సిద్ధాన్తిరీత్యాఽభ్యుపగమ్య తస్యాః శ్రవణాదిష్వధికారో నిరాకృతః । ఇదానీం తథాభూతాయాం దేవతాయాం ప్రమాణాభావాత్ తస్యాస్తదధికారవ్యవస్థాపనం గగనకుసుమస్య సౌరభ్యప్రదానేన తుల్యమిత్యభిప్రేత్యాహ –
యాగాదివిధిసామర్థ్యం ఆదిత్యాదిపదసామర్థ్యం మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణేషు విగ్రహాదిపఞ్చకవద్దేవతాకీర్తనఞ్చ తథాభూతదేవతాస్తిత్వే ప్రమాణత్వేన శఙ్కనీయతయా సమ్భావితమ్ । తథా హి తత్తద్దేవత్యయాగవిధయః శ్రూయన్తే । యాగాశ్చ తత్తద్దేవతారాధనరూపాః ; ‘యజ దేవపూజాయామ్’ ఇతి స్మరణాత్ । ఫలకామినాఞ్చ దేవతారాధనాని రాజారాధనవత్ఫలార్థానీత్యారాధ్యమానానాం దేవతానాం రాజ్ఞామివ ఫలదాతృత్వమత్రగమ్యతే । న చ ఫలస్యానీశానానాం ఫలదాతృత్వం ఘటతే । నాప్యప్రసన్నాః ఫలం ప్రయచ్ఛన్తి । నాపి దీయమానం హవిరభుఞ్జానాః ప్రసీదన్తి । న చైతత్సర్వమచేతనానాం విగ్రహరహితానాముపపద్యత ఇతి యాగవిధిసామర్థ్యాద్విగ్రహో హవిర్భోక్తృత్వం ప్రసాదవత్త్వమైశ్వర్యం ఫలదాతృత్వం చ దేవతానాం కల్ప్యతే ।
తథా ‘యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలః’ ఇత్యాదిష్వగ్న్యాదీనాం భోజ్యేన పురోడాశాదినా సమ్బన్ధో యోగ్యతయా భోక్తృత్వమేవ । భోక్తృత్వే చ తదుపపాదకో విగ్రహస్తత్సాధ్యం ప్రసాదాదికం చ లభ్యత ఇత్యేవం ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధవిధిసామర్థ్యాదపి తాసాం విగ్రహాదిపఞ్చకం కల్ప్యతే । తథా ప్రగీతాప్రగీతమన్త్రసాధ్యగుణవచనరూపస్తోత్రశస్త్రవిధిసామర్థ్యాదపి । గుణవచనం హి దేవతానాం రాజ్ఞామివారాధనరూపం భవతి । తేనారాధ్యమానానాం దేవతానాం ఫలదాతృత్వం కల్ప్యతే । తేన తాసాం ఫలైశ్వర్యం స్తావకేషు ప్రసాదో గుణవచనాకర్ణనం విగ్రహవత్తా చేతి సర్వం కల్ప్యతే । తథా ’యస్య దేవతాయై హవిర్గృహీతం స్యాత్తాం ధ్యాయేద్వషట్కరిష్యన్’ ఇతి దేవతాధ్యానవిధిసామర్థ్యాదపి విగ్రహాదికం కల్ప్యతే । నహి విగ్రహరహితా దేవతా ధ్యానగోచరీభవతీతి రూపవిశేషాకాంక్షాయాం మన్త్రార్థవాదాదిప్రసిద్ధం విగ్రహాత్మకమేవ రూపం గ్రాహ్యమ్ । హవిఃప్రదానసమయే హవిరుద్దేశ్యభూతవిగ్రహవద్దేవతాధ్యానం చ దృష్టార్థత్వాయ హవిఃస్వీకరణార్థమ్ । తచ్చ భోజనార్థమ్ । తేన ప్రసాదస్తేన ఫలకామనయా హవిస్త్యక్తవతే యజమానాయ ఫలప్రదానఞ్చేతి సర్వం లభ్యతే ।
తథా ఆదిత్యోఽగ్నిశ్చన్ద్ర ఇన్ద్ర ఇత్యాదయః శబ్దా విధిమన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణేషు లోకే చ ప్రసిద్ధాః । తేషాఞ్చ విధిమన్త్రాదిష్వేవ ప్రాతిపదికాత్ విహితైర్విభక్తితద్ధితైర్యోగదర్శనాత్ నిఖణ్డ్వాదిషు రవిః సూర్యో వహ్నిర్జ్వలనో విధుశ్చన్ద్రమా మఘవాన్ మరుత్వానిత్యాదిపర్యాయస్మరణాచ్చ హుంఫడాదివైలక్షణ్యేనార్థవత్త్వస్య , లోకవేదప్రసిద్ధేన్ద్రాణ్యాదిశబ్దేషు ‘పుంయోగాదాఖ్యాయామ్’(పా. సూ. ౪. ౧. ౪౮.) ఇతి విహితస్త్రీప్రత్యయయోగాద్విగ్రహవదర్థవత్త్వస్య చ సిద్ధౌ విగ్రహవిశేషాకాంక్షాయాం మన్త్రార్థవాదాదిప్రసిద్ధో విగ్రహః సమానవాక్యోపాత్తత్వాద్ధవిర్భోక్తృత్వాదికఞ్చేతి సర్వం లభ్యతే । సాక్షాచ్చ విధినైరపేక్ష్యేణ ‘వజ్రహస్తః పురన్దరః’ ‘పిబా సోమమిన్ద్ర మన్దతు త్వా’ ‘తృప్త ఎవైనమిన్ద్రః ప్రజయా పశుభిస్తర్పయతి’ ‘ఇష్టాన్ భోగాన్హి వో దేవా దాస్యన్తే యజ్ఞభావితాః’ ‘తే తృప్తాస్తర్పయన్త్యేనం సర్వకామఫలైః శుభైః’ ఇత్యాదిమన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణైరపి దేవతానాం విగ్రహాదిపఞ్చకం సిద్ధ్యతీతి ।
తత్ర పదసామర్థ్యం తావన్నోక్తరూపదేవతాస్తిత్వే ప్రమాణమ్ ; ఆదిత్యోఽగ్నిశ్చన్ద్రః విద్యున్నక్షత్రాణీత్యేవమాదిపదానామచేతనగగనపరిదృశ్యమానమణ్డలాదిరూపే ప్రసిద్ధే జ్యోతిషి వృత్తేః । తత్రైవ తేషాం లోకప్రసిద్ధేః , ‘న తత్ర సూర్యః’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధేశ్చ సద్భావాత్ ; ఇన్ద్రో మిత్రో వరుణ ఇత్యాదిపదానామపి ‘జ్యేష్ఠా నక్షత్రమిన్ద్రో దేవతా’ ఇత్యాదిశ్రుత్యనుసారేణ నక్షత్రరూపే జ్యోతిష్యేవ వృత్తేః । నక్షత్రేష్టియాజ్యానువాక్యాసు క్వచిత్క్వచిత్ ఇన్ద్రో జ్యేష్ఠామను నక్షత్రమేతి’ ఇత్యాదీ జ్యేష్ఠాదినక్షత్రాణామిన్ద్రాదిదేవతానాఞ్చ భేదనిర్దేశస్య నక్షత్రపదవాచ్యలౌకికతేజోవిశేషత్వదేవతాపదవాచ్యాలౌకికహవిరుద్దేశ్యత్వాత్మకరూపభేదేనోపపత్తేః । సోఽయం గకార ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞాలమ్భితసర్వవిషయగకారాభేదానుసారేణ ‘ద్వావేతౌ గకారౌ తారేణ మన్ద్రోఽభిభూతః తారాన్మన్ద్రోఽన్యః’ ఇత్యాదిభేదప్రత్యయానామౌపాధికరూపభేదవిషయత్వస్యాఙ్గీకృతత్వేన తద్వదిహాపి సమ్భవాత్ । అన్యేషాం చ లోకవేదప్రసిద్ధదేవతావాచిపదానాం జ్యోతిర్మణ్డలమధ్యగతే క్వచిత్క్వచిన్నక్షత్రే ఇన్ద్రాదిపదవత్ వర్తనసమ్భవాత్ । ఇన్ద్రాణ్యాదిశబ్దానాం నక్షత్రవాచితయా పుంవిశేషయుక్తస్త్రీవాచిత్వాభావేఽపి హిమానీయవానీశబ్దవత్ స్త్రీప్రత్యయాన్తత్వసమ్భవాత్ । పృథివ్యాపో వాయురన్తరిక్షమోషధయో వనస్పతయః పుష్పాణి ఫలాన్యహోరాత్రౌ ప్రాచీ ప్రతీచీ మనశ్చిత్తమిత్యాదికర్మవిశేషవినియుక్తదేవతావాచిపదానాం లోకవేదప్రసిద్ధ్యనుసారేణ ప్రసిద్ధేషు మృదాదిష్వేవ వృత్తేశ్చ । తస్మాత్ పదసామర్థ్యం న విగ్రహాదిమద్దేవతాఽస్తిత్వే ప్రమాణమ్ ।
నాపి యాగాదివిధిసామర్థ్యమ్ ; యాగవిధీనాం పూజావిషయత్వేన , ద్రవ్యసమ్బన్ధవిధీనాం ద్రవ్యసమ్బన్ధిత్వేన , స్తోత్రశస్త్రవిధీనాం స్తుతివిషయత్వేన , ధ్యానవిధేర్ధ్యానవిషయత్వేన చాదిత్యాదిజ్యోతిషి మృదాదౌ చ తాత్పర్యాత్ । తథా హి –
పూజ్యః ఫలప్రదాతేతి నియమో నైవ విద్యతే ।
దూరే తస్య ఫలైశ్వర్యప్రీతిభోజనవిగ్రహాః ॥
పూజ్యా హి రాజ్ఞశ్శిశవః పూజ్యాస్తత్పాదుకాదయః ।
క్రతౌ సోమశ్శివేజ్యాయాం పూజోపకరణాదయః ॥
తానుద్దిశ్య కృతా పూజా రాజాదీనాం భవేద్యది ।
తదాఽస్తు యజ్ఞే దేవానాం పూజా బ్రహ్మణ ఎవ నః ॥
పితుర్మాతుర్గురోః పత్యురతిథీనాం త్రయీవిదాం ।
పూజాయాం గతిరేషైవ హ్యుపాస్యా సకలైరపి ॥
ఇష్ట్యోః పార్వణహోమాభ్యాం తే ఎవ ఖలు కర్మణి ।
యష్టవ్యే స్వీకృతే తత్ర కా గతిః కథితేతరా ॥
తురఙ్గమేధే మేధ్యస్య తురఙ్గస్య గుణక్రియాః ।
అఙ్గాని చ యదిజ్యన్తే గతిస్తత్రాపి నాపరా ॥
ఛన్దోగానాం వివాహేషు యా కన్యా పరిణీయతే ।
సైవేజ్యతే తదఙ్గం చ తత్రాప్యన్యాఽస్తి నో గతిః ॥
శ్రాద్ధేష్వతీతాః పితరః తిర్యగ్జన్మగతా అపి ।
ఇజ్యన్తే నామగోత్రాభ్యాం తత్రాప్యేషా గతిస్సమా ॥
చేతనత్వేఽపి దేవానాం భావికల్పాన్తరే ఫలమ్ ।
ఈశ్వరేణైవ దాతవ్యం న తు తైర్విలయం గతైః ॥
అథవా కర్మజన్యేన సంస్కారేణైవ కేవలమ్ ।
న ద్రవ్యదానప్రీతేన దేవేనాఖణ్డలాదినా ॥
ఆహూతాయాప్రదానం చ క్షేపం సంకల్పితస్య చ ।
తత్ప్రీతిమిచ్ఛన్ కః కుర్యాదాశ్రయన్ బ్రహ్మ కర్మ వా ॥
యదాగ్నేయాదివాక్యేషు తద్ధితాదిసమర్పితః ।
ద్రవ్యదైవతసమ్బన్ధశ్శబ్దద్వారో వివక్షితః ॥
విధివద్దేవతావాచిశబ్దోచ్చారణపూర్వకమ్ ।
ద్రవ్యస్య త్యజ్యమానత్వం సమ్బన్ధస్తాభిరస్తి హి ॥
శబ్దద్వారక ఎవాత్ర సమ్బన్ధో విధిమర్హతి ।
శక్యం పుంసామనుష్ఠాతుం శబ్దోచ్చారణమేవ యత్ ॥
అత ఎవ హి పర్యాయాః పదస్య విధివర్తినః ।
యజ్ఞేషు న ప్రయుజ్యన్తే దేవతాస్మృతిసిద్ధయే ॥
అగ్నయే పావకాయేతి విహితా యత్ర దేవతా ।
తత్ర శబ్దౌ ప్రయుజ్యతే పర్యాయావపి తావుభౌ ॥
సోమః క్రతుహవిర్భూతస్తస్యాభిషవసాధనః ।
గ్రావా చ స్తూయతే తద్వదర్హన్తీన్ద్రాదయః స్తుతిమ్ ॥
ప్రజాపతేర్హి న ప్రీత్యై తత్పరీవాదశంసనమ్ ।
అన్యత్ర స్తోత్రశబ్దస్య తాదర్థ్యే కస్తవాగ్రహః ॥
సముద్రధ్యానవద్ధ్యానం దేవతానాం ప్రసిధ్యతి ।
తాసాం నాచేతనత్వేన కిఞ్చిదప్యపరాధ్యతే ॥
శ్లోకస్సంగృహీతమర్థజాతమస్ఫుటార్థకరంబితం వాక్యైః స్ఫుటీకుర్మః । పూజ్యః ఫలప్రదాతేతి నాస్తి నియమః ; యేన యాగేషు పూజనీయానాం దేవాదీనాం ఫలైశ్వర్యాదికం సిద్ధ్యేత్ । రాజ్ఞశ్శిశవస్తత్పాదుకాదయశ్చ రాజభృత్యైరుచితోపచారేణ పూజ్యన్తే । జ్యోతిష్టోమే సోమలతా పయోఽన్ననివేదనేన పూజ్యతే । శివపూజాయాం పూజోపకరణనిర్మాల్యాదయో గన్ధపుష్పాదిభిః పూజ్యన్తే । న హి తేషాం ఫలదాతృత్వమస్తి । యద్యుచ్యతే రాజకుమారాదీనాముపచారో రాజాదీనామేవ పూజా తేషాం చ ఫలదాతృత్వమస్తీతి నాస్తి నియమవిరోధ ఇతి , తదా క్రతుషు దేవానామిజ్యా తత్తద్వర్ణాశ్రమాచారాదిరూపాజ్ఞాప్రవర్తకస్య పరబ్రహ్మణ ఎవ పూజా తస్య ఫలదాతృత్వమస్తీతి నాస్మాకమపి నియమవిరోధః । అవశ్యఞ్చ పిత్రాదిపూజాసు దర్శపూర్ణమాసేష్ట్యోర్దర్శపూర్ణమాసశబ్దితకర్మసముదాయదేవత్యత్వేనాత ఎవ ఆగ్నేయాదిప్రత్యేకయాగవికారేషు సౌర్యాదిషు అనతిదేశ్యత్వేన చ స్వీకృతయోః పార్వణహోమయోరశ్వమేధే చాశ్వస్య గుణక్రియాఙ్గాన్యుద్దిశ్య ‘కృష్ణాయ స్వాహా శ్వేతాయస్వాహా యన్మేహసి తస్మై స్వాహా యచ్ఛకృత్కరోషి తస్మై స్వాహా దద్భ్యస్స్వాహా హనూభ్యాం స్వాహా’ ఇత్యాదిమన్త్రః క్రియమాణేషు హోమేషు , సామగానాం పరిణయనకర్మణి పరిణీయమానాం కన్యాముద్దిశ్య లేఖాసంధిషు పక్ష్మసు’ ఇత్యాదిమన్త్రైః క్రియమాణేషు హోమేషు , తదఙ్గవిశేషముద్దిశ్య ‘ఇమం త ఉపస్థం మధునా సంసృజామి’ ఇత్యాదిమన్త్రేణ క్రియామాణే హోమే , తిర్యగ్జన్మగతానపి మృతానుద్దిశ్య క్రియమాణేషు శ్రాద్ధేషు కల్పావసానకృతయాగాదిషు చ నాన్యా గతిరస్తి ; పిత్రాదీనాం పితృశుశ్రూషాదివిధ్యుక్తైహికాముష్మికఫలదానసామర్థ్యాసమ్భవాత్ , చేతనత్వేనాభ్యుపగతానామపి యాగేషు యష్టవ్యానామిన్ద్రాదీనాం కల్పాన్తరేష్వనువృత్తిరహితానాం భావికల్పాన్తరభోగ్యపూర్వకల్పావసానకృతకర్మఫలదానసామర్థ్యాసమ్భవాచ్చ । తస్మాదనన్యగత్యా దేవానామిజ్యాయాః పరబ్రహ్మణైవ ఫలం దేయమితి వా బ్రహ్మవాదానభ్యుపగమే కర్మజన్యసంస్కారేణైవాపూర్వరూపేణ ఫలం దేయమితి వాఽఽశ్రయణీయమ్ । ద్రవ్యదానప్రీతేన ఇన్ద్రాదినా ఫలం దేయమితి త్వయుక్తమేవ ; కర్మాన్వయిదేవతానాం చేతనత్వఫలైశ్వర్యఫలదానకాలపర్యన్తస్థాయిత్వనియమాభావాత్ ।
కిఞ్చ ‘ఐన్ద్రమేకాదశకపాలం నిర్వపేత్ మారుతం సప్తకపాలం గ్రామకామః’ ఇతి విహితాయామిష్ట్యాం ‘ఐన్ద్రస్యావద్యన్ బ్రూయాదిన్ద్రాయానుబృహీత్యాశ్రావ్య బ్రూయాన్మరుతో యజేతి మారుతస్యావద్యన్యాన్మరుద్భ్యోఽనుబృహీత్యాశ్రావ్య బ్రూయాదిన్ద్రం యజ’ ఇత్యాహూతదేవతాయై ద్రవ్యాప్రదానమనాహూతదేవతాయై తత్ప్రదానఞ్చ కర్తవ్యతయా శ్రూయతే । ‘యస్య హవిర్నిరుప్తం పురస్తాచ్చన్ద్రమా అభ్యుదేతి స త్రేధా తణ్డులాన్విభజేత్’ ఇత్యాదివాక్యవిహితాయామభ్యుదయేష్టౌ ద్రవ్యసంప్రదానత్వేన సఙ్కల్పితదేవతానిరాసో ద్రవ్యాణాం దేవతాన్తరోద్దేశేన త్యాగశ్చ కర్తవ్యతయా శ్రూయతే । తదేతత్ యాగాదీనాం దేవతాప్రీణనేన తతః ఫలావాప్త్యర్థపక్షే న యుజ్యతే । కో హి ద్రవ్యదానేన కఞ్చిత్ప్రీణయితుమిచ్ఛన్ ద్రవ్యదానార్థం తమాహూయ తద్ద్రవ్యమన్యస్మై దద్యాత్ ? కస్మైచిద్ద్రవ్యం సఙ్కల్పితం ప్రతిక్షిప్యాన్యస్మై తద్ద్రవ్యఞ్చ దద్యాత్ ? న హ్యప్రీణనీయే ప్రీణనీయత్వభ్రాన్త్యా తదాహ్వానసఙ్కల్పౌ ; అగ్రే యష్టవ్యానామిన్ద్రాదీనామవశ్యం ప్రీణనీయత్వాత్ , తేషామపి తథాఽఽహ్వానసఙ్కల్పాభ్యాం కోపజననాయోగాత్ । అతః కర్మబ్రహ్మాన్యతరానాశ్రయేణ యష్టౄణాం దేవతాప్రీణనపరతాయామీదృశకర్మానుష్ఠానాయోగాదీదృశైః కర్మభిరాత్మనో లీలారూపైః ప్రాప్తం బ్రహ్మైవ వా , అపూర్వద్వారకం కర్మైవ వా విశ్వసన్తో యష్టవ్య దేవతాప్రీతిమనాదృత్య యథావిధి కర్మానుతిష్ఠన్తి । కర్మవిధయశ్చ యష్టవ్యదేవతాప్రీతిమద్వారీకుర్వన్తః సర్వకర్మారాధ్యస్య పరబ్రహ్మణః ఫలదాతృత్వే కర్మణ ఎవాపూర్వద్వారకస్య ఫల జనకత్వే వా తాత్పర్యవన్తః ప్రవృత్తా ఇత్యేవోపపాదనీయమ్ । ద్వితీయపక్షే పూజ్య: ఫలప్రదాతేతి నియమశ్చ త్యక్తవ్యః , పూజైవ ఫలజనికేత్యభ్యుపేయమ్ । తస్మాన్న యాగవిధిసామర్థ్యం దేవతానాం విగ్రహాదిమత్త్వే ప్రమాణమ్ ।
నాపి ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధవిధిసామర్థ్యమ్ । ‘యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలః’ ‘అనుమత్యై పురోడాశమ్’ ఇత్యాదివిధిషు తద్ధితచతుర్థీసమర్పితః ద్రవ్యాణాం దేవతాసమ్బన్ధో న భోక్తృభోజ్యభావసమ్బన్ధః ; తస్య పురుషేణానుష్ఠాతుమశక్యస్య విధ్యగోచరత్వాత్ । కిన్తు యథావిధి తత్తద్దేవతావాచిశబ్దోచ్చారణపూర్వకత్యాగవిషయత్వరూపః పరమ్పరాసమ్బన్ధః ; శబ్దోచ్చారణస్యైవ పురుషేణానుష్ఠాతుం శక్యస్య విధ్యర్హత్వాత్ । అత ఎవ ద్రవ్యత్యాగాదివిషయే తత్తద్విధిశ్రుతదేవతావాచిశబ్దోచారణ ఎవ విధిపర్యవసానమ్ , న దేవతాయామ్ , ద్రవ్యస్య తత్తత్సమ్బన్ధే వా । అత ఎవాగ్నేయాదియాగకాలేషు అగ్న్యాదిశబ్దపర్యాయా నోచ్చార్యన్తే – అన్యథా ఉద్దేశ్యదేవతాస్మృతిమాత్రార్థత్వే కదాచిదిచ్ఛయా పర్యాయా అపి ప్రయుజ్యేరన్ ।
యద్యుచ్యేత – విధ్యుపాత్తదేవతావాచిశబ్దస్య బుద్ధిసన్నిహితస్య త్యాగే కారణాభావాత్ స ఎవ యాగకాలే ప్రయుజ్యతే – ఇతి , తథాపి ‘అగ్నయే పావకాయ పురోడాశమ్’ ఇత్యాది విధివిహితయాగానుష్ఠానే ద్వయోరగ్నివాచకపదయోః ప్రయోగో న స్యాత్ ; ఎకేనాప్యర్థస్మృతిసిద్ధేః । అతో విధివాక్యశ్రుతయావద్దేవతావాచిశబ్దోచ్చారణవిధిబలాదేవ స నియమో నిర్వాహ్య ఇతి న దేవతావిధిసామర్థ్యమపి తాసాం విగ్రహాదిమత్త్వే ప్రమాణమ్ । స్తుతిస్త్విన్ద్రాదీనామచేతనానామపి బహిష్పవమానస్తోత్రే సోమలతాయా ఇవ , గ్రావస్తుతౌ తదభిషవసాధనానాం ప్రాణామివ చోపపద్యతే । కిఞ్చ ద్వాదశాహే ‘ప్రజాపతిం పరివదన్తి’ ఇతి విధానాత్ ‘అకుశలో వా అయం ప్రజాపతిర్యో దంశమశకాన్ ససృజే యస్తేనాన్’ ఇత్యాదీన్ ప్రజాపతిపరివాదాన్న తత్ప్రీత్యర్థమధీయతే । నిన్దానాం కోపజనకత్వాత్ , కింత్వదృష్టార్థమిత్యేవోపపాదనీయమ్ । ఎవమేవాన్యస్యాపి స్తుతశస్త్రవచనస్యాదృష్టార్థత్వోపపత్తౌ ప్రీత్యర్థతాయామాగ్రహో న యుక్తః । దేవతానాం ధ్యానమపి బృహత్స్తోత్రాదికాలేషు సముద్రాదీనామివాచేతనానామపి ఘటతే । తస్మాద్దేవతానామచేతనత్వే కిమపి న విరుధ్యతే ఇతి న యాగదేవతాస్తోత్రశస్త్రదేవతాధ్యానవిధీనాం సామర్థ్యం తాసాం విగ్రహాదిమత్త్వే ప్రమాణమ్ ।
నాపి మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణవచనజాతం తత్ర ప్రమాణమ్ । జ్యోతిష్టోమాదికర్మతదఙ్గకలాపాన్వయిషు మన్త్రేషు తద్విధ్యన్వయిష్వర్థవాదేషు చ దేవతానాం సర్గప్రలయవిగ్రహచరిత్రాదివర్ణనస్యానుష్ఠేయార్థస్మృతిద్వారా విధేయస్తుతిద్వారా చ జ్యోతిష్టోమాదౌ ప్రధానే తదఙ్గకలాపే చ , ఔపనిషదమన్త్రార్థవాదేష్వితిహాసపురాణేషు చ తద్వర్ణనస్య దేవతానాం సృష్టిప్రలయకర్తరి తపశ్చర్యాదిభిః తాసాముపాస్యే తద్వైరినిగ్రహాదినా తాసాం పాలకే పరబ్రహ్మజ్యోతిషి , తదుపాసనావిశేషేషు చ తాత్పర్యాత్ । జ్యోతిష్టోమాదికర్మతదఙ్గవిధిభిః పరబ్రహ్మస్వరూపనిరూపణపరమహావాక్యైస్తదుపాసనావిధిభిశ్చైకవాక్యతాపన్నానాం దేవతావిగ్రహాదిసమర్పకమన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణవచనానాం ప్రతీయమానేఽర్థాన్తరే తాత్పర్యాయోగాత్ ।
స్యాదేతత్ – తేషాం విధ్యాద్యేకవాక్యత్వేన దేవతావిగ్రహాదీ తాత్పర్యాభావేఽప్యవాన్తరపదసంసర్గతః ప్రతీయమానః సోఽప్యర్థోఽభ్యుపగన్తవ్య ఎవ ; ప్రతీయమానార్థత్యాగే కారణాభావాత్ , ‘న సురాం పిబేత్’ ఇత్యత్ర పదత్రయస్య పదైకవాక్యత్వాత్ సురాం పిబేదితి పదద్వయసంసర్గతోఽర్థప్రతీతిరేవ నాస్తీతి తదనభ్యుపగమః । మన్త్రాదీనాం తు సన్నిహితవిధ్యాదిభిః వాక్యైకవాక్యతేతి తేభ్యోఽవాన్తరార్థప్రతీతిః సర్వానుభవసిద్ధా న ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యా । అత ఎవ జైమినినాఽపి ‘అవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః’(జై. సూ. ౧. ౨. ౩౨) ‘అర్థైకత్వాదేకం వాక్యమ్’(జై , సూ. ౨. ౧. ౪౬) ఇత్యాదిసూత్రైర్మన్త్రాణాం వాక్యార్థవత్త్వం దర్శితమ్ । తద్విరోధినశ్చ తదర్థశాస్త్రాదయో మన్త్రాధికరణే పరిహృతాః । అపరిపూర్ణేషు మన్త్రవాక్యేషు తదర్థప్రతీత్యుపపాదకో చానుషఙ్గాధ్యాహారౌ ‘అనుషఙ్గో వాక్యసమాప్తిః’(జై. సూ. ౨. ౧. ౪౮) ‘వ్యవధానా (వ్యవాయా) నానుషజ్యతే’(జై. సూ. ౨. ౧. ౪౮) ఇతి సూత్రాభ్యాం దర్శితౌ । మన్త్రవాక్యార్థప్రతీతిముపజీవ్యైవ చ ‘బర్హిర్దేవసదనం దామి’ ఇత్యాదిమన్త్రాణాం లైఙ్గికవినియోగోఽఙ్గీకృతః । అర్థవాదవాక్యానామర్థవత్త్వవిరోధినశ్చ శాస్త్రదృష్టవిరోధాదయోఽర్థవాదాధికరణే పరిహృతాః । తదర్థప్రతీత్యుపపాదకాశ్చ తత్కార్యకరత్వాదిలక్షణాస్తత్సిద్ధిపేటికాయాం దర్శితాః । అర్థవాదవాక్యార్థప్రతీతిముపజీవ్యైవ చ జ్యోతిష్టోమాదిఫలసమర్పకస్వర్గశబ్దస్యాలౌకికసుఖవిషయత్వం రాత్రిసత్రస్య ప్రతిష్ఠాఫలత్వం , జ్యోతిష్టోమశబ్దస్య సోమయాగమాత్రవిషయత్వం చాతుర్మాస్యే ద్వయోః పర్వణోరప్రాకృతాగ్నిప్రణయనాన్తరవిధానస్య మధ్యమపర్వవిషయత్వం గావామయనికారమ్భకాలవిధాయకవాక్యగతపౌర్ణమాసీశబ్దస్య మాఘపౌర్ణమాసీవిషయత్వం ద్వాదశాహవికారేషు తదీయమధ్యమదశరాత్రస్య ప్రవృత్తిర్గవామయనే త్ర్యనీకాయాం స్వస్థానవివృద్ధిః దణ్డకలితపదావృత్తిరిత్యాద్యర్థజాతం నిర్ణీతమ్ । కింబహునా । కృస్నమపి పూర్వతన్త్రం మన్త్రార్థవాదలిఙ్గాన్యుపజీవ్యైవ ప్రవృత్తమ్ । తథాపి మన్త్రార్థవాదాదీనాం విధ్యాద్యేకవాక్యతయాఽన్యత్ర తాత్పర్యవతాం దేవతావిగ్రహాదిరూపే స్వార్థే తాత్పర్యాభావాన్న తత్ర ప్రమాణ్యమస్తీతి చేత్ ;
న ; తాత్పర్యవిషయ ఎవార్థే శబ్దస్య ప్రామాణ్యమితి నియమాభావాత్ । ప్రమాణతః ప్రాప్తివిరోధయోరసతోః పదసమభివ్యాహారలభ్యార్థమాత్రే తస్య ప్రామాణ్యాత్ । అన్యథా ‘ఎతస్యైవ రేవతీషు వారవన్తీయమగ్నిష్టోమసామ కృత్వా పశుకామో హ్యేతేన యజేత’ ఇతి వాక్యాత్ రేవత్యాధారవారవన్తీయసామసాధ్యాగ్నిష్టోమస్తోత్రవిశిష్టక్రతువిధిపరాత్ ‘రేవతీర్నస్సధమాద’ ఇత్యాదిఋక్త్రయాధారవారవన్తీయసామరూపమగ్నిష్టోమస్తోత్రస్య విశేషణం న సిద్ధ్యేత్ । న హి తత్ ‘సోమేన యజేత’ ఇత్యాదివిశిష్టవిధిషు సోమలతాదివిశేషణవల్లోకసిద్ధమ్ । నాపి ‘కవతీషు రథన్తరం గాయేత్’ ఇతి తత్ప్రమాపకవిధ్యన్తరమస్తి । న చాస్యైవ విశిష్టగోచరస్య విధేర్విశేషణవిధావపి తాత్పర్యం వక్తుం శక్యమ్ ; విధ్యావృత్తిప్రసఙ్గాత్ । న చాక్షేపాద్విశేషణవిధిలాభః । లోకప్రసిద్ధే హి విశేషణే విశిష్టవిధివాక్యగతసోమాదిపదాత్ప్రతీతే తద్విశిష్టయాగాదిగోచరో విధిః విశేషణవిధిమాక్షిపేత్ । న చేహ తథా విశేషణస్య లోకతః ప్రసిద్ధిరస్తి । న చాక్షేపాదేవ తస్య ప్రసిద్ధిరప్యేష్టవ్యా । ఆక్షేపాత్ విశేషణప్రసిద్ధౌ సత్యాం విశిష్టవిధిః , విశిష్టవిధినైవ చ విశేషణతద్విధ్యోరాక్షేప ఇతి పరస్పరాశ్రయాపత్తేః । తస్మాత్ విశిష్టవిధేర్విశేషణస్వరూపే తాత్పర్యాభావేఽపి తస్మిన్నప్రసిద్ధే ‘రేవతీషు వారవన్తీయమ్’ ఇతి పదద్వయసమభివ్యాహారస్యైవ ప్రామాణ్యమభ్యుపగమ్య తతస్తత్ప్రసిద్ధిరాశ్రయణీయా ।
ఎవం మన్త్రార్థవాదాదిభిస్తాత్పర్యరహితైరపి దేవతావిగ్రహాదికం ప్రసిద్ధం న నివార్యతే । అన్యార్థప్రవృత్తస్యాపి ప్రమాణస్య ప్రమాణస్వాభావ్యేన యావత్స్వవిషయపరిచ్ఛేదకత్వావశ్యంభావాత్ ; ‘ఘటాయోన్మీలితం చక్షుః పటం కిం న ప్రకాశయేత్’ ఇతి న్యాయాత్ । యది చ శబ్దస్య తాత్పర్యవిషయ ఎవ ప్రామాణ్యమితి నియమస్తథాఽపి న దోషః । యాగాదివిధిభిః బ్రహ్మపరవాక్యైరుపాసనవిధిభిశ్చ వాక్యైకవాక్యతయా తేషు మహాతాత్పర్యవతామపి మంత్రార్థవాదాదీనాం ప్రధానవిద్ద్యేకవాక్యతావతాం ప్రయాజాదివాక్యానామివ స్వఖార్థేష్వవాన్తరతాత్పర్యసంభవాత్ । ప్రయాజాదీనామితికర్తవ్యతారూపేణ ప్రధానవిధ్యాకాంక్షితత్వాత్ తేష్వవాన్తరతాత్పర్యమస్తి , న దేవతావిగ్రహాదౌ , అనపేక్షితత్వాదితి చేత్ ; న । ‘క్లృప్తోపకారసాకాంక్షాః ప్రథమం ప్రాకృతైస్సహ । సంబధ్యన్తే సమీపస్థం వికారాః ప్రోజ్ఝ్య చోదితమ్’ ఇత్యుక్తన్యాయేన క్లృప్తోపకారప్రాకృతాఙ్గకలాపప్రాథమికాన్వయనిరాకాంక్షీకృతప్రధానవిధ్యనపేక్షితాఙ్గసమర్పకాణామప్యామనహోమాదివిధానాంస్వార్థేష్వవాన్తరతాత్పర్యాభ్యుపగమాత్ । మంత్రార్థవాదప్రతిపాద్యనామానపేక్షితత్వమప్యసిద్ధమ్ ; విధీయన్వయ్యర్థవాదార్థానాం యాగాదిషూపాసనాసు చ పరీక్షకప్రవృత్త్యుపయోగిస్తుతిద్వారత్వాత్ ।
యద్యపి కావ్యేషు పురవర్ణనాదిరూపా సహృదయహృదయోల్లాసప్రయోజనా , లోకే రాజాదిహృదయావర్జనప్రయోజనా , బాలానామౌషధాదిప్రవృత్తిప్రయోజనా చ స్తుతిరసదర్థావలంబనాఽపి దృశ్యతే , తథాపి పరీక్షకాణాం యాగాదిప్రవృత్తిప్రయోజనా స్తుతిరసదర్థావలంబనా న సంభవత్యేవ । ఎవం ‘నకిరిన్ద్ర త్వదుత్తరః’ ‘విశ్వస్మాదిన్ద్ర ఉత్తరః’ ఇత్యాదిమంత్రార్థానామపి స్తుతిద్వారత్వాదసదర్థావలంబనతా న సంభవతి । యే తు కేవలమనుష్ఠేయార్థప్రకాశకా మంత్రా న తు స్తావకాః తదర్థా అప్యనుష్ఠేయార్థప్రకాశనస్యైవ నిర్వాహార్థమపేక్షితాః । తథా బ్రహ్మవాక్యాన్వయిసృష్టిప్రలయాదిప్రతిపాదకమంత్రార్థవాదా అప్యధ్యారోపాపవాదాదిభిర్బ్రహ్మణో నిష్ప్రపఞ్చత్వాదిప్రసిద్ధ్యర్థమపేక్షితా ఎవ । ఎవమితిహాసపురాణార్థా అపి । తస్మాన్మంత్రార్థవాదేతిహాసపురాణైర్దేవతానాం విగ్రహాదికం సిద్ధ్యయతీతి చేత్ ;
ఉచ్యతే – యదుక్తం ప్రాప్తివిరోధయోరభావాత్ మన్త్రార్థవాదాదిభిరన్యపరైరపి దేవతానాం విగ్రహాదికం సిద్ధ్యతీతి , తత్ర విరోధాభావస్తావదసిద్ధః । తథా హి – దేవతానాం విగ్రహం ప్రతిపాదయతాం తేషామచేతనేషు జ్యోతిరాదిష్వాదిత్యాదిశబ్దానాం శక్తిగ్రాహకైస్తదనుసారిభిర్లౌకికవైదికప్రయోగైశ్చ విరోధః । ‘అసౌ యోఽవసర్పతి నీలగ్రీవో విలోహితః ఉతైనం గోపా అదృశన్నదృశనుదహార్యః ఉతైనం విశ్వా భూతాని స దృష్టో మృడయాతి నః’ ఇత్యాదిత్యస్య విగ్రహం గోపాలసలిలాహరణీప్రభృతిపామరజనసాధారణ్యేన సకలదృశ్యం ప్రతిపాదయతో మన్త్రస్య ప్రత్యక్షవిరోధః । అస్య చ ‘నమస్సూర్యాయాదిత్యాయ నమో నీలగ్రీవాయ శితికణ్ఠాయ’ ఇతి కృచ్ఛ్రాఙ్గాదిత్యోపస్థానమన్త్రస్య చ నీలగ్రీవత్వాదివిశిష్టమాదిత్యవిగ్రహం ప్రతిపాదయతస్తథాభూతవిగ్రహం శివాసాధారణం ప్రతిపాదయద్భిర్మన్త్రార్థవాదాదిభిర్విరోధః । ‘అర్యమ్ణే చరుం నిర్వపేత్స్వర్గకామోఽసౌ వా ఆదిత్యోఽర్యమా’ ఇత్యాదిబ్రాహ్మణవిహితే కామ్యేష్టివిశేషే క్రమప్రమాణేన వినియుక్తస్య అర్యమాయాతి వృషభస్తువిష్మాన్దాతా వసూనాం పురుహూతో అర్హన్ । సహస్రాక్షో గోత్రభిద్వజ్రబాహురస్మాసు దేవో ద్రవిణ దదాతు’ ఇతి మన్త్రస్య వజ్రహస్తత్వాదివిశిష్టం విగ్రహం మహేన్ద్రాసాధారణం ప్రతిపాదయద్భిస్తైర్విరోధః । ‘ఎతేన వై సర్పా అపమృత్యుమజయన్నపమృత్యుం జయన్తి య ఎతదుపయన్తి తస్మాత్తే హిత్వా జీర్ణాం త్వచమతిసర్పన్త్యప హి తే మృత్యుమజయన్సర్పా వా ఆదిత్యా ఆదిత్యానామేవైషాం ప్రకాశో భవతి య ఎతదుపయన్తి’ ఇతి సర్పాణామయనార్థవాదస్యాదిత్యానాం కద్రూసుతరూపత్వం ప్రతిపాయతస్తేషాం పౌరుషేయాన్విగ్రహానదితిప్రభవాన్ ప్రతిపాదయద్భిస్తైర్విరోధః । ‘సాయం యావానశ్చ వై దేవాః ప్రాతర్యావానశ్చాగ్నిహోత్రిణో గృహమాగచ్ఛన్తి’ ‘అధ్వర్యో ద్రావయ త్వం సోమమిన్ద్రః పిపాసతి । ఉపనూనం యుయుజే వృషణా హరీ ఆ చ జగామ వృత్రహా’ ఇత్యాదీనాం యాగదేశాగమనం దేవతానాం ప్రతిపాదయతాం ప్రత్యక్షవిరోధః ; యుగపత్ప్రవృత్తానేకయాగదేశాగమనవిరోధశ్చ ।
న చ కాయవ్యూహకల్పనేన సర్వత్రాగమననిర్వాహః । మాతాపితృప్రభవత్వనియతానాం కరచరణాభిలాపాదిమత్కాయానామిచ్ఛామాత్రేణావిర్భావకల్పనానుపపత్తేః । ‘కస్య వాహ దేవా యజ్ఞమాగచ్ఛన్తి కస్య వా న బహూనాం యజమానానామ్’ ఇతి బ్రాహ్మణశ్రుతప్రశ్నానుపపత్తేశ్చ । కాయవ్యూహపరిగ్రహే హి సర్వేషామపి యజ్ఞమాగచ్ఛేయురవిరోధాత్ । ‘యో వై దేవతాః పూర్వః పరిగృహ్ణాతి స ఎనాశ్శ్వోభూతే యజతే’ ఇతి తదుత్తరమపి విరుద్ధమ్ । పశ్చాద్దేవతాపరిగ్రహం కృతవతాం యజ్ఞం ప్రతి దేవతానామనాగమనేన తన్నైష్ఫల్యప్రసఙ్గాత్ , ఎవమపి యుగపత్ప్రవృత్తానేకయాగదేశాగమనానిర్వాహాచ్చ । తథా దేవతానాం యాగీయహవిర్భోక్తృత్వం ప్రతిపాదయతాం మన్త్రార్థవాదాదీనాం ప్రత్యక్షవిరోధః । అగ్నౌ హుతాని హి ద్రవ్యాణి ప్రత్యక్షం భస్మీభవన్తి దృశ్యన్తే । పదహోమాదిద్రవ్యాణి చ పాంస్వాదిషు నిలీయమానాని దృశ్యన్తే । పఞ్చశారదీయోక్షహయమేధపరస్వదాదయశ్చ యాగీయాః పశవః పర్యగ్నికరణాన్తే దేవతాదేశేన త్యక్తా యథాపూర్వం జీవన్త ఎవ దృశ్యన్తే । శ్రాద్ధేషు విశ్వదేవాద్యుద్దేశేన త్యక్తాని చానానే నిమన్త్రితైబ్రాహ్మణైరేవ భుజ్యమానాని తేషామేవ చ తృప్తిం జనయన్తి దృశ్యన్తే । హవిషాం సూక్ష్మాః రసాంశాః దేవైర్భుజ్యన్త ఇతి మధుకరభుక్తసూక్ష్మరసాంశేషు పుష్పేష్వివ నాస్తి ప్రత్యక్షవిరోధ ఇతి చేత్ ; ఎవమపి హవిషాం పరలోకోత్క్రమణప్రత్యావృత్తిశ్రుతిస్మృతివిరోధః । తథా హి – అగ్నిహోత్రాహుతీ: ప్రకృత్య వాజసనేయకే శ్రూయతే ‘తే వా ఎతే ఆహుతీ ఉత్క్రామతః తే అన్తరిక్షమావిశతస్తే అన్తరిక్షం తర్పయతః తే దివమావిశతః తే దివం తర్పయతః తే ఆవర్తేతే । తే ఇమమావిశతః తే పురుషమావిశతః తే స్త్రియమావిశతః తతః పుత్రో జాయతే’ ఇతి । స్మర్యతే చ ‘అగ్నీ ప్రాస్తాహుతిస్సమ్యగాదిత్యముపతిష్ఠతే । ఆదిత్యాజ్జాయతే వృష్టిర్వృష్టేరన్నం తతః ప్రజాః’(మైత్రా , ౬. ౩౭) ఇతి ।
న చ ‘దివం తర్పయత’ ఇతి శ్రవణాద్ధవిషాం కస్మింశ్చిదంశే దేవైర్భుక్తేఽశాన్తరస్య ప్రత్యావృత్తిః స్యాదితి వాచ్యమ్ । ‘దివం తర్పయత’ ఇత్యస్య ‘అన్తరిక్షం తర్పయత’ ఇత్యస్య చావిశేషేణ తత్తల్లోకప్రీతిపరతయా విశిష్య అగ్నిహోత్రదేవతాభూతాగ్నిసూర్యప్రజాపతితర్పణపరత్వాభావాత్ । అన్యథా ‘అన్తరిక్షమావిశత’ ఇత్యస్యాయోగాత్ , అగ్నిసూర్యప్రజాపతీనామన్తరిక్షలాకేవాసిత్వాభావాత్ । అపి చ హవిర్భుఞ్జానా దేవాః ఖస్స్థాన ఎవ స్థిత్వ భుఞ్జతే ఉత యాగదేశమాగత్య ? ఆయే యాగదేశాగమనం వ్యర్థమితి ‘అధ్వయోం ద్రావయ త్వమ్’ ఇత్యాదిశ్రతివిరోధః ద్వితీయే హవిరగ్నినా దేవానాం స్థానం ప్రతి న నేతవ్యమితి ‘అతన్ద్రో హవ్యా వహసి హవిష్కృతః’ ‘అగ్నేస్త్రయో జ్యాయాంసో భ్రాతర ఆసన్తే దేవేభ్యో హవ్యం వహన్తః ప్రామీయన్త’ ఇత్యాదిశ్రతివిరోధః ।
ఎవం శ్రాద్ధేషు తర్పణీయాః స్వస్థానస్థా భుఞ్జత ఇత్యఙ్గీకారే పురాణాదిషు తేషాం శ్రాద్ధదేశాగమనవర్ణనవిరోధః । ఉక్తం హి పద్మపురాణే శ్రీరామచన్ద్రేణాపి యోగవాప్యాఙ్గయాయాం శ్రాద్ధే క్రియమాణే దశరథతత్పితృపితామహాస్తం దేశమాగత్య నిమన్త్రితబ్రాహ్మణానాం దేహేషు స్థితాః సీతయా దృష్టా ఇతి । తత్ర కిమర్థం నిమన్త్రితాన్ బ్రాహ్మణాన్ దృష్ట్వైవ శ్రాద్ధ దేశాదపక్రాన్తాఽసీతి పృష్టవన్తం శ్రీరామచన్ద్రం ప్రతి శ్రీసీతావచనం ‘శృణు త్వం నాథ యద్దృష్టమాశ్చర్యం హి మయేదృశమ్ । పితా తవ మయా దృష్టో బ్రాహ్మణాఙ్గేషు రాఘవ । సర్వాభరణసంయుక్తో ద్వావన్యౌ చ తథావిధౌ । దృష్ట్వా త్రపాఽన్వితా చాహమపక్రాన్తా తవాన్తికాత్’ ఇతి । శ్రాద్ధదేశమాగత్య నిమన్త్రితబ్రాహ్మణముఖేనావిష్టమనుష్యముఖేన పిశాచా ఇవ భుఞ్జత ఇత్యఙ్గీకారే తు ‘అభూన్నో దూతో హవిషో జాతవేదా అవాడ్ఢవ్యాని సురభీణి కృత్వా ప్రాదాత్ పితృభ్యస్వధయా తే అక్షన్’ ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధః । స్థావరతిర్యఙ్మనుష్యాదిజన్మ ప్రాప్తానాం శ్రాద్ధదేశగమనాసమ్భవయుక్తివిరోధశ్చ ; పూర్వజన్మపుత్రాదికృతశ్రాద్ధైః కస్యాపి కదాపి తృప్తేరదర్శనాత్ ప్రత్యక్షవిరోధశ్చ । భావ్యం హి హవ్యకవ్యోద్దేశ్యానాం తద్భోక్తృత్వే కదాచిదప్యకస్మాదేవ పూర్వజన్మపుత్రాదికర్తృకశ్రాద్ధదత్తాన్నపానవిశేషోపయోగజన్యైః ప్రీతివిశేషైః ।
కిఞ్చ దేవతానాం హవిర్భోక్తృత్వాఙ్గీకారే ‘నహ వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్త్యేతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యన్తి’ ఇతి శ్రుత్యన్తరవిరోధశ్చ । ప్రస్తరయాగస్వరూపహోమవాతనామహోమాదిద్రవ్యేషు కుశకాశదారుశకలవాయ్వాదిషు మనుష్యాద్యనదనీయేషు యుక్తివిరోధశ్చ । తథా స్రువాదిగృహీతైరాజ్యాదిద్రవ్యైః ద్వ్యవదానాదిపరిమితైః పురోడాశాదిద్రవ్యైశ్చ , మహావిగ్రహత్వేన మన్త్రార్థవాదాదిప్రతిపన్నానాం దేవతానాం తృప్తిం ప్రతిపాదయతాం తేషాం యుక్తివిరోధః । ‘యస్మై వా అల్పేనాహరన్తి నాత్మనా తృప్యతి నాన్యస్మై దదాతి యస్మై మహతా తృప్యత్యాత్మనా దదాత్యన్యస్మై మహతా పూర్ణం హోతవ్యం తృప్త ఎవైనమిన్ద్రః ప్రజయా పశుభిస్సమద్ధర్యతి’ ఇతి శ్రుతిరపి స్రువాద్యల్పపాత్రప్రవిష్టైరాజ్యాదిద్రవ్యైస్తృప్త్యసమ్భవయుక్తిమనుమోదతే ।
తథా దేవానాం ఫలదాతృత్వం ప్రతిపాదయతాం కల్పాన్తరభోగ్యఫలదాతృత్వాసమ్భవయుక్తివిరోధః ,
‘ఫలమత ఉపపత్తేః (బ్ర.సూ ౩.౨.౩) ఇత్యధికరణోక్తన్యాయావిరోధశ్చ । ఎకైవాగ్నిహోత్రదేవతా దధ్నా ప్రీతేన్ద్రియం ప్రయచ్ఛతి , పయసా ప్రీతాపశమిత్యాదిఫలవ్యవస్థాయాం లోకదృష్టవిరోధశ్చ । లోకే ద్రవ్యప్రదానేన ప్రీణనీయానాం రాజాదీనాం ప్రదేయద్రవ్యభేదేన వ్యవస్థితఫలదాతృత్వాదర్శనాత్ । ఎతేన – ఫలదాతృత్వాన్యథానుపపత్త్యా దేవతానాం తత్తత్ఫలైశ్వర్యకల్పనమపి నిరస్తమ్ । తస్మాదసిద్ధో విరోధాభావః ।
యదుక్తమన్యపరవాక్యైరపి ప్రతీయమానం దేవతావిగ్రహాదికం సిద్ధ్యతి , తాత్పర్యవిషయ ఎవార్థే శబ్దస్య ప్రామాణ్యమితి నియమాభావాదితి , తదసఙ్గతమ్ । తథా నియమాభావే ‘శ్వేతో ధావతి’ ఇతి శ్విత్రికర్తృకవశ్వనిర్ణేజనపరవాక్యస్య ‘ఇతః సారమేయో గచ్ఛతి’ ఇత్యర్థాన్తరేఽపి ప్రతీయమానే ప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । న చేష్టాపత్తిః । అవిరుద్ధేఽపి శబ్దస్య తాత్పర్యావిషయవ్యతిరిక్తేఽర్థే పర్వతో వహ్నినమానిత్యనుమానస్యానుమేయవ్యతిరిక్తేఽర్థే పర్వతాదావివ శబ్దస్య ప్రామాణ్యవ్యవహారాభావస్య సర్వసంప్రతిపన్నత్వాత్ । వ్యవహారానుసారేణైవ ప్రామాణ్యస్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వాత్ । నను శబ్దస్య స్వతన్త్ర ఎవార్థద్వయే ప్రామాణ్యం నాస్తి । ద్వారద్వారిభావాపన్నే తు అస్తీతి చేత్ ; న । శ్లిష్టకావ్యేషు విశ్వతోముఖేషు సూత్రేషు చ వక్తృవివక్షయా శబ్దతాత్పర్యవిషయే స్వతన్త్రార్థద్వయేఽపి ప్రామాణ్యస్య సంప్రతిపన్నతయా వివక్షితవివేకతస్తాత్పర్యవిషయ ఎవార్థే శబ్దస్య ప్రామాణ్యమితి పర్యవసానేనోక్తవ్యవస్థాయా నిష్ప్రమాణకత్వాత్ । ‘రేవతీషు వారవన్తీయమ్’ ఇత్యత్ర తాత్పర్యావిషయేఽప్యర్థే శబ్దస్య ప్రామాణ్యం దృష్టమితి చేత్ న । అసిద్ధేః ; ‘సోమేన యజేత’ ఇత్యాదిష్వివాత్రాపి విశిష్టవిధినైవ విశేషణవిధ్యాక్షేపాఙ్గీకారాత్ । న చోక్తపరస్పరాశ్రయప్రసఙ్గః ; సోమద్రవ్యప్రతీతివత్ విశిష్టవిధిగతపదలభ్యాం రేవత్యాధారవారవన్తీయప్రతీతిముపజీవ్య ప్రవృత్తేన విశిష్టవిధినా రేవతీషు వారవన్తీయం కుర్యాదితి విశేషణవిధ్యాక్షేపసమ్భవాత్ । తత్ప్రతీత్యభావే త్వయాఽపి తత్ర ప్రామాణ్యస్యాఙ్గీకర్తుమశక్యత్వేన తత్ప్రతీతేరేవావశ్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వాత్ ।
ఇయాంస్తు విశేషః – సోమలతాదివిశేషణం మానాన్తరసిద్ధం పదాత్ప్రతీయతే , ఇదన్తు మానాన్తరాసిద్ధమేవ పదసమభివ్యాహారాత్ ప్రతీయత ఇతి । ప్రతీయమానేఽపి విశేషణే తాత్పర్యాభావాత్ తత్ర విశిష్టవిధేః ప్రామాణ్యాభావ ఉభయత్రాప్యవిశిష్టః । అయఞ్చాపరో విశేష: – సోమలతాదిద్రవ్యస్య లోకసిద్ధత్వాత్ తత్ర యాగసమ్బన్ధిత్వేనైవ విధిః , కల్ప్యః । ‘విశ్వజిత్ సర్వపృష్ఠోఽతిరాత్రో భవతి’ ఇతి విశ్వజితి షాడహికపృష్ఠగతసర్వతావిధౌ షాడహికప్రష్ఠానాం లోకసిద్ధత్వాభావేఽపి ద్వాదశాహప్రకరణగతవిధిసిద్ధత్వాత్తేష్వపి విశ్వజిత్సమ్బన్ధిత్వేనైవ విధిః కల్ప్యః । ఇహ తు విశేషణస్వరూపస్యాపి మానాన్తరాసిద్ధత్వాత్ప్రతీయమానేఽపి తస్మిన్ విశిష్టవిధేః ప్రామాణ్యాభావాచ్చ తత్సిద్ధ్యర్థం స్వరూపేణ స్తోత్రవిశేషసమ్బన్ధిత్వేన చ విధిద్వయం కల్ప్యమితి । తస్మాత్ తాత్పర్యావిషయేఽపి శబ్దః ప్రమాణమిత్యేతదసఙ్గతమ్ ।
యదుక్తమ్ – దేవతావిగ్రహాదీనామవాన్తరవాక్యార్థత్వాత్ప్రయాజామనహోమాదిష్వివ తేష్వవాన్తరతాత్పర్యమభ్యుపగన్తవ్యమితి , తదప్యసఙ్గతమ్ । వేదే న్యాయేన తాత్పర్యం వ్యవతిష్ఠతే , లోకే వక్తృవివక్షయేవ । అస్తి ప్రయాజాదీనామవాన్తరతాత్పర్యసద్భావావగమకో న్యాయః । తేషాం ప్రయాజాదివిధితాత్పర్యాభావే హి వైయర్థ్యం స్యాత్ । తథా సతి ప్రయాజాదీనాం నిష్ప్రమాణకత్వాపత్త్యా దర్శపూర్ణమాసాద్యన్వయ్యఙ్గసమర్పకత్వాభావేన తద్విధ్యేకవాక్యతయాఽపి సార్థకత్వకల్పనానవకాశాత్ । న చాధ్యయనవిధిపరిగృహీతానాం తేషాం వైయర్థ్యం యుక్తమితి । న చేహ తథా మన్త్రార్థవాదానాం దేవతావిగ్రహాదిష్వవాన్తరతాత్పర్యకల్పకోఽస్తి న్యాయః । తేషామనుష్ఠానకాలికద్రవ్యదేవతాదిస్వరూపప్రకాశనప్రాశస్త్యసమర్పణరూపవ్యాపారాన్తరవతాం తద్ద్వారేణ తత్తద్విధ్యేకవాక్యతయా సార్థకత్వసంభవాత్ । యది తు తాత్పర్యకల్పకన్యాయమనపేక్ష్యైవ క్వచిత్తాత్పర్యవతాం వేదవాక్యానాం ప్రతిపత్తురిచ్ఛయాఽన్యత్రాపి తాత్పర్యమభ్యుపగమ్యేత , తదా ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’ ఇత్యాదిజగత్కారణవాక్యానాముపక్రమోపసంహారాదిబలవన్న్యాయవశాత్క్వచిదర్థే తాత్పర్యవతాం తత్తద్వాద్యభ్యుపగతబ్రహ్మవిష్ణురుద్రేన్ద్రచన్ద్రసూర్యానలాదిష్వన్యేష్వపి బహుషు తాత్పర్యం స్యాదితి అనేకేశ్వరవాదో వేదసిద్ధః ప్రసజ్యేత ।
నను మన్త్రార్థవాదానామసదర్థవిషయత్వే తాత్పర్యాప్రతీత్యా పరీక్షకప్రవృత్త్యుపయోగిన్యా విధేయస్తుతిబుద్ధేర్విహితానుష్ఠానస్య చాసంభవాత్తదుభయద్వారా విధ్యేకవాక్యత్వం న నిర్వహతీతి తన్నిర్వాహార్థమేవ తేషాం సదర్థవిషయకత్వం కల్పనీయమితి చేత్ ; ఉచ్యతే – స్తావకవాక్యానాం తావత్స్తుతిద్వారకావిధ్యేకవాక్యత్వనిర్వాహార్థమసదర్థవిషయత్వమేవ కల్పనీయమ్ । తథాత్వ ఎవ స్తుతిపరత్వనిశ్చయేన ఝటితి స్తుతిబుధ్యుత్పత్తేః । అన్యథా స్వార్థబోధవిషయైవ వాక్యప్రవృత్తిరితి శఙ్కయా స్తుతిపరత్వనిశ్చయాసంభవాత్ । అత ఎవ స్తుతిపరవాక్యానామసదావలంబనత్వం సిద్ధం కృత్వోక్తమభియుక్తైః ‘భూతార్థవ్యాహృతిః సా హి న స్తుతిః పరమేష్ఠినః’ ఇతి । భట్టపాదైరప్యాశఙ్కాపరిహారాభ్యాం తథైవ దర్శితమ్ ‘అథోచ్యేత అసదర్థాన్వాఖ్యానే కుతఃస్తుతినిన్దాత్వమితి సుతరాం తత్ర ప్రతీయతే కామ పరార్థే వక్తారో భవన్తి కాఽత్ర స్తుతినిన్దా వా । సత్యమేవైతత్’ ఇతి ।
నన్వసదర్థావలంబనయా స్తుత్యా పరీక్షకాః కథం ప్రరోచితాః ప్రవర్తన్తే ? ఇత్థమ్ – ఆరోగ్యాదిఫలే కటుతిక్తాద్యౌషధసేవనే బహునియమపరికరే ప్రవర్తకస్య పిత్రాదేః ప్రవర్తనీయేష్టతమాసత్యానేకఫలోక్తీనామివ బహువిత్తవ్యయాయాససాధ్యే కర్మణి ప్రవర్తకస్య వేదస్య స్తావకవాక్యానామసదర్థవిషయత్వమవగచ్ఛన్తోఽపి ప్రవర్తనీయాః పరీక్షకా యదస్య వాస్తవం ఫలం తల్లంభనార్థమవశ్యమిదమనుష్ఠాపనీయమితి స్తావకవాక్యానామసదర్థావలంబనత్వే హితైషిత్వేన ప్రవృత్తిప్రతిబన్ధకద్వేషాలస్యాదిభఙ్గరూపప్రరోచనార్థమసత్యాన్యన్యాన్యపి ఫలాన్యుపన్యస్య కృత్యుద్దేశ్యతాహమిదం కర్మేతి పిత్రాదివద్వేదః స్తోతీతి స్తావకవాక్యానామసదావలంబనత్వేఽప్యబాధితాయాం కర్మస్తుతౌ తాత్పర్యం నిశ్చిత్య ప్రవర్తకస్య వేదస్య హితైషిత్వేనానతిక్రమణీయత్వవిశ్వాసాత్స్తుతిద్వారభూతార్థాసత్యత్వమదోషం మన్యమానాః ప్రవర్తన్తే । ఎవమేవాసదర్థావలంబననిన్దావాక్యశ్రవణేన చ నివర్తన్తే । ఎవమసదర్థావలంబనస్తుతినిన్దావాక్యానాం ప్రవృత్తినివృత్తిపరత్వాసమర్థనే భారతాదిషు , గృధ్రగోమాయుసంవాదాదీనామసదుపాఖ్యానానాం కా గతిః ? తే హి తియఞ్చోఽపి ఎవం వఞ్చయన్తి ; విశిష్టబుద్ధయో మనుష్యా వఞ్చనప్రవృత్తాశ్చేత్కథం కథం న వఞ్చయేయుః ? తస్మాద్వఞ్చకానింగితాకారైః సమ్పక్సంశోధ్య తదనుసారేణ ప్రవర్తనీయం నివర్తనీయం వేత్యాద్యుపదేశే తాత్పర్యవన్తః ప్రమాణభూతా ఇత్యేవ సమర్థనీయమ్ । ఇయమేవ ‘త్రయో హోద్గీయే కుశలా బభూవుః’ ఇత్యాదివైదికోపాఖ్యానానామపి గతిః । న హి తేషాం సదర్థవిషయత్వమఙ్గీకర్తుం శక్యమ్ ; వేదస్యానిత్యసంయోగప్రసఙ్గాత్ ।
మన్త్రాణాన్తు అనుష్ఠానార్థం ప్రకాశనీయేషు ద్రవ్యదేవతాదిషు సద్విషయత్వనియమేఽపి తద్విశేషణేషు చ నాస్తి సద్విషయత్వనియమః । ‘తస్మిన్సీదామృతే ప్రతితిష్ఠ వ్రీహీణాం మేధ సుమనస్యమానః’ ‘జగృభ్ణాతే దక్షిణమిన్ద్రహస్తమ్’ ‘ధాన్తే ధూమో గచ్ఛత్వన్తరిక్షమర్చిః’ ‘పృథివీం భస్మనా ప్రీణయ స్వాహా’ ‘దివమగ్రేణ మా లేఖీరన్తరిక్షం మధ్యేన మా హింసీః పృథివ్యా సంభవ’ ‘అశ్వినోర్బాహుభ్యాం పూష్ణో హస్తాభ్యమ్ అగ్నయే జుష్టం నిర్వపామి’ ఇత్యాది మన్త్రేషు ప్రకాశనీయానాం ద్రవ్యదేవతాక్రియాణామివ తద్విశేషణానాం సౌమనస్యాదీనాం సత్యత్వాభావాత్ । ‘అవచనం తేషామితరార్థం ప్రయుజ్యతే’(జై. సూ. ౯. ౧. ౩౭) ఇతి నావమికాధికరణే కర్మసమవేతనిర్వాపాదివిశేషణస్య ‘అశ్వినోర్బాహుభ్యామ్’ ఇత్యాదేరసమవేతస్యాభిధానమదృష్టార్థమితి వ్యవస్థాపితత్వాత్ । ఎవమేవ కర్మసమవేతదేవతాప్రకాశకేషు మన్త్రేషు విగ్రహాదిరూపతద్విశేషణాభిధానమసమవేతాభిధానం సంభవతీతి న కిఞ్చిత్ హీయతే । అవశ్యఞ్చ ‘అగ్నిస్తే తనువం మాతిధాత్’ ‘వ్రీహీణాం మేధ సుమనస్యమానః’ ఇత్యాదిమన్త్రేషు ద్రవ్యవిశేషణదేహేన్ద్రియాద్యనువదనసమవేతాభిధానమిత్యేవాఙ్గీకార్యమ్ । దేవతావిశేషణదేహేన్ద్రియాద్యనువదనే కః సద్విషయత్వాగ్రహః ? తస్మాత్ పురోడాశాదీనామివాచేతనానాం దేవతానామపి దేహేన్ద్రియాది కల్పనామాత్రమిత్యేవ వక్తుం యుక్తమ్ । పురోడాశాదిశబ్దానామపూర్వాదిష్వివ ఆదిత్యాదిశబ్దానామప్యచేతనేషు జ్యోతిరాదిషు వ్యుత్పత్తిగ్రహస్యావిశిష్టత్వాత్ । అత ఎవ ‘అసౌ యోఽవసర్పతి’ ఇతి మన్త్రః పామరసాధారణ్యేన సకలదృష్టిగోచరజ్యోతిర్మండలమేవ నీలగ్రీవత్వేన విశేషయతి । న హి తత్ కాల్పనికత్వమనఙ్గీకృత్య నిర్వోఢుం శక్యమ్ । తస్మాద్దేవతావిగ్రహాదిప్రతిపాదకమంత్రార్థవాదానామపి విగ్రహాదికల్పనావతి జ్యోతిరాదావేవ తాత్పర్యాన్న తద్బలాదపి దేవతానాం విగ్రహాదిసిద్ధిః । తస్మాత్ విగ్రహాదిరహితత్వేన దేవతానాం బ్రహ్మవిద్యాధికారశఙ్కాఽపి నావకాశవతీతి । ఇత్థం ద్వేధా పూర్వపక్షే ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ –
భావం తు బాదరాయణోఽస్తి హి ॥౩౩॥
యద్యపి మధువిద్యాదిష్వధికారో నాస్తి దేవానామ్ ।
న నివార్యతే తథాపి స శుద్ధాయాం బ్రహ్మవిద్యాయామ్ ॥
న హి సర్వేషాం సర్వేష్వధికారో రాజసూయముఖ్యేషు ।
సర్వత్రానధికారో యేనైషాం కుహచిదనధికారాత్స్యాత్ ॥
కించ మధ్వాదివిద్యాసు దేవానాం నానధిక్రియా ।
భాష్యే త్వనధికారోక్తిః కృత్వాచిన్తైవ కేవలమ్ ॥
వస్వాద్యాస్సముపాసీరన్తనాత్మానం స్వస్వమాత్మనా ।
స్వస్వత్మన ఉపాస్యత్వే కో విరోధః ప్రసజ్యతే ॥
కర్మకర్తృవిరోధోఽస్తి నోపాస్యోపాసకత్వతః ।
అహంగ్రహోపాసనాసు స్వస్యోపాస్యత్వదర్శనాత్ ॥
ఉపాసనావిశేష్యత్వే స చేదత్రాపి నాస్తి సః ।
విశేషణాని హ్యమృతే వస్వాద్యా వర్ణితాః శ్రుతౌ ॥
తస్యాం విశేష్యత్వమపి స్వస్య నైవ విరుధ్యతే ।
యోఽహం సోఽసావితి న కిం స్వవిశేష్యముపాసనమ్ ॥
కర్మకర్తృవిరోధోక్తిస్తత్రాభ్యుచ్చయ ఎవ నః ।
తత్పరత్వేన హి ముహుః పూర్వపక్షాః ప్రవర్తితాః ॥
వస్వాదీనామపి సతాం వస్వాదిత్వం భవాన్తరే ।
ప్రార్థనీయం భవత్యేవ పుత్రిత్వం పుత్రిణాం యథా ॥
దేవత్వప్రాపకం సత్రం దేవాస్సన్తోఽపి కుర్వతే ।
ఇత్యేవముక్తిలింగాదప్యయమర్థోఽవసీయతే ॥
యద్వా వస్వాదిభావస్య తస్మిన్నేవ భవే సతః ।
ప్రార్థనీయం భవత్యేవ దీర్ఘకాలానువర్తనమ్ ॥
సిద్ధం కిఞ్చిత్ఫలాంశానాం తదంశాన్తరలిప్సయా ।
రసాయనాదిసేవాసు ప్రవృత్తిః ఖలు దృశ్యతే ॥
శ్లోకానామయం నిష్కృష్టోఽర్థః – యదుక్తమ్ – దేవానాం మధువిద్యాదిష్వనధికారాత్ బ్రహ్మవిద్యాయామపి నాధికార – ఇతి తత్రేదముచ్యతే । బ్రాహ్మణాదీనాం రాజసూయాదిష్వనధికారేఽపి యథా కర్మాన్తరేష్వధికారః , ఎవమిహాపి స్యాదితి । మధ్వాదివిద్యాసు దేవతానామనధికారోఽప్యసిద్ధః । భాష్యే తదనధికారోక్తిః కృత్వాచిన్తైవాగ్నిహోత్రాద్యనధికారేఽపి విద్యాధికారసిధ్యర్థా । తథాహి – వస్వాదీనాం మధ్వాద్యుపాసనాసు కర్మకర్తృభావస్తావన్న విరుధ్యతే ; అహంగ్రహోపాసనాసు స్వాస్య స్వోపాస్యత్వసంప్రతిపత్తేః । యద్యుచ్యేత – తాసు స్వాత్మత్వేన బ్రహ్మోపాసనీయమితి ఖాత్మా విశేషణం విశేష్యత్వే పరం కర్మకర్తృవిరోధ ఇతి । తర్హ్యపి స న ప్రసజ్యతే । వస్వాదిభోగ్యరోహితాదిపఞ్చరూపాత్మకామృతోపాసనాసు వస్వాదీనాం విశేషణత్వాత్ । అథాపి స్యాత్ మధ్వాద్యధ్యాసేనాదిత్యాద్యుపాసనాస్వాదిత్యాదీనాం విశేష్యత్వాదస్తి తత్ర కర్మకర్తృవిరోధ ఇతి – తత్రాపి నాస్తీతి బ్రూమః । తద్యోఽహం సోఽసౌ యోఽసౌ సోఽహమ్’ ఇత్యుపాసనాయాం స్వాత్మనో విశేష్యత్వస్యాపి దర్శనాత్ । క్వ తర్హి కర్మకర్తృవిరోధ ఉపాస్యోపాసకతాయామ్ ? న క్వాపి । కథం ? ‘స క్రతుం కుర్వీత’ ఇతి వాక్యస్య జీవోపాసనాపరత్వే కర్మకర్తృవిరోధః ఉక్తః అభ్యుచ్చయమాత్రమ్ । అన్యథా తదనన్తరాధికరణేషు జీవ ఉపాస్య ఇతి పూర్వపక్షో న క్రియేత । కృతశ్చ పునః పునస్తత్ర తత్రాధికరణే తథా । తథా ప్రాప్తవస్వాదిభావానాం తత్ప్రేప్సాఽపి న విరుద్ధా । ఇహ జన్మని పుత్రవతాం పునః పుత్రాన్తరోత్పాదనాక్షమాణాం భావిజన్మన్యపి పుత్రవాన్ భూయాసమితీచ్ఛయా తదర్థకర్మానుష్ఠానదర్శనేన తద్వదిహాప్యుపపత్తేః । ఎతాభిర్వై దేవా దేవత్వమగచ్ఛన్ దేవత్వం గచ్ఛన్తి య ఎతా ఉపయన్తి’ ఇతి దేవత్వప్రాప్త్యర్థతయా విహితస్య పఞ్చదశరాత్రస్య ‘ఎతద్వై దేవానాం సత్రం తదద్యాపి దేవాస్సత్రమాత్రమాసత’ ఇత్యర్థవాదే తస్య దేవానుష్ఠీయమానత్వోక్తిలిఙ్గాచ్చ । న హి దేవానాం సతాం దేవత్వప్రాపకసత్రానుష్ఠానం భావిజన్మని దేవత్వప్రేప్సాం వినా ఘటతే । యద్యపి దేవత్వ ప్రాప్త్యనన్తరం యాగానుష్ఠానవర్ణనం కల్పితార్థవిషయమ్ , తథాపి తత్ర స్తుత్యాలమ్బనభూతో వాక్యార్థో భావిజన్మని దేవత్వప్రేప్సయా ఘటనీయత్వాత్ కల్పితత్వేఽపి ‘ఊరూం వా ఎతౌ యజ్ఞస్య యద్వరుణప్రఘాసాస్సాకమేధాశ్చ’ ఇత్యర్థవాదార్థ ఇవ లిఙ్గం భవితుమర్హత్యేవ ।
అపి చ వస్వాదీనాం తస్మిన్నేవ జన్మని మన్వన్తరావసానే స్వాధికారనివృత్తిర్మాభూత్ మన్వన్తరాన్తరేఽపి వసుపదాద్యనువృత్తిరస్త్వితి లిప్సయా తదనుష్ఠానం ఘటతే । దృష్టం హి దేహపోషణనయనపాటవాదిమతామేవ అగ్రే వార్ధకేన తదపచయో మాభూదితి తదనువృత్తిలిప్సయా వైద్యకోక్తరసాయనసేవనమ్ । తస్మాన్మధ్వాదివిద్యాసు భవత్యేవాధికారః , అగ్నిహోత్రాదిషు పరం న సంభవతి ; స్వోపాసనావత్స్యోద్దేశేన ద్రవ్యత్యాగస్యాయోగాత్ । స్వాత్మనే సఙ్కల్ప్యమానస్య ద్రవ్యస్యస్వత్వానివృత్తేః , త్రైవర్ణికత్వఋషివంశత్వరహితానాం తేషామాధానసాధ్యస్య అగ్నేరార్షేయస్య వరణస్య చాఙ్గస్యాసంభవాచ్చ । ఎవమగ్నిహోత్రాదిష్వనధికారేఽపి బ్రహ్మవిద్యాధికార ఉపపాదిత ఎవ ।
‘యత్తు – క్రతుహవిర్భూతమధుమాంసాది సదా భుఞ్జానానాం బ్రహ్మవిద్యాధిగమార్థం బ్రహ్మచర్యానుష్ఠానం న సంభవతీత్యుక్తమ్ , తదప్యయుక్తమ్ । కాయవ్యూహవతాం దేవానాం గురుకులవాసాదినా రూపేణ బ్రహ్మచర్యం , యజ్ఞదేశాగతేన , స్వపదాస్థితేన వా రూపేణ హవిర్భోక్తృత్వమిత్యవిరోధాత్ , ‘భుంజీత విషయాన్ కైశ్చిత్కైశ్చిదుగ్రం తపశ్చరేత్’ ఇతి స్మృత్యా రూపాన్తరేణ భోగస్య రూపాన్తరానుష్ఠీయమానబ్రహ్మచర్యావిరోధిత్వావగమాత్ । ఎవం కర్మానధికారప్రయుక్తో , బ్రహ్మచర్యాసంభవప్రయుక్తశ్చ బ్రహ్మవిద్యానధికారః సమాహితః । తత్ర బ్రహ్మవిద్యాధికారస్య భావం భగవాన్ బాదరాయణో మన్యత ఇతి సూత్రనిర్దిష్టే సాధ్యే ‘అస్తిహి’ ఇతి హేతుః కర్మాధికారహేతుసామర్థ్యాభావేఽపి అస్తి హి బ్రహ్మవిద్యాధికారహేతుభూతమర్థిత్వసామర్థ్యాదికమితి , మధుమాంసాదిభోగావిరోధాపాదకం గురుకులవాసి రూపాన్తరమితి చ యోజనీయః ।
యత్తు దేవతానాం చేతనత్వవిగ్రహత్వాద్యభావాత్తదధికారచిన్తైవ నిరాలంబనేతి పూర్వపక్షాన్తరమ్ , తన్నిరాకరణపూర్వికాయామపి అధికారవ్యవస్థాపనాయాం ‘అస్తి హి’ ఇత్యేవ హేతుః । అస్తి హి విగ్రహాదిమతీ దేవతేతి – తదర్థః । తత్రాయమాశయః ।
కథం దేవాన్నిరాకుర్యాత్కర్మమీమాంసకస్వయమ్ ।
జ్యోతిష్టోమాదిభిస్స్వర్గే దేవత్వజుష ఎవ హి ॥
కర్మభిస్స్వర్గతా దేవాస్సన్తీన్ద్రాద్యాస్తు నేతి చేత్ ।
నను కర్మభిరేవాసన్నిన్ద్రాద్యా అపి దేవతాః ॥
మయివర్చస్సామగానం త్రైలోక్యైశ్వర్యకామినః ।
విహితం హి తతోఽన్యత్కిమిన్ద్రస్యేన్ద్రత్వమిష్యతే ॥
బ్రహ్మేన్ద్రయక్షరాజాదీనావర్తయితుమిచ్ఛతః ।
సుతాస ఇతి వర్గస్య గానం విహితమీక్ష్యతే ॥
విహితం బ్రహ్మసాలోక్యసార్ష్టిసాయుజ్యకామినః ।
సహస్రవత్సరం సత్రం వాజపేయస్తమీప్సతః ॥
శ్లోకైస్సంగృహీతమర్థజాతం స్పష్టీకుర్మః ।
కిం విగ్రహవంతో దేవా ఎవ నేత్యుచ్యతే , ఉత విశిష్య ఇన్ద్రాదయో న సంతీతి । కర్మమీమాంసకేన తావద్దేవసామాన్యం నిరాకర్తుం న శక్యతే । యతో దేవభావం ప్రాప్తస్యైవ స్వర్గః । కథమ్ ? స్వర్గో హి నామ సఙ్కల్పమాత్రోపనతస్రక్చన్దనవనితాదిసాధనప్రభవః సాధనార్జనదుఃఖాసంభిన్నః స్వదారనియమభ్రంశాదిప్రయుక్తాగ్రిమనరకదుఃఖగ్రాసరహితశ్చ సుఖవిశేషః ‘యన్న దుఃఖేన సంభిన్నమ్’ ఇత్యాదిశ్రవణాత్ । స చాత్రత్యబ్రాహ్మణాదిశరీరావచ్ఛిన్నస్య న సంభవతీతి తద్విగమనాన్తరం ‘స్వర్గే లోకే యజమానం హి ధేహి’ ‘మాం నాకస్య పృష్ఠే పరమే వ్యోమన్’ ఇత్యాదిమన్త్రార్థవాదప్రతిపన్నే లోకే ‘అన్యన్నవతరం కల్యాణతరం రూపం కురుతే’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రతిపన్నదివ్యశరీరం ప్రాప్తేన లబ్ధవ్య ఇత్యేవోపపాదనీయమ్ । తత్ప్రాప్తశ్చ దేవ ఎవ । ఎవఞ్చ దేవతాసామాన్యనిరాకరణే జ్యోతిష్టోమాదీనాం నిష్ఫలత్వప్రసఙ్గో దోషః । ‘సన్తు నామ కర్మదేవాః , ఆజానదేవా ఇన్ద్రాదయో న సంభవన్తి’ ఇతి చేత్ – తత్కిమిన్ద్రాదయ ఇన్ద్రత్వాదిప్రాపకకల్పాన్తరానుష్ఠితకర్మవిశేషప్రభవా న భవన్తి ? యేన తేషాం నిరాకరణే సుకరం భవేత ప్రసిద్ధం హి శతాశ్వమేధాదిప్రాప్యమిన్ద్రాదిపదమితి । శ్రూయతే చ ఛన్దోగానాం సామవిధిబ్రాహ్మణే ‘మయి వర్చ’ ఇత్యేతేన కల్పేన చత్వారి వర్షాణి ప్రయుఞ్జానాస్త్రాయాణాం లోకానామాధిపత్యం గచ్ఛన్తీతి । ‘మయి వర్చః మయి యశః’ ఇత్యస్యామృచి గీతం సామ ప్రాగుక్తనియమసాహిత్యేన చత్వారి వర్షాణి జపతస్త్రైలోక్యాధిపత్యం భవతీతి । తద్ధీన్ద్రపదమేవ ।
కిఞ్చ తస్మిన్నేవ బ్రాహ్మణే ‘అథ యః కామయేతావర్తయేయమిత్యేకరాత్రం క్షీరసంయుక్తస్తిష్ఠేత్సుతాసో మధుమత్తమా ఇతి వర్గః ఎతేషామేకమనేకం వా సర్వాణి ప్రయుఞ్జానః ఎకరాత్రేణ కుటుంబినమావర్తయతి ద్విరాత్రేణ రాజోపజీవినం త్రిరాత్రేణ రాజానం చతూరాత్రేణ గ్రామం పఞ్చరాత్రేణ నగరం షడ్త్రేణ జనపదం సప్తరాత్రేణ సురరక్షాంసి అష్టరాత్రేణ పితృపిశాచాన్నవరాత్రేణ యక్షాన్ దశరాత్రేణ గంధర్వాప్సరసోఽర్ద్ధమాసేన వైశ్రవణం మాసేనేన్ద్రం చతుర్భిః ప్రజాపతిం సంవత్సరేణ యత్కింఞ్చ జగత్ సర్వం హాస్య గుణీభవతి’ ఇతి బ్రహ్మేన్ద్రవరుణాదివశీకరణకామస్య ‘సుతాసో మధుమత్తమాః’ ఇత్యస్యామృచి గీతానామష్టానాం సామ్నాం మధ్యే ఎకస్యానేకస్య సర్వేషాం వా సామ్నాం జపశ్చతుర్మాసాదికాలవిశేషావచ్ఛిన్నో విహితః । తథా సామగానాం పఞ్చవింశబ్రాహ్మణే ‘బ్రహ్మణస్సలోకతాం సార్ష్టితాం సాయుజ్యం గచ్ఛన్తి య ఎతదుపయన్తి’ ఇతి విశ్వసృజామయనస్య బ్రహ్మసాలోక్యసార్ష్టిసాయుజ్యఫలం చోదితమ్ । తత్ర సాలోక్యం తల్లోకావాప్తిః । బ్రహ్మణో యావన్తి భోగ్యాని గంధమాల్యనృత్యగీతవాదిత్రాదీని తావతా ప్రాప్తిస్తత్సార్ష్టిః తైర్నృత్యగీతాదిభిస్సఙ్గీతశాస్త్రాదికం సమ్యగ్జానానస్య బ్రహ్మణో యావద్భాగస్తావద్భోగప్రాప్తిస్సాయుజ్యమితి భేదః।
తథా తస్మిన్నేవ బ్రాహ్మణే ‘వాజపేయయాజీ వా ప్రజాపతిమాప్నోతి’ ఇతి వాజపేయస్య బ్రహ్మప్రాప్తిః ఫలఞ్చోదితమ్ । ఎవంచ యది బ్రహ్మేన్ద్రాదయో దేవాస్తత్తల్లోకవిశేషేషు విగ్రహవన్తో దివ్యభోగయుక్తా న స్యుః ; తదానీం తత్తద్దైవభావావాప్త్యభిమతవరప్రార్థనార్థతద్వశకిరణతల్లోకప్రాప్తితత్సదృశభోగ్యభోగావాప్తిఫలార్థత్వేన విహితానాం కర్మణాం నైఫల్యప్రసఙ్గః । తస్మాద్యథా స్వర్గార్థజ్యోతిష్టోమాదివిధినిర్వాహాయ మన్త్రార్థవాదాదిషు స్వర్గశబ్దార్థప్రతిపాదనస్య చ సత్యత్వం జ్యోతిష్టోమాదితః స్వర్గఫలావశ్యమ్భావవిరోధినః ‘కో హి తద్వేద యద్యముష్మిన్ లోకేఽస్తి వా న వా’ ఇతి ఫలసన్దేహప్రతిపాదనస్యాసత్యత్వం చ స్వీకర్తవ్యమ్ , తథా తత్తద్దేవభావతద్వశీకరణతల్లోకప్రాప్త్యాద్యర్థకర్మవిధినిర్వాహాయ బ్రహ్మేన్ద్రవరుణాదితనుభువనభోగాదిప్రతిపాదనస్య సత్యత్వం తద్విరోధ్యర్థప్రతిపాదనస్యాసత్యత్వం చ స్వీకర్తవ్యమ్ । తథా ‘యః కామయేత్ పిశాచాన్ గుణీభూతాన్ పశ్యేయమితి సంవత్సరం చతుర్థే కాలే భుఞ్చానః కపాలేన భైక్షం చరన్ప్రాణశిశురిత్యన్తం సదా సహస్రకృత్వః ఆవర్తయన్ పశ్యత్యయాచితమేతేన కల్పేన ద్వితీయం ప్రయుఞ్జానః పితౄన్ పశ్యతి సంవత్సరమిత్యష్టమే కాలే భుఞ్జానః పాణిభ్యాం పాత్రార్థం కుర్వాణో వృత్రస్య వా శ్వసథాదిషమాణా ఇత్యేతయోః పూర్వం సదా సహస్రకృత్వః ఆవర్తయన్ గంధర్వాప్సరసః పశ్యతి అయాచితమేతేన కల్పేన ద్వితీయం ప్రయుఞ్జానో దేవాన్పశ్యతి’ ఇతి దేవాదిదర్శనార్థసామజపవిధినిర్వాహాయ తదీయకాయవ్యూహప్రతిపాదనస్య సత్యత్వం తద్విరోధినామసత్యత్వం చ స్వీకర్తవ్యమ్ । అన్యథా బహుషు యుగపద్దేవాదిదర్శనార్థం సామజపం కుర్వత్సు తావతాం తత్ఫలాలాభప్రసఙ్గాత్ ।
ఎవఞ్చాజానదేవానాం ప్రసిద్ధౌ కర్మదేవవత్ ।
జ్యోతీంషి దివి దృశ్యాని యాన్తి తద్దేహదీప్తితామ్ ॥
ఆమనన్తి హి ఋక్షాణి జ్యోతీంషి సుకృతామితి ।
తద్వదేవావగన్తవ్యం వివస్వన్మణ్డలాద్యపి ॥
రవిరాదిత్య ఇత్యాద్యాస్వార్థాధిష్ఠానభావతః ।
శబ్దాస్తత్ర ప్రయుజ్యన్తే నేత్రాద్యా గోలకేష్వివ ॥
దేహప్రభామణ్డలస్య దర్శనం దేహదర్శనమ్ ।
కృత్వా సకలదృశ్యత్వం మన్త్రే నిగదితం రవేః ॥
యదస్య నీలగ్రీవత్వాద్యుక్తం మన్త్రేషు కేషుచిత్ ।
తదన్తర్యామిణో రూపమభిప్రేత్యాంబికాపతేః ॥
మన్త్రాన్తరే యదస్యైవ రూపమైన్ద్రం ప్రదర్శితమ్ ।
ద్వాదశాదిత్యమధ్యే తదిన్ద్రస్యాపి క్వచిత్స్థితేః ॥
ఆదిత్యత్వం తు సర్పాణామన్యచ్చైవంవిధం శ్రుతమ్ ।
ఆదిత్యో యూప ఇత్యాదిన్యాయేన స్తావకం పరమ్ ॥
ఎవం సిద్ధే ఫలవిధిబలాచ్చేతనే దేవవర్గే ।
కాయవ్యూహాశ్రయణనిపుణే యోగివద్వశ్యభూతే ॥
ఆహూతస్య ఋతుషు యుగపన్నాఙ్గతాఽస్త్విత్యయుక్తిః ।
ప్రాతః కర్మాద్యనుమతిపరః కస్య వాహేతి వాదః ॥
త్యక్తస్య హవిషో వృద్ధిశ్శ్రూయతే దేవతేచ్ఛయా ।
పర్యాప్తా దేవతావృత్తేః ప్రత్యావృత్తేశ్చ సా భవేత్ ॥
నిర్గత్వరస్య హవిషస్సూక్ష్మస్యైవ రసస్య వా ।
సురభీకృత్య హవిషో వోఢాఽగ్నిరితి లిఙ్గతః ॥
తత్ర దైవతతృప్త్యర్థం రసాంశో వృద్ధిమాప్నువన్ ।
తేషామాస్వాదనే యోగ్యం పరిణామం ప్రపద్యతే ॥
యథా ప్రత్యావర్తమానో రసాంశః ప్రాప్య పూషణమ్ ।
వృష్ట్యోయోషధిప్రజారూపం పరిణామం ప్రపద్యతే ॥
శ్రాద్ధేషు దత్తస్యాన్నస్య పరిణామో మునీశ్వరైః ।
పిత్రాదిప్రాప్తజాత్యర్హః సాక్షాదేవం చ వర్ణితః॥
యేష్విష్టిసోమేష్వాహ్వానం కరణీయం సుపర్వణామ్ ।
ఆగత్య భుఞ్జతే తేషు వహత్యన్యేషు హవ్యవాద్ ॥
అభూన్నో దూత ఇత్యేతదాహ వోఢారమాహుతేః।
విప్రభోజ్యం (విభజ్యాన్నం) చ నేతవ్యం పితృషు స్థావరాదిషు ॥
మానుషాద్యైర్యదన్నాద్యమకస్మాదివ లభ్యతే ।
తన్మధ్యపాతి శ్రాద్ధాన్నం భవాన్తరసృతార్పితమ్ ॥
అశనప్రతిషేధస్తు రోహితాద్యమృతే పరమ్ ।
న హి రూపం పరీణామం భోజనార్హం ప్రపద్యతే ॥
ద్రవ్యత్వాత్కుశకాశాది భుక్త్యనర్హమపి స్వయమ్ ।
ప్రపద్యతే పరీణామం తదహమితి యుజ్యతే ॥
ఫలప్రదాతృతా యేషు దేవానాం న విరుధ్యతే ।
ద్వారం తేష్వీశ్వరప్రీతిః తత్ప్రీతిస్సతి సంభవే ॥
కర్మణైవ ఫలోత్పత్తౌ ప్రీతిద్వారమితీష్యతే ।
పయసా పశురిత్యాదివ్యవస్థా తేన యుజ్యతే ॥
ఎవం సిద్ధే పఞ్చకే దేవతాయాం నాస్త్యేవాస్మిన్విగ్రహాదౌ విరోధః ।
యస్మిన్కర్మణ్యస్తి తత్రైవ వాచ్యా తాముద్దిశ్య త్యాగమాత్రాత్ ఫలాప్తిః ॥
సర్వత్రాపి త్యాగమాత్రాత్ఫలేఽపి ప్రత్యాఖ్యాతుం విగ్రహా నైవ శక్యాః ।
ఇంద్రశ్చన్ద్రస్సూర్య ఇత్యాదికానాం భోగ్యం కర్మోపాసనానాం ఫలం యైః ॥
శ్లోకానామయమర్థః — ఎవం కర్మదేవవదాజానదేవానాం సిద్ధౌ రవిమణ్డలాదీని జ్యోతీంషి తత్తత్ప్రభామణ్డలాని పర్యవస్యన్తి । ఆమనన్తి హి ‘సుకృతాం వా ఎతాని జ్యోతీంషి యన్నక్షత్రాణి’ ఇతి । తద్బలాత్కానిచిన్నక్షత్రాణి కర్మదేవానామివ రవిచన్ద్రగ్రహతారకాదిజ్యోతీంష్యాజానదేవానాం ప్రభామణ్డలాన్యేవ । భవన్తి రవిరాదిత్యశ్చన్ద్ర ఇన్ద్ర ఇత్యాదిశబ్దాస్తు నేత్రాదిశబ్దా గోలకేష్వివ స్వస్వవాచ్యాధిష్ఠానేషు ప్రభామణ్డలేషు గౌణాః । దేహప్రభామణ్డలదర్శనమేవ దేహదర్శనం కృత్వా సర్వజనదృశ్యత్వమాదిత్యస్యోక్తం ‘అసౌ యోఽవసర్పతి’ ఇతి మన్త్రే । తస్మిన్నన్యేషు చ కేచిత్ మన్త్రేష్వాదిత్యరూపస్య నీలగ్రీవత్వాద్యుక్తిః ‘య ఎషోఽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషః’ ‘నమో హిరణ్యబాహవే హిరణ్యపతయేఽమ్బికాపతయే ఉమాపతయే’ ఇత్యాదిమన్త్రాన్తరప్రతిపన్నమాదిత్యాన్తర్యామిణ శివస్య రూపమభిప్రేత్య । ‘అర్యమాయాతి’ ఇతి మన్త్రే త్వాదిత్యస్యేన్ద్రరూపత్వోక్తిరిన్ద్రస్యాపి ద్వాదశాదిత్యమధ్యే క్వాచిన్నివేశాత్ । ఉక్తం హి హరివంశే — ‘అదిత్యాం కశ్యపాజ్జాతా ఆదిత్యా ద్వాదశైవ హి । ఇన్ద్రో విష్ణుర్భగస్త్వష్టా వరుణోంఽశోఽర్యమా రవిః । పూషా మిత్రశ్చ వరదో ధాతా పర్జన్య ఎవ చ’ ఇతి । విష్ణుపురాణేఽపి — ‘మారీచాత్కాశ్యపాజ్జాతాస్తేఽదిత్యా దక్షకన్యయా । తత్ర విష్ణుశ్చ శక్రశ్చ జజ్ఞాతే పునరేవ హి । అర్యమా చైవ ధాతా చ త్వష్టా పూషా తథైవ చ । వివస్వాన్సవితా చైవ మిత్రో వరుణ ఎవ చ । అంశో భగశ్చాదితిజా ఆదిత్యా ద్వాదశ స్మృతాః’ ఇతి । మహాభారతేఽప్యాదిపర్వణి — ‘ధాతా మిత్రోఽర్యమా శక్రో వరుణశ్చాంశ ఎవ చ । భగో వివస్వాన్పూషా చ సవితా దశమస్తథా । ఎకాదశస్తథా త్వష్టా విష్ణుర్ద్వాదశ ఉచ్యతే’ ఇతి । ‘సర్పా వా ఆదిత్యాః’ ఇత్యుక్తిర్యూపాదిత్యోక్తివత్ప్రశంసాపరా కేవలమాదిత్యానామేవైషాం ప్రకాశో భవతీతి ఫలార్థవాదార్థా ।
ఎవం నిరస్తనిఖిలవిరోధేన ఫలవిధీనాం సామర్థ్యేన సిద్ధే విగ్రహవతి దేవతాగణే యుగపదారబ్ధేషు క్రతుష్వేకకాలమాహూతస్య యుగపత్సన్నిధానమపి నానుపపన్నమ్ ; తస్య యోగివద్భూతవశితయా స్వేచ్ఛావశాద్విషే తదపనేతృగరుడోపాసనాదివత్క్రియోత్పాదనసామర్థ్యవత్వేన భూతానాం పరస్పరసంయోజనయా కాయవ్యూహనిర్మాణనిపుణత్వాత్ । శరీరవిశేషాణాం మాతాపితృప్రభవత్వనియమస్తు దేవాదిదర్శనతద్వశీకరణరూపేష్టదేవతాసంప్రయోగాదిఫలకస్వాధ్యాయజపాదివిధివిరోధాత్ అణిమాద్యష్టైశ్వర్యాదిఫలకయోగవిధివిరోధాచ్చ స్వర్గాపవర్గార్థయజ్ఞాదిశ్రవణాదివిధివిరోధాత్ సుఖస్య దుఃఖసంభిన్నత్వానిత్యత్వనియమ ఇవ హేయః । ఉదాహృతో హి ప్రాక్ సామవిధిబ్రాహ్మణవర్ణితః స్వాధ్యాయాదిష్టదేవతాసంప్రయోగః । యోగాభ్యాసాదైశ్వర్యప్రాప్తిశ్చ శ్వేతాశ్వతరోపనిషదాదిషు వర్ణితా ; పాతఞ్జలే చ శాస్త్రే విభూతిపాదే చ ప్రపఞ్చితా । వదన్తి చాగమికాః పిశాచాదిహిరణ్యగర్భాన్తానామష్టగుణషోడశగుణాదిచతుష్షష్టిగుణపర్య న్తానైశ్వర్యవిశేషాన్ । ఎవం చ యజ్ఞవాటేషు దేవానామదృశ్యత్వమప్యైశ్వర్యాదుపపన్నమ్ । ‘కస్య వాహ దేవా యజ్ఞమాగచ్ఛన్తి’ ఇత్యాద్యర్థవాదస్తు ప్రాతరగ్నిహోత్రానన్తరమేవాన్వాధాయ దేవతాపరిగ్రహః కర్తవ్య ఇతి విధేస్స్తావకో న వివక్షితస్వార్థః ।
ఎవం హవిర్భోజనార్థమాహూతానాం యజ్ఞదేశమాగతానాం దేవతానాం హవిర్భోక్తృత్వమప్యుపపద్యతే । తత్ర న తావత్ హవిరుత్క్రమణప్రత్యావృత్తిశ్రుతివిరోధః ‘యద్వై దేవా హవిర్జుషన్తే అల్పమప్యేకామాహుతిమపి తత్ గిరిమాత్రం వర్ధయన్తే’ ఇతి త్యక్తస్య హవిషో వృద్ధిశ్రవణేన కశ్చిదంశస్తృప్తిపర్యాప్తో దేవైర్భుజ్యతే, కశ్చిదంశో వృష్టయన్నాదిరూపేణావర్తత ఇతి ఉభయవిధశ్రుతినిర్వాహసంభవాత్ । న చ హవిర్వృద్ధితదంశభోజనతదంశాన్తరోత్క్రమణప్రత్యావృత్త్యభ్యుపగమే ప్రత్యక్షవిరోధః । త్యక్తే హవిషి తతో నిర్గత్వరస్య తదీయసూక్ష్మరసాంశస్యైవ వృద్ధయాద్యభ్యుపగమాత్ ‘అవాఢవ్యాని సురభీణి కృత్వా’ ఇతి సురభీకృతహవిరవస్థాఽన్తరనయనలింగాత్ । ఎవఞ్చ పర్యగ్నికరణాన్తోత్సృష్టపశ్వాదీనాం సూక్ష్మాంశాపగమేఽపి మధుకరోపభుక్తరసాంశానాం పుష్పాణామివ తాదవస్థ్యదర్శనమపి నానుపపన్నమ్ । తత్ర చ హవిషః సూక్ష్మే రసే తత్తద్దేవతాతృప్తిపర్యాప్తాం వృద్ధిమాప్నువన్ భక్ష్యాంశస్తత్తదాస్వాదనయోగ్యరూపేణ సూర్యం ప్రాప్య ప్రత్యావర్తమానస్తదితరాంశో వృష్టయన్నప్రజారూపేణేవ పరిణమత ఇతి కుశకాశదారుశకలాదీనామనదనీయత్వదోషో న ప్రసజ్యతే । శ్రాద్ధేషు పిత్రాద్యుద్దేశేన దత్తస్యాన్నస్య పిత్రాదిప్రాప్తజాత్యుచితాహారతయా పరిణామః స్మృతిపురాణేషు కణ్ఠోక్త్యా వర్ణితః । తథాహి మత్స్యపురాణవచనమ్ –
‘దేవో యది పితా జాతః శుభకర్మనియోగతః ।
తస్యాన్నమమృతం భూత్వా దేవత్వేఽప్యనుగచ్ఛతి ॥
గాంధర్వే భోగ్యరూపేణ పశుత్వే చ తృణం భవేత్ ।
శ్రాద్ధాన్నం వాయురూపేణ నాగత్వేఽప్యుపతిష్ఠతి ॥
పానం భవతి యక్షత్వే రాక్షసత్వే తథాఽఽమిషమ్ ।
దానవత్వే తథా మాంసం ప్రేతత్వే రుధిరోదకమ్ ॥
మనుష్యత్వేఽన్నపానాది నానాభోగరసో భవేత్’ ఇతి ॥
తథైవ దేవతోద్దేశేన త్యక్తస్యాపి హవిషస్తదభిమతాస్వాదనీయద్రవ్యతయా పరిణామో భవిష్యతి । లిఙ్గఞ్చత్ర దృశ్యతే ‘ఎతద్వై దైవ్యం మధు యద్ఘృతమ్’ ఇతి । ఉక్తం చ తన్త్రవార్తికే లోకవేదాధికరణే ‘యచ్చైతద్ఘృతమస్మాకం దేవానాం మధ్విదం యది । రసవీర్యాదిభిస్తత్ర న శబ్దార్థోఽన్యథాపతేత్’ ఇతి । యేష్విష్టిసోమేషు ‘అగ్నిమగ్ర ఆవహ’ ‘ఇన్ద్రాగచ్ఛ’ ఇత్యాదిమన్త్రవత్సు దేవతానామాహ్వానమస్తి తాఎవ తేష్వాగత్య త్యక్తం భుఞ్జతే తదితరేష్వగ్నినా నీతం భుఞ్జతే’ ఇత్యాగమనశ్రుతిహవిర్నయనశ్రుతిరిత్యుభయమప్యుపపద్యతే । శ్రాద్ధేషు యద్యప్యతీతాః పిత్రాదయ ఆగచ్ఛన్తీతి స్మర్యతే, తథాపి తేషామధిష్ఠాతార ఆజానపితరః సన్తి తత్పితృపితామహ ప్రపితామహానాం వసురుద్రాదిత్యా వరుణప్రజాపత్యగ్నయో మాసర్తుసంవత్సరా విష్ణుబ్రహ్మమహేశ్వరాః ప్రద్యుమ్నసఙ్కర్షణవాసుదేవాః స్కన్ద చణ్డగణేశాః । ఈశసదాశివశాన్తాఞ్చాధిష్ఠాతారః స్మృతిపురాణాగమేషు దర్శితాః । అన్యే చాగ్నిష్వాత్తా బర్హిషద ఆజ్యపాః సుకాలిన ఇత్యాద్యా ఆజానపితరో వర్ణితాః । తేషు చ కేచిత్తత్తదధికారిభేదవ్యవస్థయా, తదవ్యవస్థయా చ అన్యే శ్రాద్ధీయేషు హోమపిణ్డభోజనేషు భోక్తారః । యథా గర్భవృయుద్ధేశేన సుహృద్భిర్దత్తం దౌహృదం భుక్త్వా తృప్యన్త్యో గర్భవత్యో గర్భానపి పోషయన్తి సుహృద్భ్యశ్చ ప్రత్యుపకుర్వన్తి తథా పిత్రాదితృప్యుద్దేశేన పుత్రాదిభిర్దత్తమన్నం భుక్త్వా తృప్తాస్తదధిష్ఠాత్ర్యో దేవతాః పిత్రాదీనపి తర్పయన్తి పుత్రాదిభ్యోఽపి శ్రాద్ధకల్పోక్తఫలప్రదానేనోపకుర్వన్తి । ‘వసురుద్రాదితిసుతాః పితరశ్శ్రాద్ధదేవతాః । ప్రీణయన్తి మనుష్యాణాం పితౄన్ శ్రాద్ధేషు తర్పితాః । ఎవమేతే మహాత్మానశ్శ్రాద్ధే సత్కృత్య పూజితాః । సర్వాన్కామాన్ప్రయచ్ఛన్తి శతశోఽథ సహస్రశః’ ఇత్యాదివచనదర్శనాత్ తేషాం సర్వేషామాగమనం న స్మర్యతే । అతీతపితౄణాఞ్చ స్థావరతిర్యఙ్మనుష్యనారకజన్మప్రాప్తానామాగమనం న సంభవతీతి తదర్థత్వేన ‘అవాడ్ఢవ్యాని సురభీణి కృత్వా’ ఇతి శ్రాద్ధీయహవిర్నయనశ్రవణమపి సఙ్గచ్ఛతే । మనుష్యాదిభిర్వినైవ స్వయత్నమాకస్మికమివ యదాహారాదికం లభ్యతే తన్మధ్యపాతి సమర్థయితుం శక్యం భవాన్తరసుతాదిదత్తం శ్రాద్ధమ్ ; కేవలపుణ్యేనేవ భవాన్తరసుతాదికర్తృక శ్రాద్ధసంపాదనద్వారకేణాపి పుణ్యేన తల్లాభసమ్భవాత్ ।
యత్తు ‘న హవై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్తి’ ఇతి దేవానామశనాదిప్రతిషేధస్స ప్రకృతపఞ్చామృతమాత్రవిషయః । ‘తద్యత్ప్రథమమమృతం తద్వసవ ఉపజీవన్తి’ ఇత్యాద్యుక్త్యనన్తరం రోహితరూపాదిగుణాత్మకాన్యమృతతాని కథం వస్వాదీనాముపజీవ్యాని స్వతోఽనదనీయత్వాదద్రవ్యత్వేన కుశకాశాదివదదనీయపరిణామాసంభవాచ్చేతి శంకాయాం దర్శనమాత్రేణ తేషాం తృప్తిప్రదానీతి పరిహారార్థత్వేన తదవతారాత్ । యాగీయేషు హవిష్షు స్వతోఽనదనీయేష్వదనీయవస్తుతయా పరింగతేషు చ దేవతానాం భోక్తృత్వే నాస్త్యనుపపత్తిః । హవిషా తేషాం తృప్తిస్తు హవిర్వధ్యేతి ప్రాగేవ దర్శితమ్ । యద్యప్యైన్ద్రమారుతేష్ట్యాదిష్వాహూతప్రత్యాఖ్యాతానాం దేవతానాం పునస్తదుద్దేశేన త్యక్తైరపి హవిర్భిః ప్రీతిలోకదృష్టివిరుద్ధా , యద్యపి చ ప్రీతిమతీనామపి దేవతానాం కల్పాన్తరభావిఫలప్రదాతృత్వం న సంభవతి, తథాపి యత్ర ప్రీతిః సంభవతి తత్ర ఫలప్రదాయామీశ్వరప్రీతౌ సా ద్వారమితి కల్పనాయాం న కాచిదనుపపత్తిః । ఈశ్వరస్యాపి ప్రీతిః కర్మణా , తదాశ్రితకారకేణ వా ఫలోత్పత్తౌ ద్వారమాత్రం న తు తయోరీశ్వరప్రీతావుపక్షయ ఇతి కర్మతత్కారకవైచిత్ర్యాత్ఫలవైచిత్ర్యమప్యుపపద్యతే । ఎవం ఫలవిధిసామర్థ్యాద్దేవానాం విగ్రహస్య తదనుబన్ధితయా హవిర్భోక్తృత్వాదేశ్చ సిద్ధౌ న కశ్చిద్విరోధ ఇతి స్వీకర్తవ్యమేవ తేషాం విగ్రహాదిపఞ్చకమ్ । యత్ర తు గుణక్రియావయవాదిదేవత్యే కర్మణి తదభ్యుపగమే విరోధోఽస్తి, తత్ర దేవతాముద్దిశ్య ద్రవ్యత్యాగమాత్రాదీశ్వరప్రీతిద్వారా కర్మఫలమితి కల్ప్యతే । సర్వత్రాపి తథాఽస్త్వితి చేదస్తు నామ । న యస్మిన్నధికరణే దేవతానాం యజ్ఞదేశాభిగమనం హవిర్భోక్తృత్వమిత్యాదికమపి సాధనీయమ్ । విద్యాధికారసమర్థనాయ తేషాం విగ్రహమాత్రం సాధనీయమ్ । విగ్రహాశ్చ ప్రాగుదాహృతఫలవిధిజాతసామర్థ్యాత్తత్తద్దేవపదప్రాపకకర్మోపాసనాఫలభోగోపయోగితయా సిద్ధ్యన్తో న ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యాః । అన్యత్సిద్ధ్యతు మా వా, న నః కిశ్చిదిహ తేన ప్రయోజనమ్ ।
అత ఎవ భాష్యే కర్మవిరోధసమాధానసూత్రాంశస్య తథైవ ద్వితీయయోజనా దర్శితా । వస్తువిచారణాయాం తు విగ్రహాదిపఞ్చకమపి స్వీకర్తవ్యమ్ । అసతి విరోధే మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణప్రతీతార్థపరిత్యాగాయోగాత్ , మానాన్తరప్రాప్తేరప్యప్రామాణ్యహేతోరభావాత్ । అనుమితేస్తు పర్వతాంశే ప్రత్యక్షజ్ఞానతః ప్రాప్తిరస్తీతి న తత్ర ప్రామాణ్యమ్ । ‘శ్వేతో ధావతి’ ఇతి వాక్యాద్వక్తృవివక్షానాస్పదస్యార్థస్య ప్రతీతిరేవ నాస్తి । అర్థవాదేభ్యః స్తుతిద్వారభూతార్థస్య ప్రతీతిరనుభవసిద్ధా స్తుత్యర్థమపేక్షితా చ । ‘శ్వేతో ధావతి’ ఇతి వాక్యాద్వక్తురవివక్షితేఽర్థే యది కస్యచిత్ప్రతీతిస్స్యాత్ , ప్రాప్తివిరోధౌ చ న స్యాతామ్ , తదా తస్య తత్ర ప్రామాణ్యమిష్టమేవ । అన్యథా ‘అనధిగతార్థబోధకః ప్రమాణమ్’ ఇతి లక్షణస్య తత్రాతివ్యాప్తిప్రసఙ్గాత్ । ‘ఎతస్యైవ రేవతీషు వారవన్తీయమ్’ ఇత్యత్రాపి అస్తి రేవత్యాధారవారవన్తీయరూపవిశేషణప్రతీతిస్తద్ఘటితవాక్యార్థప్రతీత్యపేక్షితా । నాస్తి చ ప్రాప్తిరూపమప్రామాణ్యకారణమితి తాత్పర్యావిషయేఽపి తత్ర తస్య ప్రామాణ్యమనివార్యమ్ । తత్కర్తవ్యతామాత్రస్య విశిష్టవిధ్యాక్షిప్తవిశేషణవిధితో లాభః । సంప్రతిపన్నం చ స్వర్గార్థవాదస్య తాత్పర్యావిషయేఽపి స్తుతిద్వారార్థే ప్రామాణ్యమ్ । తస్య తత్రావాన్తరతాత్పర్యమస్తీతి చేత్ , తద్వదేవార్థవాదాన్తరస్యాపి తత్స్యాత్ । తదర్థస్యాపి స్తుతిద్వారత్వావిశేషాత్ । స్వర్గార్థవాదః ఫలవిధ్యపేక్షిత ఇతి స్వార్థే తస్యావాన్తరతాత్పర్యం, నాన్యస్యేతి చేత్ ; న । ఎకవాక్యతాయామపి స్తుతిద్వారభూతేఽర్థే క్వచిదవాన్తరతాత్పర్యాభ్యుపగమే తద్వదన్యత్రాపి ప్రాప్తివిరోధయోరసతోస్తస్యానివార్యత్వాత్ । తథా ఇహాపి దేవతాహ్వానవిధిదృష్టార్థత్వాయ దేవతాగమనమపేక్షతే । తద్ధవిషాం స్వీకరణం తద్భోజనం తత్తృప్తిం ఫలకామేన క్రియమాణం దేవతానాం తృప్తిజననం దేవతాయాః ఫలదాతృత్వసిద్ధయ ఇతి తదపేక్షతే । ఫలదాతృత్వం ఫలైశ్వర్యం వినాఽనుపపన్నం ఫలైశ్వర్యమపేక్షత ఇతి దేవతాగమనాదీనామపి సాక్షాత్పరంపరయా చాహ్వానవిధ్యపేక్షితత్వాచ్చేత్యలం ప్రసక్తానుప్రసక్త్యా । తస్మాదుపపన్నో దేవతానామర్థిత్వసామర్థ్యాదిమత్త్వాద్బ్రహ్మవిద్యార్థశ్శ్రవణాద్యధికారః।
నన్వియం చిన్తా నాస్మదాదీనాం ప్రవృత్తావుపయుక్తా । నాపి దేవతానామ్ ; తేషాం స్వకీయవిగ్రహసత్త్వే తత్ప్రయుక్తసామర్థ్యాదిమత్త్వే చ సిద్ధాన్తన్యాయనిరపేక్షమేవావగతిసద్భావాత్ । న చ దేవాః స్వపదనిత్యత్వశఙ్కయా తత్ర న ప్రవర్తేరన్నితి తత్ప్రవృత్తావుపయుక్తా ; తేషాం జాతిస్మరత్వేన ప్రాచీనబ్రాహ్మణజన్మాద్యనుష్ఠితసత్కర్మాయత్తం స్వపదం న నిత్యమితి స్వత ఎవావగతిసత్త్వాత్ । న చాస్మదాదీనామేవ దేవోపాస్యత్వేన బ్రహ్మోపాసనసిద్ధావుపయుక్తా । ఉపాసనాప్రకరణేషు దేవోపాస్యత్వవిశేషణసత్త్వే ద్యుమూర్ద్ధత్వాదివదారోపితేనాపి తేన రూపేణోపాసనోపపత్తేరితి చేత్ ।
ఉచ్యతే – దేవతానామసిద్ధౌ మధువిద్యాదీనాం తత్తద్దేవతాపదప్రాప్తిః ఫలం న భవేత్ , వరుణగ్రహనిర్మోకాదివద్బాధితస్య శ్రుతత్వేఽపి విధేయక్రియాఫలత్వాయోగాత్ । కింత్వన్యదేవ ఫలం కల్ప్యం స్యాత్ । అన్తరాదిత్యవిద్యాస్వాదిత్యదేవతాఽన్తర్వర్తిత్వేన బ్రహ్మోపాసనం న సిద్ధ్యేత్ । జ్యోతిర్మణ్డలాద్యన్తర్వర్తిత్వేనైవ తదుపాసనం సిద్ధ్యేత్ । ఉపకోసలవిద్యాయాం పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం చ అర్చిరాద్యభిమానిదేవతావిశేషా మార్గపర్వత్వేన చిన్తనీయా న స్యుః । అర్చిరాదీన్యచేతనాన్యేవ తథా చిన్తనీయాని స్యుః । తథా ‘తాంస్తత్ర దేవా యథా సోమం రాజానమాప్యాయస్వాతక్షీయస్వేతిభక్షయంత్యేవమేనాంస్తత్ర భక్షయన్తి యథా హవై బహవః పశవో మనుష్యం భుంజ్యురేవమేకైకః పురుషో దేవాన్భునక్త్యేకస్మిన్నేవ పశావాదీయమానే అప్రియం భవతి కిం బహుషు తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః’ ఇత్యాదిశ్రుతిషు కర్మదేవభావం ప్రాప్తానామప్రాప్తానాఞ్చ మనుష్యాణాం యావజ్జీవమాజానదేవభృత్యభావోక్త్యా వైరాగ్యం న సిద్ధ్యేత్ । ఎతాదృశస్యాభిమతస్య సిద్ధిః ప్రయోజనం దేవతాసద్భావప్రసాధనస్య । ఆదిత్యచన్ద్రాదిపదవ్యుత్పత్తిగ్రహాదిభిర్విరోధేఽపి జ్యోతిర్మణ్డలాద్యతిరిక్తా దేవతాః సిద్ధ్యన్తి ; విధిఫలత్వాత్ , దృష్టసుఖాదివిరుద్ధస్వభావస్వర్గసుఖాదివదితి దేవతాప్రసాధనోపయుక్తన్యాయప్రదర్శనస్య తథైవ దృష్టవిరోధేఽపి శ్రవణాదివిధిఫలత్వాత్ బ్రహ్మాత్మైక్యమపి ప్రసిద్ధ్యతీతి ప్రదర్శనమపి ప్రయోజనమ్ । మంత్రార్థవాదాః ప్రాప్తివిరోధయోరసతోః ప్రతీయమానార్థే ప్రామాణ్యం న జహతీతి దేవతాతద్విగ్రహాదిపఞ్చకప్రసాధనోపయోగిన్యాయప్రతిపాదనస్య
‘తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయతే ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’(ఛా. ౮. ౧.౬) ‘జాయస్వ మ్రియస్వేత్యేతత్తృతీయం స్థానం తేనాసౌ లోకో న సంపూర్యతే తస్మాజ్జుగుప్సేత’(ఛా. ౫. ౧. ౮) ఇత్యాదిమన్త్రార్థవాదైః శ్రవణాధికారివిశేషణవివేకవైరాగ్యాదికమపి సిద్ధ్యతీతి ప్రదర్శనమపి ప్రయోజనమ్ । తస్మాత్సఫలేయం చిన్తా । ౧. ౩. ౩౩
ఇతి దేవతాఽధికరణమ్ । ౮ ।
శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి ॥౩౪॥
అత్ర శ్రౌతలిఙ్గానుగృహీతార్థిత్వాదిసమ్భవాత్ దేవానామివ శూద్రాణామప్యధికారోఽస్తి విద్యాస్వితి పూర్వపక్షః । అస్తి హి దేవాధికారే
‘తయో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత’(బృ. ౧. ౪. ౧౦) ఇత్యాదిలిఙ్గమివ శూద్రాధికారేఽపి లిఙ్గం
‘అహ హారే త్వా శూద్ర తవైవ సహ గోభిరస్తు’(ఛా. ౪. ౨. ౩) ఇతి
‘ఆజహారేమాశ్శూద్రానేనైవ ముఖేన మామాలాపయిష్యథా’(ఛా. ౪. ౨. ౫) ఇతి చ విద్యార్థముపసన్నం జానశ్రుతిం ప్రతి ‘శూద్ర’ ఇత్యామన్త్రణమ్ । న చాయం శూద్రశబ్దో యోగేన త్రైవర్ణికే వర్తనీయః ; రూఢేః ప్రబలత్వాత్ । అన్యథా ‘వర్షాసు రథకారోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యత్ర రథకారశబ్దస్యాపి త్రైవర్ణికే యోగః కల్ప్యేత । న చ రథకారశబ్దో విధివాక్యే శ్రుతః శూద్రశబ్దోఽర్థవాద ఇత్యతోఽస్తి కశ్చిద్విశేషః ; ప్రామాణ్యే విద్యర్థవాదయోరవిశేషాత్ । అర్థవాదస్యాపి ప్రాప్తివిరోధయోరసతోః ప్రతీయమానార్థే ప్రామాణ్యస్య పూర్వాధికరణే వ్యవస్థాపితత్వాత్ తయోరసతోర్విధివాక్యస్యాపి ప్రామాణ్యాసంభవాత్ । న హి ‘దధ్నా జుహోతి’ ఇతి విధివాక్యం , ప్రాప్తాయాం హోమకర్తవ్యతాయాం ‘కృష్ణలం శ్రపయేత్’ ఇతి విధివాక్యం మానాన్తరవిరుద్ధాయాం విక్లృత్తిఫలకక్రియావిశేషరూపశ్రపిధాతుముఖ్యార్థకర్తవ్యతాయాఞ్చ ప్రామాణ్యమశ్నుతే । న చ రథకారశబ్దస్య రూఢౌ బాధకం నాస్తి , ఇహ తు శూద్రశబ్దస్య రూఢావస్తి బాధకం అధ్యయనరహితస్య శూద్రస్యావిద్వత్త్వమితి వాచ్యమ్ । తస్య హితైషివచనేన విద్యార్థగురూపగమనాపక్షితస్య విద్యానుష్ఠానాపేక్షితస్య చ విద్వత్వస్య సమ్భవాత్ । న చాధ్యయనావాప్తవేదజన్యవేదార్థజ్ఞానవతైవ వైదికకర్మాణ్యనుష్ఠేయానీతి నియమః । తథా నియమే మానాభావాత్ । రథకారస్యాధానే నిషాదస్థపతేరిష్టౌ శూద్రమాత్రస్య స్వవర్ణధర్మ త్రైవర్ణికానామప్యుపనీతానామధ్యయనశౌచసంధ్యోపాసనసమిదాధానాదిషు స్త్రీణామైష్టికసౌమికాదిపత్నీకర్మసు చ వైదికేష్వనుష్ఠేయేషు తదభావాచ్చ ।
నన్వధ్యయనవిధిస్తథా నియమే మానమ్ । తథాహి – ‘స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః’ ఇత్యధ్యయనవిధేరశ్రుతఫలకస్యార్థజ్ఞానం ఫలత్వేన కల్పనీయమ్ ; ‘ఫలవద్వ్యవహారాఙ్గభూతార్థప్రత్యయాఙ్గతా । నిష్ఫలత్వేన శబ్దస్య యోగ్యతాత్వవధార్యతే ॥’ ఇతి న్యాయాత్ , న తు విశ్వజిన్న్యాయాత్ స్వర్గః । శ్రుతపదాన్వయస్వారస్యభఞ్జనస్య , గుణకర్మత్వే సమ్భవతి అశ్రుతపదాన్వయలేశేనార్థకర్మత్వస్య , దృష్టఫలత్వే సమ్భవతి అదృష్టఫలకల్పనస్య చాయుక్తత్వాత్ । స్వర్గస్య ఫలత్వే ’హిరణ్యం ధార్యమ్’ ఇత్యత్ర హిరణ్యనిర్వర్త్యేన ధారణేనేష్టం భావయేదితివత్స్వాధ్యాయనిర్వర్థ్యేనాధ్యయనేన స్వర్గం భావయేదితి శ్రుతోఽధ్యయనస్య స్వాధ్యాయం ప్రతి గుణభావో భజ్యతే । అర్థజ్ఞానఫలత్వే తు శ్రుతపదాన్వయలభ్యస్య తవ్యప్రత్యయాదధ్యయనసంస్కార్యతయాఽవగమ్యమానం స్వాధ్యాయం ప్రత్యధ్యయనే గుణభావస్య న భంగః । అధ్యయనేన స్వాధ్యాయస్యావాప్తిరూపసంస్కారః అవాప్తేన స్వాధ్యాయేనార్థావబోధ ఇతి ప్రణాడ్యా భవతి ; అర్థజ్ఞానరూపే ఫలే స్వాధ్యాయసంస్కారస్యైవ సతోఽధ్యయనస్య పర్యవసానాత్ ।
తథా స్వర్గఫలత్వేఽధ్యయనజన్యస్య తస్య స్వరూపం తత్రాధ్యయనజన్యత్వం చ కల్పనీయమితి గౌరవమాపద్యతే । అర్థజ్ఞానఫలత్వే త్వధ్యయనావాప్తస్వాధ్యాయజన్యతయా దృష్టేఽర్థజ్ఞానేఽధ్యయనజన్యత్వమాత్రం కల్పనీయమితి లాఘవం లభ్యతే । న చ దృష్టఫలే విధివైయర్థ్యమ్ । అధ్యయనేనైవ స్వాధ్యాయమవాప్య తద్ద్వారాఽర్థజ్ఞానం భావయేదితి నియమార్థత్వాత్ । ఎవం చ వర్ణవిశేషాదిగ్రహణమంతరేణావిశేషప్రవృత్తా వైదికకర్మవిధయః కర్మానుష్ఠానార్థమనుష్ఠేయార్థజ్ఞానసమ్పన్నానాధికారిణోఽపేక్షమాణాః స్వత ఎవాధ్యయనలబ్ధానుష్ఠేయార్థజ్ఞానాన్ ద్విజాతీనాసాద్య నిర్వృణ్వన్తి । ఫలకామత్వావిశేషేఽపి శూద్రస్యాధికారిత్వేన సంగ్రహార్థమనుష్ఠేయార్థజ్ఞానం నాక్షిపన్తి । యథా క్రతువిధయో యాజకానపేక్షమాణాః స్వవర్ణోచితద్రవ్యార్జనోపాయవతి యాజనే స్వత ఎవ ప్రవృత్తాన్ బ్రాహ్మణానాసాద్య నిర్వృణ్వన్తి , న త్వధ్యయనవత్వేఽపి క్షత్రియవైశ్యయోర్యాజకత్వమాక్షిపన్తి । తతశ్చ యాజనాధ్యాపనప్రతిగ్రహైర్బ్రాహ్మణో ధనమార్జయేత్’ ఇతి ద్రవ్యార్జనోపాయనియమవిధిబలత్ బ్రాహ్మణానామేవార్త్విజ్యమితి నియమవదధ్యయననియమవిధిబలాదధ్యయనలబ్ధానుష్ఠేయార్థజ్ఞానవతామేవ వైదికకర్మానుష్ఠానమితి నియమస్య లాభాత్ , తథా నియమే మానాభావస్తావదసిద్ధః । యత్తు రథకారాదీనామాధానాద్యనుష్ఠానేష్వధ్యయనలబ్ధమనుష్ఠేయార్థజ్ఞానం నాస్తీత్యుక్తం తత్సత్యమేవ । తథాఽపి విశిష్య రథకారాదీనామాధానాదివిధిబలాదాప్తవచనైరేవాధానాదికర్తవ్యతాజ్ఞానం తత్తదనుష్ఠానాపేక్షితమన్త్రగ్రహణం చ తేషామభ్యుపగమ్యతే । అన్యథా తత్తద్విధీనామానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । న చేహ తత్ప్రసఙ్గః , అధ్యయనవత్సు త్రైవర్ణికేష్వగ్నిహోత్రాదివిధీనాం విద్యావిధీనాఞ్చ సార్థకత్వాత్ । తస్మాత్కర్మస్వివ విద్యాస్వపి నాధికార ఇతి చేత్ –
ఉచ్యతే – అర్థజ్ఞానస్యాధ్యయనఫలత్వే హ్యేతదేవం భవేత్ , న తు తత్ తస్య ఫలమ్ , కిన్తు స్వాధ్యాయావాప్తిరేవ , తవ్యప్రత్యయేన తస్యాధ్యయనప్రాప్యత్వశ్రవణాత్ । సా న పురుషార్థ ఇతి చేత్ – కిమర్థజ్ఞానం పురుషార్థః ? పశుపుత్రాదివత్ పురుషార్థోపయోగితయా గౌణపురుషార్థత్వం తు స్వాధ్యాయావాప్తేరపి తుల్యమ్ । అథార్థజ్ఞానమన్తరేణానుష్ఠానాసమ్ భవాత్ తస్యానుష్ఠానోపయోగితయా గౌణపురుషార్థత్వం సామర్థ్యాదవగతం న స్వాధ్యాయావాప్తేరితి చేత్ ; న । తాం వినా జపపారాయణాద్యయోగేన తస్యాపి తథాత్వస్య సామర్థ్యాదవగతేః ।
నను
‘యదేవ విద్యయా కరోతి శ్రద్ధయోపనిషదా తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’(ఛా. ౧.౧.౧౦) ఇతి శ్రుత్యా సామర్థ్యతః శీఘ్రగామిన్యా అర్థజ్ఞానస్య తథాత్వం ప్రథమమవగతమితి చేత్ ; న । తస్యాః శ్రుతేః ప్రకృతోద్గీథవిద్యావిషయత్వస్య పురుషార్థాధికరణే సూత్రకృతా వక్ష్యమాణత్వేనార్థజ్ఞానపరత్వాభావాత్ । ‘ధన్యం యశస్యమాయుధ్యం పుణ్యం స్వర్గాపవర్గదమ్ । ధారణం ధర్మశాస్త్రస్య వేదానాం ధారణం తథా ॥’ ఇత్యాదిస్మృత్యా స్వాధ్యాయావాప్తేరపి తథాత్వస్య శీఘ్రమేవావగతేశ్చ । తత్ర ధారణస్య ఫలార్థత్వముక్తమ్ , న త్వవాప్తేరితి చేత్ ; న । స్వాధ్యాయస్య ధారణమవాప్తిరిత్యభేదాత్ । స్వాధీనోచ్చారణక్షమత్వం హ్యవాప్తిః । తచ్చ పురుషస్య స్వాధ్యాయోచ్చారణేచ్ఛాయామస్ఖలితతదుచ్చారణోపయోగితాలుమూర్ధాదివర్ణస్థానవశిత్వసహితావిచ్ఛిన్నస్మృతిసన్తానజనకతదన్తర్గతయావద్వర్ణపదవాక్యావలీవిషయసంస్కారదార్ఢ్యమేవ । విధిశక్తివిశేషణగుణనికయా చ సంపాదితం స్వాధ్యాయస్య ధారణమపి తదేవ , న వస్త్రభూషణాదివత్తస్య ముఖ్యం ధారణమస్తి । అవశ్యం చార్థజ్ఞానం ఫలమభ్యుపగచ్ఛతాఽపి క్వచిత్ క్వచిదక్షరావాప్తిరపి ఫలత్వేనాభ్యుపగన్తవ్యా । న ఖలు హుంఫడాదీనాం స్తోభాక్షరాణామర్థోఽస్తి । న వా నిషేధవాక్యానామర్థవత్త్వేఽపి తదధ్యయనస్యార్థజ్ఞానం ఫలమభ్యుపగన్తుం శక్యమ్ । తథా సతి నిషేధవిధయోఽపి నిషిద్ధానుష్ఠానపరిహారాయ హింసానృతపరదారగమనాదికం ప్రత్యవాయకరమితి జ్ఞానవదధికారిసాపేక్షాః స్వతస్సిద్ధతద్జ్ఞానేషు త్రైవర్ణికేష్వేవ పర్యవస్యన్తి , న శూద్రాణాం తద్జ్ఞానమాక్షిపన్తీతి త్వదీయకల్పనాప్రసరేణ నిషేధవాక్యాధ్యయనవిధైరుక్తరూపజ్ఞానవతాం త్రైవర్ణికానామేవ నిషిద్ధానుష్ఠానం ప్రత్యవాయకరమితి నియమపర్యవసాయితయా శూద్రాణాం హింసాఽనృతాదిభిః ప్రత్యవాయాభావప్రసఙ్గాత్ । త్రైవర్ణికానామపి వేదాధ్యయనే సత్యేతాని నిషిద్ధాని ప్రత్యవాయకరాణీతి జ్ఞానావశ్యమ్భావేన తదనుష్ఠానే ప్రత్యవాయో భవేదిత్యనిష్ఠఫలత్వప్రతిసన్ధానేన తత్ర ప్రవృత్త్యభావప్రసఙ్గాచ్చ ।
అథోచ్యేత – నిషేధవాక్యేషు ప్రత్యవాయఫలకం నిషిద్ధానుష్ఠానం న శాస్త్రార్థః , కిన్తు ప్రత్యవాయపరిహారఫలక తదననుష్ఠానమితి తద్విషయ ఎవ నియమః – అధ్యయనపూర్వకనిషేధవాక్యార్థజ్ఞానవత ఎవ నిషిద్ధాననుష్ఠానం ప్రత్యవాయపరిహారాయ భవతీతి । తథా చ నిషిద్ధానుష్ఠానేన ప్రత్యవాయజననే నిషేధవాక్యార్థజ్ఞానం నాపేక్షితమితి శూద్రాణాం తదనుష్ఠానే ప్రత్యవాయాభావో న ప్రసజ్యేత ; త్రైవర్ణికానాం ప్రత్యవాయపరిహారోపయోగిజ్ఞానఫలకమధ్యయనం నానిష్టఫలకమితి తేషామధ్యయనే ప్రవృత్త్యభావోఽపి న ప్రసజ్యతే – ఇతి । ఎవమపి అనధీతవేదానాం నిషిద్ధాననుష్ఠానేఽపి ప్రత్యవాయాపరిహారాదవశ్యంభావిప్రత్యవాయస్తదనుష్ఠానేనైవాస్త్వితి ప్రతిసన్ధానేన శూద్రాణాం నిషిద్ధానుష్ఠానప్రసఙ్గో దుర్వారః । ఎవం చ యద్యపి బ్రాహ్మణానామశ్వమేధాదిభాగార్థజ్ఞానం యాజనాద్యుపయోగి , క్షత్రియవైశ్యయోర్బృహస్పతిసవాదిభాగార్థజ్ఞానం తదవగమార్థిభ్య ఉపదేశోపయోగి ‘ఆపత్కల్పో బ్రాహ్మణస్య అబ్రాహ్మణాద్విద్యోపయోగ’ ఇతి స్మరణాత్ , జైవలికేకయాజాతశత్రుప్రభృతీనాం క్షత్రియాణామృషీన్ ప్రత్యఙ్గావబద్ధసగుణనిర్గుణబ్రహ్మవిద్యోపదేష్టృత్వశ్రవణాచ్చ , సర్వేషామపి తత్ మీమాంసాసాద్ధ్యవిచారోపయోగి అశ్వమేధాదిభాగవిచారస్య మీమాంసాశాస్త్రే కృతస్య న్యాయసామ్యేన బ్రాహ్మణాధనుష్ఠేయార్థనిర్ణయేష్వప్యపేక్షితత్వాత్ , అతస్తత్రాద్ధ్యయనజన్యార్థజ్ఞానవతైవ క్రియమాణం విచారయాజనోపదేశం స్వస్య యాజ్యోపదేశ్యానాఞ్చ ఫలాయ భవతీతి నియమః సంభవతీతి ; తథాఽపి స్తోభాదిష్వర్థాభావాత్ నిషేధవాక్యేషు విపరీతఫలకత్వాచ్చ తథా కశ్చిదర్థజ్ఞానఫలకాధ్యయనవిధిలభ్యో నియమో వక్తుం న శక్యత ఇతి తత్రాక్షరావాప్తిరేవ ఫలత్వేన స్వీకర్తవ్యా । ఎవఞ్చేత్ సర్వత్రాపి సైవ ఫలమస్తు వ్యాపిత్వాత్ ।
నను తథాఽప్యర్థజ్ఞానమపి సమ్భవస్థలేషు ఫలత్వేన స్వీకర్తవ్యమ్ , అన్యథా వేదవాక్యానాం తత్ర తత్రార్థే తాత్పర్యాసిద్ధ్యా తన్నిర్వాహార్థలక్షణాదికల్పనోచ్ఛేదప్రసఙ్గాత్ ; అర్థావబోధముద్దిశ్య శబ్దోచ్చారణేన హి లోకవాక్యానాం తాత్పర్యమవగమ్య తన్నిర్వాహార్థం ముఖ్యార్థాసమ్భవే లక్షణాదికం కల్ప్యతే , న తూచ్చారణమాత్రేణ । అత ఎవ ‘గౌరశ్వః పురుషో హస్తీ’ ఇతి పదానాముచ్చారణమాత్రేణ లక్షణా న కల్ప్యతే । యదా విశిష్టార్థబోధముద్దిశ్య తేషాముచ్చారణమితి తాత్పర్యమవగమ్యతే , తదైవ తన్నిర్వాహార్థం అయఙ్గౌః బలీవర్దః , అశ్వో వేగవాన్ , పురుషో నియతచేష్టః , హస్తీ మహాబలః , ఇత్యశ్వాదిపదానాం లక్షణా కల్ప్యతే । ఎవఞ్చ వేదవాక్యానామర్థావబోధముద్దిశ్య ఉచ్చారణాభావే తాత్పర్యాసిద్ధ్యా తన్నిర్వాహార్థలక్షణాగౌణవృత్త్యనుషఙ్గాధ్యాహారవ్యవహారకల్పనోచ్ఛేదప్రసఙ్గాదవశ్యం వేదేఽప్యర్థావబోధముద్దిశ్య ఉచ్చారణస్య వక్తవ్యత్వాద్వేదే చ లోక ఇవ తముద్దిశ్య రాగప్రయుక్తోచ్చారణాభావావిధిప్రయుక్తమేవ తదాశ్రయణీయమ్ । విధిశ్చాధ్యయనావిధేరన్యో న దృశ్యత ఇతి తేనైవార్థావబోధముద్దిశ్య గురుముఖోచ్చారణానూచ్చారణరూపమధ్యయనం విధీయత ఇతి అకామేనాపి స్వీకర్తవ్యమ్ । ఎవం చ దృష్టఫలేఽప్యర్థావబోధే విధిరన్యతోఽసిద్ధ్యతస్తాత్పర్యస్య సిద్ధ్యర్థః , న తు స్వాధ్యాయాధ్యయనజన్యార్థజ్ఞానవత ఎవ తదర్థకర్మానుష్ఠానేన తత్తద్వాక్యోక్తం ఫలం భవతీతి నియమార్య ఇతి నిషేధయాక్యేష్వప్యర్థజ్ఞానకామాధికారే న కశ్చిద్దోషః ।
అత ఎవాధ్యయనవిధావపి న దోషః । తదధ్యయనజన్యార్థజ్ఞానవతైవ తద్విధేయమధ్యయనమనుష్ఠేయమితి నియమపర్యవసాయీ స విధిరిత్యఙ్గీకారే హ్యాత్మాశ్రయదోషః స్యాత్ । స్తోభాక్షరేషు పరం విశిష్టార్థపరాణామృచాం తదన్తర్గతపదానాం తదన్తర్గతవర్ణానాఞ్చ మధ్యే ప్రవిష్టత్వాత్కథమప్యర్థపరతయా వర్ణయితుమశక్యేషు స న సమ్భవతీతి తేషు జపపారాయణస్తోత్రశాస్త్రాద్యర్థగీతివిరామోపయోగిన్యక్షరావాప్తిరేవ ఫలమ్ । న చైవం విధివైరూప్యదోషప్రసఙ్గః , యదేవ కిఞ్చన విధ్యన్తరోపయోగి స్వాధ్యాయసంస్కారరూపేణాధ్యయనేన శక్యం భావయితుం తత్సర్వమనేన భావయేదిత్యేకధైవ వచనభంగ్యోభయార్థత్వలాభాత్ । ఎవఞ్చ క్రమఫలమపి సంగృహీతం భవతి । క్రమవిశేషవిశిష్టవర్ణపదవాక్యసఙ్ఘాతో హి స్వాధ్యాయశబ్దార్థః । అతోఽధ్యయనవిధిః క్రమవిశిష్టతయైవ స్వాధ్యాయస్యాధ్యయనం విధత్తే । క్రమవిశేషస్య చైతత్ప్రయోజనం యత్సమిదాదివిధివాక్యపాఠక్రమేణ ప్రయాజాద్యనుష్ఠానోపయోగీ ఆగ్నేయాగ్నీషోమీయాదిమంత్రపాఠక్రమేణ తదనుష్ఠానోపయోగీ చ స్మృతిక్రమః కామ్యేష్టికాండసమామ్నాతానామైన్ద్రాగ్నాదీనాం యాజ్యానువాక్యాకాణ్డసమామ్నాతానాం ‘ఉభావామిద్రాగ్నీ ఆహువధ్యై’ ఇత్యాదిమంత్రాణాం చ యథాసంఖ్యాపాఠక్రమేణాఙ్గాఙ్గిభావః ఉచ్చైస్త్వాదిస్వరవిధిషు వేదోపక్రమేణ ఋగాదిపదానామృగ్వేదాదిషు లక్షణా , బార్హస్పత్యే సప్తదశశరావే చరావాతిదేశికచతుర్ముష్టినిర్వాపాసంభవాదవశ్యంభావిని సంఖ్యాముష్ట్యన్యతరబాధే చ చరమశ్రుతముష్టిబాధ ఇత్యాది । యత్ర తు నైతాదృశం ఫలమస్తి , తత్రైవ పరం క్రమస్య జపయజ్ఞాదిమాత్రోపయోగ ఇతి ।
నన్వక్షరావాప్తివదనుష్ఠానకాలాపేక్షితశ్రుతిస్మృతిక్రమోఽపి భవతు నామ ఫలమధ్యయనవిధేః , తథాఽప్యర్థజ్ఞానం ఫలం భవితుం నార్హతి ; అధ్యయనాత్ప్రాక్తత్కామనాయా అసంభవాత్ । ఇష్టసాధనగోచరా ఖలు కామనా ఇష్టసాధనతావచ్ఛేదకప్రకారేణ తద్గోచరజ్ఞానాద్భవతి । జ్ఞానే ఇష్టసాధనతావచ్ఛేదకస్తత్తద్వాక్యార్థవిశేష ఎవ , న తు వాక్యార్థసామాన్యం యఃకశ్చిదర్థోఽస్తీతి । ఎతావతా తజ్జిజ్ఞాసాఽనుదయాత్ । స్వాధ్యాయాన్తర్గతానన్తవాక్యార్థగోచరజ్ఞానఞ్చ మాణవకస్య స్వతో వా , హితైషివచనాద్వా న సమ్భవతీతి చేత్ ।
మైవమ్ । న వయం మాణవకస్యాధ్యయనారమ్భసమయే తత్ఫలభూతార్థజ్ఞానవిషయకామనాఽస్తీతి బ్రూమః , కిన్తు యథైవార్భకమాతురం భిషజ్యద్భిర్హితకారిభిరౌషధసేవాఫలమారోగ్యం జానద్భిరర్భకాపేక్షితఫలాన్తరప్రతిపాదనేన సామాదినా వాఽనుష్ఠాప్యమానస్య ఔషధసేవనస్య తదీయమేవారోగ్యం ఫలమేవమధ్యయనసాధ్యం తత్తద్వాక్యార్థజ్ఞానం మాణవకస్య శ్రేయస్కరమవగచ్ఛద్భిర్హితకారిభిరనుష్ఠాప్యమానస్యాధ్యయనస్య మాణవకగతమర్థజ్ఞానం ఫలమితి బ్రూమః । అక్షరావాప్త్యాదఫలపక్షేఽప్యేవమేవోపపాదనీయమ్ । న హ్యష్టమే వయసి వర్తమానః సర్వోఽపి మాణవకః స్వాధ్యాయాక్షరావాప్తిః శ్రేయసీ భవతీతి జానానస్తత్కామనయాఽధ్యయనే ప్రవర్తతే । న వోపనయనతత్పూర్వకశౌచసన్ధ్యావన్దనసమిదాధానాదికర్మసు తత్తత్ఫలకామనయా ప్రవర్తతే । న చ తావతాఽధ్యయనాదీనామక్షరావాప్త్యాదికం ఫలమపి హీయతే । బాల్య ఎవ కేచన మేధావినోఽక్షరావాప్త్యాదికామాః సంభవన్తి అర్థజ్ఞానకామస్తు కోఽపి న సమ్భవతి ఇతి చేత్ । న । అర్థజ్ఞానకర్మానుష్ఠానప్రణాడికయా స్వర్గాదిఫలపర్యవసాయినీమక్షరావాప్తిం కామయమానానభ్యుపగచ్ఛతాం తేషామేవార్థజ్ఞానకామనాయా అప్యుపపాదనీయత్వాత్ । అన్యథా సతోఽపురుషార్థరూపాయాం తస్యాం కామనోదయాసంభవాత్ । కథం చ స్వయంవివిధవిచిత్రార్థప్రతిపాదకాన్ప్రబన్ధాన్నిర్మాయ తేషామధ్యేతృషు ప్రచయగమనమిచ్ఛన్నర్థజ్ఞానకామనాం నిరాకుర్యాత్ । న హి వేదానామివ తేషామధ్యయనేష్వక్షరావాప్తికామాః ప్రవర్తేరన్ । న వా తదర్థజ్ఞానకామనాయామేవమసమ్భవశఙ్కా నివర్తేరన్ । తస్మాదిహైవమాదయోఽర్థాః ప్రతిపాద్యాః తేషామవగమస్తస్మై ఫలాయ భవతీతి హితైషివచనాత్సామాన్యతస్తదర్థాన్విశిష్య తేషామవగమస్యేష్టోపాయతాఞ్చావగమ్య హితైషివచనవిశ్వాసాదేవ విశిష్య తదర్థజ్ఞానం కామయన్త ఇత్యుపపాదనీయమ్ । తదుపపాదనం ప్రకృతేఽపి న దండవారితమ్ । తస్మాద్యుక్తమధ్యయనవిధేరర్థజ్ఞానం ఫలమితి ।
ఉచ్యతే – తవ్యప్రత్యయేన స్వాధ్యాయే భావ్యతయా బోధ్యమానే తదవాప్తిమతిలంధ్యార్థజ్ఞానస్యాప్యధ్యయనవిధిఫలత్వకల్పనం తావత్తాత్పర్యసిద్ధ్యర్థం న స్వాభిమతప్రయోజనసిద్ధ్యర్థమ్ ; శ్రుతఫలసాధ్యస్యాపి వైధఫలత్వకల్పనాయోగాత్ । అన్యథా చిత్రాపుత్రేష్ట్యాదివాక్యశ్రుతేషు పశుపుత్రాదిఫలేషు ప్రాప్తేష్వపి తైస్సంపాదనీయస్య స్వభోగస్య కదాచిదప్రాప్తిస్స్యాదితి తత్ప్రాప్తినైయత్యసిద్ధయే పశుపుత్రాదిప్రయుక్తస్య భోగస్యాపి చిత్రాపుత్రేష్ట్యాదివిధిఫలత్వకల్పనాప్రసఙ్గాత్ , లోకవ్యుత్పత్తిసిద్ధస్య శబ్దానామర్థపరత్వస్యౌత్సర్గికస్య క్వచిత్క్వచిల్లౌకికవాక్యే వక్తృదోషాదపవాదేఽప్యపౌరుషేయే వేదే తదభావాన్నిరపవాదస్య స్వత ఎవ సతస్తస్యార్థజ్ఞానోద్దేశ్యకశబ్దోచ్చారణవిధినిరపేక్షత్వాచ్చ । శబ్దానామర్థపరత్వమాత్రం వ్యుత్పత్తిసిద్ధం న త్వగ్నిహోత్రాదివాక్యం తత్తదర్థవిశేషపరమిత్యపి । తత్తు తత్తదర్థవిశేషముద్దిశ్యోచ్చారణమపేక్షత ఇతి తదర్థోఽధ్యయనవిధిస్స్యాదితి చేత్ , న । అధ్యయనవిధినాఽపి తదలాభాత్ । న హ్యధ్యయనవిధిః ప్రతివాక్యం తత్తదర్థవిశేషజ్ఞానముద్దిశ్య తత్తద్వాక్యోచ్చారణవిధానే వ్యాప్రియతే । స్వాధ్యాయాధ్యయనేన యద్భావయితుం శక్యం తదనేన భావయేదితి విధానే సత్యగ్నిహోత్రాదివాక్యాధ్యయనేన న్యాయలభ్యతత్తదర్థవిశేషజ్ఞానమేవ భావయితుం శక్యమితి తత్ర తత్రార్థవిశేషతాత్పర్యమర్థతస్సిద్ధ్యేదితి చేత్ , తర్హ్యగ్నిహోత్రాదివాక్యానామౌత్సర్గికమర్థపరత్వమేవ న్యాయపర్యాలోచనేన తత్తదర్థవిశేషతాత్పర్యరూపతయా పర్యవస్యతీత్యేవాస్తు , కిముచ్చారణవిధినా ? యది చ లోకే దృష్టమిత్యేతావతా వేదేఽప్యర్థావబోధముద్దిశ్య ఉచ్చారణమాద్రియేత , తదా స్వతన్త్రవక్తృవివక్షితేతరార్థావబోధముద్దిశ్య శ్రోతృభిరుచ్చారణే కృతేఽపి తస్య వాక్యస్య తత్ర తాత్పర్యం న దృష్టం కిన్తు స్వతన్త్రవక్తుర్యదర్థావబోధముద్దిశ్యోచ్చారణం తత్రైవ తాత్పర్యం దృష్టమితి వేదస్య తాత్పర్యసిద్ధ్యర్థం పౌరుషేయత్వమపి కల్ప్యేత ।
వస్తుతస్తు లోకేఽపి నోచ్చారణాధీనం తాత్పర్యమ్ ; మౌనినా లిఖిత్వా దత్తే పరేణాపి లిఖితం దృష్ట్వా మనసాఽనుసంహితే శ్లోకాదావుచ్చారణాభావాత్ । కిన్త్వస్మాద్వాక్యాదేతదర్థప్రతీతిర్భవత్వితి వక్తృవివక్షాఽధీనం తదితి తాత్పర్యసిద్ధ్యర్థమధ్యయనవిధేరర్థావబోధఫలకత్వకల్పనాయాః కథంచిదపి నావకాశః । వక్తృవివక్షా త్వపౌరుషేయే వేదే న సంభవతీతి లోకవ్యుత్పత్తిసిద్ధమర్థపరత్వం వక్తృవివక్షితే విశేషే పర్యవస్యతి , వేదే తు న్యాయలభ్యే విశేషే । తదనుసారేణ చ లక్షణాదికల్పనమిత్యేవాభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ । అత ఎవ వేదస్య తాత్పర్యవత్త్వరూపస్వాభిమతప్రయోజనసిద్ధిమేవ న్యాయ్యం మత్వా అనేనాపి న్యాయతోఽధ్యయనవిధిరర్థావబోధమపి ఫలత్వేన గృహ్ణాతీతి తత్తాత్పర్యం నిశ్చిత్య తద్బలేన స్వాధ్యాయావాప్తేరేవ ఫలతాప్రత్యాయకస్య తవ్యప్రత్యయస్య స్వారస్యముల్లఙ్గితమ్ । న హ్యధ్యయనవిధేరుక్తార్థతాత్పర్యనిశ్చయోఽయమర్థావబోధముద్దిశ్యోచ్చారణవిధ్యధీనః ; తథాభూతవిధ్యన్తరాభావాత్ అస్యైవ విధేరపేక్షాయామాత్మాశ్రయాపత్తేః , కింతు కేవలన్యాయాధీన ఎవ వక్తవ్యః । తస్మాత్తాత్పర్యసిద్ధ్యర్థమధ్యయనవిధేరర్థావబోధఫలకత్వకల్పనమిత్యేతత్ తావదయుక్తమ్ ।
క్రమఫలసఙ్గ్రహార్థం యదనేన శక్యం భావయితుం తద్భావయేదిత్యధ్యయనవిధ్యర్థపర్యవసానాదధ్యయనేన భావయితుం శక్యమర్థజ్ఞానమపి తద్భావ్యకోటావనుప్రవిశేదిత్యప్యయుక్తమ్ ; అనుష్ఠానకాలాపేక్షితస్య సమిద్యాగాదిస్మృతిక్రమస్యాధ్యయనగృహీతస్వాధ్యాయపాఠక్రమేణాధ్యయనవిధిఫలాక్షరావాప్త్యనునిష్పాదితయా స్వత ఎవ సంభవతోఽధ్యయనవిధిఫలత్వేన సఙ్గ్రాహ్యత్వాభావాత్ । తత్సంగ్రహార్థం మీమాంసాశాస్త్రపాఠకాలాపేక్షితక్రమఫలస్యాపి తథైవ విధిఫలత్వేన సంగ్రాహ్యత్వాభావాత్ , తత్సంగ్రహార్థం యదనేన భావయితుం శక్యం తత్సర్వమనేన భావయేదిత్యధ్యయనవిధ్యర్థాఙ్గీకారే అర్థజ్ఞానవత్ఖ్యాతిలాభాదీనాం చార్వాకాపాదితఫలాదీనామపి తద్భావ్యకోట్యనుప్రవేశప్రసఙ్గాచ్చ । తేషామపి లోకతః , ‘శోభతే హ్యస్య ముఖం య ఎవం వేద’ ‘ఆస్య ప్రజాయాం వాజీ జాయతే’ ఇత్యాదిశ్రౌతలిఙ్గతశ్చాధ్యయనేన భావయితుం శక్యత్వావగమాత్ । ‘శోభతేఽస్య ముఖం య ఎవం వేద’ ఇతి హి గర్గత్రిరాత్రబ్రాహ్మణజ్ఞస్య తద్జ్ఞానఫలానువాదః శిష్యైరుద్వీక్ష్యమాణత్వాత్తద్జ్ఞస్య ముఖం శోభతే ఇతి తదుపపాదనం కృతమర్థవాదాధికరణే । అనేన ఖ్యాతేరధ్యయనావాప్యత్వం లబ్ధమ్ । ‘ఆస్య ప్రజాయాం వాజీ జాయతే’ ఇతి వేదానుమన్త్రణమన్త్రజ్ఞస్య తద్జ్ఞానఫలానువాదః కులే సన్తతాధ్యయనశ్రవణాత్ తద్జ్ఞస్య ప్రజాసు మేధావీ వేదవిజ్జాయతే స ప్రతిగ్రహాదన్నమాప్నోతీతి తదుపపాదనం కృతమ్ । అనేన కైముతికన్యాయేన సాక్షాదధ్యేతుర్ధనలాభస్య తదధ్యయనావాప్యత్వం లబ్ధమ్ । విధ్యన్తరాపేక్షితం యద్భావయితుం శక్యమితి విశేషితమితి చేత్ , ధనలాభోఽపి నన్వర్థజ్ఞానక్రతువిధిభిరపేక్షిత ఎవ । ఖ్యాతిరపి ధనలంభనద్వారా క్రతుషూపయుజ్యతే । తస్మాదధ్యయనవిధేస్తవ్యప్రత్యయోపాత్తాక్షరావాప్తిఫలకత్వేనార్థజ్ఞానపర్యన్తత్వాభావాదన్యతో లబ్ధజ్ఞానానపశ్యన్తః క్రతువిధయో విద్యావిధయశ్చానుష్ఠానాపేక్షితం జ్ఞానం స్వయమేవాక్షిపన్తి ।
ఎవఞ్చ యద్యపి క్రతువిధయః శూద్రస్య స్వానుష్ఠానోపయుక్తం జ్ఞానం నాక్షిపన్తి ; ‘తస్మాచ్ఛూద్రో యజ్ఞేఽనవక్లృప్తః’ ఇతి తస్య క్రతుప్రతిషేధాత్ , తథాపి విద్యావిధయస్తస్య స్వోపయుక్తం జ్ఞానం కిమితి నాక్షిపేయుః ? క్రతుష్వివ విద్యాసు తస్య ప్రతిషేధాభావాత్ , ప్రత్యుత విశిష్య తస్య క్రతుప్రతిషేధేన విద్యాఽనుమత్యవసాయాత్ । యది హ్యధ్యయనవిధిరర్థజ్ఞానభావ్యకః స్యాత్తదాఽధ్యయనవిధిలబ్ధజ్ఞానాన్ద్విజాతీనాసాద్య నిర్వృతాః క్రతువిద్యావిధయః శూద్రస్య స్వానుష్ఠానోపయోగి జ్ఞానం నాక్షిపన్తీతి న్యాయమూలం యజ్ఞానవక్లృప్తివచనం విద్యాఽనవక్లృప్తేరప్యుపలక్షణం స్యాత్ । న త్వయమర్థజ్ఞానభావ్య ఇత్యుక్తమ్ ।
అస్తు వాఽయమర్థజ్ఞానభావ్యః, తథాపి శూద్రస్యానివార్యో విద్యాధికారః ; క్రతువిద్యావిధిభిస్త్రైవర్ణికానాం స్వశాఖేతరశాఖావిహితాఙ్గగుణోపసంహారాయ తత్తచ్ఛాఖాఽధ్యాయిభ్యస్తత్తదఙ్గగుణజ్ఞానస్యేవ శూద్రస్యాపి విద్యావిధిభిస్తత్తద్జ్ఞానస్య ఆక్షేప్తుం శక్యత్వాత్ । అధ్యయనవిధినా హ్యేకస్యా ఎవ శాఖాయా అధ్యయనం విధీయతే ; ప్రతివ్యక్తి ఘటత్వస్యేవ ప్రతిశాఖం స్వాధ్యాయత్వస్యాధ్యయనేన పరిసమాప్తత్వాత్ । అధ్యయనవిధేరర్థజ్ఞానఫలకత్వపక్షే స్వాధ్యాయాధ్యయనేనార్థజ్ఞానం భావయేదితి స్వాధ్యాయస్యోపాదేయకోటిప్రవేశాదధీతేన స్వాధ్యాయేనార్థజ్ఞానం భావయేదితి తస్య సాక్షాత్ , ఉపాదేయత్వాద్వా తత్సంఖ్యాయా వివక్షితత్వాత్ । స్వాధ్యాయస్యోపాదేయత్వేఽపి తస్యార్థసిద్ధమధ్యయనసంస్కార్యత్వమప్యస్తీతి తవ్యప్రత్యయేన ‘చరుముపదధాతి’ ఇత్యత్ర ద్వితీయయా చరోరుపధానసంస్కార్యత్వస్యేవ తస్యానువాదాత్ । అగ్నిప్రకరణామ్నాతేన ‘చరుముపదధాతి’ ఇతి విధినా చరూపధానే స్థణ్డిలాఙ్గతయా వినియుజ్యమానే తస్య సాక్షాత్స్థలనిర్వర్తకత్వాయోగాదుపహితేన చరుణా తన్నిర్వృత్తిదర్శనాచ్చోపధానస్య స్థలాఙ్గత్వం చరుసంస్కారద్వారకమిత్యర్థసిద్ధమేవ యథా చరోరుపధానసంస్కార్యత్వం ద్వితీయయాఽనూద్యతే , ఎవమిహాప్యధ్యయనస్య తత్సమాప్త్యనన్తరారమ్భణీయమీమాంసాపరిచయోత్తరకాలభావిన్యర్థజ్ఞానే సాక్షాత్కారణత్వాయోగాదధ్యయనగృహీతస్వాధ్యాయేన కాలాన్తరే స్మృతిసమారూఢేన ద్వారేణార్థజ్ఞానదర్శనాచ్చార్థసిద్ధం స్వాధ్యాయస్యాధ్యయనసంస్కార్యత్వం తవ్యప్రత్యయేనానూద్యత ఇతి ఉపపత్తేః । సంస్కారకర్మాధ్యయనం స్వాధ్యాయావాప్తిఫలకమితి పక్షే స్వాధ్యాయస్యాధ్యయనసంస్కార్యత్వేనోపాదేయత్వేఽపి స్వశబ్దేనాత్మీయవాచినా పితృపితామహాదిపరమ్పరాగతాయా ఎవ శాఖాయా అధ్యాయశబ్దోక్తాయా అధ్యయనవిధానాత్ సర్వశాఖానామధ్యేతుమశక్యతయా సఙ్కోచాపేక్షాసత్త్వేనోద్దేశ్యస్యాపి స్వీయత్వవిశేషణసహిష్ణుత్వాత్ । ఎవఞ్చ ఖీయేతరశాఖావిహితమఙ్గగుణజాతం వినైవ తదధ్యయనం తదధ్యేతృభ్యో గృహీత్వాఽనుష్ఠీయత ఇతి త్రైవర్ణికేషు దృష్టత్వాత్ శూద్రం ప్రతి సర్వాసామపి శఖానాం స్వీయేతరత్వాత్ తదధ్యయనాభావేఽపి తదధ్యేతృభ్యోఽధిగత్య విద్యానుష్ఠానే న కశ్చిద్విరోధః ।
నను శూద్రస్య విద్యానుష్ఠానాపేక్షితం జ్ఞానం కార్త్స్న్యేనాపేక్షణీయం త్రైవర్ణికానాం స్వశాఖేతరశాఖావిహితగుణవిషయస్తదేకదేశ ఇత్యాక్షేపలాఘవాత్ విద్యావిధయస్త్రైవర్ణికానేవాధికుర్యుః, న శూద్రమితి చేత్ ; ఎవం తర్హి యస్య కర్మణో యస్యాం శాఖాయాం భూయసామఙ్గానాం విధానం
‘భూయస్త్వేనోభయశ్రుతి’(జై. సూ. ౩. ౩. ౧౦) ఇతి న్యాయేన ప్రధానస్యాపి విధానం శాఖాన్తరే తు కిఞ్చిదఙ్గవిధానం తత్ర కర్మణి తచ్ఛాఖాధ్యాయినామేవాధికారః స్యాత్ జ్ఞానాక్షేపలాఘవాన్న తు శాఖాన్తరాధ్యాయినామ్ । యస్య కర్మణస్తదఙ్గస్య వా కస్యచిద్యస్యాం శాఖాయాం విధానం నాస్తి కిన్తు శాఖాన్తర ఎవ సాఙ్గస్య తస్య విధానం తత్ర కర్మణి తచ్ఛాఖాధ్యాయినామధికారో న స్యాత్ । శూద్రవత్తేషాం తదనుష్ఠానోపయోగిజ్ఞానస్య కార్త్స్న్యేనాపేక్షణీయత్వాత్ । సమ్భవన్తి హి గుణఫలవిధిరూపాణి క్షుద్రకర్మాణి శాఖావిశేషేషు సర్వథైవానిరూపితాని । తస్మాత్త్రైవర్ణికానామపి జ్ఞానాక్షేపస్య సంప్రతిపన్నత్వాత్ తద్వత్ శూద్రస్యాపి విద్యానుష్ఠానోపయోగిజ్ఞానాక్షేపసమ్భవాత్ వేదవిద్భ్యో విజ్ఞాయ విద్యానుష్ఠానముపపద్యతే । అన్యథాఽధ్యయనాభావేన శూద్రస్య విద్యాప్రత్యాఖ్యానే మైత్రేయీప్రభృతీనాం స్త్రీణాం బ్రహ్మవిద్యాఽవాప్తౌ కా గతిః ? న హి అత్రత్యస్య శూద్రశబ్దస్య క్షత్రియ ఇవ మైత్రైయ్యాదిశబ్దానాం పురుషేషు వృత్తిస్సిద్ధాన్తినాఽపి కల్పయితుం శక్యతే ;
‘అథ హ యాజ్ఞవల్క్యస్య ద్వే భార్యే బభూవతుః మైత్రేయీ చ కాత్యాయనీ చ’(బృ. ౪. ౫. ౧) ఇత్యాదివాక్యాన్తరవిరోధాత్ ।
నను తథాఽపి నిర్గుణవిద్యోదయార్థం శూద్రస్య వేదాన్తగ్రహణ నోపపద్యతే ‘అథ హాస్య వేదముపశృణ్వతస్త్రపుజతుభ్యాం శ్రోత్రప్రతిపూరణముదాహరణే జిహ్వాచ్ఛేదో ధారణే శరీరభేదః’ ఇతి శూద్రస్య వేదశ్రవణాదిప్రతిషేధాదితి చేత్ , న । కూపఖననప్రయుక్తం పఙ్కిలదేహత్వం తల్లబ్ధజలేనేవ వేదార్థవిచారప్రయుక్తం వేదశ్రవణోదాహరణధారణకృతదురితం తల్లబ్ధబ్రహ్మజ్ఞానేనాపనేష్యత ఇతి ధియా తస్య వేదాన్తశ్రవణేఽపి ప్రవృత్యుపపత్తేః । నను శూద్రస్య సగుణవిద్యానుష్ఠానార్థం వేదాన్తార్థవిచారార్థం చోపదేష్టా న లభ్యతే ‘న శూద్రాయ మతిం దద్యాత్’ ఇతి ప్రతిషేధాదితి చేత్ , న । సగుణవిద్యానుష్ఠానేన నిర్గుణబ్రహ్మజ్ఞానేన వా తదుపదేష్టృత్వప్రయుక్తం దురితమపనేష్యామీతి మన్యమానస్య పరమకారుణికస్య సమ్భవాత్ ; స్నేహార్థలోభాధుపాధినాఽతిక్రాన్తనిషేధస్య వోపదేష్టత్వసమ్భవాత్ । అన్యథా సోమవిక్రయ్యలాభేన త్రైవర్ణికానాం యజ్ఞానుష్ఠానస్యాపి లోపప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదస్తి శూద్రస్య సగుణవిద్యాఽనుష్ఠానే నిర్గుణవిద్యార్థశ్రవణమనననిదిధ్యాసనానుష్ఠానే చాధికార ఇతి । ఎవం ప్రాప్తే పూర్వపక్షే –
సిద్ధాన్తమాహ – ‘శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్ తదాద్రవణాత్ సూచ్యతే హి’ । యదుక్తమ్ – దేవానామివ శూద్రాణామపి విద్యాధికారే వైదిక లిఙ్గమస్తీతి, తత్ర తావదిదముచ్యతే । న జానశ్రుతౌ శూద్రశబ్దో రూఢ్యర్థవివక్షయా ప్రయుక్తః, కిన్తు యోగార్థవివక్షయా ప్రయుక్తః । అస్య హి జానశ్రుతేః శుగుత్పన్నా । కుతః కారణాత్ ? తదనాదరశ్రవణాత్ తస్మాద్ధంసవాక్యాదాత్మనోఽనాదరశ్రవణాత్ । సా రైక్వేణ మహర్షిణా శూద్రశబ్దేన సూచ్యతే । ఆత్మనః పరోక్షజ్ఞానవత్త్వజ్ఞాపనాయ । కథం సా శూద్రశబ్దేన సూచ్యతే ? తదాద్రవణాత్ తయా శుచా హేతునా రైక్వస్యాదవణాత్ – విద్యార్థాభిగమనాత్ । రైక్వస్యాభిగమనం శుచేతి చాఖ్యాయికయైవ సూచ్యతే ।
ఎవం హి ఉపాఖ్యాయతే – జానశ్రుతిః కిల పౌత్రాయణః శ్రద్ధయా బహుధనానప్రదః సర్వాసు దిక్షు గ్రామనగరమార్గారణ్యతీర్థాదిషు పాన్థానామనాథానాఞ్చ శీతవాతవర్షాతపబాధనివారకాన్నోదకశయనాచ్ఛాదనాదిభోగ్యజాతస్య పూర్ణానావసథాన్మాపయాఞ్చక్రే । ఎవం కర్మపథరసికం విద్యాపథమజానానం కర్మభిః క్షీణదురితం తం విద్యాపథే ప్రవర్తయితుకామాః కేచన మహర్షయః సారాసారే విద్యాకర్మణీ క్షీరనీరే ఇవ స్వయం వివేక్తుం కుశలా ఇతి వ్యఞ్జయితుం హంసరూపమాస్థాయ నిశాయాం హర్మ్యే శయానస్య తస్యోపరి పఙ్క్తిమాబధ్యాజగ్ముః । తేషామగ్రేసరం హంసం సమ్బోధ్య పృష్ఠతః పతన్నేకతమో హంసః సాకూతమువాచ – భోభోయి భల్లాక్ష భల్లాక్ష జానశ్రుతేః పౌత్రాయణస్య సమన్దివాజ్యోతిరాతతం తన్మా ప్రసాఙ్క్షీస్తత్త్వా మా ప్రధాక్షీదితి । ఎవం భల్లాక్షేత్యనేన విపరీతలక్షణయా మన్దలోచనేతి సమ్భ్రమేణ ద్వివారం సమ్బోధ్య జానశ్రుతేరన్నదానాదిప్రభావజనితం జ్యోతిర్ద్యులోకపర్యన్తం వ్యాప్తం వర్తతే తత్ర త్వం లగ్నో మాభూరితి తేన తవ ప్రదగ్ధతా మా భూదిత్యుక్తే తమగ్రగామీ హంసః ప్రత్యువాచ
‘కమ్బర ఎనమేతత్సన్తం సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థ’(ఛా. ౪. ౧. ౩) ఇతి । తదిదమగ్రగామినో హంసస్య వాక్యం అరే హంస ఎనం రాజానం కము కమేవ కేనైవ మాహాత్మ్యేన యుక్తం ఎతత్సన్తమేతాదృశం సన్తం మనుష్యసామాన్యదశామనతిక్రమ్య వర్తమానమ్ , సయుగ్వానముపకరణనయనార్థేన శకటేన సహితం రైక్వమివ ఎవం సబహుమానమాత్థేత్యేతదాకర్ణ్య తేన పృష్ఠగామినా హంసేన కోఽసౌ రైక్వ ఇతి పునః పృష్టస్స ఎవ ప్రత్యువాచ సర్వేషామపి యద్యావత్ సాధు కర్మ తత్సర్వం ఫలతో రైక్వస్య ధర్మేఽన్తర్భవతి తథాఽన్యోఽపి యః పురుషధౌరేయో రైక్వోపాస్యముపాస్తే తస్యాపి ధర్మే తత్సర్వమన్తర్భవతి తథాభూతో రైకో మయోక్త ఇతి । తదేతద్ధంసవాక్యం తథాభూతస్య రైక్వస్య హి కర్మజ్ఞానజనితం జ్యోతిరసహ్యం న త్వస్య వరాకస్యేతి స్వనిన్దాగర్భమాకర్ణ్య జానశ్రుతిః కథమపి నిశామతివాహ్య తల్పం త్యజన్నేవ క్షత్తారమాహూయ సచిహ్నం రైక్వముక్త్వా తదన్వేషణాయ ప్రేషయిత్వా క్వచిద్వివిక్తే దేశే శకటస్యాధస్తాత్పామానం కణ్డూయమానం రైక్వముపలభ్య ప్రత్యాగతే తస్మిన్ స్వయం రైక్వముపసద్య గవాం షట్శతాని హారమశ్వతరీయుక్తం రథఞ్చోపహృత్య త్వదుపాస్యాం దేవతామనుశాధీతి రైక్వం ప్రార్థయామాస । రైక్వః స్వయోగమహిమవిదితసకలవృత్తాన్తో జానశ్రుతేర్విద్యావిధురతానిమిత్తానాదరగర్భహంసవాక్యశ్రవణజనితాం శుచం తదనన్తరమేవ విద్యార్థం స్వోపసర్పణఞ్చ విదిత్వా చిరకాలసేవాం వినా ద్రవ్యప్రదానేన మాం తోషయితుకామస్యాస్య యావచ్ఛక్తి ప్రదానం వినా విద్యా ప్రతిష్ఠితా న భవేదితి మత్వా తదనుజిఘృక్షయా స్వస్య పరోక్షజ్ఞానవత్తారూపం స్వమహిమానం ‘శూద్ర’ ఇతి సమ్బుధ్యా ఖ్యాపయన్నాహ
‘అహ హారే త్వా శుద్ర తవైవ సహ గోభిరస్తు’(ఛా. ౪. ౨. ౩) ఇతి । అహేతి నిపాతః । హారసహిత ఇత్వా రథః గోభిఃసహ తవైవాస్తు కిమనేన అల్పధనేన మమ సన్తోషః కలత్రహీనస్య మమ ఎతద్ధనరక్షణే వా శక్తిః, తవ వా మత్ప్రయోజనాపర్యవసాయ్యల్పధనదానేన బ్రహ్మవిద్యా ప్రతిష్ఠితా భవేదితి భావః । పునర్జానశ్రుతౌ సహస్రం గవాం పూర్వానీతం హారాదికం రైక్వస్య పరిణయనార్థం స్వకన్యాం తత్రత్యం గ్రామఞ్చోపహృత్య ప్రార్థయమానే విద్యాప్రదానార్థముపహారస్య పర్యాప్తతామనుజానన్ పునరపి తదేవ ‘శూద్ర’ ఇత్యామన్త్రణం పూర్వోక్తానుకరణమాత్రత్వేనావర్తయన్
‘ఆజహారేమా:శూద్రానేనైవ ముఖేనాలాపయిష్యథాః’(ఛా. ౪. ౨. ౫) ఇతి ఇమాం దక్షిణాం ఆజహర్థ ; అనేనైవ ముఖేన విద్యాగ్రహణోపాయేన మాం వాచయిష్యసీత్యర్థః ।
అస్యామాఖ్యాయికాయాం హంసవాక్యానాదరశ్రవణానన్తరమేవ క్షతృప్రేషణవ్యగ్రత్వప్రతిపాదనేన జానశ్రుతేః శుగుత్పన్నా సూచ్యతే । అతస్తదుత్పన్నయా శుచా విద్యార్థం స్వాద్రవణం రైక్వేణ శూద్రేత్యామన్త్రణేన సూచ్యత ఇతి యుక్తమ్ । యోగాద్రూఢేర్బలీయస్త్వేఽపి బుద్ధిసన్నిహితార్థవిషయయోగస్యాతథాభూతరూఢితః ప్రతిపత్తిలాఘవేన బలీయస్త్వాత్ । ఇహ చ నైరక్తప్రక్రియయా ‘రుదం (జం) ద్రావయతి’ ఇత్యర్థే రుద్రశబ్దవచ్ఛుచా దుద్రావ’ ఇత్యర్థే శూద్రశబ్దస్య నిష్పత్తిసంభవాత్ । ఉకారస్య దీర్ఘస్తు నైరుక్త ఇహాధికః । కేచిత్ ‘సంహితాయాం యత్ర దైర్ఘ్యం పదే యత్ర న విద్యతే । ఉక్తార్థస్య మహాధిక్యం శ్రుతేస్తత్ర వివక్షితమ్ ॥’ ఇతి వచనముదాహరన్తః శోకాధిక్యద్యోతకో దీర్ఘ ఇత్యాహుః ।
నన్వేవం సతి సూత్రే సూచ్యత ఇత్యస్యాఖ్యాయికయా ‘శుగుత్పన్నా సూచ్యతే’ ఇతి ఎషైవ యోజనా యుక్తా । రైక్వేణ ‘శూద్ర’ ఇత్యామన్త్రణేన సా సూచ్యత ఇతి యోజనాన్తరం తు న యుక్తమ్ ; యౌగికేన శూద్రశబ్దేన శుచః కణ్ఠోక్త్యైవ ప్రతిపాదనాత్ । నైష దోషః । హంసవాక్యానాదరశ్రవణకృతయా శుచా విద్యార్థం మామభ్యాగతవానసీత్యేతావతోఽర్థస్య రైక్వేణ చిఖ్యాపయిషితస్యైకదేశప్రతిపాదనద్వారా సూచనీయత్వాత్ । ఎవఞ్చ యది నైరుక్తప్రక్రియయా శుచిధాతోర్వ్యుత్పన్నోఽయం శూద్రశబ్దః కేవలయౌగికః, న తు ‘స్థాయితఞ్చివఞ్చిశకిక్షిపిక్షుదిసృపి’ ఇత్యాదిసూత్రతో రప్రత్యయే అనువర్తమానే ‘శదేరూచ’ ఇత్యౌణాదికసూత్రేణ నిష్పన్నశ్చతుర్థవర్ణే రూఢః । తదా శూద్రశబ్దేన శుచః కణ్ఠోక్త్యా ప్రతిపాదనాత్కథం తేన సూచ్యత ఇత్యుక్తమిత్యాశఙ్కాయామపి సూత్రే ‘తదాద్రవణాత్’ ఇత్యేవోత్తరమ్ । ల్యబ్లోపే పఞ్చమీయమ్ ; న హి శుచమేవ కేవలామపేక్ష్య సూచ్యత ఇత్యుక్తమ్ , కిన్తు తదాద్రవణమపేక్ష్య, తయా ‘శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్’ ఇతి సూత్రభాగే ప్రకృతయా అనాదరశ్రవణజత్వవిశిష్టయా శుచా హేతునా యదాద్రవణం రైక్వాభ్యాగమనం తదపేక్ష్య । తత్తు సూచనీయమేవేతి భావః । ఎవం సత్యాడుపసర్గోఽప్యర్థవాన్ భవతి । శూద్రశబ్దప్రవిష్టావయవార్థమాత్రప్రదర్శనపరత్వే ‘తద్ద్వణాత్’ ఇత్యేవ సూత్రం క్రియేత ।
కేచిదుణాదిసూత్రే రక్ప్రకరణే ‘శదేరూచ’ ఇతి సూత్రపాఠమనఙ్గీకృత్య తదనంతరపఠితాత్ ‘అమితమ్యోర్దీర్ఘశ్చ’ ఇతి సూత్రాదనన్తరం ‘శుచేర్దశ్చ ఇతి సూత్రాన్తరపాఠం కల్పయన్తః తేన నిష్పాదితోఽయం శూద్రశబ్దః కేవలం శోచితృత్వార్థకః, న తుశుచాద్రవణార్థకః, ఔణాదికనిర్వాహే సంభవతి నైరుక్తనిర్వాహాయోగాత్ । పాణినీయనిర్వాహో ముఖ్యః, తత ఔణాదికస్తతో నరుక్తః ఇతి హి మర్యాదేతి వదన్తి । ఎవం శుద్ధేషు సూత్రకోశేష్వదృష్టం వృత్తిగ్రన్థేష్వవ్యాఖ్యాతం పాఠాన్తరం కల్పయిత్వా తథావ్యుత్పాదనే నాస్మాకం కశ్చిద్దోషః ; ‘తదాద్రవణాత్’ ఇతి సూత్రభాగస్య తద్వ్యాఖ్యానభాష్యస్య చ వైదికశూద్రపదవాచ్యార్థప్రతిపాదనపరత్వం విహాయ కేవలం తత్సూత్రార్థప్రతిపాదనపరత్వకల్పనోపపత్తేః । కిన్తు ఔణాదికప్రత్యయాన్తతాయాం న శోచితృత్వార్థలాభేనాపి జాత్యర్థత్వనిరాససిద్ధిః । ఔణాదికప్రత్యయాన్తానామవ్యుత్పన్నప్రాతిపదికత్వాత్ సర్వేషాం నామ్నామౌణాదికప్రత్యయాన్తత్వేన జాతివాచినః శూద్రశబ్దస్యాపి తథాత్వావశ్యంభావాత్ ।
అత ఎవాహుః శబ్దవిదః – ‘ఔణాదికప్రత్యయాన్తాన్యవ్యుత్పన్నప్రాతిపదికాని’ ఇతి ‘అతః కృకమికంసకుంభపాత్రకుశాకర్ణీష్వనవ్యయస్య’(పా. సూ. ౮. ౩. ౪౬) ఇత్యేతత్సూత్రే కమిగ్రహణే సత్యపి కమేరౌణాదికప్రత్యయాన్తస్య కంసపదస్య గ్రహణేన సర్వేషాం నామ్నామౌణాదికప్రత్యయైః కృదన్తానాం కృత్తద్ధితసూత్రతః ప్రాతిపదికసంజ్ఞాసిద్ధిసంభవేఽపి అర్థవత్సూత్రప్రణయనేన చ జ్ఞాపితమితి । యద్యపి ‘తదాద్రవణాత్’ ఇత్యత్ర తత్పదస్యేవ ‘తదనాదరశ్రవణాత్’ ఇత్యత్ర తత్పదస్య ‘అస్య’ ఇతి పదస్య చ సూత్రప్రకృతపరామర్శిత్వం నాస్తి, తథాఽపి ‘అహ హారే త్వా శూద్ర’ ఇతి వైదికలిఙ్గమవలంబ్య ప్రత్యవతిష్ఠమానస్య పూర్వపక్షిణః తస్యామాఖ్యాయికాయాం వర్ణ్యమానో జానశ్రుతిః తముద్దిశ్య హంస వాక్యఞ్చ బుద్ధిసన్నిహితమితి పూర్వపక్షిణం ప్రతి జానశ్రుతౌ శూద్రశబ్దప్రయోగనిర్వాహార్థం ప్రవృత్తే సూత్రే ప్రయుక్తయోస్తయోర్బోధ్యబుద్ధిసన్నిహితపరామర్శిత్వమస్తీతి తయోర్నిర్వాహః । ఎవమప్రతిపన్నరూఢితః ప్రతిపన్నయోగస్య బలీయస్త్వాత్ జానశ్రుతిర్న జాతిశూద్ర ఇత్యుపపాదితమ్ । ౧. ౩. ౩౪ ।
అత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
క్షత్రియత్వగతేశ్చోత్తరత్ర చైత్రరథేన లిఙ్గాత్ ॥౩౫॥
జానశ్రుత్యాఖ్యాయికాసమాప్త్యనన్తరముత్తరత్ర జానశ్రుతయే రైక్వేణ ఉపదిష్టాయాః సంవర్గవిద్యాయా వాక్యశేషే శ్రూయతే
‘అథ హ శౌనకఞ్చ కాపేయమభిప్రతారిణఞ్చ కాక్షసేనిం పరివిష్యమాణౌ బ్రహ్మచారీ బిభిక్షే’(ఛా., ౪. ౩. ౫) ఇతి । తత్రాభిప్రతారీ చిత్రరథవంశ్యః క్షత్రియశ్చేతి తావద్వక్తవ్యం ; కాపేయాఖ్యయాజకయోగాత్ । కాపేయయాజక యాగో హి చ్ఛన్దోగబ్రాహ్మణే చిత్రరథస్య శ్రుతః । తత్ర హి ద్విరాత్రప్రకరణే ‘ఎకాకినమేవైనమన్నాద్యస్యాధ్యక్షం కరోతి’ ఇతి ఫలార్థవాదానన్తరం తదుపపాదకమర్థవాదాన్తరం శ్రుతం
‘ఎతేన వై చిత్రరథం కాపేయా అయాజయన్ తమేకాకినమన్నాద్యస్యాధ్యక్షమకుర్వన్ తస్మాత్ చైత్రరథీ నామైకః క్షత్రపతిరజాయత’(తాణ్డ్య బ్రా. ౨౦. ౧౨. ౫) ఇతి । తేనాభిప్రతారిణః సంజ్ఞాభేదాత్ చిత్రరథత్వాసిద్ధావపి తద్వంశ్యత్వం సిద్ధ్యతి ; సమానాన్వయానాం సమానాన్వయా యాజకా భవన్తీతి ప్రాయేణ దర్శనాత్ । చిత్రరథవంశ్యత్వే సతి క్షత్రియత్వమప్యుదాహృతచ్ఛన్దోగబ్రాహ్మణవచనబలాదేవ సిద్ధ్యతి । ఎవం చోత్తరత్ర బ్రాహ్మణేన కాపేయేన యుక్తోఽభిప్రతారీ క్షత్రియ ఇతి నిశ్చితే తత్సమభివ్యాహారాత్ బ్రాహ్మణేన రైక్వేణ యుక్తో జానశ్రుతిరపి క్షత్రియో గమ్యతే ।
కిఞ్చ జానశ్రుత్యాఖ్యాయికాయామేవ తస్య క్షత్రియత్వే లిఙ్గమస్తి । తత్ర హి శ్రూయతే
‘జానశ్రుతిర్హ పౌత్రాయణః శ్రద్ధాదేయో బహుదాయీ బహుపాక్య ఆస । స హ సర్వత ఆవసథాన్మాపయాఞ్చకే’(ఛా.౧.౧.౧) ఇత్యాది । తత్ర యద్యపి దానం శూద్రస్యాప్యస్తి ‘దానఞ్చ దద్యాత్ శూద్రోఽపి పాకయజ్ఞైర్యజేత చ’ ఇతి స్మరణాత్ ; శూద్రాదిభ్యః పక్వాన్నదానఞ్చ తస్య సంభవతి ; తథాఽపి ‘బహుదాయీ’ ఇత్యుక్తం దానపతిత్వం సర్వత్రావసథాన్నిర్మాయాన్నసత్రప్రవర్తనఞ్చ బహుధనసాధ్యం న తస్య సంభవతి । ‘శక్తేనాపి హి శూద్రేణ న కార్యో ధనసఞ్చయః’ ఇతి తస్య బహుధనసంపాదననిషేధాత్ । ‘యఞ్చార్యమాశ్రయేత భర్తవ్యస్తేన క్షీణోఽపి తేన చోత్తరస్తదర్థోఽస్య నిచయస్స్యాత్ , ఇతి యం ద్విజాతిం శుశ్రూషతే తస్య కదాచిత్ క్షీణతాయాం తద్భరణం కార్యమితి తన్మాత్రోపయుక్తధనసఙ్గ్రహణస్యైవానుమతిదర్శనాత్ । తథా
‘స హ ప్రాతః సంజిహాన ఉవాచ’(ఛా. ౪. ౧. ౫) ఇత్యుక్తం క్షత్తృప్రేషణమపి న తస్య సంభవతి । రాజ్ఞ ఎవ హి క్షత్తృసమ్బన్ధః ‘వైశ్యాద్బ్రాహ్మణకన్యాయాం క్షత్తా నామ ప్రజాయతే । జీవికా వృత్తిరేతస్య రాజాఽన్తఃపురరక్షణమ్’ ఇతి స్మరణాత్ । తథా రైక్వేదం సహస్రం గవామయం నిష్కోఽయమశ్వతరీరథః ఇయం జాయాఽయం గ్రామో యస్మిన్నాస్సే’ ఇత్యుక్తం యత్ర గ్రామే రైక్వస్తదానీం వసతి తస్య గ్రామస్య తస్మై సమర్పణం
‘తే హైతే రైక్వ పర్ణా నామ మహావృషేషు యత్రాస్మాఉవాస’(ఛా. ౪. ౨. ౪) ఇతి వర్ణితమ్ । మహావృషాఖ్యదేశగతేషు యేషు గ్రామేషు రైక్వేణోషితం తేషాం సర్వేషామపి గ్రామాణామద్యాపి రైక్వపర్ణనామ్నా ప్రసిద్ధానాం తస్మై సమర్పణఞ్చ జనపదాధిపత్యసాధ్యం శూద్రస్య న సంభవతి । సర్వమేతత్ క్షత్రియస్యైవ సంభవతి । తస్మాదపి క్షత్రియ ఎవాయం న శూద్ర ఇతి గమ్యతే । అత్రేదఞ్చిన్త్యతే –
రూఢేరస్త్యత్ర యోగస్య బలీయస్త్వే హి కారణమ్ ।
వర్ణితం ప్రతిపన్నత్వం తత్తావన్నోపపద్యతే ॥
హంసవాక్యం శ్రుతవతః క్షత్తృప్రేషణకర్మణా ।
వికారో మానసః కోఽపి గమ్యతే శుక్త్వసౌ కుతః ॥
యథా స్వనిన్దా శోకాయ తథా రైక్వప్రశంసనమ్ ।
తదుపాస్యోపాసకాన్యస్తవనఞ్చ భవేన్ముదే ॥
స్వస్యాపి రైక్వమహిమప్రాప్త్యుపాయప్రదర్శనాత్ ।
గురోశ్చ తదుపాయాప్తౌ సచిహ్నం తస్య సూచనాత్ ॥
మహాత్మనాఞ్చ శోకాయ స్వనిన్దా నైవ కల్పతే ।
నతరాఞ్చ కృతా పథ్యే ప్రవర్తయితుమిచ్ఛతా ॥
సర్వప్రాణిరుతాభిజ్ఞశ్శ్రాద్ధో జానశ్రుతిర్యది ।
తస్య హంసకృతా నిన్దా నైవ శోకాయ కల్పతే ॥
స్మరన్తి హి మహాత్మానో మన్వాద్యాస్స్మృతికారకాః ।
అవమానాత్తపోవృద్ధిం సమ్మానాచ్చ తపఃక్షయమ్ ॥
యది సా దేవభాషేతి హితైషీ హంసరూపధృక్ ।
ఋషిరేవ సమాగాదిత్యభిజ్ఞో నతరాం తదా ॥
న చాస్య నిన్దా యద్దివ్యజ్యోతిర్వైకల్యవర్ణనమ్ ।
న హ్యసమ్భావితగుణాభావోక్త్యా కోఽపి నిన్ద్యతే ॥
క్షత్రియః క్షత్రియేణాసావగ్రతోఽభిప్రతారిణా ।
సమభివ్యాహృతత్వాదిత్యేతదప్యసమఞ్జసమ్ ॥
యాజ్యయాజకభావోఽత్ర కాపేయాభిప్రతారిణోః ।
న శ్రుతోఽభిప్రతార్యేష యేన చైత్రరథో భవేత్ ॥
నాప్యన్యత్ర శ్రుతో నాపి కల్ప్యో న ఖలు విద్యతే ।
మూలసమ్బన్ధనియమః కయోశ్చిత్ క్వాపి మేలనే ॥
సతి వా నియమే తస్మిన్యాజకత్వం తతః కథం ॥
యౌనమౌఖాదిసమ్బన్ధానపహాయాన్యగామినః ।
ప్రసిద్ధ ఎవ సమ్బన్ధో యది సఙ్గ్రాహ్య ఇష్యతే ॥
ఎకవిద్యత్వమేవ స్యాన్నతు యాజకతా తదా ।
సంవర్గవిద్యా విత్త్వం హి కాపేయాభిప్రతారిణోః ॥
ప్రసిద్ధమత్రైవ న తత్ శ్రుత్యన్తరమపేక్షతే ।
ప్రాయేణ చైకవిద్యానాం చ్ఛాన్దోగ్యే మేలనం శ్రుతమ్ ॥
ప్రాచీనశాలశిలకప్రభృతీనాం నిరీక్ష్యతే ।
అన్యోన్యస్మాద్విశేషాణాం గ్రహణార్థతయా హి తత్ ॥
నిబధ్యమానమద్యాపి విద్యావత్సూపయుజ్యతే ।
విద్యాప్రకరణే యాజ్యయాజకాదిసమాగమః ॥
వర్ణ్యమానః ప్రపద్యేత కిం వా దృష్టప్రయోజనమ్ ।
ఎవఞ్చాభిప్రతారీ స్యాత్ కాపేయసహపాఠతః ॥
అనిర్ధారితవర్ణత్వాత్తద్వత్ బ్రాహ్మణ ఎవ నః ।
తస్మాజ్జానశ్రుతేస్తేన సమభివ్యాహృతత్వతః ॥
క్షత్రియత్వం న నిర్ణేతుం కథఞ్చిదపి శక్యతే ।
యత్తు దానపతిత్వాదిలిఙ్గం తదపి దుర్బలమ్ ॥
ఉపపాదయితుం శక్యం సర్వం శూద్రేఽపి తద్యతః ।
ధార్మికస్య హి శూద్రస్యాప్యనుజ్ఞాతం ధనార్జనమ్ ॥
రాజ్యాధిపత్యమప్యస్తి తస్యావేష్టినయోదితమ్ ।
దృష్టఞ్చ కర్ణస్యాత్మానం మన్యమానస్య సూతజమ్ ॥
అఙ్గరాజ్యాధిపత్యఞ్చ దాతృత్వఞ్చాతిమానుషమ్ ।
ఎవఞ్చ శూద్ర ఎవాయం శూద్రేత్యామన్త్రణాన్వయాత్ ॥
రాజ్యాధిపత్యదానాది తస్మిన్ సఙ్గచ్ఛతేఽఖిలమ్ ।
న హ్యస్య యాగహోమాది కిఞ్చిదప్యత్ర వర్ణితమ్ ॥
న సఙ్గచ్ఛేత యచ్ఛూద్రే తస్మాచ్ఛూద్రో భవత్వయమ్ ॥ ఇతి ।
శ్లోకానామయమర్థః – ఇహ శూద్రశబ్దే రూఢితో యోగస్య బలీయస్త్వే కారణం శుచః ప్రతిపన్నత్వముక్తమ్ । తన్న యుజ్యతే ; తత్ప్రతిపత్త్యసిద్ధేః । హంసవాక్యశ్రవణానన్తరమేవ క్షత్తృప్రేషణేన తత్ప్రేషణహేతుః కశ్చిన్మానసో భావో హంసవాక్యశ్రవణాదుదిత ఇత్యేతావత్ప్రతిపత్తుం శక్యతే । స భావః శుగితి కుతః ప్రతిపత్తవ్యమ్ ? హంసవాక్యం జానశ్రుతినిన్దాత్మకమితి తతస్తస్య శుచ ఎవోదయో యుక్త ఇతి చేత్ , న । తద్రైక్వస్య తదన్యస్యాపి తదుపాస్యదేవతోపాసకస్య స్తుతిరూపసమ్భవతీతి తతస్తోషోదయోఽపి యుక్త ఎవ । స్వస్యాపి రైక్వమహిమప్రాప్త్యుపాయస్తదుపాస్యదేవతోపాసనమితి ప్రదర్శనాత్తదుపాసనప్రకారోపదేశార్థం ప్రార్థనీయః స ఎవ రైక్వ ఇత్యపి ‘సయుగ్వానమ్’ ఇతి సచిహ్నోపన్యాసేన సూచనాత్ । అన్యథా కోఽసౌ రైక్వ ఇతి పృష్ఠగామినో హంసస్య ప్రశ్నే భల్లాక్షేణ రైక్వమహిమమాత్రస్య వర్ణనీయతయా ‘యస్తద్వేద యత్స వేద’ ఇత్యనేన యత్స రైక్వో వేద తద్రైక్వాదన్యోఽపి యో వేద తస్యాపి ధర్మే సకలప్రజానాం సాధుకర్మ ఫలతోఽన్తర్భవతీతి ప్రతిపాదనస్య , రైక్వచిహ్నోపన్యాసస్య చ వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్పృష్ఠగామినం హంసం ప్రత్యుత్తరం ప్రయచ్ఛతైవ భల్లాక్షేణ జానశ్రుతిం ప్రతి త్వమపి రైక్వోపాస్యాం దేవతాముపాస్వ , రైక్వ ఇవ మహామహిమా భవిష్యసి , తదుపాసనాప్రకారే చ స ఎవ రైక్వః ఉపదేష్టా ప్రార్థనీయః తస్య చిహ్నం సశకటపర్యటనం , తమన్విష్య తతో విద్యాం లబ్ధ్వా కృతార్థో భవేతి వ్యంజయితుమేవ తదుభయప్రతిపాదనమతి తతస్తోషోదయో యుక్త ఎవ ।
అత ఎవ జానశ్రుతినాఽపి రైక్వాన్వేషణాయ క్షత్తృప్రేషణే ‘సయుగ్వానమ్’ ఇతి యుగ్వా తచ్చిహ్నముపన్యస్తమ్ । స్వయం తదుపసర్పణానన్తరం ‘అను మ ఎతాం భగవో దేవతాం శాధి యాం దేవతానుపాస్సే’ ఇతి తదుపాస్యవిద్యోపదేశశ్చ ప్రార్థితః । తస్మాద్ధంసవాక్యశ్రవణానన్తరప్రవృత్తేన క్షత్తృప్రేషణకార్యేణాస్య శోకోదయో నిశ్చేతుం న శక్యతే । తథాపి నిన్దాలక్షణకారణేనైవాయమవసీయతే ఇతి చేత్ ; న । మహాత్మనాం హి యేనకేనచిదపి కృతా నిన్దా శోకాయ నావకల్పతే । హితే ప్రవర్తయితుమిచ్ఛతా కృతా తు నతరామ్ । సా ఖల్వన్యేషామపి శోకాయ న భవత్యేవ । తథాహి – జానశ్రుతిః ‘శ్రద్ధాదేయ’ ఇతి విశేషితత్వాత్ శాస్త్రచోదితేష్వర్థేషు శ్రద్ధావాన్ । స యది సర్వప్రాణిరుతాభిజ్ఞ ఇతి కృత్వా లోకే యేనకేనచిత్ పురుషేణ కృతాం నిన్దామవధార్య లౌకికేనైవ హంసేన స్వభాషయా అనూద్యమానాం తామశ్రౌషీదితి కల్ప్యతే ; తదా సా నిన్దాఽస్య శోకాయ నావకల్పతే ; యతో వివేకిభిస్వనిన్దనస్యాదరణీయత్వమేవ మన్వాదయస్స్మరన్తి ‘అవమానాత్తపోవృద్ధిస్సమ్మానాచ్చ తపఃక్షయః । అమృతస్యేవ కాఙ్క్షేత అవమానస్య సర్వతః’ ఇతి । యది తు హంసకృతనిన్దావాక్యం గీర్వాణభాషారూపమితి తేన లిఙ్గేన ప్రాగుపన్యస్తేన ప్రకృతానుపయుక్తరైక్వోపాస్యదేవతోపాసకపురుషాన్తరస్తవనరైక్వచిహ్నోపన్యాసలిఙ్గేన చ నాయం లౌకికో హంసః , కిన్తు మమ హితైషీ కశ్చిదృషిరేవాన్యైరపి ఋషిభిస్సహ ఖయముక్తిప్రత్యుక్తివ్యాజేన మాం బోధయితుమాగత ఇత్యజ్ఞాసీదితి కల్ప్యతే , తదా నిన్దా కథమపి శోకాయ నావకల్పతే , కిన్తు సమ్రాజమేవ రాజానం ప్రతి ‘కియదస్త్యధునా రాజ్యం కియదాజ్ఞాబలం తవ । అనేన త్వముపాయేన సార్వభౌమో భవిష్యసి’ ఇత్యధికైశ్వర్యోపాయే ప్రవర్తయితుకామేన కృతా విద్యమానైశ్వర్యనిన్దేవ హర్షాయైవ కల్పతే ।
కిఞ్చ నేయం జానశ్రుతేనిన్దా యత్ భువమారభ్య ద్యులోకపర్యన్తం వ్యాప్తస్య కాలాగ్నిజ్వాలాకలాపవత్ స్పర్శమాత్రేణ దహమానస్య సూర్యేఽప్యసమ్భావితస్య జ్యోతిషస్తస్మిన్నభావవర్ణనమ్ । సమ్భావితగుణవైకల్యవర్ణనం హి నిన్దా భవతి , న తు ‘ఆకాశమయం ఖాదితుమశక్తః’ ఇతివదసమ్భావితగుణవైకల్యేన కశ్చిన్నిన్ద్యమానో దృశ్యతే । యది త్వేవంభూతం జ్యోతిస్స్వస్య నాసీదితి జానశ్రుతేః శోకః కల్ప్యతే , తదానీం ‘ఎతత్తస్య ముఖాత్ కియత్ , కమలినీపత్రే కణం పాథసో యన్ముక్తామణిరిత్యమంస్త స జడశ్శృణ్వన్యదస్మాదపి । అంగుల్యగ్రలఘుక్రియాప్రవిలయిన్యాదీయమానే శనైస్తత్రోడ్డీయ గతో మమేత్యనుదినం నిద్రాతి నాన్తశ్శుచా’(భ.్లటశతకమ్ ) ఇతి శ్లోకోక్తరీత్యా తస్యాతిజడత్వమేవ కల్పితం స్యాత్ । తస్మాద్వివేకీ జానశ్రుతిర్విద్యయాఽపి రైక్వస్య తథాభూతం జ్యోతిర్న సమ్భావ్యతే , స్వస్య తథాభూతజ్యోతిరభావోఽపి న దోషః , కిన్తు రైక్వోపాస్యవిద్యాప్రశంసా) కశ్చిదయం కల్పనావిశేష ఇతి జానాత్యేవ । అత ఎవ రైక్వాన్వేషణాయ క్షత్తారం ప్రేషయన్ శకటసాహిత్యమేవ తచిహ్నమాహ , న తు తథాభూతం జ్యోతిః । క్షత్రాఽపి పామానం కషమాణస్తపసా , దారిద్ర్యేణ చ కృశ ఎవ రైక్వో దృష్ట ఇతి వర్ణితం , న త్వాదిత్యవద్దుర్దర్శో దృష్ట ఇతి వర్ణితమితి కేనాపి ప్రకారేణ జానశ్రుతేర్నాస్తి శోకావకాశః । ఎవఞ్చేహ యోగబలీయస్త్వే కారణస్యాఖ్యాయికయా శుచః సూచితత్వస్య వర్ణనం ప్రథమసూత్రకృతం తావదసమఞ్జసమ్ ।
తథా ద్వితీయసూత్రకృతమభిప్రతారిసమభివ్యాహృతత్వేన క్షత్రియత్వనిర్ధారణమపి । తత్ఖల్వభిప్రతారిణః క్షత్రియత్వనిర్ధారణే , తత్ తస్య చైత్రరథిత్వనిర్ధారణే , తదపి తస్య కాపేయయాజ్యత్వనిర్ధారణే సతి భవతి । తదేవ కుతో నిర్ధార్యతే ? న తావదస్యాం శ్రుతౌ శ్రుత్యన్తరే వా శ్రుతమస్తి తత్ । నాపి కల్ప్యమ్ ; కల్పకాభావాత్ । న చ క్వచిన్మిలితయోర్మూలసంబన్ధనియమోఽస్తి ; నానాదేశాగతేషు సత్రానభోక్తృషు వ్యభిచారాత్ । సతి వా తన్నియమే యాజ్యయాజకభావ ఎవ సంబన్ధ ఇతి కుతః ? బాన్ధవరూపస్య యౌనసంబన్ధస్య , లౌకికవ్యవహారకృతస్య సంబన్ధాన్తరస్య వా కల్పనోపపత్తేః । యది సంబన్ధస్తయోర్గ్రాహ్యస్తదా సంవర్గవిద్యావిత్వం సంబన్ధస్సిధ్యతి । తద్ధి సంవర్గవిద్యావాక్యశేష ఎవ బ్రహ్మచారిసంవాదే ప్రసిద్ధమ్ । ప్రాయేణ ఛాన్దోగ్యగతాస్వాఖ్యాయికాసు ఎకవిద్యానామేవ మేలనం వర్ణ్యతే । యథా వైశ్వానరవిద్యాయాం ప్రాచీనశాలసత్యయజ్ఞేన్ద్రద్యుమ్నజనబుడిలారుణీనాం , ఉద్గీథవిద్యాయాం సిలకదాల్భ్యజైవలీనాం , అస్యామేవ విద్యాయాం కాపేయాభిప్రతారిబ్రహ్మచారిణామ్ । విద్యాఽఙ్గభూతాస్వాఖ్యాయికాస్వేకవిద్యానాం మేలనకథనమన్యోన్యస్మాద్విశేషగ్రహణార్థం సదద్యాపి విద్యావద్భిః పరస్పరస్మాత్ సంభావితవిశేషగ్రహణాయ మిలిత్వా చిన్తనీయమ్ , న తు విద్యోపదేశలాభమాత్రేణ కృతార్థతయా స్థాతవ్యమితి శిక్షాదానేనోపయుజ్యతే । తాసు యాజ్యయాజకాదిసమాగమకథనం కథముపయుజ్యతే ? ఎవఞ్చాభిప్రతారీ సన్దిగ్ధవర్ణవిశేషః కాపేయసమభివ్యాహారాద్బ్రాహ్మణస్సిద్ధ్యతీతి తత్సమభివ్యాహారాత్ జానశ్రుతేః క్షత్రియత్వనిర్ధారణమప్యసమఞ్జసమేవ ।
తథా దానపతిత్వాదిలింగజాతేన తన్నిర్ధారణమపి శూద్రేఽపి దానపతిత్వాదిసంభవాత్ । ధర్మానభిజ్ఞస్య తత్ప్రావణ్యరహితస్య హి శూద్రస్య పాపప్రసక్తిశఙ్కయా ధనార్జనం నిషిద్ధం మానవే ధర్మశాస్త్రే ‘శక్తేనాపి హి శూద్రేణ న కార్యో ధనసఞ్చయః । శూద్రో హి ధనమాసాద్య బ్రాహ్మణానేవ బాధతే’(మను. ౧౦.౧౨౯) ఇతి । ధార్మికస్య తు శూద్రస్య ధర్మార్థం ధనార్జనమనుజ్ఞాతం వ్యాసస్మృతౌ శూద్రప్రకరణే ‘రాజ్ఞా వా సమనుజ్ఞాతః కామం కుర్వీత ధార్మికః । పాపీయాన్హి ధనం లబ్ధ్వా వశే కుర్యాద్గరీయసః’ ఇతి । గ్రామదానాయాపేక్షితం రాజ్యాధిపత్యమపి శూద్రస్యావేష్టినయే దర్శితమ్ । తత్ర హి ‘రాజా స్వారాజ్యకామో రాజసూయేన యజేత’ ఇతి విహితే రాజసూయే త్రయాణామపివర్ణానామధికారోఽస్తి ; రాజశబ్దస్యార్యావర్తప్రసిద్ధ్యా రాజన్యపాలయితృవాచిత్వేన క్షత్రియజాతివాచిత్వాభావాదితి , పూర్వపక్షే రాజశబ్దస్య రాజన్యపాలయితృవాచిత్వేఽపి కథం త్రయాణాం వర్ణానామధికారః ; క్షత్రియస్యైవ రాజ్యపాలయితృత్వేన తస్య తస్మిన్నేవ పర్యవసానాదిత్యాశంక్య ఉక్తం వార్తికే ‘తచ్చ రాజ్యమవిశేషేణ చత్వారోఽపి వర్ణాః కుర్వాణా దృశ్యన్తే తస్మాత్సర్వేఽపి రాజానః’ ఇతి ।
సిద్ధాన్తేఽపి రాజశబ్దస్య రాజ్యపాలయితృవాచిత్వే శూద్రస్యానగ్నిత్వావేదత్వప్రతిషేధహేతుభిరధికారాప్రసక్తావపి బ్రాహ్మణవైశ్యయోరధికారః ప్రాప్నుయాదాజసూయే ఇత్యేతదంగీకృత్యైవ ‘రాజ్ఞః కర్మ రాజ్యమ్’ ఇత్యస్మిన్నర్థే యత్ప్రత్యయవిధాయకేన పాణినిస్మరణేనానుగృహీతయా దక్షిణాపథప్రసిధ్యా తస్య క్షత్రియజాతివాచిత్వం స్థాపితమ్ । మహాభారతే సూతాత్మజమాత్మానం మన్యమానస్య కర్ణస్యాఙ్గదేశాధిపత్యం మహోదారత్వఞ్చ వర్ణితమ్ । ఎవఞ్చ జానశ్రుతేః శూద్రత్వేఽపి రాజ్యాధిపత్యేన గ్రామదానక్షత్తృప్రేషణాదీనాముపపన్నత్వాత్ ‘శూద్ర’ ఇత్యామన్త్రణేన ప్రాప్తం శూద్రత్వం న హాతవ్యమ్ । అత ఎవాస్య శూద్రత్వాదేవ దానాదిరూపస్సాధారణధర్మ ఎవ జానశ్రుతేరాఖ్యాయికాయాం వర్ణితః , న తు త్రైవర్ణికాసాధారణో యాగాదిః । తస్మాచ్ఛూద్రశబ్దరూఢిబలీయస్త్వాత్ శూద్ర ఎవాయం భవేదితి । ఎతేన – అల్ప ధనమాహృతమితి రుషా క్షత్రియోఽపి సన్ ‘అహ హారేత్వా శూద్ర’ ఇతి శూద్రశబ్దేనామన్త్రిత: – ఇత్యపి కల్పనం నిరస్తమ్ । పర్యాప్తధనాహరణానన్తరమపి ‘ఆజహారేమాః శూద్ర’ ఇత్యామన్త్రణదర్శనాచ్చ ।
అత్ర బ్రూమః – భల్లాక్షస్య రైక్వజానశ్రుతివిషయాదరానాదరవచసీ దివ్యజ్యోతిస్తదభావావలమ్బనత్వేఽపి వస్తుతో విద్యాతద్వైకల్యప్రయుక్తే ఎవ పర్యవస్యతః । అన్యథా ‘గగనమయం ఖాదతి , గగనం ఖాదితుం న శక్నోత్యయం వరాకః’ ఇత్యుక్తిప్రత్యుక్తివత్ హంసాభ్యాం కృతయోరుక్తిప్రత్యుక్త్యోరపార్థకత్వప్రసఙ్గాత్ । విద్యా చ సమ్భావితగుణ ఇతి తద్వైకల్యేన ‘కమ్బరఎనమ్’ ఇత్యాది జానశ్రుత్యనాదరవచనం తన్నిన్దా భవతీతి తద్వచనం జానశ్రుతేరత్యన్తాస్తికస్య ఎతావన్తం కాలమేవం ప్రశస్తాం విద్యాం నాధ్యగమం యేనైవమత్యన్తాప్తేన పితృస్థానీయేన మహర్షిణా వా కృతస్యావమానస్య పాత్రమభూవమితి శోకహేతుర్భవత్యేవ । ‘అమృతస్యేవ కాంక్షేత’ ఇత్యాదిస్మృతివచనన్త్వసూయాలుభిర్నిన్దాసు క్రియమాణాసు వివేకిభిః కోపో న కర్తవ్యః ; తస్యైహికాముష్మికసకలప్రయోజనవిరోధిత్వాత్ , అసూయయా నిన్దన్తస్తు స్వయమేవ నంక్ష్యన్తీత్యేతత్పరమ్ , న తు వేదవైదికకర్మసు ప్రవర్తయితుకామేన పిత్రాదినా కృతే ధిగ్వచనేఽపి పునరపి తదేవ కాఙ్క్షేతేత్యేతత్పరమ్ ; పుత్రానుశాసనాదీనామకార్యకరత్వాపత్తేః । ఎవఞ్చ యద్యపి భల్లాక్షవచనం ప్రశస్తవిద్యాతదుపదేష్టగురుసద్భావప్రత్యాయకతయా హర్షహేతుర్భవతి , తథాపి ఉక్తరీత్యా తతశ్శోకోఽపి భవేదితి స ఎవ హేతుకార్యాభ్యాం సహ శూద్రశబ్దేన సూచ్యతే మహర్షిణా స్వస్య పరోక్షజ్ఞానవత్త్వఖ్యాపనాయ , తస్య విద్యాధిగమే విశిష్టాధికారిత్వజ్ఞాపనాయ చ । కేవలం విద్యాకామాద్ధి విద్యావైకల్యకృతేనానుతాపేనాపి యుక్తోఽధికారీ విశేష్యతే । తస్మాద్యుక్తమాఖ్యాయికయా శుచః సూచనేన ప్రతిపత్తిలాఘవసత్త్వాచ్ఛూద్రశబ్దో యౌగిక ఇతి ।
కాపేయసన్నిధానాదభిప్రాతారీ తద్యాజ్యశ్చైత్రరథశ్చేత్యేతత్తయోర్మూలసమ్బన్ధాపేక్షానియమమవలమ్బ్య నోచ్యతే , కిన్త్వవిదితపూర్వస్య హస్తినో నికటే పురుషే దృశ్యమానే తస్మింశ్చ రాజ్ఞో హస్తిపకోఽయమితి ప్రత్యభిజ్ఞాయమానే సతి అయమస్య హస్తిపకస్య శిక్షణీయో హస్తీ రాజకీయశ్చేతి బుద్ధిరౌత్సర్గికీ యథా జాయతే , ఎవమిహాపి అభిప్రతారిసన్నిధానే కాపేయే శ్రూయమాణే తస్మింశ్చ శ్రుత్యన్తరబలాఞ్చిత్రరథయాజకత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞాయమానే కాపేయయాజ్యోఽయమభిప్రతారీ చిత్రరథవంశ్యశ్చేతి బుద్ధిర్జాయమానా న నివారయితుం శక్యతే । సా చ బాధకాభావాత్ ప్రమాణమవతిష్ఠత ఇత్యౌత్సర్గికన్యాయమవలమ్బ్య ఉచ్యతే । ఎవఞ్చ బ్రాహ్మణద్వితీయస్యాభిప్రతారిణశ్చైత్రరథత్వేన క్షత్రియత్వనిశ్చయే తత్సమభివ్యాహారాద్బ్రాహ్మణస్య రైక్వస్య ద్వితీయో జానశ్రుతిరపి క్షత్రియ ఇతి నిర్ధారణమపి యుక్తమేవ । ‘బహుదాయీ బహుపాక్యః’ ఇత్యేతయోః కథఞ్చన రైక్వశూద్రే సమ్భవేఽపి క్షత్తృప్రేషణస్య రైక్వాద్ధ్యుషితగ్రామాణాం తస్మై దానస్య క్షత్రియధర్మరాజ్యాధిపత్యసాధ్యస్య తత్ర న సమ్భవోఽస్తి । రాజ్యపాలనం హి క్షత్రియస్య వృత్తిః ఆపద్వృత్తిత్వేనాప్యేతద్బ్రాహ్మణస్య భవతి న వైశ్యశూద్రయోః । ‘బ్రాహ్మం ప్రాప్తేన సంస్కారం క్షత్రియేణ యథావిధి । సర్వస్యాస్య యథాన్యాయం కర్త్తవ్యం పరిరక్షణమ్ ॥ అజీవంస్తు యథోక్తేన బ్రాహ్మణః స్వేన కర్మణా । జీవేత్ క్షత్రియధర్మేణ స హ్యస్య ప్రత్యనన్తరః’ ‘యో మోహాదధమో భూత్వా జీవేదుత్కృష్ట కర్మణా । తం రాజా నిర్ధనం కృత్వా క్షిప్రమేవ ప్రవాసయేత్’ ఇత్యాదిస్మరణాత్ । అవేష్టినయేత్వతిక్రాన్తనిషేధానాం చరిత్రముదాహృతమ్ , తావతాఽపి తత్ర ప్రకృతోపయోగసిద్ధేః । త్రయాణామపి వర్ణానాం రాజసూయాధికారముపపాదయతా హి పూర్వపక్షిణా స్వాభిమతం రాజశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తం రాజ్యపాలనం వర్ణాన్తరేష్వపి దర్శనీయమ్ । శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తత్వఞ్చ ధర్మ్యవదధర్మ్యస్యాప్యస్య పాచకత్వయాజకత్వాదేరివోపపద్యతే ।
అత ఎవ తదధికరణపూర్వపక్షవార్తికే ‘క్షత్రియసంబన్ధిత్వేన రాజ్యం విహితం అన్యాయేన ఇతరౌ కుర్వాణౌ న రాజానౌ స్యాతామ్’ ఇత్యాశఙ్క్య పరిహృతమ్ – ‘సర్వథా తావద్రాజ్యకరణాత్తాభ్యామపి రాజత్వం లబ్ధమ్ । తావతా చ రాజసూయచోదనాయాః ప్రయోజనమ్ । యౌ తు న్యాయాన్యాయౌ తయోః పురుషధర్మత్వాన్న కోఽపి క్రతునా గృహ్యతే’ ఇతి । ఎతేన – ఇతిహాసపురాణాదిప్రసిద్ధమప్యక్షత్రియాణాం రాజ్యాధిపత్యం వ్యాఖ్యాతమ్ । న చేదమపి జానశ్రుతేః క్షత్తృప్రేషణాదిలిఙ్గావగతం రాజ్యాధిపత్యం తాదృశమితి వక్తుం శక్యమ్ ; బాధకాభావే వైదికలిఙ్గావగతస్య క్షత్రియధర్మస్యైవాంగీకర్తవ్యత్వాత్ । అన్యథా ‘శూద్ర’ ఇత్యామన్త్రణేన లింగేనావగతం శూద్రస్య విద్యాగ్రహణమధర్మ్యం వేదేన నిబద్ధమిత్యేవ వక్తుం శక్యతయాఽస్మాభిరపి శూద్రస్య విద్యాధికారే ఉక్తవైదికలింగాసిద్ధేర్వక్ష్యమాణబాధకానాం చానుపన్యసనీయత్వాపత్తేః ।
న చ ఇతిహాసపురాణేషు కేషాఞ్చిద్వర్ణితం రాజ్యాధిపత్యం తేష్వేవ తేషాం మ్లేచ్ఛ జాతివాద్యుక్త్యా బాధకేనాధర్మ్యమభ్యుపగమ్యతే యథా , ఎవమిహాపి శూద్రశ్రుత్యా బాధకేన తదధర్మ్యమభ్యుపగమ్యతామితి వాచ్యమ్ । బహులిఙ్గవిరోధేన శూద్రశ్రుతేరేవాన్యథా నేయత్వాత్ । తథా హి – క్షత్తృప్రేషణం గ్రామదానఞ్చ తావద్విరోధిలిఙ్గముపన్యస్తమ్ । తథా రైక్వస్య జానశ్రుతిరాజ్య ఎవ కేషుచిద్గ్రామేషు ప్రాఙ్నివాసః విద్యార్థితయా సమాగతాయ తస్మై విద్యాదానం తత్కన్యాపరిణయనం చేత్యేతదపి విరోధిలింగమ్ । ‘నాధార్మికైశ్శ్రితే గ్రామే న వ్యాధిబహులే తథా । న శూద్రరాజ్యే నివసేన్న పాషణ్డజనైర్వృతే’ ఇతి శూద్రపాలితే రాజ్యే నివాసస్య , ‘న శూద్రాయ మతిం దద్యాన్నోచ్ఛిష్టం న హవిష్కృతమ్ । న చాస్యోపదిశేద్ధర్మాన్నచాస్య వ్రతమాదిశేత్’ ఇతి శూద్రాయ మతిదానస్య , ‘న బ్రాహ్మణక్షత్రియయోరాపత్స్వపి హి తిష్ఠతోః । కస్మింశ్చిదపి వృత్తాన్తే శూద్ర భార్యోపదిశ్యతే’ ఇతి శూద్రాయా ధర్మదారత్వేన పరిగ్రహస్య చ నిషిద్ధత్వాత్ । తస్మాత్ క్షత్తృప్రేషణాదిలింగజాతేన జానశ్రుతేః క్షత్రియత్వసమర్థనమపి సమఞ్జసమేవ ।
సూత్రే ‘చైత్రరథేన లిఙ్గాత్’ ఇతి భిన్నవిభక్తినిర్దేశతశ్చైత్రరథేన సమభివ్యాహృతత్వాదిత్యధ్యాహారాశయ ఉన్నీయతే । ‘అభిప్రతారిణా’ ఇతి శ్రుత్యుపాత్తశబ్దే నిర్దేష్టవ్యే ‘చైత్రరథేన’ ఇతి నిర్దేశో నాభిప్రతారిణః కాపేయయాజ్యత్వేన క్షత్రియత్వమవగన్తుం శక్యమ్ , తద్ధి తస్య తేన చిత్రరథత్వసిద్ధిద్వారాఽవగన్తవ్యమ్ ; శ్రుత్యన్తరే చిత్రరథస్యైవ కాపేయయాజ్యత్వేన నిర్దిష్టత్వాత్ । న చ తత్తస్య సిద్ధ్యతి ; సంజ్ఞాభేదేన చిత్రరథాద్భేదప్రతీతేరిత్యాశఙ్కాపరిహారార్థః । చిత్రరథాద్భేదేఽపి తద్వంశ్యత్వసిద్ధిద్వారా తేన తస్య క్షత్రియత్వం సిద్ధ్యతి ‘సమానాన్వయానాం సమానాన్వయాః యాజకా భవన్తి’ ఇతి దృష్టత్వాదితి పరిహారాభిప్రాయః । ‘అయమశ్వతరీరథః’ ఇత్యుక్తచిత్రరథవత్త్వం క్షత్రియత్వే లిఙ్గతయోపన్యస్తమితి మన్దానాం భ్రాన్తివారణార్థ ‘ఉత్తరత్ర’ ఇతి విశేషణమ్ । అస్తు తదపి లిఙ్గం కో దోషః ? న । తస్య లిఙ్గత్వాసిద్ధేః । శూద్రస్యాపి రథసంభవాత్ శూద్రస్య వేదనిషేధవద్రథనిషేధస్య ప్రామాణికవచనరూఢస్యాదర్శనాత్ , తస్య తన్నిషేధసత్త్వేఽపి సశకటం పర్యటతో రైక్వస్యాశ్వతరీరథః ప్రియతరో భవేదితి తదర్థం సంపాద్యానయనసంభవాచ్చ । స్వోపభోగార్హమేవ పరస్మై దాతవ్యమితి నియమాభావాత్ , తస్య తల్లిఙ్గత్వేఽపి లిఙ్గాదిత్యనేనైవ సంగ్రాహ్యతయా పృథఙ్నిర్దేశాయోగాచ్చ । ఎవం శూద్రస్య విద్యాధికారే వైదికలింగం విఘటితమ్ । ౧. ౩. ౩౫ ।
తథాఽప్యర్థిత్వాదిసద్భావాదధ్యయనాభావేపి స్త్రీణామివ విద్యాగ్రహణసమ్భవాచ్చ తదధికారః స్యాదిత్యాశఙ్కానిరాకరణార్థం సూత్రమ్ –
సంస్కారపరామర్శాత్తదభావాభిలాపాచ్చ ॥ ౩౬॥
నను తత్రైవ ‘ధర్మేప్సవస్తు ధర్మజ్ఞాస్సతాం వృత్తిమనువ్రతాః । మన్త్రవర్జం న దుష్యన్తి ప్రశంసాం ప్రాప్నువన్తి చ’ ఇతి తదనన్తరశ్లోకేన ధార్మికాణాం శూద్రాణాం మన్త్రవర్జసంస్కారాణామభ్యనుజ్ఞానం కృతమ్ । న చామన్త్రసంస్కారో న విద్యోపయోగీతి వాచ్యమ్ ; స్త్రీణాం విద్యాఽనధికారప్రసఙ్గాత్ । తాసాం వివాహసంస్కారస్య సమన్త్రకత్వేప్యన్యేషాం సంస్కారాణామమన్త్రకతయా గురూపసదనస్యాప్యమన్త్రకస్యైవాఙ్గీకర్తవ్యత్వాదితి చేత్ ; మైవమ్ । శూద్రాణామమన్త్రకం జాతకర్మాదిసంస్కారాన్తరాభ్యనుజ్ఞానేఽపి ‘శూద్రశ్చతుర్థో వర్ణ ఎకజాతిః’ ఇతి విశిష్యోపనయనసంస్కారాభావాభిలాపాత్ ।
న చ వాచ్యమ్ – ‘ఎకజాతిః’ ఇత్యనేన ద్వితీయజన్మరూపోపనయనస్యాభావోఽభిలప్యతే । గర్భాష్టమాదిషు కర్తవ్యమధ్యయనాఙ్గోపనయనమేవ చ ద్వితీయజన్మ । తదేవోపక్రమ్య తద్వితీయం జన్మ’ ఇతి స్మరణాత్ । తథా చ విద్యాఙ్గోపనయనేన ఎకజాతిత్వహాన్యభావాత్ తచ్ఛూద్రాణామపి స్యాదితి ।
‘త్వం హి నః పితా యోఽస్మాకమవిద్యాయాః పరం పారం తారయసి’(ప్ర. ౬.౮) ఇతి వైదికలిఙ్గేన తస్యాపి జన్మరూపత్వాత్ । న చ ద్విజాతీనాం జన్మద్వయమేవేతి నియమః ; ‘మాతర్యగ్రేధిజననం ద్వితీయం మౌఞ్జిబన్ధనమ్ । తృతీయం యజ్ఞదీక్షాయాం ద్విజస్య విధిచోదితమ్’ ఇతి మనునా యజ్ఞదీక్షాయా అపి జన్మత్వాభిధానాత్ । ‘అనృతాత్సత్యముపైమి మానుషాదైవముపైమి’ ‘దక్షిణం పూర్వమాఙ్క్తే సవ్యం హి పూర్వం మనుష్యా ఆఞ్జతే’ ఇత్యాదిమన్త్రార్థవాదలిఙ్గైరగ్న్యాధానపూర్వికాయా యజ్ఞదీక్షాయా మనుష్యతోత్తీర్ణదేవజన్మత్వసూచనాచ్చ । తథా చ యథా ‘తత్ర యద్బ్రహ్మజన్మాఖ్యం మౌఞ్జీబన్ధనచిహ్నితమ్ । తత్రాస్య మాతా సావిత్రీ పితాత్వాచార్య ఉచ్యతే’ ఇతి ద్వితీయే జన్మని మాతాపితరౌ స్మృతౌ ఎవమిహాపి ‘త్వం హి నః పితా’ ఇతి పితా శ్రుతః । అర్థాచ్చ బ్రహ్మవిద్యైవ మాతా భవతి యా దేహద్వయవివిక్తనిత్యశుద్ధనిరతిశయానన్దపరబ్రహ్మరూపతయా ప్రకాశమానం విద్వదాత్మానం సూతే ఇత్యేతదపి జన్మైవేతి యుక్తమ్ । తస్మాదధ్యయనాఙ్గోపనయనాభావాద్ధ్యయన ఇవ విద్యాఙ్గోపనయనాభావాద్విద్యాయామపి శూద్రస్య నాధికారః । ౧. ౩. ౩౬ ।
తదభావనిర్ధారణే చ ప్రవృత్తేః ॥ ౩౭॥
ఇతశ్చ న శూద్రస్య విద్యాధికారః । యత్సత్యవచనేన శూద్రత్వాభావే నిర్ధారితే జాబాలం గౌతమ ఉపనేతుమనుశాసితుశ్చ ప్రవవృత్తే
‘నైతదబ్రాహ్మణో వివక్తుమర్హతి సమిధం సోమ్యాహరోప త్వా నేష్యే న సత్యాదగాః’(ఛా. ౪. ౪.౫) ఇతి హి గౌతమవచనం శ్రూయత ఇతి । అత్రేదం చిన్త్యతే – అధ్యయనాఙ్గోపనయనం గౌతమేన కృతమ్ , న విద్యాఙ్గమ్ । ఎవం హ్యుపాఖ్యాయతే – శైశవే మృతపితృకస్సత్యకామస్స్వాం మాతరమ్ ‘అహమాచార్యముపేత్య బ్రహ్మచర్యం చరిష్యామి , కింగోత్రోఽహమ్’ ఇతి పృష్ట్వా తయా ‘త్వజ్జనకపరిచరణం కృత్వైవ స్థితాస్మి నాహం గోత్రం వేద’ ఇత్యుక్తో గౌతమమాసాద్య
‘బ్రహ్మచర్యం భవతి వివత్స్యామ్యుపేయాం భవన్తమ్’(ఛా., ౪.౪. ౩) ఇత్యుక్త్వా ‘కింగోత్రస్త్వమ్’ , ఇతి తేన పృష్టో ‘నాహం మమ గోత్రం వేద , మాతాఽపి నావేదీన్మాతా మే జబాలా సత్యకామోఽహమిత్యేతావద్వేద’ ఇతి సత్యమువాచ । అథ గౌతమస్సత్యవచనేన బ్రాహ్మణ్యం నిాశ్చేత్య తముపనిన్య ఇతి ।
అస్యామాఖ్యాయికాయాముక్తం గోత్రాపరిజ్ఞానమకృతాధ్యయనాంగోపనయనస్య బాలస్య సంభవతి , న తూపనీతస్యాధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయస్య బ్రహ్మవిద్యాఽధిజిగమిషయా గురుముపసీదతః । అధ్యయనాఙ్గోపనయన ఎవ చ గోత్రపరిజ్ఞానం బ్రాహ్మణ్యనిర్ధారణఞ్చోపయుజ్యతే । గోత్రభేదేన బ్రాహ్మణాదిజాతిభేదేన చ తత్ర ప్రకారభేదస్మరణాత్ , విద్యాంగోపనయనే తదభావాత్ । ‘నైతదబ్రాహ్మణః’ ఇతి చ బ్రాహ్మణ్యనిర్ధారణమేవ , న తు శూద్రత్వాభావనిర్ధారణమ్ । అబ్రాహ్మణశబ్దస్య క్షత్రియవైశ్యసాధారణత్వేన శూద్రమాత్రపరత్వాభావాత్ । ‘నఞివయుక్తమన్యసదృశాధికరణే తథాహ్యర్థగతిః’ ఇతి శాబ్దికోక్తన్యాయేనాత్యన్తసమక్షత్రియవైశ్యమాత్రపరతయా శూద్రాస్పర్శిత్వాచ్చ ।
నను గౌతమేనాధ్యయనాఙ్గముపనయనం కృతం చేదధ్యాపనమగ్రే కర్తవ్యం స్యాత్ । బ్రహ్మవిద్యోపదేశ ఎవ కృతః ‘ఉప త్వా నేష్యే న సత్యాదగాః’ ఇతి గౌతమోక్తిప్రదర్శనానన్తరమేవం ఖలు శ్రూయతే । గౌతమస్తం సత్యకామముపనీయ స్వకీయాద్గోయూథాత్ కృశానాం దుర్బలానాం గవాం చత్వారి శతాని పృథక్కృత్య తత్పోషణే తం నియుయుజే । స తు సత్యకామస్తాసాం గవాం సహస్రసంఖ్యాపూరణాత్ ప్రాక్ న ప్రత్యాగచ్ఛేయమితి ప్రతిజ్ఞాయ తృణోదకబహులమరణ్యం నీత్వా తాః సంరక్షన్వర్షగణం ప్రోవాస । తాః సహస్రం సమ్పేదిరే । తదనన్తరమృషభోఽగ్నిహంసో మద్గురితి చత్వారో దేవతాత్మానస్తస్య గురుశుశ్రూషయా సన్తుష్టాస్తస్మై షోడశకలబ్రహ్మవిద్యాముపదిదిశుః । తతః సహ గోభిరాచార్యకులం ప్రాప్యాచార్యేణ
‘బ్రహ్మవిదివ వై సోమ్య భాసి కోఽను త్వాఽనుశశాస’(ఛా. ౪. ౯. ౨) ఇతి పృష్టస్తం వృత్తాన్తముక్త్వా దేవైరుపదిష్టమిత్యతోఽపి నాహం తృప్యామి స్వకీయాదాచార్యాదేవ లబ్ధా కిల విద్యా సాధీయసీ భవతి భగవానేవ మహ్యం బ్రవీతు’ ఇతి ప్రార్థయామాస । తతో గౌతమస్తస్మై తామేవ షోడశకలవిద్యాముపదిదేశతి । అత్రాధ్యాపనం న తావద్గోసంరక్షణాత్ ప్రాకృతమస్తి
‘తముపనీయ కృశానామబలానాఞ్చ చతుశ్శతం గా నిరాకృత్యోవాచ’(ఛా. ౪.౪.౫) ఇత్యుపనయనానన్తరమేవ గోసంరక్షణనియోగప్రతిపాదనాత్ । నాపి పశ్చాత్ ‘భగవానేవోపదిశతు’ ఇత్యుపసన్నాయ ఋషభాయుపదిష్టషోడశకలవిద్యామాత్రమన్యూనానతిరిక్తముపదిదేశేత్యుక్తత్వాత్ ।
‘తస్మై హ తదేవోవాచాత్ర హి న కిఞ్చన వీయాయ’(ఛా. ౪.౯. ౩) ఇతి హి శ్రూయతే ।
ఉచ్యతే – అధ్యయనాఙ్గముపనయనం కృతమిత్యుపక్రమతో నిశ్చయాత్తదనుసారేణ ‘ఉపనీయ’ ఇత్యఙ్గోక్త్యా ప్రధానభూతాధ్యయననిర్వర్తనమపి శౌచాచారాదిశిక్షణవదుపలక్షణీయమ్ । తతస్సమావర్తనాత్ ప్రాగ్గురుదక్షిణార్థతయా మహతీం గురుశుశ్రూషాం కృత్వా తయా శుద్ధాన్తఃకరణో విద్యాధిజిగమిషామవాప్య తదర్థమస్మిన్ పునరుపసన్నః కాఞ్చన బ్రహ్మవిద్యామప్యధిగచ్ఛత్విత్యభిప్రాయేణ వా గోసంరక్షణనియోగే కృతే తత్సంరక్షణసన్తుష్టాభిర్దేవతాభిస్తస్మై షోడశకలవిద్యోపదిష్టా । ఆచార్యాద్విద్యా లబ్ధవ్యేత్యుపసన్నాయ తస్మై సైవ విద్యా పునరాచార్యేణాప్యుపదిష్టేతి శ్లిష్యత ఎవ । తస్మాచ్ఛూద్రత్వాభావనిర్ధారణే సత్యేవ విద్యాఙ్గోపనయనే విద్యోపదేశే చ ప్రవృత్తేరితి హేతురసిద్ధః । ‘నైతదబ్రాహ్మణో వివక్తుమర్హతి’ ఇతి నిర్ధారణమపేక్ష్య కృతస్యోపనయనస్య విద్యాఙ్గత్వాభావాన్నిర్ధారణస్య చావశ్యాపేక్షితబ్రాహ్మణ్యవిషయత్వేన శూద్రత్వాభావవిషయత్వాభావాత్ । గోత్రాపరిజ్ఞానేఽపి హ్యాచార్యగోత్రమాశ్రిత్యోపనయనం సమ్భవతి , న తు వర్ణవిశేషానిర్ణయే । త్రైవర్ణికానాం ప్రతివర్ణముపనయనే ప్రకారభేదస్యోపదేష్టవ్యగాయత్రీభేదస్య చ సత్త్వాత్ । సిద్ధావప్యస్య హేతోర్నానేన శూద్రస్య విద్యాఽనధికారిత్వసిద్ధిః ; తస్య విద్యాఽధికారిత్వేఽపి ‘న శూద్రాయ మతిం దద్యాత్’ ఇతి ప్రతిషేధమాలోచ్య శూద్రత్వాభావనిర్ధారణాపేక్షోపనయనప్రవృత్త్యుపపత్తేః । న హి సన్తతసన్తన్యమానషోడశమహాదానేన మహాప్రభుణా సమాహూతా వయం వృత్తిం ప్రాప్తస్య ప్రతిగ్రహప్రతిషేధమాలోచ్య ప్రతిగ్రహప్రార్థనార్థం కిమయమాహ్వయతీతి శఙ్కమానాస్తదభిగమనే ప్రవృత్త్యర్థమాహ్వానస్యాతాదర్థనిర్ధారణమపేక్షామహ ఇతి ఎతావతా తస్య మహాదానానధికారసిద్ధిరితి ।
అత్ర బ్రూమః – శూద్రత్వాభావనిర్ధారణమపేక్ష్యాస్యామాఖ్యాయికాయామభిహితాధ్యయనాఙ్గోపనయనే ప్రవృత్తిరపి శూద్రస్య విద్యాఙ్గోపనయనతత్పూర్వకవిద్యాగ్రహణయోరయోగ్యత్వే హేతుర్భవితుమర్హతి । స చ హేతురనయాఽప్యాఖ్యాయికయా లభ్యత ఎవ । తథా హి – అబ్రాహ్మణశబ్దస్తావచ్ఛూద్రస్యాపి సాధారణః ; బ్రాహ్మణభిన్నత్వస్య ప్రవృత్తినిమిత్తస్యావైకల్యాత్ । ‘యద్బ్రాహ్మణశ్చాబ్రాహ్మణశ్చ ప్రశ్నమేయాతామ్’ ఇత్యాదిప్రయోగదర్శనాచ్చ । నఞివయుక్తన్యాయేనాపి బ్రాహ్మణత్వశఙ్కాప్రసఞ్జకతత్సాదృశ్యరహితేభ్యో లోష్టాదిభ్య ఎవ వ్యావర్తతే , న తద్వద్భ్యశ్శూద్రేభ్యః । అత ఎవ మహాభాష్యే ‘అబ్రాహ్మణమానయేత్యుక్తే బ్రాహ్మణసదృశం పురుషమానయతి , నాసౌ లోష్టమానీయ కృతీ భవతి’ ఇత్యబ్రాహ్మణశబ్దస్య బ్రాహ్మణేతరపురుషమాత్రే వృత్తిరుక్తా । తస్య చ సాధారణశబ్దస్యాత్ర విశిష్య శూద్రే తావత్తాత్పర్యమేష్టవ్యమ్ ; ‘న సత్యాదగాః’ ఇతి హేతోః శూద్రత్వవ్యావర్తనే ఎవ సామర్థ్యాత్ । శూద్రః ఖలు స్వభావతో మాయావీతి ‘అనృతఞ్చాతివాదశ్చ పైశున్యమతిలోభతా । నికృతిశ్చాభిమానశ్చ జన్మతశ్శూద్రమావిశత్ । దృష్ట్వా పితామహశ్శూద్రమాభిభూతం తు తామసైః । ద్విజశుశ్రూషణం ధర్మం శూద్రాణాం తు ప్రయుక్తవాన్ । నశ్యన్తి తామసా భావాశ్శూద్రాణాం ద్విజభక్తితః’ ఇత్యాదిస్మృతిషు ప్రసిద్ధః ।
ఎవఞ్చ ‘బ్రహ్మచర్యం భగవతి వివత్స్యామ్యుపేయాం భగవన్తమ్’ ఇత్యధ్యయనార్థవిద్యార్థోపగమనద్వయసాధారణముపగమనం కుర్వాణే సత్యకామే శూద్రత్వాభావనిర్ధారణమపేక్ష్య యా గౌతమస్య తదుపనయనే ప్రవృత్తిః సా శూద్రస్య విద్యాఙ్గోపనయనే విద్యాగ్రహణే చానధికారం గమయితుమీష్టే । తస్య తదధికారసత్త్వే హి శూద్రస్సన్నపి సత్యకామో విద్యాఙ్గోపనయనేన సంస్కృత్య విద్యాం గ్రాహయితుం యోగ్య ఇతి శూద్రత్వాభావనిర్ధారణమపేక్ష్య సమిదాహరణే న నియుజ్యేత । తస్య తదనధికారే త్వస్య శూద్రత్వాభావే నిశ్చితే సతి అకృతాధ్యయనాఙ్గోపనయనోఽయం ప్రథమం తేన సంస్కృత్యాధ్యాపనీయస్తతో విద్యాకామశ్చేత్క్రమేణ తామపి గ్రాహయితవ్య ఇత్యాలోచయతా గౌతమేన శూద్రత్వాభావే నిశ్చితే సత్యుపనినీషుణా సమిదాహరణే నియుక్త ఇతి శ్లిష్యతే । ఎవం సతి ‘కింగోత్రస్త్వమసి’ ఇతి గోత్రప్రశ్నోఽపి న తద్గోత్రనిర్దిధారవిషయా ; శూద్రత్వపర్యన్తసన్దేహానువృత్తిసమయే బ్రాహ్మణజాత్యుపనయనమాత్రోపయుక్తగోత్రప్రశ్నస్యానవసరదుస్థత్వాత్ । కిన్తు శూద్రశ్చేత్ కిమప్యుపనయనం నార్హతీతి మత్వా గోత్రప్రశ్నే కిమయం వక్ష్యతీతి తజ్జాతిపరీచిక్షిషయా ।
ఎవమస్య విద్యాప్రకరణపఠితాఖ్యాయికాసన్దర్భస్య విద్యావిధ్యపేక్షితాధికారివిశేషనిర్ణయోపయోగిత్వే సమ్భవతి తదనపేక్షితార్థపరతయా యోజనమపి న యుక్తమ్ ; ప్రధానప్రతిపాద్యవిధ్యపేక్షితార్థసమర్పకత్వే సమ్భవతి తదఙ్గావిద్యాస్తుతిద్వారభూతాధ్యయనాఙ్గోపనయనాపేక్షితార్థసమర్పకత్వకల్పనస్యాయుక్తత్వాత్ । వర్ణవిశేషనిర్ణయం వినాఽధ్యయనాఙ్గోపనయనకరణాసమ్భవే తత్కరణాన్యథానుపపత్త్యా తన్నిర్ణయోఽపి యథాకథఞ్చిజ్జాత ఇతి కల్ప్యతామ్ , న తు తన్నిర్వాహాయ గౌతమసత్యకామప్రశ్నోత్తరసన్దర్భస్య ప్రధానవిధ్యపేక్షితార్థపరత్వం విహాయాన్యాపేక్షితార్థపరత్వకల్పనం యుక్తమ్ । న హి ‘చతురో ముష్టీన్నిర్వపతి’ ఇత్యత్ర ముష్టయః స్వపరిచ్ఛేదకసంఖ్యావిశేషాపేక్షా ఇత్యేతావతా చతుస్సంఖ్యా నిర్వాపాన్వయమపహాయ ముష్ట్యన్వయమనుభవతి । తథాసతి సప్తదశశరావాదిషు ప్రధానభూతముష్ట్యబాధాయ సంఖ్యాబాధనప్రసఙ్గాత్ । తథాచ యథా తత్ర సంఖ్యాయాః శాబ్దే నిర్వాపాన్వయే సతి పార్ష్ఠికముష్టయన్వయకల్పనయా ముష్టీనామప్యాకాంక్షా శాంతిరేవం గౌతమసత్యకామప్రశ్నోత్తరసన్దర్భస్య విద్యాధికారివిశేషనిర్ణయోపయోగినః ప్రధానభూతవిద్యావిధ్యన్వయే సతి ప్రాగేవ మయా గోత్రవిమర్శః కృతోఽస్తీత్యేవంరూపసత్యకామవచనార్థపర్యాలోచనయా బ్రాహ్మణస్యైవోపనయనార్థం గోత్రవిశేషవిమర్శప్రసక్తిర్భవతి , నాన్యస్యేత్యర్థాపత్త్యా వర్ణవిశేషనిర్ణయాపేక్షస్య ఉపనయనస్యాప్యాకాంక్షాశాన్తిర్భవతి చేత్ , సా న నివార్యతే ।
ఎతేన – శూద్రాయ మతిదాననిషేధాదపి తదభావనిర్ధారణే ప్రవృత్తిరుపపద్యత ఇతి హేతోరసాధకత్వశఙ్కాపి నిరస్తా । తదభావనిర్ధారణస్యాసాధారణవిద్యావిధ్యపేక్షితాధికారివిశేషనిర్ణయోపయోగిత్వసమ్భవే సాధారణతదనపేక్షితార్థపరత్వకల్పనాయోగాత్ । శూద్రాయ మతిదాననిషేధో హి కర్మణి బ్రహ్మణి వా శ్రుతిభిస్స్మృతిభిరితిహాసైః పురాణైర్లౌకికవాక్యైర్వా ‘శూద్రాయ మతిర్న దాతవ్యా’ ఇత్యేవం సాధారణో విద్యావిధ్యనపేక్షితశ్చ । తస్మాదుపపన్నోఽయం తదభావనిర్ధారణే చ ప్రవృత్తేరితి హేతుః । ౧. ౩. ౩౭ ।
శ్రవణాధ్యయనార్థప్రతిషేధాత్ స్మృతేశ్చ ॥౩౮॥
ఇతశ్చ న శూద్రస్య విద్యాధికారః । యదస్య వేదశ్రవణం వేదాధ్యయనఞ్చార్థః ప్రయోజనం యస్య సమీపే వేదోచ్చారణస్య తస్యాపి ప్రతిషేధో భవతి ‘పద్యు హ వా ఎతచ్ఛ్మశానం యచ్ఛూద్రః తస్మాచ్ఛూద్రసమీపే నాధ్యేతవ్యమ్’ ఇత్యత్ర శూద్రస్య సఞ్చారిశ్మశానత్వవాదః శ్మశానవదధ్యయనే దూరం పరిహరణీయత్వప్రాప్త్యర్థః । ‘అధ్యయనం వర్జయేత్’ ఇత్యనువృత్తౌ ‘శ్మశానం సర్వతశ్శమ్యాప్రసాత్’ ఇత్యుక్త్వా ‘శ్మశానవచ్ఛూద్రపతితౌ’ ఇతి స్మరణాత్ । వేదోచ్చారణే శూద్రస్య సుదూరం పరిహరణీయత్వోక్తిశ్చ మాయావీ శూద్రో నిషేధాదప్యబిభ్యచ్ఛద్మనా వేదాక్షరాణి గృహ్ణీయాత్ తదణ్వపి మా గ్రహీదితి దృష్టార్థమపి , న తు శ్మశానవచ్ఛూద్రజాతేస్సామీప్యం దోషావహమితి కేవలమదృష్టవిరోధపరిహారార్థమ్ । అత ఎవ శూద్రజాతిసామాన్యేఽపి శూద్రస్త్రీ సవిధోచ్చార్యమాణాన్యపి వేదాక్షరాణి గ్రహీతుం ధారయితుం వా న శక్తేతి ‘శూద్రాయాం తు ప్రేక్షణప్రతిప్రేక్షణయోరేవానధ్యాయః’ ఇతి తదనన్తరముక్తమ్ । ఎవఞ్చ యస్య సమీపేఽపి నాధ్యేతవ్యమ్ , తస్య వేదశ్రవణాదీని కైముతికన్యాయేన నిరస్తాని । సాక్షాచ్చ శూద్రస్య వేదశ్రవణే తన్మూలకేఽధ్యయనే తస్యార్థే ప్రయోజనే ధారణే చ ప్రతిషేధోఽస్తి ; ‘అథ హాస్య వేదముపశృణ్వతః’ ఇత్యాదినా శూద్రస్య వేదశ్రవణోచ్చారణధారణేషు ప్రాయశ్చిత్తస్మరణాత్ । తతశ్చ శూద్రస్య వేదశ్రవణాద్యభావే వేదార్థవిచారస్య చాభావః కైముతికన్యాయసిద్ధః।
సాక్షాచ్చ తయోరపి ప్రతిషేధోఽస్తి ‘కపిలాక్షీరపానేన బ్రాహ్మణీగమనేన చ । వేదాక్షరవిచారేణ శూద్రశ్చణ్డాలతాం వ్రజేత్ । యో హ్యస్య ధర్మమాచష్టే యశ్చైవాదిశతి వ్రతం । సోఽసంవృతం నామ తమస్సహ తేనైవ గచ్ఛతి’ ఇతి వేదవిచారతదర్థగ్రహణయోస్తస్యాత్యన్తం దుర్గతిస్మరణాత్ । ఎవఞ్చ వేదార్థజ్ఞానాభావే వేదవిహితానాం కర్మణాం విద్యానాఞ్చానుష్ఠానాసమ్భవోఽపి అర్థసిద్ధః । సాక్షాచ్చాత్రాధికారప్రతిషేధోఽస్తి ‘న శూద్రే పాతకం కిఞ్చిన్న చ సంస్కారమర్హతి । నాస్యాధికారో ధర్మేఽస్తి నాధర్మాత్ప్రతిషేధనమ్’ ఇతి మనుస్మరణాత్ । శూద్రముద్దిశ్య విశిష్య యన్నిత్యవద్విహితం తదకరణే తస్య పాతకం నాన్యత్ర । యస్సంస్కారో విశిష్య విహితస్తమేవ సోఽర్హతి నాన్యమ్ । యో ధర్మో విశిష్య విహితస్తత్రైవ తస్యాధికారో నాన్యత్ర । అధర్మోఽపి యో విశిష్య ప్రతిషిద్ధస్స ఎవ తస్య పరిహరణీయో నాన్య ఇత్యర్థః । ఎవఞ్చ శూద్రస్య సగుణవిద్యాసు , నిర్గుణవిద్యార్థేషు వేదాన్తశ్రవణాదిషు చ విశేషవిధ్యభావేన చ తేషాం నిషేధవచనైః క్రోడీకృతత్వాన్న తేషు తస్యాధికారః ।
ఎతేన – శూద్రస్య వేదశ్రవణాధ్యయనధారణార్థావగతీనాం ప్రతిషిద్ధత్వేఽపి కూపఖననన్యాయమాశ్రిత్య సగుణవిద్యానాం శ్రవణాదీనాఞ్చానుష్ఠానమస్తు ; సగుణబ్రహ్మవిద్యానాం వేదాన్తశ్రవణజనితనిర్గుణవిద్యాయాశ్చ ప్రారబ్ధేతరసకలపాపధ్వంసకత్వేన వేదశ్రవణాదిప్రతిషేధోల్లఙ్ఘనకృతపాపస్యాపి తత ఎవ ధ్వంససమ్భవాదిత్యపి – నిరస్తమ్ ; అనధికారిణాఽనుష్ఠితానాం వైదికకర్మణాం ఫలపర్యవసాయిత్వాభావేన కూపఖననన్యాయానవతారాత్ । ఇహ విద్యాఙ్గోపనయనాభావేన , విశేషవిహితేతరవైదికకర్మాధికారప్రతిషేధేన చ శూద్రాణామనధికారిత్వస్య సమర్థితత్వాత్ । కథం తర్హి విదురధర్మవ్యాధప్రభృతీనాం బ్రహ్మజ్ఞత్వమ్ ? పూర్వజన్మాధిగతజ్ఞానాప్రమోషాత్ । ‘ధర్మవ్యాధాదయోఽప్యన్యే పూర్వాభ్యాసాజ్జుగుప్సితే । వర్ణావరత్వే సంప్రాప్తాస్సంసిద్ధిం శ్రమణీ యథా’ ఇతి హి స్మరన్తి బ్రహ్మజ్ఞానమపి తేషామ్ । హీనజాతిషు జననం తు ప్రారబ్ధబలాత్ ।
నను పూర్వజన్మానుష్ఠితయజ్ఞాదికర్మభిః శుద్ధాన్తఃకరణతయోత్పన్నబ్రహ్మవివిదిషాణామపి సాధనసంపత్త్యభావేనానుత్పన్నబ్రహ్మవిద్యానాం తతఃప్రారబ్ధబలేన శూద్రాదిజన్మప్రాప్తానాం పూర్వసంస్కారానువృత్త్యా విరక్తానామనువృత్తబ్రహ్మవివిదిషాణాం కిం బ్రహ్మవిద్యోపాయో నాస్తి ? అస్త్యేవేతిహాసపురాణాదిః । నను ‘శ్రోతవ్యశ్శ్రుతివాక్యేభ్యః’ ఇతి బ్రహ్మదర్శనార్థం వేదాన్తశ్రవణనియమవిధినా సకలోపాయాన్తరవ్యావర్తనాత్ కథమితిహాసపురాణాదేస్తదుపాయత్వేన పరిగ్రహః ? న । త్రైవర్ణికాన్ ప్రతి స నియమవిధిరితి తల్లబ్ధనియమస్యాపి తద్విషయత్వాత్ । ఎవన్తర్హీతిహాసపురాణాదివద్వేదాన్తార్థగ్రథనరూపో భాషాప్రబన్ధః ‘త్వమేవ బ్రహ్మాసి’ ఇత్యాదిలౌకికవాక్యఞ్చ తదుపాయోఽస్తు ; తస్యాపి బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానజననసమర్థత్వాత్ । న చ – అధ్యాసనివర్తనక్షమం తదపరోక్షజ్ఞానం వేదాన్తైస్తన్మూలైరితిహాసపురాణైర్వా భవతి నాన్యైరితి – వాచ్యమ్ । విషయస్వాభావ్యేన ‘దశమస్త్వమసి’ ఇత్యాదిలౌకికవాక్యైరప్యపరోక్షజ్ఞానస్య సిద్ధాన్తినాఽభ్యుపగతత్వాత్ । తథాఽపి లౌకికవాక్యజమపరోక్షజ్ఞానమసమ్భావనావిపరీతభావనాప్రతిబన్ధానాధ్యాసనివర్తనక్షమమ్ , ఇతి చేత్ ; న । వేదాన్తజాపరోక్షజ్ఞానస్యేవ తస్యాపి మనననిదిధ్యాసనాభ్యాం ప్రతిబన్ధకనివర్తనసమ్భవాత్ ।
యద్వా మాభూద్భాషాప్రబన్ధో మా చ భూల్లౌకికవాక్యమ్ । మననాఖ్యేనానుమానకలాపేనైవ ప్రతిబన్ధనివృత్త్యర్థమవశ్యాపేక్షితేన ‘చిన్మాత్రం తత్త్వమన్యత్ సర్వమారోపితమ్’ ఇతి నిర్ధారణం సమ్భవతి । తచ్చ విషయస్వాభావ్యాదపరోక్షమితి మననమాత్రం నిదిధ్యాసనశిరస్కం శూద్రణాం బ్రహ్మవిద్యోపాయోఽస్తు । యది మననం ప్రమాణప్రమేయానుపపత్తినిరాసకతర్కరూపతయా వేదాన్తశ్రవణస్యేతికర్తవ్యతారూపం న స్వతన్త్రమ్ తర్హి ‘ఇతిహాసపురాణాభ్యాం వేదం సముపబృంహయేత్’ ఇతి వచనాదితిహాసపురాణమపి తథైవ । యది చ తద్వచనమనేకశాఖాభిజ్ఞమహర్షికృతేతిహాసపురాణానుసారిణ్యేవార్థే వేదస్య తాత్పర్యం గ్రాహ్యమిత్యేవంపరమ్ , న స్వాతన్త్ర్యేణ తతోఽర్థనిర్ణయనిషేధపరమ్ , తర్హి ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యః’ ఇతి శ్రవణాఙ్గత్వేన మననవిధిరపి వేదాన్తేషు సమ్భావితప్రమాణప్రమేయానుపపత్తిశఙ్కా మననేన నిరసనీయేత్యేతావన్మాత్రపరమ్ , న తు స్వాతన్త్ర్యేణానుమానాద్బ్రహ్మనిర్ణయో న భవతీత్యేతత్పరమ్ । ‘నైషా తర్కేణ మతిరాపనేయా’ ఇతి శ్రుతేర్నానుమానగమ్యం బ్రహ్మేతి చేత్ – ‘తన్త్వౌపనిషదం పురుషం పృచ్ఛామి’ ఇతి శ్రుతేర్నేతిహాసపురాణాదిగమ్యమిత్యపి స్యాత్ । ఔపనిషదత్వశ్రుతిరుపనిషద్విరోధిశబ్దాన్తరగమ్యత్వనిరాసపరా చేత్ సాఽపి శ్రుతిస్తద్విరోధితర్కగమ్యత్వనిరాసపరాఽస్తు । అథవా మాభూద్భాషాప్రబన్ధలౌకికవాక్యానుమానజాతం శూద్రస్య బ్రహ్మావగత్యుపాయః । మా చ భూత్ త్వదుక్తమితిహాసపురాణమ్ । వేదాన్తవాక్యజాతమేవ లిఖితపాఠాదినా గృహీతమవిధినా విచారితం తదుపాయోఽస్తు ; వ్యుత్పన్నస్య లిఖితపాఠాదిగృహీతాదపి తతోఽర్థప్రత్యయస్యానివార్యత్వాత్ । అవిహితవిచారస్యాప్యార్ద్రకమరీచాదివిషయస్యేవాసమ్భావనానివర్తనక్షమత్వాత్ । అవిహితవిచారస్య చ వైదికాధికారనిరపేక్షతయా తద్వైకల్యేన నిష్ఫలత్వాప్రసక్తేః శూద్రస్య వేదగ్రహణనిషేధోల్లఙ్ఘనే చ కూపఖననన్యాయేన ప్రవృత్త్యుపపత్తేరితి చేత్ ।
అత్ర బ్రూమః । బహూని మనుష్యాణాం బ్రహ్మవిద్యోత్పత్తిప్రతిబన్ధకాని దురితాని ‘తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః’ ఇత్యాదివైదికలిఙ్గావగతాని । తత్ర కానిచిద్వివిదిషోరపి శ్రవణాదిసాధనసమ్పత్తివిఘటనద్వారకాణి , అపరాణి శ్రవణాదిసాధనసమ్పత్తావపి బుద్ధిసామర్థ్యవిఘటనద్వారకాణి , ఇతరాణి విద్యోదయేఽప్యసమ్భావనాదిబాహుల్యాపాదకాని । కిం బహునా ? నిరస్తసమస్తాసమ్భావనాదిప్రతిబన్ధనిర్విచికిత్సబ్రహ్మవిద్యోదయేఽప్యవిద్యాఽనివృత్తికరాణి సత్యపి విశేషదర్శనే భ్రమానివృత్తికరోపాధిసన్నిధానకల్పాని కాన్యపి సన్తి । తాని సర్వాణి యజ్ఞదానాదిభిస్సన్యాసాపూర్వేణ వేదాన్తశ్రవణనియమాదృష్టేనేతిహాసపురాణాదిశ్రవణనియమాదృష్టేన చ నివర్తనీయాని । ఎతాని చ ప్రతిబన్ధకనివర్తకాని యథాఽధికారం వ్యవతిష్ఠన్తే । తథా చ ‘శ్రావయేచ్చతురో వర్ణాన్ కృత్వా బ్రాహ్మణమగ్రతః’ ‘శూద్రస్సుఖమవాప్నుయాత్’ ఇత్యాదివచనైరితిహాసపురాణశ్రవణపఠనాధికారిత్వేనావగతస్య శూద్రస్య తచ్ఛ్రవణనియమసంపాద్యమదృష్టం వినా లిఖితపాఠగృహీతవేదాన్తాదిభిః కథమప్రతిబద్ధబ్రహ్మావగతిసమ్భవః । సన్తి హి పురాణేతిహాసశ్రవణసామాన్యే కేచన నియమాః విశిష్య చ పురాణభేదేన భారతపర్వాదిభేదేన చాన్యే నియమాః । తత్రాపి బ్రహ్మావగత్యుపాయేషు గీతాదిభాగేషు ‘శిష్యస్తేఽహం శాధి మామ్’ ఇత్యాదిపార్థవచనప్రభృతిలిఙ్గావగతా గురూపసదనాదినియమాః । తస్మాన్నియమరహితైర్లిఖితపాఠగృహీతవేదాన్తభాషాప్రబన్ధలౌకికవాక్యతర్కకలాపైరధ్యాసనివర్తనక్షమబ్రహ్మా వగత్యాపాదనమనధిగతవైదికమర్యాదానామేవ శోభతే ।
నను తథాఽపి శూద్రస్యేతిహాసపురాణాదినాఽపి నాస్తి విద్యాధిగమేఽధికారః । న హి తముద్దిశ్య విశిష్యాస్తి విద్యావిధానమ్ । విశేషవిహితేతరధర్మాస్తు తస్య ప్రతిషిద్ధా ఇత్యుక్తమ్ । సత్యమ్ । బ్రహ్మవిద్యాయాం నాస్తి విధ్యపేక్షా । ఆనన్దసాక్షాత్కారత్వేన తస్యాః ఫలత్వాత్ బన్ధననివృత్తిరూపముక్తిసాధనత్వేఽపి ప్రమాణవస్తుపరతన్త్రత్వేన విధ్యనర్హత్వాత్ , కిన్తు తత్సాధనే । తత్ర చ త్రైవర్ణికానాం వేదాన్తశ్రవణరూప ఇవ శూద్రాణామితిహాసపురాణశ్రవణరూపే విశేషతోఽస్త్యేవ విధిః । నను ‘ద్రష్టవ్యశ్శ్రోతవ్యః’ ఇతి వేదాన్తశ్రవణే బ్రహ్మదర్శనఫలానువాదవదిహ తదనువాదో నాస్తి ? సత్యమ్ । తథాఽపి యత్ర యోఽర్థః ప్రతిపాద్యతే తదవగతిరసతి బాధకే తత్ర ఫలత్వేన వ్యవతిష్ఠతే । ‘ధర్మే చార్థే చ కామే చ మోక్షే చ భరతర్షభ । యదిహాస్తి తదన్యత్ర యన్నేహాస్తి న తత్క్వచిత్’ ఇత్యాదివచనైస్తత్తత్ప్రతిపాద్యప్రదర్శనమపి తత్తదవగతేః ఫలత్వసూచనాయైవ । ఎవఞ్చేతిహాసపురాణేషు యస్యాధికారిణో యదర్థావగతిర్యథోపయుజ్యతే , తథైవ సా తస్య ఫలతయా వ్యవతిష్ఠతే । తతశ్చ యద్యపి తేభ్యశ్శుద్ధబ్రహ్మావగతిర్వేదాన్తశ్రవణనియమవతాం త్రైవర్ణికానాం తత్ర వేదాన్తతాత్పర్యస్థిరీకరణార్థతయా ఉపయుజ్యతే , తథాఽపి ప్రతిషిద్ధవేదశ్రవణానాం శూద్రాణాం సాక్షాన్ముక్తిసాధనతయైవోపయుజ్యతే । తస్యాస్తత్సాధనత్వప్రసిద్ధ్యర్థం మనననిదిధ్యాసనే అపి శూద్రస్య ముక్తిసాధనే బ్రహ్మవిద్యాఫలకేతిహాసపురాణశ్రవణవిధినైవాక్షిప్యేతే యథాఽధ్యయనవిధినా స్వఫలస్యార్థజ్ఞానస్య క్రత్వనుష్ఠానాదిసాధనత్వసిద్ధ్యర్థం విచార ఆక్షిప్యతే । తస్మాద్యుక్తముక్తం శూద్రాణామితిహాసపురాణాదికం ముక్తిసాధనబ్రహ్మవిద్యోపాయ ఇతి । తథాపి తత్తల్లోకవిశేషావాప్తిఫలకసగుణబ్రహ్మవిద్యా విధేయత్వాద్విశిష్య శూద్రన్ ప్రత్యవిధానాచ్చ తేషాం న స్యాదితి చేత్ , మా భూత్ । తదంశే యజ్ఞాదిర్మాంశ ఇవ ఇతిహాసపురాణాదిశ్రవణమర్థావగతిఫలకం పాపక్షయఫలకమస్తు । అధ్యయనవిధిరపి హ్యర్థావబోధఫలకత్వపక్షే న సర్వత్రార్థావబోధఫలకః ।
కిఞ్చ శూద్రస్య క్వచిత్క్వచిదస్త్యేవేతిహాసపురాణప్రతిపాద్యాయాం సగుణవిద్యాయామప్యధికారః యత్ర విశిష్య విధానం లిఙ్గం వాఽస్తి యథా ప్రణవరహితేన పఞ్చాక్షరేణ శివోపాసనాయాం , యథా వా నారదస్య ప్రాచీనే శూద్రజన్మని యతిభిరుపదిష్టాయామచ్యుతోపాసనాయామ్ । ఎవం శైవపాశుపతపాఞ్చరాత్రాదిదృష్టేషు సగుణవిద్యావిశేషేష్వపి శూద్రోచితసంస్కారపూర్వకం విశిష్య విహితేషు తస్యాధికారో ద్రష్టవ్యః । ఎవం శూద్రస్య ఇతిహాసపురాణాదిమూలకవిద్యాధికారసత్త్వేఽపి వేదమూలకసంవర్గవిద్యాద్యధికారశఙ్కానివారణార్థం సూత్రే జానశ్రుతేః క్షత్రియత్వసమర్థనమ్ । వేదమూలకాధికారనిరాకరణార్థం హ్యేతదధికరణమ్ । అత ఎవ వేదశ్రవణాదిప్రతిషేధః సూత్రకృతా హేతూకృతః ఇత్యలం ప్రసక్తానుప్రసక్త్యా । సౌత్రే శ్రవణాధ్యయనార్థపదే బహువ్రీహిః । అర్థపదం ప్రయోజనపరం । పునశ్చ ద్వన్ద్వః । తదానీం తత్ప్రయోజనపరం ప్రతిపాద్యపరఞ్చ । ప్రతిపాద్యపరత్వే తదజ్ఞానస్య తదనుష్ఠానస్య చ లక్షకమిత్యేతత్సర్వం ప్రాగేవ వర్ణిత ప్రాయమ్ । చతుర్ష్వపి గుణసూత్రేషు చకారస్తత్ర తత్రోద్భావితశఙ్కాపరిహారద్యోతనాయ । ౧. ౩.౩౮ ।
ఇత్యపశూద్రాధికరణమ్ । ౯ ।
సర్వమిదం జగద్యదాశ్రయం స్పన్దత ఇతి యతః కారణాన్నిస్సృతఞ్చేత్యుచ్యతే స ముఖ్యప్రాణరూపో వాయుః ; ప్రాణశృతిముఖ్యత్వానురోధేన ‘సర్వం జగత్’ ఇత్యస్య ప్రాణాత్మకవాయువికారరూపసర్వవస్తుపరతోపపత్తేః । ఎవం సతి సర్వశబ్దస్య స్వార్థైకదేశే వృత్తిసఙ్కోచేఽపి బ్రహ్మపరత్వే ప్రాణశబ్దస్యేవ సర్వధా స్వార్థత్యాగాభావాత్ , ‘నిస్సృతమ్’ ఇత్యస్య ‘తచ్చ సర్వం జగత్ప్రాణాన్నిస్సృతమ్’ ఇతి భిన్నవాక్యత్వమపహాయ ‘ప్రాణే తతో నిస్సృతం సర్వం జగదేజతి’ ఇత్యేకవాక్యత్వాఙ్గీకారే నిస్సృతవిశేషణేనైవ సర్వశబ్దసఙ్కోచస్య లమ్భనాచ్చ । ‘సర్వం జగత్’ ఇత్యస్య సర్వప్రాణిపరత్వే ‘ప్రాణే’ ఇతి సప్తమ్యాశ్చ నిమిత్తార్థకత్వే సర్వస్యాపి ప్రాణిజాతస్య చేష్టాయాః ప్రాణస్థిత్యధీనత్వేన సఙ్కోచకారణానపేక్షణాచ్చ । ఉషస్తివాక్యగతప్రాణశబ్దే నిరపేక్షసర్వజగత్కారణత్వప్రతిపాదకావధారణోపబృంహితోపక్రమోపసంహారశ్రుతప్రతిపిపాదయిషితదేవతాశబ్దోదితచేతనత్వలిఙ్గస్యేవాత్ర ముఖ్యార్థత్యాజకస్య బలవతో బాధకస్యాభావాచ్చ । తథా మహద్భయకారణం వజ్రశబ్దితముద్యతం యదుచ్యతే స బాహ్యవాయుః ; తస్యైవ ధూమజ్యోతిస్సలిలసంవలితస్య విద్యుత్స్తనయిత్నువృష్ట్యశనిభావేన పరిణామితయా వజ్రశబ్దస్య ముఖ్యార్థాప్రహాణాత్ బ్రహ్మపక్ష ఇవ వజ్రసదృశేర్గౌణత్వస్యాకల్పనీయత్వాత్ ,
‘వాయురేవ వ్యష్టిః వాయుస్సమష్టిః అపపునర్మృత్యుఞ్జయతి య ఎవం వేద’(బృ. ౩.౩.౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరదర్శనేన వాయువేదనాదమృతత్వసమ్భవాచ్చ ।
అపి చైతన్మన్త్రపర్యాలోచనయాఽపి న పూర్వపక్షే హేతుం పశ్యామః । ‘సర్వం జగదేజతి’ ఇత్యస్య స్వశాసనాతిలఙ్ఘనే కిమయం కరిష్యతీతి భయాత్కమ్పత ఇత్యేవమర్థకత్వాత్ ‘ఎజృ కమ్పనే’ ఇత్యర్థనిర్దేశానుసారేణ కమ్పసామాన్యవాచినోఽపి ధాతోః ‘మహద్భయం వజ్రముద్యతమ్’ ‘భయాదస్యాగ్నిస్తపతి’ ఇత్యాద్యుత్తరవాక్యపర్యాలోచనయా భయప్రయుక్తకమ్పే పర్యవసానాత్ ముఖ్యప్రాణస్య శాసితృత్వాభావేన తత్రాస్య లిఙ్గస్య కథమప్యన్వయాసమ్భవాత్ అనన్యథాసిద్ధలిఙ్గవిరోధే చ శ్రుతేరప్యన్యథా నేయత్వాత్ । అశనికారణకలాపమధ్యే వాయోరనుప్రవేశేఽపి వాయోరేవాశనిత్వాభావేనాశనివాచినో వజ్రశబ్దస్య వాయావపి లక్షణాఽవశ్యమ్భావాత్ , అమృతత్వసాధనవేదనవిషయత్వస్య బ్రహ్మణోఽన్యత్రాసమ్భవాత్ ;
‘తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాత్’(బ్ర.సూ. ౧.౧.౭) ఇతీక్షత్యధికరణసూత్ర ఎవ తథా వ్యవస్థితేః ‘అపపునర్ముత్యుఞ్జయతి’ ఇతి వాయువిజ్ఞానాదపమృత్యుఞ్జయస్యైవోక్తత్వేన మృత్యుఞ్జయరూపామృతత్వప్రాప్తేరనుక్తత్వాచ్చేతి చేత్ –
ఉచ్యతే – యద్యస్మిన్ ప్రకరణే బ్రహ్మైవ ప్రతిపాదనీయం నాన్యత్ కథం తర్హి ‘తదేవ శుక్రం తద్బ్రహ్మ’ ఇతి మన్త్రాత్ ప్రాక్
‘‘ఊర్ధ్వమూలోఽవాక్ఛాఖ ఎషోఽశ్వత్థస్సనాతనః’(క. ౨.౩.౧) ఇతి సంసారవృక్షకీర్తనమ్ ? తన్మూలత్వేన బ్రహ్మప్రతిపత్తౌ తదఙ్గమితి తద్వర్ణనం న ప్రకరణవిరోధి ఇతి చేత్ , హన్త తర్హి ముఖ్యప్రాణబాహ్యవాయ్వోరుక్తరూపేణోపాసనమపి నిర్విచికిత్సబ్రహ్మప్రతిపత్తౌ ప్రతిబన్ధకాదినివర్తకత్వేనాఙ్గమితి తద్విధానమపి న ప్రకరణవిరోధీత్యవేహి । దృష్టం హ్యుపకోసలవిద్యాయాం ‘ప్రాణో బ్రహ్మ’ ఇత్యుపాసనాయా అఙ్గత్వమ్ । అవశ్శ్చాయం మన్త్రోఽఙ్గసర్పక ఇత్యేవ సిద్ధాన్తినాఽప్యుపపాదనీయమ్ ;
‘‘అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్’(క. ౧. ౨. ౧౪) ఇతి నిర్విశేషస్య బ్రహ్మణః పృష్టస్యైవోత్తరే ప్రకరణిత్వేన ప్రతిపాద్యతయాఽస్య మన్త్రస్యైతత్పూర్వాపరమన్త్రాణాఞ్చార్థస్య సవిశేషబ్రహ్మధర్మస్య నిర్విశేషప్రాతిపత్త్యఙ్గత్వోక్తిం వినా సఙ్గమయితుమశక్యత్వాత్ । ఎవమస్య మన్త్రస్య ముఖ్యప్రాణాయుపాస్యపరత్వే సత్యనన్తరమన్త్రే శ్రుతస్యాస్యేతి పదస్య వ్యవహితమన్త్రప్రకృతబ్రహ్మపరామర్శిత్వం న విరుధ్యతే । యథా ‘ఊర్ధ్వమూలః’ ఇతి వాక్యస్య సంసారవృక్షపరత్వే సతి ‘తదేవ శుక్రమ్’ ఇత్యనన్తరమన్త్రశ్రుతస్య తత్పదస్య ప్రధానత్వేన ప్రస్తుతం సంసారవృక్షమపహాయ తదుపసర్జనమూలపరామర్శిత్వమ్ । ‘ఎజతి’ ఇతి చ చేష్టత ఇత్యర్థపరం , న తు భయాత్ కమ్పత ఇత్యేతత్పరమ్ ; అగ్నిసూర్యేన్ద్రాదిదేవవత్ శాసితుః పరబ్రహ్మణస్సద్భావమజానానస్య మనుష్యపశుపక్షిసరీసృపస్థావరసహితస్య సర్వస్య జగతస్తచ్ఛాసనాతిలఙ్ఘనప్రయుక్తభయాభావాత్ । వజ్రశబ్దే చ న లక్షణా ప్రసజ్యతే ; అశన్యాకారపరిణతస్యైవ వాయోరుపాస్యత్వాఙ్గీకారాత్ । యద్యపి వజ్రశబ్దేన వజ్రాయుధమపి వక్తుం శక్యమ్ , తథాఽపి వాయువిశేషరూపప్రాణసమభివ్యాహారాద్వాయువికార ఎవాత్ర వజ్రశబ్దార్థో గృహ్యతే । ఉపాసకస్యామృతత్వఫలకీర్తనమపి న విరుధ్యతే ‘ఔదుమ్బరో యూపో భవతి ఊర్గ్వా ఉదుమ్బరః ఊర్జైవాస్మా ఊర్జం పశూనాప్నోత్యూర్జోఽవరుధ్యై’ ఇతి పశ్వవాప్తిఫలకసోమాపౌష్ణపశ్వఙ్గయూపప్రకృత్యుదుమ్బరతావిధ్యర్థవాద ఇవ ప్రధానఫలానువాదోపపత్తేః । తస్మాత్సంవర్గవిద్యాయామివోపాస్యౌ ముఖ్యప్రాణబాహ్యవాయూ కీర్త్యేతే । ప్రాణవజ్రశ్రుత్యనుసారాత్ తద్బాధకాభావాచ్చేత్యేవం ప్రాప్తే రాద్ధాన్తమాహ – ‘కమ్పనాత్ ‘ ।
‘శబ్దాదేవ ప్రమితః’ ఇతి సూత్రతః శబ్దాదిత్యనువర్తతే మణ్డూకప్లుతిన్యాయేన । తేన ‘యదిదం కిఞ్చ’ ఇతి మన్త్రే బ్రహ్మైవ ప్రాణశబ్దాత్ ప్రతీయత ఇతి సాధ్యం లభ్యతే । తత్ర హేతుః కమ్పనాత్ – సకలప్రాణిజాతస్పన్దనాదిత్యర్థః । యద్యపి తత్స్పన్దయితృత్వం ముఖ్యప్రాణస్యాప్యస్తి , తథాపి నిరపేక్షం తద్బ్రహ్మణ ఎవ
‘‘న ప్రాణేన నాపానేన మర్త్యో జీవతి కశ్చన । ఇతరేణ తు జీవన్తి యస్మిన్నేతావుపాశ్రితౌ (క. ౨. ౨. ౫) ఇతి
‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’(బృ. ౪. ౪. ౧౮) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరాత్ । నిరపేక్ష ఎవ ధర్మోఽన్తర్యామ్యధికరణన్యాయేన గ్రాహ్యః । ఎవఞ్చాప్రతిపన్నరూఢితః ప్రతిపన్నయోగో బలీయానితి పూర్వాధికరణోక్తన్యాయేన నిరపేక్షసకలజగత్ప్రాణనవ్యాపారహేతుత్వవాచినా ప్రాణశబ్దేన బ్రహ్మైవ ప్రతీయత ఇతి సాధ్యం సిద్ధ్యతి । తతశ్చ ‘మహద్భయం వజ్రముద్యతమ్’ ఇత్యనేనాప్యభ్యుద్యతం వజ్రాయుధమివ మహద్భయం బిభేత్యస్మాదితి వ్యుత్పత్త్యా భయకారణమిత్యనేన రూపేణ బ్రహ్మైవోచ్యత ఇతి సిద్ధౌ నోపాసనవిధానమ్ , ఉపాసనస్య బ్రహ్మప్రతిపత్త్యఙ్గత్వనిర్వాహాయ దురితక్షయస్య ద్వారత్వఞ్చ కల్పనీయమితి లాఘవమ్ । సర్వశబ్దే చ న సఙ్కోచశఙ్కా । ప్రకరణఞ్చైవమఞ్జసా సఙ్గచ్ఛతే , పూర్వాపరమన్త్రసన్నిధానఞ్చ । పూర్వమన్త్రే ‘తస్మిన్ లోకాశ్రితాస్సర్వే’ ఇతి బ్రహ్మణః సకలజగదాశ్రయత్వమాత్రముక్తమ్ । అస్మిన్మన్త్రే సకలజగజ్జీవనహేతుత్వముక్తమ్ । పునశ్చాస్మిన్మన్త్రే బ్రహ్మణో జగచ్ఛాసితుర్మహాభయహేతుత్వముక్తమ్ । ఉత్తరమన్త్రే జగచ్ఛాసితృత్వం బ్రహ్మణోఽవగచ్ఛతామగ్న్యాదిదేవానాం తతో మహతా భయేన తచ్ఛాసనే ప్రవృత్తిరుక్తేతి సర్వసామఞ్జస్యాత్ సకలజగదేజయితా ప్రాణః పరమాత్మేతి సిద్ధమ్ । ౧. ౩. ౩౯ ।
ఇతి కమ్పనాధికరణమ్ । ౧౦ ।
ఛాన్దోగ్యే ప్రజాపతివిద్యాయాం శ్రూయతే
‘ఎవమేవైష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్ సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే స ఉత్తమః పురుషః’(ఛా. ౮. ౧౨. ౩) ఇతి । కిమత్రాదిత్యజ్యోతిర్వివక్షితముత పరం బ్రహ్మేతి జ్యోతిశ్శబ్దపరశబ్దాభ్యాం సంశయే పూర్వపక్షః – ఆదిత్య ఇహ జ్యోతిర్భవితుమర్హతి । పూర్వస్మిన్దహరవిద్యాప్రకరణే
‘శతఞ్చైకా చ హృదయస్య నాడ్యస్తాసాం మూర్ద్ధానమభినిస్సృతైకా । తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి విష్వఙ్ఙన్యా ఉత్క్రమణే భవన్తి’(ఛా. ౮. ౬. ౬) ఇత్యుపాసకానామూర్ధ్వనాడ్యా శరీరాత్ సముత్థానస్య
‘స యావత్ క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతి’(ఛా., ౮. ౬. ౫) ఇతి తదనన్తరమేవాదిత్యప్రాప్తేశ్చ వర్ణితత్వాత్ । ఇహాపి శరీరాత్ సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్యేతి శబ్దాభ్యాం తదర్థప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । ఆదిత్యజ్యోతిషశ్చ మార్గే ప్రథమపర్వభూతార్చిర్జ్యోతిరపేక్షయా పరత్వేన కథఞ్చిత్ పరశబ్దోపపత్తేః । న చ ప్రథమశ్రుతపరశబ్దముఖ్యతాఽనురోధేన జ్యోతిశ్శబ్దో నేతుం యుక్తః ; అస్మాద్విషయవాక్యాత్ పూర్వస్మిన్
‘యథైతాన్యముష్మాదాకాశాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యన్తే’(ఛా. ౮. ౧౨. ౨) ఇత్యుపమానవాక్యే ‘పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ ఇత్యస్య ప్రకృష్టాదిత్యతేజఃప్రాప్తిపరతయా దృష్టత్వాత్ । తస్య హ్యయమర్థః – యథా ఎతాని వాయురభ్రం విద్యుత్స్తనయిత్నురితి పూర్వప్రకృతాని ప్రావృషి వర్షాదిప్రయోజనానన్తరం స్థూలరూపం విహాయ సూక్ష్మరూపేణాకాశే స్థితాని పునః ప్రావృడారమ్భే కిఞ్చిదుచ్ఛ్వసితాని భూత్వా తతస్సముత్థాయ గ్రీష్మప్రవృద్ధం సౌరం తేజస్సహకారి ప్రాప్య స్వేన పురోవాతాదిరూపేణాభినిష్పద్యన్తే – ఇతి । ఎవఞ్చోపమేయభాగేఽపి ‘పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ ఇత్యస్య ఆదిత్యజ్యోతిఃప్రాప్తిరేవార్థో వక్తవ్యః । అన్యథా దహరాధికరణే దర్శితయా రీత్యా పరం బ్రహ్మ సాక్షాత్కృత్యేతి తదర్థోక్తావుపమానోపమేయవైరూప్యప్రసఙ్గాత్ । న చ తస్య పరం బ్రహ్మ ప్రాప్యేత్యేవార్థః । సాక్షాత్కారస్తు ‘అభినిష్పద్యతే’ ఇత్యనేన ఉచ్యతే – ఇతి వాచ్యమ్ । తథా సతి ‘అభినిష్పద్యతే’ ఇతి భాగే ఉపమానవైరూప్యప్రసఙ్గాత్ , బ్రహ్మసాక్షాత్కారానన్తరభావిన్యాం బ్రహ్మప్రాప్తౌ క్త్వాప్రత్యయేన తత్పూర్వభావిత్వనిర్దేశస్యానుపపన్నత్వాచ్చ । న చ ‘ముఖం వ్యాదాయ స్వపితి’ ఇతివత్తదుపపత్తిః । తత్ర వ్యాదానోత్తరకాలానువృత్తస్వాపాపేక్షయా వ్యదానస్య పూర్వభావిత్వాత్ , ఇహ నిర్విశేషబ్రహ్మప్రాప్త్యనన్తరం సాక్షాత్కారానువృత్త్యభావాత్ ।
ఎతేన – ‘ఉపసమ్పద్య’ ‘అభినిష్పద్యతే’ ఇతి ద్వాభ్యామపి శబ్దాభ్యాం బ్రహ్మప్రాప్తిరేవోచ్యతే – ఇత్యపి నిరస్తమ్ । తథా సత్యభేదేన క్త్వాప్రత్యయబోధ్యపౌర్వాపర్యస్య సుతరామభావాత్ । కిఞ్చ ‘శరీరాత్ సముత్థాయ’ ఇత్యస్య శరీరాద్వివేకజ్ఞానమర్థ ఇతి దహరాధికరణోక్తార్థస్వీకారే తత్రాప్యుపమానభాగవైరూప్యం స్యాదితి తత్పరిహారాయ శరీరాదూర్ధ్వదేశాక్రమణమేవ తదర్థో వాచ్యః । అతస్తదనుసారేణాపి ‘పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ ఇత్యస్య ఆదిత్యప్రాప్తిరర్థో గ్రాహ్యః ; తస్య పరశబ్దాదపి ప్రథమశ్రుతత్వాత్ । ఎవఞ్చ సముత్థానజ్యోతిరుపసమ్పత్తిశ్రుతీనామనుగ్రహోఽపి లభ్యతే । తస్మాదుపమానభాగసారూప్యశ్రుతిత్రయానుగ్రహానురోధేన యుక్తం పరశబ్దస్య కథఞ్చిదర్థవర్ణనమ్ ।
స్యాదేతత్ – ప్రజాపతివాక్యం జీవస్య బ్రహ్మభావప్రతిపాదనపరం నోపాసనావిధిపరమితి దర్శితం దహరాధికరణే । తత్ర కః ప్రసఙ్గస్సగుణవిద్యాఫలప్రాప్త్యుపాయమార్గపర్వభూతాదిత్యప్రాప్తివర్ణనస్య ? న చ ప్రకరణాత్ సముత్థానాదిశ్రుతయో బలీయస్య ఇతి వాచ్యమ్ । శ్రుతీనాం స్వార్థపరత్వే నిష్ఫలత్వప్రసఙ్గాత్ । న హి నిర్గుణవిద్యాప్రకరణే తస్యాస్త్యుపయోగః । నాపి పఞ్చాగ్నివిద్యాదిగతే విస్పష్టేఽర్చిరాదిమార్గోపదేశే జాగ్రతి తదేకదేశపర్వభూతాదిత్యమాత్రకీర్తనమత్రత్యం కయాచన సగుణవిద్యథాఽపేక్ష్యతే , యస్యామస్య పౌష్ణయాగే పూషానుమన్త్రణమన్త్రస్యేవ ఉత్కర్షః స్యాత్ । తస్మాత్ ‘ఆనర్థక్యప్రతిహతానాం విపరీతం బలాబలమ్’ ఇతి న్యాయేన శ్రుతిత్రయాదప్యద్వైతబ్రహ్మప్రకరణం బలవదితి చేత్ ; స్యాదేతదేవం యది ప్రజాపతివాక్యం జీవస్య బ్రహ్మభావప్రతిపాదకం స్యాత్ । తదేవాసిద్ధమ్ ; తస్య సగుణబ్రహ్మోపాసనావిధిపరత్వాత్ । తథా హి – తత్ర ‘య ఆత్మా’ ఇత్యాదిప్రథమవాక్యం తావత్ సగుణబ్రహ్మపరం , న జీవపరం ‘ఎష ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ ఇత్యాదిదహరవాక్యార్థానువాదరూపత్వాత్ । అక్షివాక్యమపి తథా ; ఉపకోసలవిద్యోపాస్యప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । ఎవం చ స్వప్నసుషుప్తివాక్యద్వయమపి తథైవ ।
నన్వేవం సతి స్వప్నపర్యాయోపదేశానన్తరం స్వప్నావస్థజీవస్య భయశోకాదిదర్శనాదపహతపాప్మత్వాదిధర్మకామృతాభయబ్రహ్మభావోఽనుపపన్న ఇతి శఙ్కా సుషుప్తిపర్యాయోపదేశానన్తరం సుషుప్తస్య జీవస్యాపి నష్టప్రాయత్వాదుక్తరూపబ్రహ్మభావోఽనుపపన్న ఇతి చేన్ద్రకృతా శఙ్కా నిరవకాశా స్యాదితి చేత్ ; నైష దోషః । యథాఽక్షిపర్యాయే ఛాయాపురుష ఉపదిష్ట ఇతీన్ద్రవిరోచనయోర్భ్రాన్తిః , యథా చ ప్రతిబిమ్బావేక్షణే విరోచనస్య దేహ ఉపదిష్ట ఇతి భ్రాన్తిః , తథా స్వప్నసుషప్తిపర్యాయయోర్జీవ ఉపదిష్ట ఇతీన్ద్రస్య భ్రాన్తిరితి కల్పనోపపత్తేః । అత ఎవ ‘ఎతన్త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి నో ఎవాన్యత్రైతస్మాత్’ ఇతి ప్రతిజ్ఞాపూర్వకముపక్రాన్తే చతుర్థపర్యాయే జీవస్య బ్రహ్మభావ ఉపదిష్ట ఇతి ఇన్ద్రభ్రాన్తివారణాయైవ
‘తం వా ఎతం దేవా ఆత్మానముపాసతే’(ఛా.౮.౧౨.౬) ఇతి సగుణోపాసనం తత్ఫలఞ్చ జక్షణక్రీడాదికముపవర్ణితమ్ । న చ జక్షణాదికం దహరాధికరణోక్తరీత్యా కథఞ్చిన్నేతుం యుక్తమ్ । సుషుప్తిపర్యాయోపదేశానన్తరం
‘నాహ ఖల్వయమేవం సమ్ప్రత్యాత్మానం జానాత్యయమహమస్మీతి నో ఎవేమాని భూతాని వినాశమేవాపీతో భవతి । నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామి’(ఛా. ౮.౧౧.౨) ఇత్యుక్తవతః స్వాత్మానం భూతాని చావిజానన్తం సుషుప్తం జీవం వినష్టప్రాయమపురుషార్థం చ మన్యమానస్యేన్ద్రస్య సవిశేషఫలమనిష్టం మత్వా ‘ఎవమేవైష మఘవన్’ ఇత్యుక్తవతా
‘సర్వాంశ్చ లోకనాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్’(ఛా. ౮.౧౨. ౬) ఇతి స్వోక్తఫలాభిలాషేణేన్ద్రః సమాగత ఇత్యవగచ్ఛతా చ ప్రజాపతినా సవిశేషఫలస్యైవ వక్తవ్యత్వాత్ సకలలోకకామావాప్తిఫలస్య ఉపక్రమోపసంహారయోః శ్రుతత్వేన తత్ర తాత్పర్యావగమాచ్చ । తస్మాదత్రాదిత్య ఎవ జ్యోతిః ।
ఎవం ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః । జ్యోతిరిహ పరం బ్రహ్మ ; బ్రహ్మణో వక్తవ్యత్వేనాత్ర ప్రకరణేఽనువృత్తిదర్శనాత్ । ఇహ హి
‘య ఆత్మాఽపహతపాప్మా’(ఛా. ౮. ౭. ౧) ఇత్యాది
‘యస్తమాత్మానమనువిద్య విజానాతి’(ఛా. ౮.౭. ౧) ఇత్యన్తం ప్రజాపతివచనం జగతి ప్రసిద్ధమాకర్ణ్యాన్వేష్టవ్యాత్మరూపవిజిజ్ఞాసయోపసేదివద్భ్యాం ద్వాత్రిశతం వర్షాణి కృతశుశ్రూషణాభ్యామిన్ద్రవిరోచనాభ్యాం ప్రజాపతిరక్షివాక్యేనాత్మానముపదిశ్య చ్ఛాయాపురుష ఆత్మేత్యుపదిష్ట ఇతి భ్రాన్త్యా స్వగృహీతార్థదృఢీకరణాయ జలాదర్శాదిప్రతిబిమ్బోఽప్యక్షిప్రతిబిమ్బాభిన్నాత్మైవ ఉత తద్భిన్నోఽనాత్మేత్యభిప్రాయేణ
‘అథ యోఽయం భగవోఽప్సు పరిఖ్యాయతే యశ్చాయమాదర్శే కతమ ఎషః’(ఛా., ౮ , ౭. ౪) ఇతి తాభ్యాం పృష్టే
‘ఎష ఉ ఎవైషు సర్వేష్వన్తేషు పరిఖ్యాయతే’(ఛా. ౮. ౭. ౪) ఇత్యనేన తాభ్యాం గృహీతమర్థం మనసి నిధాయ బిమ్బాభిన్నః ప్రతిబింబః ప్రత్యుపాధి న భిద్యత ఇతి వా స్వోపదిష్టమర్థం మనసి నిధాయ యశ్చక్షుషి ద్రష్టా మయోక్తః స సర్వాన్తరో జలాదిష్వపి న భిద్యత ఇతి చోత్తరం దదౌ । తస్యాయమభిప్రాయ: – సురాసురేన్ద్రావిన్ద్రవిరోచనౌ స్వాత్మన్యధ్యారోపితపాణ్డిత్యమహత్వాతిశయౌ తథైవ జగతి ప్రసిద్ధౌ చ తద్యది యువాం భ్రాన్తావితి బ్రూయాం తదా చిత్తావసాదాత్పునః ప్రశ్నగ్రహణావధారణేషు భగ్నోత్సాహౌ స్యాతామ్ । అతో యథాశ్రుతప్రశ్నమాత్రస్యోత్తరమిదానీం వక్తవ్యం తేనాక్షిప్రతిబింబాభిన్నో జలాదిప్రతిబిమ్బో హ్యాత్మేత్యత్ర తాత్పర్యమితి తత్తాత్పర్యభ్రమేణ ప్రాగుత్పన్నః ప్రతిబిమ్బ ఆత్మేత్యుపదిష్ట ఇతి తయోర్భ్రమో దృఢీభవన్నుపాయేన కేనచిదపనేతవ్య ఇతి । తద్భ్రమాపనయార్థమేవ తదనన్తరం ‘ఉదశరావ ఆత్మానమవేక్షతామ్’ ఇతి తౌ నియుజ్య ద్వాత్రింశద్వర్షబ్రహ్మచర్యదీర్ఘీభూతనఖరోమాదియుక్తచ్ఛాయాపురుషదర్శనానన్తరం ‘సాధ్వలంకృతౌ సువసనౌ పరిష్కృతౌ భూత్వా పునరాత్మానముదశరావే పశ్యతమ్’ ఇతి న్యయోజయత్ ।
తత్రైవం ప్రజాపతేరభిసంధిః – ఆగమాపాయ్యవ్యవస్థితదేహానుకారిగుణదోషవత్త్వాద్దేహ ఇవ తత్ప్రతిబింబోప్యనాత్మేతి జానీతామితి । ఎవం సత్యపి తావనివృత్తభ్రమౌ ‘కిం పశ్యథ’ ఇతి ప్రజాపతినా పృష్టావపి యథాదృష్టం కథయిత్వా తూష్ణీం బభూవతుః । తతః ప్రజాపతిభ్రాన్తినివారణార్థం మయా కృతస్య ద్వివిధప్రతిబింబదర్శనస్యాభిప్రాయమిమావప్రక్షీణకల్మషత్వాన్నావగచ్ఛతః , ప్రత్యక్షం చ యువాం భ్రాన్తావితి వక్తుర్హో న భవతస్తదిదానీమేతదీయహృదయానురోధేన ప్రతిబింబమేవ నిర్దిశ్య సర్వాన్తరం పరమాత్మానం మనసి నిధాయ ‘ఎష ఆత్మా’ ఇత్యుపదేశనైతయోరాకాంక్షాం నివర్తయిష్యామి ; కాలేన కల్మషే ప్రక్షీణే మద్వచనసందర్భస్య సర్వస్యాప్యభిప్రాయం స్వయమేవావగమిష్యతః , విచికిత్సమానౌ వా మత్సమీపమాగమిష్యతః ఇతి మత్వోవాచ ‘ఎష ఆత్మా ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ’ ఇతి । తతశ్చేన్ద్రవిరోచనయోర్నివృత్తాకాంక్షతయా ప్రతినివృత్తయోః ప్రజాపతిర్భ్రాన్తిగృహీతార్థశ్రద్ధయాఽపి నష్టౌ మాభూతామిదమపి మమ వచనం ‘య ఆత్మా’ ఇత్యాదివచనవత్కర్ణాకర్ణికయా శ్రుణుతామిత్యభిసంధాయోవాచ
‘అనుపలభ్యాత్మానమననువిద్య వ్రజతో యతర ఎతదుపనిషదో భవిష్యన్తి దేవా వా అసురా వా తే పరాభవిష్యన్తి’(ఛా.౮.౮.౪) ఇతి । తయోర్విరోచనః ప్రాజాపత్యస్య ద్వివిధదేహచ్ఛాయాదర్శననియోగస్య దేహానుకారిత్వాచ్ఛాయాయా దేహ ఆత్మేతి సూచనే తాత్పర్యమలంకృతదేహచ్ఛాయాం నిర్దిశ్యైష ఆత్మేత్యుపదేశస్య నీలానీలయోరాదర్శే దృశ్యమానయోర్వాససోర్యన్నీలం తన్మమ మహార్హమితి వచనస్య ఛాయానిమిత్తే బింబవాససీ వాలంకృతే దేహే తాత్పర్యమితి మన్వానో దేహ ఎవాత్మాఽలఙ్కారాదిభిః పరిచరణీయ ఇతి నిశ్చిత్య రాజ్యం ప్రాప్యాసురేభ్యస్తథైవోపదేష్టుముపచక్రమే । అసురాశ్చ తదుపదేశం శ్రద్దధానా దేహపరిచర్యాయామేవ ప్రవవృతిరే ।
ఇన్ద్రస్తు తావత్కల్మషరహితతయా దేహస్య ఛాయా యథా దేహగుణాలంకృతత్వాదీననువిధత్తే ఎవం తద్దోషానప్యాన్ధ్యస్రామచ్ఛేదవినాశాదీనితి తత్రాత్మలక్షణవిరహమమృతాభయబ్రహ్మభావానుపపత్తిచ్చానుసందధానోఽక్షివాక్యస్య ప్రతిబిమ్బం నిర్దిశ్య ‘ఎష ఆత్మా’ ఇతి వచనస్య చ తాత్పర్యం జిజ్ఞాసమానో మార్గాత్ప్రతినివృత్య పునః ప్రజాపతిముపససాద । ప్రజాపతిః
‘ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి వసాపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణి’(ఛా. ౮. ౯. ౩) ఇత్యుక్త్వా తావత్కాలముషితవతే తస్మై స్థూలశరీరదోషాననువిధాయినం స్వప్నావస్థం జీవమాత్మానముపదిదేశ । ఇన్ద్రస్తత్రాపి హన్యమానత్వద్రావ్యమాణత్వబన్ధనమరణాద్యప్రియద్రష్టృత్వరోదితృత్వాదిప్రతిభాసేన దోషం పశ్యనుక్తార్థానుపపత్తిమనుసన్దధానః ప్రజాపతిం పునరుపససాద । ప్రజాపతిః పూర్వవదుక్త్వా తథైవ పునరపి ద్వాత్రింశతం వర్షాణ్యుషితవతే తస్మై స్వప్నావస్థాదిప్రతిభాసప్రయుక్తభయశోకరహితం సుషుప్తావస్థం జీవమాత్మానముపదిదేశ । ఇన్ద్రస్తస్మిన్విశేషవిజ్ఞానరహితే వినష్టప్రాయత్వేనాపురుషార్థతాం మన్యమానః ప్రాగుక్తార్థానుపపత్త్యనుసంధానేన పునరపి ప్రజాపతిముపససాద ।
‘ప్రజాపతిః ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి నో ఎవాన్యత్రైతస్మాద్వసాపరాణి పఞ్చ వర్షాణి’(ఛా. ౮.౧౧. ౩) ఇత్యుక్త్వా తావత్కాలముషితవతే ఎకశతవర్షబ్రహ్మచర్యవాసేన సమ్యక్ప్రక్షీణకల్మషాయేన్ద్రాయ పూర్వపర్యాయానపి సఙ్గమయన్నుపదేష్టుముపచక్రమే –
‘మఘవన్మర్త్యం వా ఇదం శరీరమాప్తం మృత్యునా’(ఛా. ౮. ౧౨. ౧) ఇత్యాదినా ప్రథమపర్యాయే ప్రతిబిమ్బ ఉపదిష్ట ఇతి సంజాతేన్ద్రస్య భ్రాన్తిః ద్వితీయతృతీయపర్యాయయోః స్వప్నసుషుప్త్యవస్థోపన్యాసలిఙ్గేన , ప్రథమపర్యాయేఽపి ‘అక్ష్ణి దృశ్యతే’ ఇత్యనేన దర్శనలిఙ్గాదక్ష్ణి సన్నిహితోఽనుమీయత ఇత్యర్థకేన జాగరావస్థో జీవ ఉపదిష్ట ఇత్యవగత్యా నివర్తితైవ । కిన్తు స్వప్నావస్థజీవే భయశోకాదిమత్త్వదోషం పశ్యత ఇన్ద్రస్య తత్రాపి తద్దోషదర్శనం స్యాదితి మన్యమానః ప్రజాపతిః స్వప్నజాగరయోర్జీవో భయశోకాదిమానితి తద్భ్రాన్తివారణం తావత్కరోతి – ఇదం శరీరం స్థూలసూక్ష్మదేహద్వయం మరణధర్మకం మృత్యునా రాగద్వేషశోకభయాద్యనర్థజాతేన ఆస్కందితమితి । తేన జీవస్య సాక్షాత్సంబన్ధేన సంసారదోషవత్త్వం వ్యావర్తితమ్ ।
‘తదస్యామృతస్యాశరీరస్యాత్మనో అధిష్ఠానమ్’(ఛా. ౮. ౧౨. ౧) ఇత్యత్రాశరీరస్యేతి విశేషణేన కర్దమలిప్తస్య వస్త్రస్య కర్దమకాయేన కార్ష్ణ్యదోషవత్వమివ పరసేనావిజితసైన్యస్య రాజ్ఞః విజితదోషవత్వమివ చ దేహద్వయే సంసారదోషాశ్రయే సతి తద్వారకపరంపరాసమ్బన్ధేన తత్స్వామిత్వేన వా జీవస్యాపి ప్రసక్తం సంసారదోషవత్త్వం వ్యావర్తితమ్ ।
ఎవఞ్చ జీవస్య శరీరేణ వస్తుతః కోఽపి సంబన్ధో నాస్తీతి తస్య తదీయైర్జరామరణశోకభయాదిదోషైస్తద్వత్త్వానుభవో ‘లోహితః స్ఫటికః’ ఇత్యనుభవ ఇవాధ్యాసరూప ఇతి పరిశేషాద్ధర్శితం భవతి । కథం జీవస్య శరీరసమ్బన్ధాభావః ‘మమ దేహః’ ‘మమ మనః’ ఇత్యాద్యనుభవదర్శనాదిత్యాశంక్య తస్యాధ్యాసపరినిష్పన్నం విషయం దర్శయితుమాత్మనోఽధిష్ఠానమితి శరీరం విశేషితమ్ । అశరీరస్య సతః సశరీరత్వోక్త్యా హి తస్య సశరీరత్వమధ్యాసనిష్పన్నం లోకానుభవగోచర ఇతి దర్శితం భవతి ; అశరీరత్వేన విరోధినా సశరీరత్వోపమర్దావశ్యమ్భావాత్ । న చ – అంగుష్ఠాధికరణన్యాయాదిహ విధేయేన సశరీరత్వేనైవాశరీరత్వోపమర్దః స్యాదితి – వాచ్యమ్ । లోకసిద్ధస్య సశరీరత్వస్య విధ్యనర్హతయా తదనూద్య తదుపమర్దేనాశరీరత్వవిధానే తాత్పర్యోన్నయనాత్ । ఎవం
‘‘అశరీరం శరీరేషు అనవస్థేష్వస్థితమ్’(క. ౧. ౨. ౨౧) ఇతి శ్రుతేరపి తాత్పర్య ద్రష్టవ్యమ్ । న చ శ్రుతిద్వయేఽప్యశరీరమితి శరీరాన్యత్వముచ్యత ఇతి వాచ్యమ్ । అస్యాం శ్రుతావాత్మనః శరీరాధిష్ఠాతృత్వస్యాశరీరమితి శ్రుతావేకస్యాత్మనోఽనేకశరీరానుస్యూతత్వస్య చ కథనేన తస్య శరీరాన్యత్వసిద్ధేః । ఎవం జరామరణభయశోకాదయః శరీరద్వయస్య ధర్మాః ; న జీవస్య , శరీరద్వయసమ్బన్ధశ్చ జీవస్యాధ్యాసకృతో న స్వాభావిక ఇతి ప్రదర్శనేన జీవస్య సాక్షాద్ధర్మధర్మిభావసమ్బన్ధేన , శరీరద్వయద్వారకపరమ్పరాసమ్బన్ధేన వా స్వస్వామిభావసమ్బన్ధేన వా జరామరణభయశోకాదిమత్త్వం నాస్తీతి స్వప్నజాగరయోస్తస్యామృతాభయబ్రహ్మభావానుపపత్తిర్నిరస్తా ।
అథ సుషుప్తౌ తస్య తదనుపపత్తిశఙ్కానిరాసార్థం సశరీరత్వం సంసారదోషనిదానమశరీరత్వం తద్విరోధీతి దర్శయతి –
‘ఆర్తో వై సశరీరః ప్రియాప్రియాభ్యాం , న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి ; అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’(ఛా. ౮. ౧౨. ౧) ఇతి । అశరీరత్వాదేవ సంసారదోషరాహిత్యం వాయోరభ్రవిద్యుత్స్తనయిత్నూనాఞ్చేత్యుదాహరణప్రదర్శనరూపేణార్థవాదేనాశరీరత్వస్య సంసారదోషవిరోధిత్వం దృఢీకరోతి
‘అశరీరో వాయురభ్రం విద్యుత్స్తనయిత్నురిత్యేతాని’(ఛా. ౮. ౧౨. ౨) ఇతి । ఎతేన – సశరీరో భూత్వా స్వాత్మనో భూతానాఞ్చానుభవేన యత్ ప్రియం లభతే స ఎవ పురుషార్థస్తద్రహితోపి నష్టప్రాయః సుషుప్తజీవస్త్వపురుషార్థ ఇతీన్ద్రస్య భ్రాన్తిస్తస్య ప్రియస్యాప్రియసంపృక్తస్వభావతయా హేయత్వప్రదర్శనేన – నిరస్తా । ఎవఞ్చ పూర్వం తత్ర తత్రామృతశబ్దేన యద్భూమాఖ్యం నిరతిశయసుఖరూపముక్తం తదేవ సకలానర్థాధ్యాసనివృత్తావావిర్భూతం పరమపురుషార్థ ఇత్యుక్తం భవతి । తస్యేదానీమధ్యాసతిరోహితస్య కథమావిర్భావ ఇత్యాకాంక్షాయాం తత్ప్రకారః సదృష్టాన్త ఉచ్యతే –
‘యథైతాన్యముష్మాదాకాశాత్’(ఛా. ౮. ౧౨. ౨) ఇత్యాదినా
‘స ఉత్తమః పురుషః’(ఛా. ౮. ౧౨. ౩) ఇత్యన్తేన । అత్ర శరీరాత్సముత్థానం న శరీరాదూర్ధ్వముత్క్రమణమ్ , కిన్తు శరీరాదాత్మనో వివేకః ; లోకదృష్ట్యా సశరీరస్యాపి జ్ఞానినో వివేకజ్ఞానోపనేయం యదశరీరత్వం తస్యైవ సంసారవిరోధితయా ప్రాక్ ప్రస్తుతత్వాత్ । నచోపమానవైరూప్యదోషః ; ఆకాశాత్సముత్థానస్యాపి తతో వివేకరూపత్వాత్ ; పురోవాతాదిస్థూలరూపం విహాయ సౌక్ష్మ్యేణాకాశసామ్యం ప్రాప్తా హి వాయ్వభ్రవిద్యుత్స్తనయిత్నవః స్వర్గాదవరోహన్తో జీవా వాయ్వభ్రమేఘవ్రీహియవాదికాదివ ఆకాశాద్వివిచ్య గ్రహీతుమశక్యతయా స్థితాః పునః ప్రావృడారమ్భే కిశ్చిదుఛ్వసనేన తతో వివిక్తా భవన్తి ।
కిఞ్చ సముత్థానస్యోపమానోపమేయయోర్భిన్నభిన్నరూపత్వేఽపి న దోషః । సమానధర్మినిర్దేశస్య తత్తద్యోగ్యముఖ్యగౌణార్థభేదపర్యవసానేఽపి శబ్దైక్యమాత్రేణోపమానిర్వాహస్య ‘పఙ్కజైరివ కుమారమీక్షణైర్విస్మయేన వికచైర్వవుర్జనాః’ ఇత్యాదికావ్యేషు ప్రచురతరముపలమ్భాత్ , వేదేఽపి ‘యథా వై శ్యేనో నిపత్యాదత్తే ఎవమయం ద్విషన్తం భ్రాతృవ్యం నిపత్యాదత్తే’ ఇత్యాదౌ దర్శనాచ్చ । న హి నిపత్య మత్స్యాద్యాదానం శ్యేనపక్షిణ ఉపమానస్యేవ నిపత్య భ్రాతృవ్యాదానం శ్యేనాఖ్యస్య యాగస్యోపమేయస్య మువ్యం సమ్భవతి । ఎవఞ్చ ‘పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య’ ఇత్యనేన దేహద్వయతద్ధర్మాస్పృష్టశుద్ధజీవవిషయవివేకజ్ఞానాత్మకత్వంపదార్థపరిశోధనానన్తరభావిజీవస్వరూపభూతపరబ్రహ్మసాక్షాత్కార ఎవం ప్రకరణానురాధేన వక్తవ్యః । ప్రాప్తివాచకస్యాపి శబ్దస్య ‘గురోరయమర్థః ప్రాప్తః’ ఇతి జ్ఞానే ప్రయోగదర్శనాత్ విశిష్య చ వేదాన్తమూలే బ్రహ్మజ్ఞానే తథాభూతస్యోపనిషచ్ఛబ్దస్య ప్రయోగదర్శనాత్ । ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇత్యుక్త్తస్వరూపాభినిష్పత్తిస్తు ఉక్తరూపసాక్షాత్కారనివర్తితసకలానర్థజాతస్యాపేతజీవభావస్య జీవస్య నిరతిశయసుఖాత్మకపరబ్రహ్మభావేనావస్థానమితి ।
నన్వనయా రీత్యా యది ప్రజాపతివాక్యజాతం జీవస్య బ్రహ్మభావప్రతిపాదకం స్యాత్తదా జ్యోతిరిహ పరం బ్రహ్మ స్యాదేవ ; న త్వేవమ్ ; తస్య సగుణబ్రహ్మోపాసనావిధిపరత్వస్య ఉక్తత్వాత్ , ఇతి చేత్ ; సత్యముక్తమ్ । దురుక్తం తు తత్ । తథాసతి స్వప్నసుషుప్తిపర్యాయయోర్భయశోకవినష్టకల్పత్వదోషోద్ధాటనమనుపపన్నం స్యాత్ । న చేన్ద్రస్య తత్తదవస్థాపన్నో జీవ ఉపదిష్ట ఇతి భ్రాన్తిః కల్పనీయా । తథాత్వే తద్భ్రాన్తివారణోపయోగిన ఎవ చతుర్థపర్యాయే ప్రజాపతినా ఉపదేష్టవ్యత్వాపత్తేః । న తు తదుపదిష్టమ్ ; కిన్తు తస్యైవ జీవస్యామృతాభయబ్రహ్మభావానుపపత్తిశఙ్కావారణోపయోగినో మరణశోకభయాదీనాం దేహద్వయధర్మత్వం తస్య దేహద్వయసమ్బన్ధరాహిత్యం తత్సమ్బంధాధ్యాసాధీనప్రియాప్రియకరంబితత్వేన హేయత్వం స్వరూపసుఖస్యైవ పరమపురుషార్థత్వఞ్చ ఉపదిష్టమ్ । న చ
‘ఎష ఉ ఎవ ఎషు సర్వేష్వన్తేషు పరిఖ్యాయతే’(ఛా. ౮. ౭.౪) ఇతి వచనవత్ప్రతిబింబం నిర్దిశ్య ‘ఎష ఆత్మా’ ఇతి వచనవచ్చ శిష్యభ్రాన్తిమనుద్ఘాట్య కిఞ్చిదన్యన్మనసి నిధాయ వచనమితి యోజయితుం శక్యమ్ । శోకభయాదీనామాత్మధర్మత్వమితి భ్రాన్తేః , విషయభోగానామేవ పురుషార్థత్వమితి భ్రాన్తేశ్చ నివర్తనేన జాగరస్వప్నసుషుప్తిషు జీవస్యామృతాభయబ్రహ్మభావోపపాదనాత్ । ఎవమపి కథఞ్చిదన్యథా నీయేత యది పూర్వం భ్రాన్తిగృహీతమేవార్థం దృఢీకృత్య నివృత్తయోరిన్ద్రవిరోచనయోః
‘అనుపలభ్యాత్మానమననువిద్య వ్రజతః’(ఛా. ౮. ౮. ౪) ఇతి ప్రజాపతివచనమివ విరోచనకృతభ్రాన్తిగృహీతదేహాత్మవాదప్రవర్తనోక్త్యనన్తరం
‘అశ్రద్దధానమయజమానమాహురాసురో బతేత్యసురాణాం హ్యేషోపనిషత్’(ఛా. ౮. ౮. ౫) ఇతి తన్నిన్దావచనమివ ఇన్ద్రస్య విచికిత్సయా పునర్గురూపసదనవచనమివ చాగ్రే కిఞ్చిదేతదపవాదకం శ్రూయేత । తస్మాత్ ‘హేయత్వావచనాత్’ ఇతి సూత్రోక్తన్యాయేన స్వప్నసుషుప్తిపర్యాయయోర్జీవస్య బ్రహ్మభావప్రతిపాదనపరత్వం విఫలమిత్యక్షివాక్యస్యాప్యుపకోసలవిద్యావాక్యప్రత్యభిజ్ఞామవిగణయ్య తదేకవాక్యతాసంరక్షణాయ జాగరావస్థోపలక్షితస్య జీవస్య బ్రహ్మభావప్రతిపాదనే తాత్పర్యమఙ్గీకర్తవ్యమ్ ।
యద్యపి ‘య ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ ఇత్యాదిప్రథమవాక్యం దహరవిద్యోపాస్యసగుణబ్రహ్మపరమేవ ; తత్పదేన ప్రకృతస్య తస్యానువాదాత్ , ఛాందోగ్యభాష్యే ‘యస్యోపాసనాయ హృదయపుణ్డరీకమభిహితం యస్మిన్కామాః సమాహితాః సత్యా అనృతాపిధానాః యదుపాసనసహభావి బ్రహ్మచర్యం సాధనముక్తం యదుపాసనఫలభూతకామప్రాప్తయే చ మూర్ధన్యనాడ్యా గతిరభిహితా’ ఇతి తస్య యత్పదస్య ప్రకృతదహరవిద్యోపాస్యపరమేశ్వరపరతయా వ్యాఖ్యాతత్వాచ్చ , తథాపి పరమేశ్వవభావోపలక్షితబ్రహ్మభావ ఎవ జీవస్య ‘తత్త్వమసి’ వాక్యైరివాక్షివాక్యాదిభిరుపదిశ్యత ఇతి కిమనుపపన్నమ్ ? నన్వేవం సతి ప్రజాపతివిద్యాయాం జీవస్యాపహతపాప్మత్వాదిగుణాష్టకం క్వచిదపి నోచ్యత ఇతి ఆయాతమ్ ; ‘య ఆత్మా’ ఇత్యాదేః పరమేశ్వరపరత్వాత్ ‘ఎష ఆత్మేతి హోవాచ’ ఇత్యస్య గుణవైశిష్ట్యాంశమపోహ్య ప్రకృతపరమేశ్వరరూపాత్మస్వరూపాభేదమాత్రబోధనపరత్వాత్ । ఎవఞ్చ కథం
‘ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు’(బ్ర. సూ. ౧. ౩. ౧౯) ఇతి సూత్రే జీవస్యాపి ప్రజాపతివాక్యావగతమపహతపాప్మత్వాదిగుణాష్టకమస్తీతి శఙ్కా కృతా ? న చ వాచ్యమ్ – ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇత్యత్ర జీవస్యాపహతపాప్మత్వాదిరూపేణావిర్భావ ఉచ్యత ఇతి తదవలంబనా శఙ్కా ; అత ఎవావిర్భూతస్వరూపస్యాపేతజీవభావస్యోచ్యమానమపహతపాప్మత్వాదికం బ్రహ్మణ ఎవ న జీవస్యేతి న తస్య బ్రహ్మలిఙ్గతానుపపత్తిరితి పరిహారోఽపి సఙ్గచ్ఛతే ఇతి । యతో జీవస్య యత్స్వరూపం ప్రాగుక్తం తేన రూపేణావిర్భావస్తత్రోచ్యతే । న చ గుణాష్టకం జీవరూపత్వేన ప్రాగుక్తం , కిన్తు నిరతిశయానన్దరూపనిరస్తానర్థవ్రాతశుద్ధబ్రహ్మభావ ఎవ తద్రూపత్వేనోక్తః । కిఞ్చ ‘స్వేన రూపేణ’ ఇత్యత్ర స్వశబ్ద ఆత్మపరః న త్వాత్మీయపర ఇతి
‘సమ్పద్యావిర్భావస్స్వేన శబ్దాత్’(బ్ర. సూ. ౪. ౪. ౧) ఇత్యధికరణే నిర్ణేష్యతే । న చ సత్యకామత్వం సత్యసఙ్కల్పత్వఞ్చ జీవస్య స్వాత్మకం రూపమ్ ; కామశబ్దోదితానాం కామనావిషయసృజ్యపదార్థానాం సఙ్కల్పశబ్దోదితస్య తత్సృష్టిహేతుమాయావృత్తివిశేషస్య వస్తుస్వరూపబహిర్భూతత్వాదితి చేత్ –
ఉచ్యతే – దహరాధికరణే దహరవిద్యోపాస్యో జీవ ఇతి పూర్వపక్షదశాయాం సా శఙ్కా కృతా । న చ తస్యాం దశాయాం ‘య ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ ఇత్యాదేః పురోవాదానుసారేణ విషయో నిర్ణేతుం శక్యత ఇత్యక్షిపర్యాయాదివాక్యశేషానుసారేణ తస్య జీవో విషయ ఇత్యాశ్రిత్య సా శఙ్కా కృతా । పరిహారోఽపి పూర్వపక్ష్యాశయమభ్యుపగమ్య జీవస్య గుణాష్టకముచ్యతాం నామ , తథాపి తత్తస్య జైవేన రూపేణ నోచ్యతే , కిన్తు ముక్తిప్రాప్యేణ బ్రాహ్మేణ రూపేణతి న గుణాష్టకస్య బ్రహ్మలిఙ్గత్వానుపపత్తిరితి వర్ణితః । అత ఎవ ‘ఉత్తరాచ్చేత్’ ఇతి సూత్రే పరిహారభాష్యం ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇతి యదస్య పారమార్థికం స్వరూపం పరం బ్రహ్మ తద్రూపతయేనం జీవం వ్యాచష్టే , న జైవేన రూపేణ । యత్ తత్పరం జ్యోతిరుపసమ్పత్తవ్యం శ్రుతం తత్ పరం బ్రహ్మ । తచ్చాపహతపాప్మత్వాదిధర్మకమ్ । తదేవ చ జీవస్య పారమార్థికం స్వరూపం ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యాదిశాస్త్రేభ్యః , నేతరదుపాధికల్పితమితి ।
వస్తుతస్త్వేవమత్ర వక్తుం శక్యమ్ – దహరవిద్యాయామసంకుచితమతిరోహితఞ్చోపాస్యగతం సత్యకామత్వాదికమఙ్గీకరణీయమ్ ; సఙ్కోచే తిరోధానే చ మానాభావాత్ । తత్తు జీవస్య కథమపి న సమ్భవతీతి తత ఎవ దహరవిద్యోపాస్య ఈశ్వరః । స ఎవ చ ‘య ఆత్మా’ ఇత్యాదిప్రజాపతివాక్యేనానువాద్యః । తద్రూపత్వం చ జీవస్య ‘ఎష ఆత్మా’ ఇతి వాక్యేన ‘తత్త్వమసి’ వాక్యేనేవ గుణవైశిష్ట్యాంశమపోహ్యైవ ప్రతిపాద్యతే । ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇత్యత్ర చ జీవస్య యత్ స్వాత్మకం రూపం ప్రాగుక్తమమృతాభయబ్రహ్మభావరూపం తేనావిర్భావ ఉచ్యతే , న తు స్వరూపబహిర్భూతేన గుణాష్టకేనేతి ప్రజాపతివిద్యాయాం న కేనాపి వాక్యేన జీవస్య గుణాష్టకసిద్ధిరితి ।
సూత్రే పరిహారాంశోఽప్యేవమేవ యోజయితుం శక్యః – ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇత్యత్ర జీవ ఆవిర్భూతామృతాభయబ్రహ్మస్వరూప ఎవోచ్యతే , న త్వావిర్భూతస్వరూపబహిర్భూతగుణాష్టక ఇతి । తుశబ్దేన చ ‘య ఆత్మా’ ఇత్యాదిప్రథమవాక్యేన ‘ఎష ఆత్మా’ ఇతి వాక్యేన చ జీవస్య గుణాష్టకసిద్ధిశఙ్కా వ్యావర్తనీయా । పరిహారభాష్యమప్యేవమేవ యోజయితుం శక్యమ్ । తచ్చాపహతపాప్మత్వాదిధర్మకం తద్బ్రహ్మ దహరవిద్యోపాస్యపరమేశ్వరరూపమపహతపాప్మత్వాదిధర్మకం తదేవ చ గుణవైశిష్ట్యాంశమపోహ్య పరమేశ్వరస్వరూపమాత్రమేవ జీవస్య పారమార్థికస్వరూపమ్ ; ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యాదిభాగత్యాగలక్షణాయుక్తస్వరూపమాత్రాభేదబోధకశాస్త్రేభ్యః , నేతరత్సత్యకామత్వాదికముపాధికల్పితమితి । ఎవం సతి ప్రజాపతివిద్యాయాం దహరవిద్యోపాస్యగుణాష్టకమపరామర్శో న బ్రహ్మణ్యుపాసనార్థః ; తస్యాముపాసనావిధ్యనఙ్గీకారాత్ । న తస్మిన్నవగత్యర్థః ; ముక్త్యర్థతయా నిరూపణీయాయాస్తదవగతేః శుద్ధబ్రహ్మవిషయత్వాఙ్గీకారాత్ । జీవే ముక్తావావిర్భవిష్యత్తయా తద్బోధనార్థోఽపి న భవతి చేద్వైయ్యర్థ్యమేవ ప్రాప్తమ్ । ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యుపదేశస్థలే బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వాదివర్ణనస్యాధ్యారోపాపవాదన్యాయేన నిష్ప్రపఞ్చత్వబోధనార్థతయేవాత్ర ప్రకారాన్తరేణ సార్థకత్వోపపాదనాయోగాదిత్యాశఙ్కాపరిహారార్థత్వేనాపి
‘అన్యార్థశ్చ పరామర్శః’(బ్ర. సూ. ౧. ౩. ౨౦) ఇతి ‘ఉత్తరాచ్చేత్’ ఇతి సూత్రానన్తరసూత్రం యోజనీయమ్ ।
ముక్త్యర్థం బ్రహ్మణి గుణవైశిష్ట్యాంశమపోహ్యావగన్తవ్యేపి తదీయగుణాష్టకపరామర్శః ప్రవృత్తిరుచ్యుత్పాదనార్థః । అస్యాం నిర్గుణవిద్యాయాం ప్రవర్తనీయా హి దేవాదయః ప్రాయేణ భోగాసక్తా నిరన్తరాయం భోగం పరమపురుషార్థం మన్యమానాస్తదనుగుణమేవ సాధనమపేక్షన్తే । అతోఽన్వేష్టవ్యస్యాత్మనో జరామరణాదిరాహిత్యే సత్యకామసత్యసఙ్కల్పత్వే చ వర్ణితే సతి తదన్వేషణాదేస్తదనుగుణసాధనత్వభ్రాన్త్యా తజ్జిజ్ఞాసయా మాముపైష్యన్తి । తేషాం యథావద్రూపసదనేన చిరకాలబ్రహ్మచర్యవాసేన చ భోగలిప్సాపాదకే కల్మషే ప్రక్షీణే తత్త్వముపదేక్ష్యామి ఇత్యాశయవతః ప్రజాపతేరయం గుడజిహ్వాకాన్యాయేన బ్రాహ్మగుణాష్టకపరామర్శ ఇతి । ఎవమేవ హి సుషుప్తపర్యాయే జీవం విషయభోగరాహిత్యేన పురుషార్థశూన్యం మత్వా ‘నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామి’ ఇత్యుక్తవన్తం ప్రతి ప్రజాపతిర్గుడజిహ్వికాన్యాయమవలమ్బ్యైవ విషయభోగాత్మకం పురుషార్థముపదేక్ష్యన్నివ తదుక్తం ‘ఎవమేవైష మఘవన్’ ఇత్యఙ్గీచకార । ఎవమయం సూత్రభాష్యే యోజనాప్రకారో దహరాధికరణ ఎవ ప్రదర్శనీయోఽప్యస్మిన్నధికరణే ప్రజాపతివిద్యాయాః సగుణవిద్యాత్వపూర్వపక్ష నిరాసేన క్రియమాణనిర్గుణవిద్యాత్వవ్యవస్థాపనమపేక్షత ఇతి తత్ర న ప్రదర్శితః ।
యద్వా దహరవిద్యాధికరణే దర్శితా ముక్తానామపహతపాప్మత్వాదిగుణకేశ్వరభావాపత్తిః ప్రజాపతివిద్యాప్రతిపాద్యత్వేనాత్రాపి వివక్షితేత్యేవ యోజనీయమ్ । అస్మిన్ పక్షే ‘శరీరాత్ సముత్థాయ’ ఇత్యనేనైవ శరీరవివిక్తపరబ్రహ్మభూతస్వాత్మసాక్షాత్కార ఉక్తః । ‘పరం జ్యోతిః’ ఇత్యనేన ‘య ఆత్మాఽపహతపాప్మా’ ఇతి ప్రకృతోఽపహతపాప్మత్వాదిగుణకః పరమేశ్వర ఉక్తః । ‘ఉపసమ్పద్య’ ఇతి తద్భావాపత్తిరుక్తా । ‘స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇతి సర్వముక్తౌ పరమేశ్వరభావప్రహాణానన్తరమప్యనువర్తమానా నిరతిశయానన్దరూపశుద్ధచైతన్యభావాపత్తిరుక్తేతి వివేక్తవ్యమ్ । ఎవఞ్చ సతి ‘తద్వివేకసాక్షాత్కారః శరీరాత్సముత్థానమ్ , న తు శరీరాపాదానకం గమనమ్’ ఇతి దహరాధికరణగతభామతీగ్రన్థః , ‘పరమేవ బ్రహ్మ జ్యోతిశ్శబ్దమ్ , కస్మాత్ ? దర్శనాత్ , తస్య హీహ ప్రకరణే వక్తవ్యత్వేనానువృత్తిర్దృశ్యతే ; య ఆత్మాఽపహతపాప్మేత్యపహతపాప్మత్వాదిగుణకస్యాత్మనః ప్రకరణాత్’ ఇతి భాష్యగ్రన్థశ్చ సఙ్గచ్ఛతే । ‘సమ్పద్యావిర్భావ’ ఇత్యధికరణగతమత్రత్యజ్యోతిశ్శబ్దార్థనిర్ణయానువాదరూపం ‘ఆత్మా ప్రకరణాత్’ ఇతి సూత్రఞ్చ సఙ్గచ్ఛతే ।
‘సమ్పద్యావిర్భావః’(బ్ర. సూ. ౪. ౪. ౧) ఇత్యధికరణే ముక్తానాం శుద్ధచైతన్యభావేనైవావిర్భావః , న త్వాగన్తుకేన కేనచిద్రూపేణేతి సమర్థనస్య
‘బ్రాహ్మణే జైమినిః’(బ్ర. సూ. ౪. ౪. ౫) ఇత్యధికరణే ముక్తానామపహతపాప్మత్వాదిపారమేశ్వరగుణాష్టకస్య ప్రాప్తిరస్తీతి సమర్థనస్య చ విరోధపరిహారోఽపి లభ్యతే । విషయవాక్యే గుణాష్టకపరామర్శస్యాపి పరిపూర్ణం ఫలం లభ్యతే । న హి ప్రవృత్తిరుచ్యుత్పాదనం తస్య పరిపూర్ణం ఫలమ్ ; ‘సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్’ ఇతి ఫలకీర్తనేన తదుత్పాదనాత్ , ఫలకీర్తనాభావేఽన్వేష్టవ్యగుణకథనమాత్రేణ తదుత్పాదనాసమ్భవాత్ , పరిపూర్ణఫలసమ్భవే వాయుక్షేపిష్ఠత్వాదివర్ణనవద్వ్యర్థప్రాయత్వకల్పనాఽయోగాత్ , ఇహ చ ‘పరం జ్యోతిః’ ఇత్యనేన ప్రక్రాన్తం గుణాష్టకవిశిష్టం పరమేశ్వరం పరామృశ్య జీవస్య తద్భావాపత్తిప్రతిపాదనే గుణాష్టకపరామర్శస్య తాదర్థ్యేన సాఫల్యసమ్భవాన్ముక్తిఫలప్రతిపాదకవాక్యేషు బ్రహ్మప్రాప్తిప్రతిపాదనపరస్య తద్భావాపత్తిపరతాయాః ఆనన్దమయాధికరణే వ్యవస్థాపితత్వాదిత్యలం ప్రపఞ్చేన ।
ఎవఞ్చాత్ర ‘ఆత్మానముపాస్తే’ ఇతి ప్రకృతాత్మజ్ఞానస్యోపాసనారూపత్వశ్రవణం శ్రవణమననాద్యావృత్త్యభిప్రాయమ్ । జక్షణాదిశ్రవణం దహరాధికరణదర్శితయా రీత్యా జక్షణాదిలీలాభినయవత్ పరమేశ్వరభావాభిప్రాయం సర్వాత్మతాపత్త్యభిప్రాయం వా । అథవా ‘సోఽశ్నుతే సర్వాన్ కామాన్ సహ’ ఇతి శ్రుతావానన్దమయాధికరణదర్శితయారీత్యా జక్షణాద్యభివ్యంగ్యవిషయసుఖశీకరనికరమహాసముద్రాయమాణనిరతిశయస్వరూపసుఖానుభవాభిప్రాయమ్ ; తత్ర సహశబ్దవదత్ర జక్షణాదీనాం ‘సమిద్భారం వహన్నధ్వానం పశ్యన్నధీయానో గచ్ఛతి’ ఇత్యత్ర వహనాదీనామివ యౌగపద్యప్రాపకయోః శతృశానచోర్జక్షణాదిషు శ్రవణాజ్జక్షదిత్యాదిశబ్దానాం తత్తదభివ్యఙ్గ్యసుఖలక్షకత్వోపపత్తేరశరీరస్య ముఖ్యజక్షణాద్యసమ్భవాత్ । అశరీరత్వఞ్చ ముక్తస్య సశరీరత్వనిన్దాపూర్వకం శరీరాత్ సముత్థానస్య ప్రాగ్వర్ణనేన
‘జక్షన్ క్రీడన్ రమమాణస్త్రీభిర్వా యానైర్వా జ్ఞాతిభిర్వా’(ఛా. ౮. ౧౨. ౩) ఇత్యుక్త్యనన్తరం
‘నోపజనం స్మరన్నిదం శరీరమ్’(ఛా. ౮. ౧౨. ౩) ఇతి శరీరాస్మరణోక్త్యా హి తస్యాధ్యస్తత్వం బ్రహ్మజ్ఞానేన తన్నివృత్తిశ్చేత్యుభయమపి స్ఫుటీకృతమ్ । ఎవం
‘సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్యస్తమాత్మానమనువిద్య విజానాతి’(ఛా.౮.౧౨.౬) ఇత్యత్రాపి కామశబ్దోక్తానాం సర్వేషాం వైషయికసుఖానామసమ్భవద్యౌగపద్యానాం యౌగపద్యస్య బ్రహ్మసాక్షాకారతుల్యకాలత్వస్య చ లడాఖ్యాతాభ్యాం ప్రత్యాయ్యమానత్వేన సాక్షాత్క్రియమాణస్య బ్రహ్మణ ఎవ సకలవిషయసుఖశీకరనికరమహాంబుధిరూపనిరతిశయసుఖరూపత్వే తాత్పర్యమున్నేయమ్ । తస్మాజ్జ్యోతిరిహ బ్రహ్మ , నాదిత్యాదిజ్యోతిరితి సిద్ధమ్ ।
సూత్రే యది జ్యోతిరిత్యస్యాపహతపాప్మత్వాదిగుణకమీశ్వరరూపం బ్రహ్మేత్యర్థః , తదా ‘దర్శనాత్’ ఇతి హేతోస్తస్య ప్రకరణే వక్తవ్యత్వేనానువృత్తిదర్శనాదితి భాష్యదర్శిత ఎవార్థః । ఎవఞ్చ ‘ప్రకరణాత్’ ఇతి స్పష్టే హేతౌ వక్తవ్యే ‘దర్శనాత్’ ఇత్యుక్తిరపి సఫలా । న కేవలం బ్రహ్మప్రకృతమిత్యేతావన్మాత్రం , తదీయగుణాష్టకపరామర్శస్య సాఫల్యార్థం ముక్తౌ జీవస్య తద్భావాపత్తిరస్తీత్యేవం వక్తవ్యత్వేన తస్యానువృత్తిరపి దృశ్యతే ఇతి । యది సూత్రే ‘జ్యోతిః’ ఇతి నిర్విశేషం బ్రహ్మోచ్యతే , తదా ‘దర్శనాత్’ ఇత్యనేన ‘ఉపసమ్పద్య’ ఇత్యుక్తసాక్షాత్కారోఽపి హేతూకర్తుం శక్యతే । తదైవం హేతోః పర్యవసానమ్ । యద్యుపసమ్పద్యేత్యనేన ప్రాప్తిరుచ్యేత , తదా మార్గపర్వతయా ప్రాప్తవ్య ఆదిత్యః కథఞ్చిజ్జ్యోతిః స్యాదపీతి , న త్వేవమ్ ; అత్ర ప్రకరణానుసారేణ శ్రవణమననాదిరూపస్య శరీరాత్ సముత్థానస్య బ్రహ్మభావావిర్భావస్య చ మధ్యే శ్రుతస్యోపసమ్పద్యేత్యస్య శ్రవణమననాధీనబ్రహ్మభావావిర్భావహేతుదర్శనపరత్వావశ్యమ్భావాత్ । అతస్తస్య దర్శనస్య విషయభూతం జ్యేతిర్బ్రహ్మేత్యేవ యుక్తమితి । ౧. ౩. ౪౦
ఇతి జ్యోతిర్దర్శనాధికరణమ్ । ౧౧
ఆకాశోఽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ ॥ ౪౧॥
‘ఆకాశో వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ తదమృతం స ఆత్మా’(ఛా. ౮. ౧. ౪) ఇతి ఛాన్దోగ్యశ్రుత ఆకాశో భూతాకాశః , పరం బ్రహ్మ వేత్యాకాశబ్రహ్మశ్రుతిభ్యాం సంశయే ప్రథమశ్రుతాదాకాశశబ్దాద్భూతాకాశ ఇతి పూర్వః పక్షః। నను ప్రథమశ్రుతమప్యేకం ప్రమాణముపరితనానేకప్రమాణవిరోధే బాధ్యమితి జ్యోతిరధికరణాదిషు క్షుణ్ణోఽయమర్థః । సన్తి చాత్ర బహూని విరోధిప్రమాణాని । ‘నామరూపయోర్నిర్వహితా’ ఇతి తావన్నామరూపవ్యాకర్తృత్వం బ్రహ్మలిఙ్గముచ్యతే । ‘నిర్వహితా’ ఇత్యస్య నిరుపసర్గాభావే వోఢృత్వపరత్వేఽపి తత్సత్త్వేన కర్తృవాచకత్వాత్ । తే నామరూపే అన్తరా మధ్యే యదితి నామరూపాస్పృష్టత్వం తల్లిఙ్గాన్తరముచ్యతే । నామరూపమధ్యస్థత్వోక్తేరన్యతరపక్షపాతాభావేన తదస్పృష్టత్వపర్యవసాయిత్వాత్ । ‘తద్బ్రహ్మ తదమృతం స ఆత్మా’ ఇతి చ స్పష్టాన్యేవ బ్రహ్మప్రమాణాని । కథమేతావన్తి ప్రమాణాన్యనాదృత్య ప్రథమశ్రుతైకశ్రుత్యవలమ్బనేన పూర్వ పక్షః క్రియతే ?
అథాపి క్రియేత యది బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దో వర్తయితుమశక్య ఇతి శఙ్కాబీజం సమ్భవేత్ । ప్రసిద్ధ ఎవ బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దః ‘ఆకాశ ఇతి హోవాచ’ ఇతి
‘దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’(ఛా., ౮. ౧. ౧) ఇతి చ । ఉచ్యతే । ‘వై నామ’ ఇతి నిపాతద్యోతితా ప్రసిద్ధిరిహ ఆకాశవిశేషణమితి ‘ఆకాశో వై నామ’ ఇత్యతః ప్రసిద్ధాకాశ ఇతి ధర్మినిర్దేశో లభ్యతే । అతస్తస్య విశేషణస్యాప్రసిద్ధాకాశరూపం బ్రహ్మ వ్యావర్త్య పర్యవస్యతి । న హి బ్రహ్మణో వేదప్రతిపన్నత్వేఽపి క్వచిత్క్వచిద్వేదభాగే నిరూఢలక్షణయా ఆకాశశబ్దవిషయత్వేఽపి భూతాకాశవత్ స్వరూపేణాకాశశబ్దవిషయత్వేన వా లోకవేదయోః ప్రసిద్ధమ్ ।
‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని’(ఛా. ౧. ౯. ౧) ఇత్యత్ర తు వైశబ్దద్యోతితప్రసిద్ధేర్నాకాశే ధర్మిణ్యన్వయః , కిన్తు సర్వజగత్కారణత్వరూపే తద్ధర్మే । తస్య ధర్మస్య లోకే ప్రసిద్ధిర్నాస్తీతి కేవలం వైదిక్యేవ గ్రాహ్యా , సా శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధజగత్కారణత్వరూపబ్రహ్మలిఙ్గాన్వయిని సిద్ధాన్త ఎవోపయుజ్యతే , ఇహ తు ప్రసిద్ధేధర్మిణ్యన్వయః । సా తు సమ్భవాత్ కేవలవేదప్రసిద్ధబ్రహ్మాకాశరూపవ్యావర్త్యసత్త్వాచ్చ భూతాకాశవిషయిణీ లోకవేదసిద్ధైవ గ్రాహ్యేతి సిద్ధాన్తవిరోధినీ । తస్మాదప్రసిద్ధాకాశవ్యావర్తనైకప్రయోజనకేన ప్రసిద్ధివిశేషణేన భూతాకాశే నియమ్యమానేయమాకాశశ్రుతిబ్రహ్మణి నేతుమశక్యేతి తదనురోధేనాన్యత్సర్వం నేయమ్ ।
తత్ర నామరూపనిర్వోఢత్వమవకాశరూపాధికరణతయా వోఢృత్వేన వా స్వగుణభూతవర్ణాభివ్యఞ్జకధ్వన్యుత్పాదనద్వారా వర్ణసముదాయరూపాణాం నామ్నాం వాయ్వాదిద్వారా తేజోజలపృథివ్యాదిశ్రితానామరుణధవలనీలాదిరూపాణాఞ్చ కరణత్వేన వా యోజనీయమ్ । గౌరకృష్ణాదినామభిస్తత్ప్రవృత్తినిమిత్తరూపైశ్చ అస్పష్టత్వేన ‘తే యదన్తరా’ ఇత్యేతత్ సఙ్గమయితవ్యమ్ । బృహత్త్వేన బ్రహ్మశబ్దః , ఆభూతసమ్ప్లవస్థాయిత్వేన అమృతశబ్దః , ఆప్నోతీతి యోగేన ఆత్మశబ్దశ్చోపపాదనీయః । బ్రహ్మానువృత్తిదర్శనాజ్జ్యోతిశ్శబ్దస్యేవాకాశానువృత్తిదర్శనాద్బ్రహ్మశబ్దాదేరపి స్వార్థాత్ ప్రచ్యావనోపపత్తేః । అథవా నామరూపాస్పృష్టం బ్రహ్మామృతాత్మశబ్దోదితం పరం బ్రహ్మైవాస్తు ; నామరూపనిర్వోఢుర్భూతాకాశస్య నామరూపాస్పృష్టస్య బ్రహ్మాదిశబ్దోదితస్య చ పుల్లిఙ్గనపుంసకలిఙ్గనిర్దేశాభ్యాం భేదప్రతీతేః । తథా చ నామరూపాస్పృష్టబ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థత్వేన నామరూపనిర్వోఢుర్భూతాకాశస్య పృథక్ప్రతిపాదనమిత్యేతావాన్ పూర్వః పక్షః ।
రాద్ధాన్తస్తు ‘వై నామ’ ఇతి నిపాతసముదాయో నాకాశస్య స్వరూపే ప్రసిద్ధిద్యోతకః యేన తతోఽప్రసిద్ధాకాశవ్యావృత్తిర్లభ్యేత , కిన్త్వాకాశస్య నామరూపనిర్వోఢృత్వరూపవిధేయవత్త్వేన ప్రసిద్ధిద్యోతకః ; తథైవ వ్యుత్పత్తేః । న హి ‘దేవదత్తః ఖలు విద్వాన్’ ఇత్యుక్తే యః ప్రసిద్ధో దేవదత్తస్స విద్వానిత్యప్రసిద్ధదేవదత్తవ్యావృత్తిః ప్రతీయతే , కిన్తు విధేయస్య విద్వత్త్వస్యైవ దేవదత్తే ప్రసిధ్యుపపాదనం ప్రతీయతే । ఎవమిహాపి విధేయస్య నామరూపనిర్వోఢృత్వస్యాకాశే ప్రసిద్ధ్యుపపాదనం క్రియత ఇతి స్థితే నామరూపశబ్దయోరన్యోన్యసమభివ్యాహృతయోరసఙ్కుచితాభిధానాభిధేయమాత్రపరత్వేన నిర్వోఢృశబ్దస్య కర్తృపరత్వేన చ వ్యుత్పన్నత్వాత్ సకలనామరూపవ్యాకర్తృత్వమాకాశస్య ప్రసిద్ధ్యోపపద్యత ఇతి పర్యవస్యతి । తత్తు న లోకే ప్రసిద్ధమితి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధావన్విష్యమాణాయాం
‘నామరూపే వ్యాకరవాణి’(ఛా. ౬. ౩.౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరే బ్రహ్మణ ఎవ తత్ప్రసిద్ధమితి స్ఫుటమేవ । ఎవఞ్చ తే ఇతి పదమప్యసఙ్కుచితసకలనామరూపపరం బ్రహ్మామృతాత్మశబ్దా అపి స్వారసికార్థపరా ఇతి చరమశ్రుతైరపి బహుభిః శ్రుతిలిఙ్గైరేకస్యాః శ్రుతేర్బాధౌచిత్యాదయమాకాశో బ్రహ్మైవ । యది చ ఆకాశశబ్దనిర్దిష్టస్య ప్రసిద్ధిద్యోతకోఽయం నిపాతసముదాయఃస్యాత్తథాపి వైదికశబ్దనిర్దిష్టస్యోచ్యమానా ప్రసిద్ధిర్వైదికేష్టినిమిత్తతయోచ్యమానాశ్వదానవద్వైదిక్యేవ గ్రాహ్యా । వైదికీ చ ప్రసిద్ధిర్యథా బ్రహ్మణో న తథా భూతాకాశస్య । అతో బ్రహ్మవిషయాధికవైదికప్రసిద్ధేరేవాత్ర ఆకాశవిశేషణతయా తద్బలేనాకాశశబ్దస్య భూతాకాశే నియమనాసిద్ధేర్న తదనురోధేన ఉత్తరశ్రుతిలిఙ్గానామన్యథానయనం యుక్తమితి తైర్బ్రహ్మైవాయమాకాశః ।
వాక్యభేదపూర్వపక్షోఽప్యేవమేకవాక్యత్వసమ్భవాదయుక్తః । యత్తత్పదానాం ప్రకృతాకాశపరామార్శిత్వేఽపి నపుంసకలిఙ్గత్వం బ్రహ్మామృతశబ్దాపేక్షముపపన్నమ్ । న చ యత్తత్పదప్రకృతీనాం ప్రకృతార్థనివేశేనైకవాక్యతానుగుణత్వే తద్గుణభూతప్రత్యయార్థలిఙ్గానురోధేన వాక్యభేదశఙ్కాఽప్యవకాశం లభతే । ‘గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనా’ ఇతి హి న్యాయసూత్రే । అర్థాన్తరత్వం నామరూపపదాపేక్షయా । తేన ‘తే యదన్తరా’ ఇత్యనేనోక్తో నామరూపాస్పృష్టత్వహేతుర్లభ్యతే । ఎవం వ్యాఖ్యానం విషయవాక్యే రూపశబ్దస్య నామప్రవృత్తినిమిత్తధర్మవాచిత్వమఙ్గీకృత్య । స యదా నామవిషయధర్మవాచీ తదా ‘తే యదన్తరా’ ఇత్యనేన నామరూపాన్యత్వముక్తం స్యాదితి స ఎవ హేతురన్తరత్వశబ్దేన వివక్షితః । అర్థాన్తరత్వఞ్చ తస్యాదిశ్చ ప్రాథమికత్వేన , తత్పదపరామర్శనీయనామరూపసమర్పకత్వేన వాఽఽదిభూతో నామరూపనిర్వోఢృత్వహేతుశ్చ తయోర్వ్యపదేశాత్ ప్రతిపాదనాదిత్యర్థకేన ‘అర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్’ ఇత్యనేన నామరూపనిర్వోఢృత్వాదిలిఙ్గద్వయగ్రహణమ్ । అర్థాన్తరత్వమాదిర్యస్య వ్యపదేశస్య ప్రతిపాదకస్య శబ్దజాతస్య తస్మాదిత్యర్థకేన తేన బ్రహ్మామృతాత్మశ్రుతిత్రయగ్రహణమ్ । అమృతశబ్దోఽపి నిఖణ్డుషు బ్రహ్మణ్యనుశిష్టత్వాత్ తత్ర శ్రుతిరేవ । ఆకాశశబ్దప్రతిపాద్యస్య యదర్థాన్తరత్వం భూతాకాశాద్భిన్నత్వం తస్యాదేః కారణస్య భేదకధర్మస్య వైదికప్రసిద్ధిరూపస్య వ్యపదేశాదిత్యర్థకన తేన ప్రసిద్ధిలిఙ్గగ్రహణమ్ ।
యద్యప్యుదాహృతశ్రుతిలిఙ్గాని సర్వాణ్యపి భూతాకాశాద్భేదకాన్యేవ , తథాఽపి ప్రసిద్ధేరుద్దేశ్యవిశేషణత్వపక్షే వేదప్రసిద్ధాకాశ ఇత్యుద్దేశ్యధర్మినిర్దేశసమయ ఎవ భూతాకాశాత్తం భినత్తీత్యనేన విశేషేణాసాధారణస్తస్య భేదకత్వవ్యపదేశః । భేదజ్ఞాపకేఽపి ధర్మే కారణత్వోపచారేణ భేదకవ్యవహారవదన్తరత్వస్యాదిః కారణమితి నిర్దేశః । ఎవం బహ్వర్థక్రోడీకారార్థం విషయవాక్యగతశ్రుతిలిఙ్గేషు నామరూపాన్యత్వస్య ప్రాథమికత్వాభావేఽపి ‘అర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్’ ఇతి సూత్రితమ్ । విషయవాక్యే నామరూపయోర్నిర్వోఢేత్యత్ర ‘సర్వాణి హవా ఇమాని భూతాని’ ఇత్యత్రేవ సర్వశబ్దాభావాత్ , ‘తే యదనన్తరా’ ఇత్యాదేర్వాక్యాన్తరగతత్వప్రతీతేశ్చాస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ॥౧.౩.౪౧॥
ఇత్యాకాశాధికరణమ్ ॥౧౨॥
సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన ॥ ౪౨ ॥
నను ‘కతమ ఆత్మా’ ఇతి ప్రశ్నో న జీవవిషయః ; తస్య ప్రత్యక్షసిద్ధతయా ‘కింజ్యోతిరయం పురుషః’ ఇతి పృచ్ఛతః ప్రశ్నధర్మిత్వేనాసన్దిగ్ధతయా చ తత్ర ప్రశ్నానవతారాత్ , కిన్తు పరమాత్మవిషయః । తదనుసారేణ తస్య ప్రశ్నస్య ప్రసఞ్జకం ‘ఆత్మైవాస్య జ్యోతిః’ ఇతి వచనమప్యస్య ప్రకృతస్య జీవస్య పరమాత్మైవ జ్యోతిరిత్యేతత్పరమ్ । ఎవఞ్చోత్తరగ్రన్థసన్దర్భే
‘జాయమానశ్శరీరమభిసమ్పద్యమానః’(బృ. ౪. ౩. ౮) ఇత్యాదిజీవలిఙ్గజాతమప్యర్థాన్తర్భావాదినా కథఞ్చిత్ పరమాత్మన్యేవ యోజనీయమ్ । ఎవఞ్చ సతి ‘హృద్యన్తర్జ్యోతిః’ ఇత్యారభ్య ఆదిమధ్యావసానేషు జ్యోతిశ్శబ్దోఽపి సఙ్గచ్ఛతే । స హి
‘అథ యదతః పరో దివో జ్యోతిః’(ఛా. ౩. ౧౩. ౭) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు పరమాత్మన్యేవ ప్రసిద్ధో న జీవ ఇతి చేత్ , స్యాదప్యేవం జీవలిఙ్గజాతస్యాన్యథానయనశఙ్కా యది ‘కతమ ఆత్మా’ ఇతి ప్రశ్నో జీవే నోపపద్యేత । ఉపపద్యతే త్వహంప్రత్యయసిద్ధేఽపి తస్మిన్ దేహేన్ద్రియప్రాణబుద్ధిష్వన్యతమస్తదన్యో వేతి నిర్దిధారయిషయా ప్రశ్నః । ఎవమేవాయం ప్రశ్నః ప్రవృత్త ఇతి చోత్తరపర్యాలోచనయాఽవగమ్యతే । తత్ర హి ‘యోఽయం విజ్ఞానమయః’ ఇతి ప్రష్టురపి ప్రసిద్ధం జీవమనూద్య ‘ప్రాణేషు’ ఇతీన్ద్రియగణప్రాణవాయుసమీపవర్తిత్వోక్త్యా తస్య తతో వ్యతిరేకో ‘హృద్యన్తః’ ఇతి బుధ్యన్తర్గతత్వోక్త్యా బుద్ధేర్వ్యతిరేకః తత ఎవ స్థూలదేహాద్వ్యతిరేకశ్చ బోధ్యతే ।
ఎవం స్థితే సంశయః – కిమయం సందర్భః సంసారిత్వరూపమాత్రాన్వాఖ్యానపరః , ఉత – సంసారిణమనూద్య తస్యాసంసారిబ్రహ్మరూపత్వప్రతిపాదనపర ఇతి । తత్ర పూర్వః పక్షః –
ఆదిమధ్యావసానేషు సంసార్యత్రానువర్ణ్యతే ।
తస్మాత్తత్పర ఎవాయం సందర్భ ఇతి యుజ్యతే ॥
నన్వస్యాసంసారిబ్రహ్మరూపత్వప్రతిపాదకా అపి శబ్దా ఉపసంహారే శ్రూయన్తే
‘ఎష సర్వేశ్వర ఎష భూతాధిపతిరేష లోకపాల ఎష సేతుర్విధరణః’(బృ.౪. ౪. ౨౨) ఇత్యాద్యాః । అతోఽఙ్గుష్ఠాధికరణన్యాయాత్సంసార్యనువాదేన తస్యాసంసారిబ్రహ్మరూపత్వప్రతిపాదనపరః సందర్భ ఇతి యుక్తమ్ । నేతి బ్రూమః । ‘అంగుష్ఠమాత్రః’ ఇత్యత్ర నోపక్రమోపసంహారౌ జీవే । అతస్తత్ర యుక్తం ‘అంగుష్ఠమాత్రః’ ఇత్యేతావతాఽనూదితస్య సంసారిణః పరబ్రహ్మస్వరూపత్వప్రతిపాదనపరత్వమ్ , ఇహ తూపక్రమమారభ్యాసమాప్తి సంసారివిషయ: సన్దర్భః । అతో నామరూపనిర్వోఢృత్వాదిబహుప్రమాణబలాదాకాశశబ్దస్యేవ సంసారివిషయాదిమధ్యావసానానువృత్తబహుప్రమాణబలాత్క్వచిత్కస్యాల్పీయసః పరమేశ్వరధర్మజాతస్యాన్యథానయనం యుక్తమ్ । ఎతేన – మధ్యేఽపి ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సంపరిష్వక్తః’ ఇతి , ‘అన్వారూఢః’ ఇతి చ పరమేశ్వరపరామర్శోఽస్తీతి నిరస్తమ్ । తథాఽపి సంసారిధర్మవర్ణనాత్తద్ధర్మవర్ణనస్యాల్పీయస్త్వాత్ । కిఞ్చ తత్రత్యేన పరామర్శేన న పరమేశ్వరస్య ప్రకరణప్రతిపాద్యతా సిద్ధ్యతి ; ప్రకరణప్రతిపాద్యమయమితి పరామృష్టం సంసారిణం ప్రత్యుపసర్జనత్వేన తస్యాన్వయాత్ । నాపి తేన ప్రకృతస్య సంసారిణః పరమేశ్వరాభేదేన ప్రతిపాద్యతా సిద్ధ్యతి ; భేదేన వ్యపదేశస్యాభేదప్రతిపాదనవిరుద్ధత్వాత్ । తస్మాత్తత్ర పరమేశ్వరపరామర్శః ‘తా వా అస్యైతా హితా నామ నాడ్యః’ ఇతి నాడీపరామర్శవత్
‘ఎవమేవేమమాత్మానమన్తకాలే సర్వే ప్రాణా అభిసమాయన్తి’(బృ. ౪. ౩. ౩౮) ఇతి ప్రాణపరామర్శవచ్చ ప్రకృతస్య సంసారిణస్తత్తదవస్థావిశేషనిరూపణోపయోగిత్వేనేతి న తేన పరమేశ్వరస్య , జీవే తదభేదస్య వా ప్రతిపాద్యత్వసిద్ధిః।
ఎవం ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః – సంసారిణో జీవస్యాసంసారిపరమేశ్వరాభేదపరత్వమస్య సందర్భస్య కుతో నాద్రియతే ? కిం సంసారిణోఽర్థాన్తరభూతః పరమేశ్వరో నాస్తీతి , ఉతాస్మిన్ప్రకరణే సోఽర్థః కుతోఽపి శబ్దాన్న ప్రతీయత ఇతి ? నాద్యః । అస్తి హి సంసారిణోఽర్థాన్తరభూతః పరమేశ్వరః , జన్మాదిసూత్రమారభ్య ప్రవృత్తానాం ప్రవర్తిష్యమాణానాం చాధికరణానాం విషయవాక్యేషు పరమేశ్వరస్య తతోఽర్థాన్తరత్వజ్ఞాపకానాం తత్స్రష్టృత్వతదానన్దయితృత్వతన్నియన్తృత్వతత్సంహర్తృత్వాదీనాం స్పష్టమేవ ప్రతిపాదనాత్ । అస్మిన్నపి ప్రకరణే సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోస్తస్య తతో భేదేన వ్యపదేశాత్ । న హి ప్రాజ్ఞశబ్దః ప్రజ్ఞాప్రకర్షశాలిని రూఢః కథంచిదజ్ఞే వ్యాఖ్యాతుముచితః । న వా ముఖ్యభేదసమ్భవే భేదోపచారకల్పనా యుక్తా । నాపి ద్వితీయః । పత్యాదిశబ్దేభ్యః సంసారిణః పరమేశ్వరాభేదప్రతీతేః
‘ఎష సర్వేశ్వర ఎష సర్వభూతాధిపతిః’(బృ. ౪. ౪.౨౨ ) ఇత్యాదయః శబ్దా హి పరమేశ్వరవాచకాః ప్రకృతసంసారివాచిభిః శబ్దైః సామానాధికరణ్యేన నిర్దిష్టాస్తస్య తదభేదం ప్రత్యాయయన్తి । న చ ఉపక్రమోపసంహారపరామర్శైః ప్రకరణస్య కార్త్స్న్యేన సంసారిపరత్వావగమాత్ తస్మిన్నేవ సర్వేశ్వరాదిశబ్దాః కథఞ్చిదాపేక్షికైశ్వర్యాదిపరతయా యోజనీయా ఇతి వాచ్యమ్ ; ఉపక్రమాదిష్వభేదప్రతిపత్త్యర్థతయైవ సంసారిస్వరూపకీర్తనాత్ । తథాహి –
శుద్ధస్య త్వంపదార్థస్య తత్పదార్థత్వసిద్ధయే ।
ఉపక్రమే చ మధ్యే చ త్వంపదార్థోఽత్ర శోధితః ॥
ఉపక్రమే తావద్దేహేన్ద్రియప్రాణబుద్ధివ్యతిరేకప్రదర్శనేన , లోకద్వయసఞ్చారస్యాధ్యాసికబుద్ధ్యైక్యాపత్తికృతత్వప్రదర్శనేన , ధ్యానచలనోపలక్షితానామాత్మన్యవభాసమానానాం జ్ఞానక్రియారూపాణాం సర్వేషామాగన్తుకరూపాణాం వహ్నిగతచతుష్కోణత్వాదీనామివోపాధ్యవచ్ఛేదప్రాప్తభ్రాన్తికృతత్వవర్ణనయా వస్తుతోఽసంసారిత్వప్రదర్శనేన చ త్వంపదార్థః శోధితః । మధ్యే సమ్ప్రసాదాత్ స్వప్నాయ ధావతి స్వప్నాజ్జాగరితాయ తతః పునః సమ్ప్రసాదాయేత్యవస్థానామవ్యవస్థితాగన్తుకధర్మత్వవర్ణనయా తాసామనాత్మధర్మత్వప్రదర్శనేన , సాక్షాచ్చ
‘దృష్ట్వైవ పుణ్యఞ్చ పాపఞ్చ’(బృ. ౪. ౩. ౧౫) ఇతి
‘స యత్తత్ర కిఞ్చిత్ పశ్యత్యనన్వాగతస్తేన భవతి అసఙ్గోహ్యయం పురుషః’(బృ. ౪. ౩. ౧౬) ఇతి చ స్వప్నజాగరోపనీతభోగేషు సాక్షిమాత్రత్వప్రదర్శనేన చ శోధితః । ఎవం శోధనేన సర్వస్మాత్ సాంసారికాద్విరుద్ధధర్మాన్నిష్కృష్టస్య శుద్ధస్య తస్య పరేణాభేద ఉపసంహారే
‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మా యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్ఛేతే సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశానస్సర్వస్యాధిపతిః’(బృ. ౪.౪.౨౨) ఇత్యాదినా
‘ఎష సేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసమ్భేదాయ’(బృ. ౪. ౪. ౨౨) ఇత్యన్తేన ప్రతిపాదితః । ఎతేన – అభ్యాసాజ్జీవే సాంసారికధర్మవతి తాత్పర్యమవసీయత ఇత్యపి శఙ్కా – నిరస్తా ; సాభ్యాసానాముపక్రమోపసంహారతన్మధ్యపరామర్శానామభేదప్రతిపత్తిశేషత్వాత్ తదనురోధేన క్వచిత్ సాంసారికధర్మానువాదస్య తతో నిష్కర్షార్థత్వాత్ । ఎవఞ్చ కర్మాధికారసిద్ధ్యర్థమిహ దేహవ్యతిరిక్తస్యాత్మనో నిరూపణమిత్యపి శఙ్కా నిరవకాశా ; అకర్త్రభోక్తాత్మనిరూపణస్య కర్మాధికారప్రతికూలత్వాత్ । క్వచిత్క్వచిత్
‘సాధుకారీ సాధుర్భవతి పాపకారీ పాపో భవతి’(బృ. ౪. ౪. ౫) ‘పుణ్యః పుణ్యేన’(బృ. ౪. ౪. ౫) ఇత్యాదిసత్వేపి తస్య పూర్వోత్తరగ్రన్థపర్యాలోచనయా దేహాద్యభేదాదాధ్యాసపరినిష్పన్నవిశిష్టాత్మధర్మానువాదత్వావసాయాత్ । వైరాగ్యసిద్ధిస్త్వానుషఙ్గికం ప్రయోజనం భవత్ పఞ్చాగ్నివిద్యాయామివాత్రాపి న నివార్యతే ।
అస్తు వా వర్ణితోత్క్రాన్తిప్రకారవిదః ఫలవిశేషప్రతిపాదనపరం ‘ఎవంవిదం సర్వాణి భూతాని ప్రతికల్పన్తే’ ఇతి వాక్యమ్ , న తావతాఽత్ర ప్రకరణపర్యవసానశఙ్కావకాశః ; ప్రతిపిపాదయిషితబ్రహ్మావాప్తిరూపనిరతిశయఫలస్తుత్యర్థక్షయిష్ణుసాతిశయఫలకీర్తనాన్తఃపాతినస్తస్య ప్రాసఙ్గికఫలవిధిరూపత్వాత్ ।
‘స ఎకో బ్రహ్మలోక ఆనన్దః’(బృ. ౪. ౩. ౩౩) ఇత్యేతదపి నోపాసనఫలభూతబ్రహ్మలోకానన్దప్రశంసాపరమ్ ; కిన్తు పరబ్రహ్మానన్దాపేక్షయాఽతితుచ్ఛత్వప్రదర్శనేన తత్ప్రశంసాపరమ్ ; మానుషానన్దాదిక్రమేణ బ్రహ్మలోకానన్దపర్యన్తముత్తరోత్తరశతగుణం వైషయికానన్దముక్త్వా
‘అథైష ఎవ పరమ ఆనన్దః’(బృ. ౪. ౩. ౩౩) ఇతి పరమబ్రహ్మానన్దస్యైవ నిరతిశయోత్కర్షవిశ్రాన్తిభూమిత్వేన వర్ణితత్వాత్ । తస్మాత్ సంసారిస్వరూపవర్ణనప్రపఞ్చోఽయం తస్యాసంసారిబ్రహ్మరూపత్వప్రతిపాదనపర ఇతి యుక్తమ్ ।
నిరూపితః సర్వోఽయమర్థః సూత్రారూఢః క్రియతే –
‘భావం తు బాదరాయణోఽస్తి హి’(బ్ర. సూ. ౧. ౩. ౩౩) ఇతి సూత్రాత్ అస్తీత్యనువర్తనీయమ్ । పూర్వసూత్రతశ్చ ‘అర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్’ ఇతి । పునశ్చ ‘సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన’ ఇతి సూత్రపూరణార్థం వ్యపదేశాదిత్యనువర్తనీయమ్ । ‘పత్యాదిశబ్దేభ్యః’ ఇతి చ తదనన్తరసూత్రమ్ । ఎవం స్థితే ‘కతమ ఆత్మా’ ఇత్యారభ్య ప్రవృత్తోఽయమాత్మవిషయప్రపఞ్చః సంసార్యాత్మవిషయః , న పరమేశ్వరవిషయ ఇతి సాధ్యే అర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాదితి హేతోస్తత్సన్దర్భప్రతిపాద్యస్య పరమేశ్వరాదర్థాన్తరత్వమాదదతే జ్ఞాప్యత్వేన గృహ్ణన్తి యే జాయమానత్వాదిహేతవః తే అర్థాన్తరత్వాదయః ।
‘ఉపసర్గే ఘోః కిః’(పా. సూ. ౩. ౩. ౯౨) ఇత్యాఙ్పూర్వాదృదాతే కిప్రత్యయే సతి ఆదిపదమాదాతృవాచి । తేషాం ‘స వా అయం పురుషో జాయమానః’ ఇత్యాదిషు వ్యపదేశాదిత్యర్థః । తత్రైవ సాధ్యే ‘సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన వ్యపదేశాత్’ ఇత్యపి హేత్వన్తరమ్ । ఎతత్సన్దర్భప్రతిపాద్యస్య సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోః పరమేశ్వరాద్భేదేన వ్యపదేశాదిత్యర్థః । యద్యపి పరమేశ్వరసమ్పరిష్వక్తత్వతదన్వారూఢత్వవ్యపదేశో భేదకవ్యపదేశ ఎవ , స చ ప్రథమహేతునైవ క్రోడీకర్తుం శక్యః , తథాపి పరమేశ్వరం స్వశబ్దేనోపాదాయ తతోఽయం భేదకవ్యపదేశ ఇతి పృథగుక్తిః।
అథ సంసారిస్వరూపమాత్రాన్వాఖ్యానపరోఽయం సన్దర్భః , న తు తస్య పరమేశ్వరాభేదప్రతిపాదనపర ఇతి వాదిన పూర్వపక్షిణం ప్రతి కిం పరమేశ్వర ఎవ నాస్తీత్యాద్యవికల్పనిరాసే , అస్తీతి సాధ్యమ్ । అస్తి సంసారిణోఽర్థాన్తరభూతః పరమేశ్వర ఇతి తస్యార్థః । తతస్తస్యార్థాన్తరత్వజ్ఞాపకానాం తత్స్రష్టృత్వాదిహేతూనాం పూర్వోత్తరాధికరణవిషయవాక్యేషు విశిష్యాపదేశాత్ స్పష్టం ప్రతిపాదనాదితి తస్మిన్ సాధ్యే ప్రథమహేతోరర్థః । ఇహాపి తస్య సంసారిణో భేదేన వ్యపదేశాదితి ద్వితీయహేతోరర్థః । పరమేశ్వరస్యాస్తిత్వేఽపి తదభేదేన ప్రతిపాదనమిహ కుతోఽపి శబ్దాన్నోపలభ్యత ఇతి ద్వితీయకల్పనిరాసే ‘పత్యాదిశబ్దేభ్యః’ ఇతి ద్వితీయం సూత్రమ్ । సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన వ్యపదేశేఽభ్యుపగమ్యమానే పత్యాదిశబ్దేభ్యః కథమభేదప్రతిపత్తిః ? వ్యావహారికభేదస్య పారమార్థికాభేదావిరోధిత్వాదిత్యవేహి । ఇదమగ్రే స్పష్టీభవిష్యతి । సాంసారికధర్మేభ్యో నిష్కృష్టస్య శుద్ధస్యాపి జీవస్య కథం సర్వేశ్వరత్వాదివిశిష్టేనాభేదః ప్రతిపాదనీయః ? దహరాధికరణోక్తరీత్యా ముక్తౌ సంసారిణః సర్వేశ్వరభావాపత్తిసత్త్వాత్ । తదనభ్యుపగమే తత్పదార్థశోధనస్యాపి ప్రకరణాన్త ఉపసంహారాత్ । ఇదమప్యగ్రే స్పష్టీభవిష్యతి । అత్రాప్యసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గానాం ప్రసిద్ధజీవలిఙ్గేభ్యో వస్తుగత్యా బలవత్త్వేఽపి అతిబహులజీవలిఙ్గాభిభూతత్వాదస్పష్టతా । ౧.౩.౪౨ ।
ఇతి సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యధికరణమ్ । ౧౩ ।
ఇతి భారద్వాజకులజలధికౌస్తుభశ్రీమదద్వైతవిద్యాచార్యశ్రీవిశ్వజిద్యాజిశ్రీరఙ్గరాజాధ్వరివరసూనోః శ్రీమదప్పయ్యదీక్షితస్య కృతౌ శారీరకన్యాయరక్షామణౌ ప్రథమస్యాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః ।
చతుర్థః పాదః
ఆనుమానికమప్యేకేషామితి చేన్న శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ ॥౧॥
ఎవం పాదత్రయేణ వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి సమన్వయః ప్రసాధితః । స న సఙ్గచ్ఛతే । యతః కానిచిద్వేదాన్తవాక్యాని ప్రధానకారణత్వాదిప్రతిపాదకాన్యపి లక్ష్యన్తే । అత ఈక్షత్యధికరణోక్తం ప్రధానస్యాశబ్దత్వమప్యయుక్తమిత్యాశఙ్కానిరాసేన ప్రసాధితసమన్వయదృఢీకరణమస్య పాదస్యార్థః । నన్వేవం సతి శ్రుతివిగానపరిహారః పాదార్థ ఇత్యుక్తం స్యాత్ । స తు ద్వితీయాధ్యాయే వియత్ప్రాణపాదయోః కరిష్యతే । సత్యమ్ । తత్ర కార్యవిషయశ్రుతివిగానపరిహారః, అత్ర తు జగత్కారణే బ్రహ్మణి సమన్వయప్రతిష్ఠార్థం కారణవిషయశ్రుతివిగానపరిహార ఇతి భేదః । యద్యపి సోఽప్యత్రైవ కర్తుం శక్యః, తథాపి కార్యే వేదాన్తానాం న తాత్పర్యమితి గమయితుమిహ న కృతః, ద్వితీయాధ్యాయే తు తర్కపాదే పరపక్షాణాం విప్రతిషేధాదుపేక్ష్యత్వే వర్ణితే తర్హి వేదాన్తానామపి బ్రహ్మసృజ్యకార్యతత్క్రమాదివిషయే విప్రతిషేధోఽస్తీతి శఙ్కాపరిహారస్తత్ర వేదాన్తానాం తాత్పర్యమభ్యుపేత్య కృతః ।
‘‘ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యశ్చ పరం మనః । మనసస్తు పరా బుద్ధిర్బుద్ధేరాత్మా మహాన్ పరః । మహతః పరమవ్యక్తమవ్యక్తాత్పురుషః పరః । పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్ సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’(క.ఉ.౧-౩-౧౦,౧౧) ఇత్యత్రావ్యక్తపదం ప్రధానపరం శరీరపరం వేతి స్మార్తక్రమశ్రౌతపరిశేషాభ్యాముభయోః ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ సంశయః । తత్ర య ఎవ యన్నామానో యత్క్రమాశ్చ మహదవ్యక్తపురుషాః సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రసిద్ధాః తే తథైవ ఇహ ప్రత్యభిజ్ఞాయన్తే । అతో మహదాదిసకలవికారమూలకారణత్వేన మహతః పరం పురుషభోగ్యత్వేన పురుషాదవరఞ్చ యదవ్యక్తనామకం స్వతన్త్రం స్మృతిప్రసిద్ధం ప్రధానం తదేవాత్రావ్యక్తపదేనోక్తమితి శ్రుతిసిద్ధమేవ ప్రధానస్య స్వాతన్త్ర్యేణ జగత్ప్రకృతిత్వం కపిలాదిభిర్మహర్షిభిః పరిగృహీతమితి చ జ్ఞాయతే । ఎవఞ్చ యద్యపి ప్రతివేదాన్తం బ్రహ్మావగతిరూపం గతిసామాన్యమస్తి , తథాపి క్వచిత్ ప్రధానమపి కారణత్వేన సమన్వయవిషయ ఇతి న సర్వవేదాన్తానాం జగత్కారణే బ్రహ్మణి ఐకకణ్ఠ్యేన సమన్వయః, న ప్రధానస్యాశబ్దత్వం న చ బ్రహ్మలక్షణస్య శుద్ధతేతి పూర్వపక్షః । స్యాదేతత్ । పూర్వత్ర
‘‘ఆత్మానం రథినం విద్ధి శరీరం రథమేవ తు । బుద్ధిన్తు సారథిం విద్ధి మనః ప్రగ్రహమేవ చ । ఇన్ద్రియాణి హయానాహుర్విషయాంస్తేషు గోచరాన్’(క.ఉ.౧-౩-౩,౪) ఇత్యాదావాత్మశరీరబుధ్యాదయో రథిరథసారథ్యాద్యాత్మనా రూపితాః । తత్ర బుద్ధ్యాత్మనోర్మధ్యే శరీరస్య శ్రుతత్వాదిహాపి తయోర్మధ్యే శ్రుతమవ్యక్తం శరీరం భవితుమర్హతి ; స్మార్తక్రమతః శ్రౌతక్రమస్య బలీయస్త్వాత్ । న చ వాచ్యమ్ – అవ్యక్తమిహ మహత్పురుషయోర్మధ్యే శ్రుతమ్ , న తు బుద్ధ్యాత్మనోర్మధ్యే – ఇతి । పురుషశబ్దస్యాత్మవాచిత్వాన్మహచ్ఛబ్దస్య హైరణ్యగర్భబుద్ధివాచితత్వాత్ , ‘మనో మహాన్మతిర్బ్రహ్మా పూర్బుద్ధిః ఖ్యాతిరీశ్వరః’ ఇతి తన్నామసు పాఠాత్ , బుద్ధిశబ్దస్య హిరణ్యగర్భబుద్ధిసాధారణ్యేఽపి వ్యష్టిసమష్టిభేదేన పృథగ్గ్రహణోపపత్తేః । మహచ్ఛబ్దో మహత్తత్త్వవాచీతి సాఙ్ఖ్యపక్షేఽపి తథైవ పృథగ్గ్రహణస్యోపపాదనీయత్వాత్ । తన్మతే బుద్ధిశబ్దస్య మహత్తత్త్వాభిధానత్వాభ్యుపగమాత్ ।
అపి చ ‘ఆత్మానం రథినం విద్ధి’ ఇత్యారభ్య
‘‘విజ్ఞానసారథిర్యస్తు మనఃప్రగ్రహవాన్నరః। సోఽధ్వనః పారమాప్నోతి తద్విష్ణోః పరమం పదమ్’(క.ఉ.౧-౩-౯) ఇత్యన్తేన సంయతమనోబుద్ధ్యాద్యుపకరణవతా పురుషేణ ప్రాప్యం విష్ణోః పరమం పదముక్త్వా కిం తత్ పరమం పదమిత్యాకాఙ్క్షాయామిన్ద్రియాదిభ్యః పరత్వేన తత్ప్రతిపాదనార్థం తచ్ఛేషత్వేన ఇన్ద్రియాదీన్యనుక్రాన్తాని । తత్ర పూర్వం రథిరథాదికల్పనాయాం గృహీతా ఎవేన్ద్రియాదయోఽత్రాపి గ్రాహ్యాః ; ప్రకృతత్వాత్ । ఎవఞ్చ రథత్వేన రూపితం శరీరం పురుషపరత్వప్రతిపాదకవాక్యస్థేన కేనచిత్పదేనాభిధానమపేక్షమాణం సత్ స్వాభిధేయావరుద్ధానీన్ద్రియాదిపదాని విహాయ పరిశిష్టమవ్యక్తపదమనుధావతి । అవ్యక్తపదఞ్చ రథిరథాదిరూపకవిషయార్థమధ్యే కఞ్చిదర్థమభిధాతుమపేక్షమాణం సత్ స్వశబ్దోపాత్తానీన్ద్రియాదీని విహాయ పరిశిష్టం శరీరమనుధావతి । ఎవమన్యోన్యాకాఙ్క్షాలక్షణేన ప్రకరణేనాపి శరీరమేవావ్యక్తం భవితుమర్హతీతి చేత్ –
ఉచ్యతే – స్మార్తక్రమతః శ్రౌతక్రమస్య బలీయస్త్వం తావదసిద్ధమ్ ; శబ్దస్య స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రామాణ్యమనభ్యుపగచ్ఛతాం సాఙ్ఖ్యానాం మతే శ్రుతిస్మృత్యోరనుమానసిద్ధార్థానువాదిత్వేన తుల్యత్వాత్ । శ్రౌతక్రమోఽప్యసిద్ధః ; రూపకవాక్యే రథిత్వేన రూపితస్య సంసారిణః సారథిత్వేన రూపితస్య తదధ్యవసాయస్య చ మధ్యే శరీరమ్ , పురుషపరత్వవాక్యే సాఙ్ఖ్యమతే మహత్తత్త్వరూపస్య సిద్ధాన్తే సంసార్యాత్మస్వరూపస్య చ మహత ఆత్మనః , ప్రాప్యవైష్ణవపదరూపస్య పురుషస్య చ మధ్యే అవ్యక్తమితి భేదాత్ । సిద్ధాన్తే ‘మహానాత్మా’ ఇత్యస్య ప్రాగ్గ్రథిత్వేన రూపితే సంసారిణి వృత్తిసమ్భవే వ్యష్టిసమష్టిభేదేన బుద్ధిమహద్భేదకల్పనాక్లేశానౌచిత్యాత్ । అవ్యక్తపదస్య శరీరపరత్వాపాదకం ప్రకరణమప్యసిద్ధమ్ । ప్రధానస్యాకాంక్షావతః సన్నిధావామ్నానం హి ప్రకరణమ్ । తథా చ కిం తత్పరం పదమితి నిర్ధారణాకాంక్షస్య వైష్ణవపదస్య సన్నిధావామ్నానరూపేణ ప్రకరణేన ఇన్ద్రియాదీని తదీయపరత్వప్రమితావవధితయోపయోగిత్వేన తదఙ్గాని భవన్తు నామ । ఇన్ద్రియాదయో రథిరథాదికల్పనాయాం గృహీతా ఎవాన్యూనానతిరిక్తా ఇహాపి గ్రాహ్యా ఇతి కేన ప్రకరణేన సిద్ధ్యతి ? న హీన్ద్రియాదిభిరసంయతైర్జీవః పునః పునః సంసారమేవ ప్రాప్నుయాత్సంయతైస్తు ముక్తిమితి ప్రదర్శనార్థే రథిరథాదిరూపణేఽఙ్గభావమాసాద్య నిరాకాంక్షా ఇన్ద్రియాదయః పురుషపరత్వప్రతిపాదనేఽప్యఙ్గభావమపేక్షన్తే । నాపి ప్రధానం వైష్ణవపదం స్వకీయపరత్వప్రతిపాదనే తేషామవధితయాఽఙ్గభావమపేక్షతే । తద్ధి ‘సా కాష్ఠా సా పరా గతిః’ ఇతి నిరతిశయోత్కర్షప్రతిపాదనానుసారేణ కృత్స్నస్య జగతః పరత్వావధితయాఙ్గభావమపేక్షతే । న చ కృత్స్నం జగద్రూపకవాక్యే గృహీతమ్ । శరీరేన్ద్రియతద్విషయమనోబుద్ధిభోక్తౄణామేవ తత్ర గ్రహణాత్ । అతస్తదాకాంక్షానుసారేణ సాఙ్ఖ్యాభిమతపురుషావరచతుర్వింశతితత్త్వాత్మకసకలప్రపఞ్చసమర్పకత్వమేవాత్ర ఇన్ద్రియాదిశబ్దానాం యుక్తమ్ । తత్రేన్ద్రియాణి జ్ఞానకర్మార్థాని దశ । అర్థాః పఞ్చ తన్మాత్రాః పఞ్చమహాభూతరూపా దశ । మనోఽన్తరిన్ద్రియమ్ । బుద్ధిరహఙ్కారః । మహానాత్మా మహత్తత్త్వమ్ అవ్యక్తం ప్రధానమితి సఙ్ఘటతే తేషాం చతుర్వింశతితత్త్వసమర్పకత్వమ్ । బుద్ధిశబ్దాభిధేయమహత్తత్త్వప్రభవత్వాదహఙ్కారే బుద్ధిశబ్ద ఉపపన్నః ।
ఎతేన – సన్నిధానాద్రూపకవాక్యగతాన్యేవేన్ద్రియాదీని గ్రాహ్యాణీతి నిరస్తమ్ ; ఆకాంక్షాయాః సన్నిధానాద్బలీయస్త్వాత్ । ‘అర్థతో హ్యసమర్థానామానన్తర్యేఽప్యసంబన్ధః’(జై.సూ.౪-౩-౧౧) ఇతి జైమినిసూత్రదర్శనాత్ ‘యస్య యేనార్థసమ్బన్ధో దూరస్థేనాపి తేన సః । అర్థతో హ్యసమర్థానామానన్తర్యమకారణమ్’ ఇతి వార్తికోక్తేశ్చ । ఎతేనైవ రూపకవాక్యే షడర్థా రూపకవిషయాః ఇహాపి పరత్వావధయస్తావన్త ఇతి సంఖ్యాసామాన్యాత్త ఎవ గ్రాహ్యా ఇత్యపి శఙ్కా నిరస్తా । సంఖ్యాసామ్యతోఽప్యాకాఙ్క్షాయా బలీయస్త్వాత్ । సాఙ్ఖ్యానాం పఞ్చవింశతిస్తత్త్వాని । ఇహ పరత్వావధయశ్చతుర్వింశతిస్తత్త్వాని పురుషః పఞ్చవింశస్తతః పరం తత్త్వాన్తరం నాస్తీతి సాఙ్ఖ్యాభిమతతత్త్వగ్రహణేఽపి సంఖ్యాసామ్యసంభవాచ్చ ।
నను వైదికస్యాఙ్గాపేక్షస్యాన్యత్ర నిబద్ధమపి వైదికమేవాఙ్గజాతం గ్రాహ్యమ్ , న త్వనిబద్ధమప్యవైదికమితి పూర్వతన్త్రే నిర్ణీతత్వాదిహ పరమపదస్య పరత్వావధిరూపస్వప్రతియోగ్యాకాంక్షాయాం ముక్తిసంసారప్రాప్తివర్ణనోపయోగిరూపణార్థతయా ప్రాఙ్నిబద్ధమపి తదేవేన్ద్రియాదికం గ్రాహ్యం ‘ఎకా దేయా షడ్ దేయాశ్చతుర్వింశతిర్దేయాస్సహస్రం దేయమపరిమితం దేయమ్’ ఇతి శ్రుతావాధానదక్షిణాకల్పభేదప్రతిపాదకేనాపరిమితశబ్దేన రూఢ్యా సమర్పితస్య బహుత్వస్య ప్రతియోగ్యాకాంక్షాయామాధానదక్షిణాకల్పాన్తరత్వేన నిబద్ధమపి సహస్రమేవ హి ప్రతియోగిత్వేన గృహ్యతే । తస్మాత్క్వచిదఙ్గత్వేనానిబద్ధమపి సాఙ్ఖ్యోదితం తత్త్వజాతం న గ్రాహ్యమితి చేత్ ; స్యాదప్యేవం యద్యత్ర తదామ్నానం న స్యాత్ । అస్తి త్వత్రైవ సాక్షాదిన్ద్రియాద్యామ్నానమ్ । తథా చ యథా సోమస్యేతికర్తవ్యతాకాంక్షాయాం స్వప్రకరణామ్నాతం సోమలతాయా రసీభావార్థమపేక్షితం తదాకాంక్షాపూరణసమర్థమభిషవాదిసంస్కారజాతమస్తీతి తదఙ్గభూతదీక్షణీయాదిషు సన్నిహితమపి తదాకాంక్షాపూరణాసమర్థమైష్టికమఙ్గజాతం న గృహ్యతే , ఎవమిహాపి స్వవాక్యామ్నాతం నిరతిశయపరత్వావధ్యాకాంక్షాపూరణసమర్థఞ్చతుర్వింశతితత్త్వాత్మకం కృత్స్నం జగదస్తీతి సన్నిధిమాత్రలబ్ధమాకాంక్షాపూరణాసమర్థం రూపితమిన్ద్రియాదికం న గ్రాహ్యమ్ । కిఞ్చ తద్గ్రహణే పరిశేషాదవ్యక్తపదేన శరీరం గ్రాహ్యమాపతితమ్ ; న తు తద్యుజ్యతే । న హ్యవ్యక్తపదస్య సాఙ్ఖ్యాభిమతప్రధాన ఇవ శరీరే రూఢిరస్తి । న వా తస్మిన్ప్రత్యక్షే ‘న వ్యక్తమ్’ ఇతి యోగస్సమ్భవతి ।
నను చతుర్వింశతితత్త్వగ్రహణేఽపి ‘మహానాత్మా’ ఇత్యాత్మశ్రుతిర్న సమ్భవతి । నైష దోషః । వ్యాపకత్వాద్యర్థాన్తరవృత్తితయా తస్య మహత్తత్త్వవిశేషణత్వాత్ । అగ్రే ‘మహతః పరమవ్యక్తమ్’ ఇతి కేవలమహచ్ఛబ్దేనైవ ప్రతినిర్దేశదర్శనాత్ ।
‘‘యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ ప్రాజ్ఞస్తద్యచ్ఛేజ్జ్ఞాన ఆత్మని । జ్ఞానమాత్మని మహతి నియచ్ఛేత్తద్యచ్ఛేచ్ఛాన్త ఆత్మని’(క.ఉ. ౧-౩-౧౩) ఇత్యగ్రేతనమన్త్రే జ్ఞానశబ్దోదితాయాం బుద్ధావపి విశేషణతయాఽత్మశబ్దప్రయోగదర్శనేన తతశ్చేతనపరత్వనిర్ణయాయోగాచ్చ । తస్మాత్తన్త్రసిద్ధం స్వతన్త్రం జగత్కారణం ప్రధానమిహావ్యక్తపదేనోచ్యత ఇతి జగత్కారణే బ్రహ్మణి న సర్వవేదాన్తవాక్యసమన్వయః; నాపి జగత్కారణత్వం బ్రహ్మలక్షణమితి ।
ఎవం ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః – పరమపదశబ్దోక్తస్య పరమపురుషస్య ప్రాప్యత్వేన ప్రతిపాదనే య ఎవేన్ద్రియాదయో రూపకవిషయాః సంయతత్వగుణేన తత్ప్రాప్త్యుపాయతయా తదఙ్గత్వేన వర్ణితాస్త ఎవ తస్య పరత్వేన ప్రతిపాదనేఽపి స్వరూపేణ తత్ప్రమిత్యుపాయతయా తదఙ్గత్వేన గ్రాహ్యాః ; సన్నిహితత్వాత్ , ప్రాప్యత్వప్రతిపాదనే తదఙ్గత్వేన క్లృప్తత్వాత్ , సంఖ్యాసామ్యాచ్చ । తన్త్రసిద్ధతత్త్వేష్వాన్తరాలికభేదేన సంఖ్యాసామ్యసత్త్వేఽప్యత్ర శ్రుతవిభాజకోపాధిభిః సంఖ్యాసామ్యాభావాత్ ‘దశమన్వన్తరాణీహ తిష్ఠతీన్ద్రియచిన్తకాః । భౌతికాస్తు శతం పూర్ణం సహస్రం త్వాభిమానికాః । బౌద్ధా దశసహస్రాణి తిష్ఠన్తి విగతజ్వరాః । పూర్ణం శతసహస్రన్తు తిష్ఠన్త్యవ్యక్తచిన్తకాః । పురుషం నిర్గుణం ప్రాప్య కాలసంఖ్యా న విద్యతే’ ఇతి తన్త్రసిద్ధవచనాన్తరమనుసృత్య ఇన్ద్రియవర్గాదీనామేకైకత్వేన పరిగణనేఽపి తత్రావ్యక్తాన్తానాం పాఞ్చవిధ్యమిహ షాడ్విధ్యమితి సంఖ్యాభేదానపాయాత్ । నను సోమాఙ్గానామివ పరత్వావధీనాం పఠితానాం సత్త్వాద్రూపకవాక్యసన్నిహితానీన్ద్రియాదీని దీక్షణీయాదిసన్నిహితాన్యైష్టికాఙ్గానీవ న గ్రాహ్యాణీతి చేత్ , తర్హి నతరామసన్నిహితాని తన్త్రసిద్ధతత్త్వాని గ్రాహ్యాణీతి క్వ సాఙ్ఖ్యతత్త్వశఙ్కావకాశః ? నన్విహ పఠితానామేవేన్ద్రియాదీనాం తన్త్రసిద్ధతత్త్వరూపతయా పర్యవసానముచ్యత ఇతి చేత్ , తదేవ ప్రాచీనరూపకవిషయరూపతయాఽస్మాభిరుచ్యతే ; సన్నిహితత్వాదిహేతుభ్యః ।
నను సన్నిహితపర్యవసానే పరత్వావధ్యాకాఙ్క్షాపూరణం న భవతి పురుషావరకృత్స్నప్రపఞ్చసఙ్గ్రహాభావాదితి చేత్ , సాఙ్ఖ్యాభిమతతత్త్వపర్యవసానేఽపి తథైవ । తన్మాత్రాదీనామగ్రహణాదర్థశబ్దస్య ఇన్ద్రియపదసమభివ్యాహారేణేన్ద్రియేభ్యః పరత్వలిఙ్గేన చేన్ద్రియగ్రాహ్యపరత్వాత్ । ఇన్ద్రియేభ్యోఽర్థానాం పరత్వస్యేన్ద్రియాణాం పురుషవశీకర్తృతాయా అర్థోపహారాధీనతయా, వశీకృతానామపి తేషాం నిరతిశయసౌన్దర్యవదర్థసన్నిధానే క్షోభదర్శనేన చ సమర్థనీయత్వాత్ । యద్యప్యనయోర్మన్త్రయోర్నేన్ద్రియాదిభ్యోఽర్థాదీనాముత్తరోత్తరపరత్వే తాత్పర్యమ్ , కిన్తు ఇన్ద్రియాదిభ్యస్సర్వేభ్యః పురుషస్య పరత్వ ఎవ తాత్పర్యమితి
‘ఆధ్యానాయ ప్రయోజనాభావాత్’(బ్ర.సూ.౩-౩-౧౪) ఇత్యధికరణే నిర్ణేష్యతే ; తథాఽపి తాత్పర్యవిషయస్య తస్యైవ ప్రమితావుపాయత్వేనోచ్యమానమిన్ద్రియాదిభ్యోఽర్థాదీనాం పరత్వమర్థాదిశబ్దానాం యస్య యస్యార్థస్య గ్రహణే సమ్భవతి తం తమర్థమాదాయ సమ్భవదేవ గ్రాహ్యమ్ । అర్థవాదతాత్పర్యవిషయప్రాశస్త్యప్రమిత్యుపాయోఽపి తత్తదవాన్తరవాక్యార్థః స్వతస్సమ్భవన్నేవార్థవాదస్థపదానాం తదుచితార్థగ్రహణేన గృహ్యతే । తదర్థాన్యేవ హ్యర్థవాదాధికరణగుణసూత్రాణి తత్సిద్ధ్యాదీని చ । స్వతస్సమ్భవదర్థాభావే చార్థవాదాన్తరకృతసంస్తవానుసారేణ బుద్ధిస(మ్భ)వాదయోగ్యోఽర్థస్తేషాం తదుచితార్థగ్రహణేన గృహ్యతే । యథా ‘తస్మాద్ద్వాభ్యామేతి’ ఇత్యర్థవాదస్యార్థవాదాన్తరకృతోరుసంస్తవానుసార్యర్థో ద్వాభ్యామితి పదస్య మధ్యమపర్వద్వయరూపార్థగ్రహణేన గృహ్యతే ।
‘మధ్యమయోర్వా గత్యర్థవాదాత్’(జై.సూ. ౭-౩-౨౫) ఇతి సూత్రేణ తథా నిర్ణయాత్ । సర్వధాఽప్యసమ్భవ ఎవాసదర్థావలమ్బనత్వం ప్రాశస్త్యస్య రుద్రరోదనాద్యర్థవాదేషు । ఇహేన్ద్రియేభ్యః పరత్వమిన్ద్రియగ్రాహ్యాణాముక్తరీత్యా సమ్భవతి, అర్థవాదాన్తరకృతగ్రహాతిగ్రహసంస్తవమనుసరతి చ ।
సూత్రే ‘ఎకేషామ్’ ఇత్యనేన సర్వశాఖాగతకారణవాక్యానామీక్షత్యధికరణ ఇవ ప్రధానపరత్వం నాశంక్యత ఇతి దర్శితమ్ । అపిశబ్దేన ఎకేషాం కఠానాం శాఖాయామపి బ్రహ్మకారణత్వప్రతిపాదనం వాక్యాన్తరైః క్రియమాణం నాక్షిప్యత ఇతి దర్శితమ్ । తేన బ్రహ్మలక్షణస్య నాసమ్భవః శంక్యతే । నాపి ప్రతివేదాన్తం బ్రహ్మకారణత్వావగతిసద్భావరూపం గతిసామాన్యమాక్షిప్యతే , కిన్తు బ్రహ్మకారణత్వమభ్యుపగమ్యైవ ‘మహతః పరమవ్యక్తమ్’ ఇత్యత్ర సాఙ్ఖ్యప్రక్రియాప్రత్యభిజ్ఞానాత్ తత్ప్రక్రియానుసారేణ ప్రధానమపి క్వచిత్కల్పే స్వతన్త్రకారణమభ్యుపగన్తవ్యమితి బ్రహ్మలక్షణస్యాతివ్యాప్తిమాత్రమాశంక్యత ఇతి సూచితం భవతి । యద్యపి ఉదాహృతమంత్రావష్టమ్భేన శఙ్కా సాఙ్ఖ్యప్రక్రియాప్రసిద్ధమహదాదికమపి తథైవాభ్యుపగన్తవ్యమితి ప్రధానాదిసకలతత్త్వసాధారణమ్ (ణా), తథాపి ప్రధానస్వీకరణముఖేన బ్రహ్మలక్షణాక్షేపేణ ప్రకృతసఙ్గతిరిత్యభిప్రేత్య విశిష్య ప్రధానస్యానుమానికశబ్దేన గ్రహణమ్ । స్వేన రూపేణ రథిత్వాదినా ఉపమేయమాత్మాదికం రూపవత్కుర్వన్తీతి రూపకాణి ఉపమేయాత్మాదిసామానాధికరణ్యేన నిర్దిష్టాని రథిరథసారథిప్రగ్రహాశ్వగోచరరూపాణ్యుపమానాని । రూపవచ్ఛబ్దాత్ ‘తత్కరోతి’ ఇతి ణిచి ‘ణావిష్ఠవత్ప్రాతిపదికస్య’ ఇతి ఇష్ఠవద్భావాన్మతుపో లుకి టేశ్చ లోపే రూపీత్యతః ధాతోః కర్తరి ణ్వులి ‘ణేరనిటి’ ఇతి ణిలోపే చ సతి రూపవత్కుర్వన్తీత్యర్థే రూపకశబ్దనిష్పత్తిః । రూపకాత్మనా విన్యస్తా ఆత్మశరీరాదయస్తేషాం మధ్యే శరీరాఖ్యం యద్రూపకవిన్యస్తం తస్యావ్యక్తపదేన గృహీతేరితి సిద్ధాన్తహేత్వర్థః ।
నను బహుషు రూపకవిన్యస్తేషు విద్యమానేషు కుతశ్శరీరస్యైవావ్యక్తపదేన గ్రహణమిత్యాశఙ్కావారణాయ పరిశేషప్రదర్శనార్థోఽపి హేతుసాధకహేతుః ‘శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేః’ ఇత్యనేనైవ సఙ్గృహీతః । తత్ర హేతౌ శరీరే అధికరణే యే రూపకాత్మనా విన్యస్తా ఇన్ద్రియమనోబుద్ధ్యాత్మానః తేషాం ప్రాతిస్వికైరిన్ద్రియాదిశబ్దైర్గ్రహణాదిత్యేకోఽర్థః । శరీరరూపకస్య రథస్య యే విన్యః విశేషేణ నేతారః విషయేష్వాకర్షకా ఇన్ద్రియాశ్వాస్తేషామస్తాని అస్యతే గమ్యతే యేష్వితి గమనాధికరణాని ‘విషయాంస్తేషు గోచరాన్’ ఇతి మార్గాత్మనా రూపితాని తేషాం రూపకవాక్యే విషయశబ్దోక్తానామిహార్థశబ్దేన గ్రహణాదిత్యపరోఽర్థః । అత్ర ద్వితీయేఽర్థే విన్యస్తేత్యత్రాస్తశబ్దః ‘క్తోఽధికరణే చ ధ్రౌవ్యగతిప్రత్యవసానార్థేభ్యః’(పా.సూ.౩-౪-౭౬) ఇతి సూత్రేణ ‘అస గతిదీప్త్యాదానేషు’ ఇతి ధాతోరిహ గత్యర్థాదధికరణార్థప్రత్యయాన్తః । భూతాధికారవిహితోఽయం ప్రత్యయః ఇన్ద్రియాశ్వానాం విషయమార్గేషు సఞ్చారస్యాతీతస్యాపి సత్త్వాత్తద్విషయతయోపపన్నః । ఇడాగమాభావస్తు ‘స్తోశ్చునా శ్చుః’(పా.సూ. ౮-౪-౪౦) ఇత్యాదిషు నుమాగమాద్యకరణేన ‘అనిత్యమాగమశాసనమ్’ ఇతి జ్ఞాపితత్వాదుపపన్నః । అస్తశబ్దాత్ప్రాచీనో వినీశబ్దో విపూర్వాన్నయతేః క్విబన్తః ‘శరీరరూపకవిని’ ఇతి చ షష్ఠీబహువచనాన్తం భిన్నం పదం ‘తృతీయా తత్కృతార్థేన గుణవచనేన’(పా.సూ.౨-౧-౩౦) ఇతి సూత్రే తత్కృతపదమివ ‘సుపాం సులుక్’(పా.సూ.౭-౧-౩౯) ఇత్యాదిసూత్రేణ లుప్తవిభక్తికమ్ । అధికరణార్థక్తయోగే ‘అధికరణవాచినశ్చ’(పా.సూ.౨-౩-౬౮) ఇతి విహితాయాష్షష్ఠ్యాః ‘అధికరణవాచినా చ’(పా.సూ. ౨-౨-౧౩) ఇతి సమాసనిషేధాత్ । ఎవమర్థద్వయపరిగ్రహేణ శరీరాతిరిక్తానాం సర్వేషాం ప్రతిస్వికశబ్దైర్గృహీతత్వాచ్ఛరీరమేవావ్యక్తపదేన గ్రాహ్యమితి పరిశేషో లభ్యతే ।
ఎవం సిద్ధాన్తహేతూపపాదనార్థమన్యయోరపి ద్వయోరర్థయోర్గర్భీకరణాయైవ ‘గృహీతేః’ ఇత్యుక్తమ్ । నను పురుషపరత్వవాక్యే రూపకవాక్యనిర్దిష్టా ఎవేన్ద్రియాదయో గ్రాహ్యా ఇతి యది సిద్ధం స్యాతదా శరీరాతిరిక్తానాం స్వస్వశబ్దైర్గృహీతతయా పరిశేషాదవ్యక్తశబ్దేన శరీరం గ్రాహ్యం సిధ్యేత్ , తదేవ కుత ఇత్యాశఙ్కాయాం సన్నిహితత్వాదిహేతుభ్య ఇత్యేతదపి అనేనైవ హేతువాక్యేనార్థత్రయపరేణ లభ్యతే । తత్ర ‘రూపకవిన్యస్త’ ఇతీన్ద్రియాదీనాం ప్రాఙ్నిర్దిష్టత్వప్రదర్శనేన సన్నిహితత్వం లభ్యతే । తేషాం ప్రాఙ్నిర్దిష్టత్వమాత్రమనుక్త్వా విశిష్య రూపకవిన్యస్తత్వోక్త్యా రథసంయతైరిన్ద్రియాదిభిః పరమపదమితి తేషాం ప్రాప్త్యుపాయతయా పురుషశేషత్వక్లృప్తిర్లభ్యతే పరిశేషప్రదర్శనేన తు సంఖ్యాసామ్యమ్ । ఎవమనన్తరాతీతగ్రన్థపర్యాలోచనాయాం నాస్తి తన్త్రసిద్ధతత్త్వగ్రహణప్రత్యాశేత్యుక్తమ్ । తథైవోత్తరగ్రన్థపర్యాలోచనాయామపీతి యుక్త్యన్తరసముచ్చయార్థో ‘దర్శయతి చ’ ఇతి సూత్రశేషః । తథా హి – శరీరేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయభోగసంయుక్తస్య సంసారిణః శరీరాదీనాం రథాదిరూపకత్వకల్పనయా సంసారమోక్షగతినిరూపణేన యస్య పరమపదశబ్దితస్య పరబ్రహ్మణో మోక్షే ప్రాప్యత్వముక్తం యస్య చ నిరతిశయపరత్వం వర్ణితం తథాభూతబ్రహ్మభావావగతిం సంసారిణస్తద్భావప్రాప్తౌ సాక్షాదుపాయమభిప్రేత్య తదుపాయమగ్రే దర్శయతి యథా ‘సా పరా గతిః’ ఇత్యేతదనన్తరమ్
‘‘ఎష సర్వేషు భూతేషు గూఢోత్మా న ప్రకాశతే । దృశ్యతే త్వగ్ర్యయా బుద్ధ్యా సూక్ష్మయా సూక్ష్మదర్శిభిః’(క.ఉ.౧-౩-౧౨)ఇతి మన్త్రేణ తావత్తస్య పరమపురుషస్య పరబ్రహ్మణః సర్వభూతేషు గూఢతయాఽవస్థానముక్త్వాఽత్యన్తదురధిగమత్వముక్తం తత్సంసారిణస్తదేవ పరం బ్రహ్మ తాత్త్వికం స్వరూపం న భోక్తృత్వాదివిశిష్టం సంసారదశాయాం ప్రకాశమానం రూపమితి వివక్షయైవ । తథా సత్యేవ కథం భోక్తృత్వాదివిశిష్టస్యాతథాభూతబ్రహ్మభావ ఇతి విచికిత్సయా తదధిగమస్య దౌర్లభ్యోపపత్తేః జీవవజ్జీవాదన్యద్బ్రహ్మాపి భూతేషు గూఢం వర్తత ఇతి వివక్షాయాం హృదయకమలసంస్థానాదివత్ తస్మిన్నపి వేదోక్తివిశ్వాసాత్ సుఖేనాధిగమసమ్భవాత్ ।
ఎవం దురధిగమత్వోక్త్యనన్తరం తదధిగమోపాయం దర్శయతి
‘‘యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ ప్రాజ్ఞస్తద్యచ్ఛేద్ జ్ఞాన ఆత్మని । జ్ఞానమాత్మని మహతి నియచ్ఛేత్ తద్యచ్ఛేచ్ఛాన్త ఆత్మని’(క.ఉ. ౧-౩-౧౩) ఇతి । అత్ర వాగుపలక్షితసకలబాహ్యేన్ద్రియవ్యవహారస్య విషయవికల్పాభిముఖస్య మనసో విషయప్రవణాయా బుద్ధేరిన్ద్రియమనోబుద్ధియోగాద్భోక్తృత్వమాపన్నస్య జీవస్య చ క్రమాత్ పూర్వపూర్వప్రవిలాపనేన జీవస్య తాత్త్వికే రూపే ప్రకరణిని పరబ్రహ్మణి ప్రతిష్ఠాపనముచ్యతే । ఎవమభ్యస్యతః క్రమేణ బ్రహ్మభావావగతిః స్థిరీభవతీతి । ఎవమిదమద్వైతప్రకరణమితి కృత్స్నకఠవల్లీపర్యాలోచనయాఽపి ‘త్రయాణామేవ’ ఇతి సూత్రే వ్యక్తీభవిష్యతి । ఎవఞ్చ దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధీనాం రథత్వాదికల్పనం పురుషావరత్వవర్ణనఞ్చ న కేవలం పరమపదప్రాప్తౌ , తస్య పరత్వప్రమితౌ చోపాయతయా , కిన్త్వాత్మనో దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివ్యతిరేకదార్ఢ్యార్థతయాఽపి । అన్యథా దేహేన్ద్రియాదిధర్మైర్విరుద్ధధర్మవత్తయా భాసమానే సంసారిణి బ్రహ్మభావావగతిదార్ఢ్యాసమ్భవాత్ । అతః పురుషపరత్వవాక్యే మనోబుద్ధీన్ద్రియాణామివ దేహస్యాపి వ్యతిరేకప్రతిపత్త్యర్థమస్తి గ్రహణాకాంక్షేతి తతోఽప్యవ్యక్తపదం శరీరపరమవసీయతే । ఎవఞ్చ సతి న్యాయసామ్యాత్ ‘ఇన్ద్రియేభ్యః పరం మనః’ ఇత్యగ్రేతనవాక్యేఽప్యవ్యక్తపదం శరీరపరమేవ । తత్రాపి హ్యత్రోక్త ఎవార్థో దార్ఢ్యార్థం పునరనువర్ణితః । అర్థాః పరం తత్ర న కీర్తితాః । ఆత్మనో దేహాదివ్యతిరేకవదర్థవ్యతిరేకస్యాస్పష్టత్వాభావేన కణ్ఠోక్త్యా తతః పరత్వప్రతిపాదనస్యాత్యన్తోపయోగిత్వాభావాత్ । ఎవం పూర్వాపరపర్యాలోచనయా సాఙ్ఖ్యానభిమతాద్వైతప్రకరణే నాస్తి తత్తన్త్రసిద్ధతత్త్వగ్రహణప్రత్యాశావకాశ ఇతి । ‘దర్శయతి చ’ ఇతి చకారో దర్శయతీత్యనేన యుక్త్యన్తరం సముచ్చీయతే, న తు ప్రాచీనహేతుసాధకహేతురుచ్యతే ఇతి జ్ఞాపనార్థః । సన్నిహితేన్ద్రియాదిగ్రహణే పురుషావరకృత్స్నప్రపఞ్చసంగ్రహో నాస్తీత్యాదిశఙ్కానిరాసార్థో వా । ।౧-౪-౧।
నను తథాఽప్యవ్యక్తం ప్రధానమిత్యేవ యుక్తమ్ । తత్ర హ్యవ్యక్తపదస్య రూఢిరస్తి , న వ్యక్తమితి యోగోఽప్యస్తి న తు శరీర ఇత్యాశఙ్కాయామాహ –
సూక్ష్మం తు తదర్హత్వాత్ ॥౨॥
సాఙ్ఖ్యానాం పారిభాషికీ రూఢిర్న వేదార్థనిర్ణయోపయోగినీ । లౌకికీ త్వవ్యక్తపదస్య న ప్రధానేఽస్తి । యోగస్తు స్యాత్ । స త్వన్యస్యాపి సూక్ష్మమాత్రస్య సాధారణః । తథాఽపి శరీరం స్థూలమేవ ఇతి చేత్ ; సత్యమ్ । సూక్ష్మం త్విహ కారణాత్మనా శరీరం వివక్ష్యతే । తస్య కారణం హ్యవ్యాకృతం సూక్ష్మమ్ । తదాత్మనా శరీరమపి సూక్ష్మమ్ । యద్యపి సర్వం జగదవ్యాకృతాత్మనా సూక్ష్మమేవ
‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియత’ ఇతి (బృ.ఉ.౧-౪-౭) సర్వస్య జగతః ప్రాగవ్యాకృతభావశ్రవణాత్ , తథాఽప్యత్ర గ్రాహ్యాణామిన్ద్రియాదీనాం శబ్దాన్తరైర్గృహీతత్వాత్ పరిశిష్టం శరీరమేకమితి తదేవ కారణవాచినా ఉపచారాద్గృహ్యతే ।
స్యాదేతత్ – అవ్యాకృతమపి నావ్యక్తశబ్దార్హమ్ । తద్ధి మాయాఽవిద్యాక్షరాకాశాదిశబ్దైః శ్రుతిషు ప్రసిద్ధమజ్ఞానమితి భవద్భిరిష్యతే । తత్ర చ ‘న జానామి నావేదిషమ్’ ఇత్యాదిప్రత్యక్షం ప్రమాణముపన్యస్యతే । కథం తత్సూక్ష్మమస్పష్టమ్ ? అస్పష్టవచనో హ్యవ్యక్తశబ్దః , న త్వనిర్వాచ్యవచనః ; తథా లోకప్రసిధ్యభావాత్తాన్త్రికపరిభాషాయాశ్చానాదిశబ్దార్థనిర్ణయానుపయోగిత్వస్యోక్తత్వాత్ , అనిర్వాచ్యవచనత్వే చ శరీరస్యాప్యనిర్వాచ్యత్వేనాభ్యుపగతతయా తత్ర సాక్షాదవ్యక్తశబ్దస్య వృత్త్యుపపత్తౌ ప్రాగవస్థితోపచారసమాశ్రయణక్లేశాయోగాదిత్యాశంక్యోక్తం సూత్రే ‘తదర్హత్వాత్’ ఇతి । కారణస్యాస్పష్టస్యావ్యక్తశబ్దార్హత్వాదిత్యర్థః । అయమాశయః – యథా స్థూలమిదం శరీరం స్ఫుటతరబాహ్యేన్ద్రియప్రత్యక్షసిద్ధమనేకార్థక్రియాకార్యాతిస్పష్టం నైవమజ్ఞానమ్ । అత ఎవ ‘న జానామి’ ఇత్యాదిప్రత్యక్షం క్లృప్తజ్ఞానాభావవిషయమస్త్వితి కదర్థయన్తస్తదద్యాప్యపలపితుం ప్రయతన్తే । తతశ్చ యథైవ ‘అపరోక్షత్వాచ్చ ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేః’ ఇతి భాష్యోక్తరీత్యా సర్వేషాం ప్రత్యగ్రూపతయా ప్రకాశమానమపి పరం బ్రహ్మావిద్యాదోషాద్యథావత్ స్ఫుటతరమప్రకాశమానమద్యాపి అనాత్మస్వాత్మప్రతిపత్తిమద్భిశ్చోరైర్ముష్యమాణమస్పష్టమవ్యక్తశబ్దార్హమ్ , అత ఎవ
‘తదవ్యక్తమాహ హి’(బ్ర.సూ.౩-౨-౨౩) ఇతి సూత్రయిష్యతే ఎవమిదమపీతి ।౧-౪-౨।
నను యది సర్వవికారప్రకృతిభూతమవ్యాకృతమితి కిఞ్చిదభ్యుపగమ్యతే హన్త భోః స ఎవ ప్రధానకారణవాదః ప్రాప్తః । సాఙ్ఖ్యైరపి హి తదేవ ప్రధానమితి వ్యపదిశ్యత ఇత్యాశంక్యాహ –
అస్మదఙ్గీకృతమవ్యాకృతం జగత్కారణస్య పరమేశ్వరస్య శక్తిరూపతయా తదధీనమితి తదఙ్గీకారేణ న స్వతన్త్రప్రధానకారణవాదాభ్యుపగమప్రసఞ్జనావకాశః । నను యది పరమేశ్వర ఎవ జగత్కారణం కృతమవ్యాకృతేన తదధీనేనేత్యాశంక్యోక్తం సూత్రే ‘అర్థవత్’ ఇతి । అర్థవత్ సఫలమవ్యాకృతమ్ । న హి శక్తిరూపేణ తేన వినా నిర్వికారచైతన్యరూపస్య పరమేశ్వరస్య జగదుపాదానత్వం జగత్స్రష్టృత్వం వా సమ్భవతి । తదేతత్ ప్రకృత్యధికరణే స్థాపయిష్యమాణస్య బ్రహ్మణః ఉభయవిధకారణత్వస్య నిర్వాహకమిహ ప్రసఙ్గాత్ సూత్రితమ్ । తత్రైవ వ్యక్తీకరిష్యామః ।
నను యదవ్యక్తం శరీరం కథం తద్భోక్తృభోగాయతనతయా తచ్ఛేషభూతం తతః పరం స్యాదితి శఙ్కాయామప్యేతదేవోత్తరం ‘తదధీనత్వాదర్థవత్’ ఇతి । యథా ఖల్విన్ద్రియాణాం పురుషవశీకర్తృత్వస్యార్థాధీనత్వాదర్థానామిన్ద్రియేభ్యః పరత్వమ్ , జీవభావేన భోక్తృత్వస్యావ్యక్తాధీనత్వాత్ తస్య తావత్తతః పరత్వం యుక్తమ్ । తద్రూపతోపచారాత్తు శరీరస్య తదౌపచారికమ్ । ఇదమేవ శ్రుతావవ్యక్తపదప్రయోగేణ శరీరస్య కారణావస్థాత్మతోపచారాశ్రయస్య ఫలం యత్తదీయమేవ భోక్తృతః పరత్వం శరీరే పరికల్ప్య తద్ద్వారా పురుషపరత్వం వర్ణనీయమితి ।
నను కైశ్చిదాచార్యైః వ్యక్తం శరీరం కథమవ్యక్తశబ్దేనోచ్యత ఇతి శఙ్కాయాం స్థూలశరీరం తేన నోచ్యతే, కిన్తు లోకద్వయసఞ్చారానుయాయి స్థూలశరీరారమ్భకభూతసూక్ష్మరూపం సూక్ష్మశరీరమిత్యేతత్పరతయా ‘సూక్ష్మం తు’ ఇతి సూత్రం వ్యాఖ్యాతమ్ । ‘తదధీనత్వ’సూత్రఞ్చ సంసారిత్వస్య తదధీనత్వాల్లోకద్వయాననుయాయిస్థూలశరీరాధీనత్వాభావాత్తస్యైవ సంసారితః పరత్వముపపద్యత ఇత్యేతత్పరతయా వ్యాఖ్యాతమ్ । యుక్తం చ తత్ ;
‘సూక్ష్మం ప్రమాణతశ్చ తథోపలబ్ధేః’(బ్ర.సూ. ౪-౨-౯) ఇత్యగ్రేతనసూత్రేణ నాడీనిష్క్రమణాదిహేతుభ్యః సౌక్ష్మ్యావగత్యా దేహాన్నిష్క్రామత్సూక్ష్మశరీరం పార్శ్వస్థైర్నోపలభ్యత ఇతి సమర్థితత్వేనాతీన్ద్రియే తస్మిన్నవ్యక్తశబ్దస్య నిర్విశఙ్కవృత్తిసమ్భవాత్ ।
‘తదాపీతేః సంసారవ్యపదేశాత్’(బ్ర.సూ. ౪-౨-౮) ఇతి సూత్రేణ తస్యాఽఽసంసారమోక్షానువృత్తిరుక్తా ; సంసారిత్వం తదధీనమిత్యస్యాపి నిర్విశఙ్కత్వాత్ । న చ రూపకవాక్యే శరీరద్వయస్యాపి ప్రకృతత్వావిశేషే కథమిహ సూక్ష్మశరీరమేవ గ్రాహ్యమితి శఙ్క్యమ్ । తత్రాపి సూక్ష్మశరీరస్యైవ రథత్వేన రూపణాత్ । రథేన పరలోకప్రాప్తేరపి వక్తవ్యత్వాత్ । ఎవం యుక్తం తద్వ్యాఖ్యానం కిమితి భాష్యకృద్భిరుపేక్షితమ్ ? వ్యాఖ్యేయసూత్రాభ్యామేవ తత్ప్రత్యాఖ్యాతమిత్యుపేక్షితమ్ । యద్యతీన్ద్రియం సూక్ష్మశరీరమిహ ‘సూక్ష్మం తు’ ఇత్యనేన గృహీతం స్యాత్ తదా కస్యామాశఙ్కాయాం ‘తదర్హత్వాత్’ ఇతి సూత్రశేషః కర్తవ్యో భవేత్ ?
యది చ పరలోకాననువృత్తస్థూలశరీరాధీనం న భవతి సంసారిత్వమితి స్థూలశరీరమిహ త్యజ్యేత , తదా సూక్ష్మశరీరమపి కిమితి న త్యక్తవ్యమ్ ? తదపి మహాప్రలయే నానువర్తతే ; సర్వస్యాపి తదానీమవ్యాకృతశేషత్వాత్ ; పునః సర్గాదౌ భూతేన్ద్రియసృష్టివర్ణనాచ్చ । యత్తు స్థూలశరీరం న ప్రకృతమిత్యుక్తం తద్విపరీతమ్ । పురుషార్థసిద్ధ్యర్థమిచ్ఛాపూర్వకప్రవృత్తౌ హి రథాదిగమనసాధారణపరికరరూపణం యుజ్యతే , న తు స్థూలదేహవియోగాత్సంపిణ్డితకరణగ్రామస్యాతివాహికైః క్రియమాణే నయనే । ఇచ్ఛాపూర్వప్రవృత్తౌ చేన్ద్రియాశ్వైరాకృష్యమాణతయా స్ఫుటతరముపలభ్యమానస్య చేష్టాభోగేన్ద్రియాశ్రయతయా శరీరశబ్దముఖ్యార్థస్య స్థూలశరీరస్యైవ రథత్వరూపణముచితమ్ । పరలోకానుయాయిత్వాత్సూక్ష్మశరీరం రథత్వేన రూపితమితి కల్పనాప్రసక్తౌ చ ప్రలయేఽప్యనుయాయిత్వాదవ్యాకృతశరీరం తథా రూపితమిత్యేవ కల్పనా స్యాత్ । అస్తు వా సూక్ష్మశరీరస్యాపి రూపకానుప్రవేశః । స్థూలశరీరమవశ్యం రూపకానుప్రవిష్టతయా పురుషపరత్వపరవాక్యేఽప్యన్వయమాకాంక్షమాణం న పరిత్యాగమర్హతీత్యలం విస్తరేణ ।౧-౪-౩।
ఎవం పూర్వాపరగ్రన్థపర్యాలోచనయా వాక్యన్యాయవిచారణాయాం నాస్త్యత్ర సాఙ్ఖ్యతన్త్రసిద్ధతత్త్వగ్రహణశఙ్కావకాశ ఇతి సమర్థితమ్ । యే త్వత్ర క్రమికమహదవ్యక్తపురుషశ్రవణమాత్రసన్తుష్టాః శ్రద్ధాజడా మన్యన్తే ఇదమేవ వాక్యం సాఙ్ఖ్యమతస్య మూలం భవితుమర్హతి ; న హ్యవేదమూలమత్యన్తాప్తతమాః కపిలాదయో మహర్షయః ప్రణయేయురితి తాన్ప్రత్యాహ –
యదీదమేవ వాక్యం సాఙ్ఖ్యమతస్య మూలమభవిష్యత్ , తదా ‘గుణపురుషాన్తరజ్ఞానాత్ కైవల్యమ్’ ఇతి వదతాం సాఙ్ఖ్యానామభిమతం ప్రధానస్య ముముక్షుజ్ఞేయత్వమప్యత్రావక్ష్యత్ । తదత్ర నోచ్యతే । విభూతివిశేషప్రాప్తయే ప్రధానస్యోపాస్యత్వం తస్య స్వతన్త్రకారణత్వమిత్యాది చ తేషామభిమతమత్ర నోచ్యతే । అతో నైతన్మూలకం సాఙ్ఖ్యతన్త్రమితి శ్రద్ధేయమ్ । న హి యన్మూలమేవ శాస్త్రం ప్రణయన్తి తత్ర తచ్ఛాస్త్రవర్ణితం నిక్తమితి యుజ్యతే ॥౧-౪-౪॥
వదతీతి చేన్న ప్రాజ్ఞో హి ప్రకరణాత్ ॥౫॥
శబ్దాదిహీనత్వోక్త్యా మహతః పరత్వోక్త్యా చ ప్రధానమిహ నిర్దిష్టమితి న భ్రమితవ్యమ్ । ప్రాజ్ఞః పరమాత్మా హి నిచాయ్యత్వేన నిర్దిష్ట ఇతి ‘ఎష సర్వేషు భూతేషు’ ఇత్యాదితస్తత్ప్రకరణాత్ ప్రాగ్దర్శితాదవగమ్యతే । శబ్దాదిహీనత్వమక్షరవాక్యయోః పరమాత్మనోఽపి ప్రసిద్ధమ్ । మహతశ్చాత్మనో భోక్తుః పరత్వం తస్య ప్రసిద్ధమ్ ।౧-౪-౫॥
నను అస్తు నామ పరమాత్మనః ప్రకరణం , తథాపి యథా ‘యోనిమన్యే ప్రపద్యన్తే శరీరత్వాయ దేహినః । స్థాణుమన్యేఽనుసంయన్తి యథాకర్మ యథాశ్రుతమ్’ ఇతి మన్త్రే జీవస్య గతివర్ణనమేవమశబ్దమితి ప్రధానస్యాపి ముముక్షుజ్ఞేయత్వవర్ణనం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
త్రయాణామేవ చైవముపన్యాసః ప్రశ్నశ్చ ॥౬॥
ఎవం శ్రూయతే – వాజశ్రవసో మహర్షిః సర్వవేదసదక్షిణేన యజ్ఞేనేష్ట్వా జరద్గవీః దక్షిణాః ప్రయచ్ఛన్ బాలేన నచికేతసా పుత్రేణానర్హదక్షిణాదాననిమిత్తక్రతువైకల్యాత్పితురనిష్టమాశఙ్కమానేన తదనిష్టం స్వాత్మప్రదాపనేనాపి క్రతుసంపత్తిం కారయిత్వా నివారణీయమితి మన్యమానేన ‘తాత కస్మై మాం దాస్యసి’ ఇతి పునః పునః పృష్టో బహువారప్రశ్ననిర్బన్ధసంజాతకోపస్సన్ ‘మృత్యవే త్వా దదామి’ ఇత్యువాచ । నచికేతాః కిం మయోక్తమిత్యనుశయానం పితరం ప్రతి ‘పూర్వం పితామహాద్యా యథా, మృషావాదం వినా స్థితా యథా చాపరే సాధవోఽద్యాపి తిష్ఠన్తి తాన్వీక్ష్య తథా వర్తితవ్యమ్ । మర్త్యస్సస్యవదల్పేనైవ కాలేన జీర్యతి జీర్ణశ్చ మృత్వా సస్యమివ పునర్జాయతే । ఎవమనిత్యే జీవలోకే కిం మృషాకరణేన, పాలయ సత్యమ్, ప్రేషయ మాం మృత్యవే’ ఇత్యుక్త్వా తథైవ పిత్రా ప్రేషితః ప్రవసతో మృత్యోర్ద్వారి తిస్రో రాత్రీరనశ్నన్నువాస । ప్రవాసాదాగతో మృత్యురనశ్నతైవం బ్రాహ్మణేన ద్వారి స్థితమితి భీతస్తం ప్రసాద్య తస్మై త్రీన్వరాన్దదౌ । నచికేతాః ప్రథమేన వరేణ పితృప్రసాదం , ద్వితీయేనాగ్నివిద్యాం, తృతీయేన మరణానన్తరదేహాతిరిక్తాత్మానువృత్త్యస్తిత్వనాస్తిత్వసన్దేహనివర్తికామాత్మవిద్యాం వవ్రే ।
ఇత్థం నచికేతఃప్రశ్నోపక్రమా మృత్యునచికేతస్సంవాదరూపేయముపనిషదాసమాప్తేః ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యపరైవ లక్ష్యతే । ఎవమద్వైతప్రకరణేఽస్మిన్ కః స్వతన్త్రస్య ప్రధానస్య జ్ఞేయత్వవర్ణనశఙ్కావకాశః ? యదీదం ప్రకరణం భిన్నాత్మవిషయమితి శఙ్కాస్పదం స్యాత్, తదా జీవేశ్వరభేదజ్ఞానమివ ప్రధానపురుషభేదజ్ఞానమపి మోక్షసాధనమితి తదర్థం ప్రధానస్య జ్ఞేయత్వమ్ ‘అశబ్దమ్’ ఇతి మన్త్రేణ వర్ణ్యత ఇతి శంక్యేతాపి, న త్విదం శఙ్కాస్పదమ్ ; ప్రశ్నచ్ఛాయయా ప్రతివచనసన్దర్భేణ చ ప్రకరణస్యాభేదపరతాయాః ప్రతిష్ఠితత్వాత్ । తథా హి ‘యేయం ప్రేతే’ ఇతి ప్రశ్నస్తావత్ ప్రశ్నవాక్యస్య ‘మరణం మాఽనుప్రాక్షీః’ ఇతి ప్రశ్నప్రతిషేధస్య ‘న సామ్పరాయే’ ఇతి ప్రశ్నోత్తరస్య చ పర్యాలోచనయా జీవవిషయ ఇతి నిర్విచికిత్సమవగమ్యతే । ‘అన్యత్ర ధర్మాత్’ ఇతి ప్రశ్నస్తు ప్రశ్నవాక్యస్య బ్రహ్మనిరూపణపరతదుత్తరసన్దర్భస్య చ పర్యాలోచనయా బ్రహ్మవిషయ ఇతి । న చాయం జీవవిషయప్రశ్నాదన్యః స్వతన్త్ర ఇతి శక్యం వక్తుమ్ ; వరత్రయోపక్రమవిరోధాత్ । ‘వరన్తవేహాద్య దదామి భూయః’ ఇతివత్ పునరత్ర వరదానాన్తరాశ్రవణాచ్చ । కిన్తు విశేషజిజ్ఞాసయా జీవవిషయ ఎవ ప్రశ్నః పునరనుకృష్ట ఇతి వక్తవ్యః । తతశ్చ బ్రహ్మవిషయత్వేనావధార్యమాణప్రశ్నస్య జీవో విషయ ఇతి సిద్ధౌ ప్రశ్నసామర్థ్యాదేవ జీవబ్రహ్మాభేదతాత్పర్యం సిద్ధ్యతి ।
ఎవం ప్రశ్నసామర్థ్యేన జీవబ్రహ్మాభేదతాత్పర్యావిష్కరణం వేదచ్ఛాయానుకారిణి ధర్మశాస్త్రేఽపి యాజ్ఞవల్కీయే దృశ్యతే । తత్ర హి ప్రాయశ్చిత్తకాణ్డే ‘క్షేత్రజ్ఞస్యేశ్వరజ్ఞానాద్విశుద్ధిః పరమా మతా’ ఇతి పరమేశ్వరజ్ఞానస్య సకలపాపప్రాయశ్చిత్తత్వోపదేశప్రసఙ్గాత్ సకలజగత్స్రష్టృత్వాదిరూపం పరమేశ్వరస్య మహిమానముపవర్ణ్య తతః కర్మవిపాకప్రతుష్టూషయా ‘యద్యేవం స కథం బ్రహ్మ పాపయోనిషు జాయతే’ ఇతి ప్రశ్నోఽవతారితః । తత్ర ‘కథం పాపయోనిషు జాయతే’ ఇత్యుక్త్యా జీవవిషయత్వేనావగమ్యమానస్య ప్రశ్నస్య స ఇతి ప్రకృతపరమేశ్వరవాచినా సర్వనామ్నా ప్రాగ్వర్ణితనిరతిశయస్వాతన్త్ర్యరూపతదీయమహిమపరామర్శినా ‘యద్యేవమ్’ ఇతి వచనేన బ్రహ్మవిషయతామానీయాభేదతాత్పర్యమావిష్కృతమితి విశేషః । ఎవమత్రోపక్రమగతవరత్రయప్రదానరూపాఖ్యాయికాకల్పనం బ్రహ్మవిషయప్రశ్నస్య ప్రాచీనజీవవిషయప్రశ్నానన్యత్వాపాదనేన జీవబ్రహ్మాభేదతాత్పర్యప్రత్యాయనార్థతాయామేవ దృష్టార్థం భవతి । ఇత్థమేవ హి విద్యాసన్నిధిపఠితానామాఖ్యాయికానాం విద్యాప్రతిపత్త్యర్థత్వం పారిప్లవాధికరణే వక్ష్యమాణముపపాదనీయమ్ । ఎవం తావత్ ప్రశ్నచ్ఛాయయా జీవబ్రహ్మాభేదపరం ప్రకరణమితి సిద్ధమ్ । ప్రతివచనసన్దర్భగతోపక్రమోపసంహారమధ్యపరామర్శైస్తస్య తత్పరత్వం దర్శితమధస్తాత్ ।
నను ప్రతివచనమధ్యే జీవబ్రహ్మభేదప్రత్యాయకోఽపి ‘ఋతం పిబన్తౌ’ ఇతి మన్త్ర ఆమ్నాతః ? సత్యమ్ । స తు రథసారథ్యాదికల్పనయా ప్రాప్తవ్యత్వేన వక్ష్యమాణస్య బ్రహ్మణః తదనన్తరమ్ ‘అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుతే’ ఇతి అత్రైవ ప్రాప్తవ్యత్వేన విశేషణాత్ తన్నిర్వాహాయ ప్రాప్యస్య ప్రాప్తృసన్నికర్షాపేక్షాయాం ప్రాప్తుర్జీవస్య ప్రాప్తవ్యపారమార్థికరూపత్వేన శరీరగుహాయామేవం నిత్యసన్నిహితం తస్యాసంసారిస్వరూపమితి ప్రదర్శయితుం స మన్త్ర ఇతి వ్యవస్థాపితం గుహాఽధికరణే । ప్రాప్తృప్రాప్తవ్యభేదస్తు కల్పితప్రాప్తృరూపాపేక్షః । మోక్షశాస్త్రేషు తద్వ్యపదేశశ్చ తాద్రూప్యప్రాప్తిపరః, న తు గ్రామాదిప్రాప్తివద్భేదసాపేక్ష ఇతి వ్యవస్థాపితమానన్దమయాధికరణే । అతః ప్రాప్తృప్రాప్తవ్యభావవ్యపదేశాదపి న జీవబ్రహ్మభేదసిద్ధిప్రత్యాశా । తస్మాదద్వితీయబ్రహ్మపరప్రశ్నప్రతివచనసన్దర్భావిరోధాదద్వితీయబ్రహ్మప్రాప్త్యుపాయోపన్యాస ఇవ ప్రధానస్య జ్ఞేయత్వేన ఉపన్యాసో న సఙ్గచ్ఛతే ।
సూత్రస్యాయమర్థః – త్రయాణామగ్నిజీవపరమాత్మనామేవ ఎవం వక్తవ్యత్వేన , జ్ఞేయత్వేన చ ఉపన్యాసః । తేషాం త్రయాణామేవ చ ప్రశ్నః । అతో జీవస్య ముక్తిప్రాప్యపారమార్థికరూపతయా పరమాత్మని పృష్టే ‘తత్తే పదం సంగ్రహేణ బ్రవీమి’ ఇతి పరమాత్మనో వక్తవ్యత్వేన ప్రతిజ్ఞయా తదనుబన్ధిత్వేన తత్ప్రాప్త్యుపాయో బహుధా పరమాత్మనో దురధిగమత్వోక్త్యా తదవగత్యుపాయశ్చ యథాఽర్థాత్ప్రతిజ్ఞాతో భవతి బ్రహ్మవిచారప్రతిజ్ఞయేవ సాధనాదివిచారః , న తథా స్వతన్త్రస్య సాఙ్ఖ్యాభిమతస్య ప్రధానస్య జ్ఞేయత్వమర్థాత్ప్రతిజ్ఞాతం భవతీతి ‘అశబ్దమ్’ ఇతి మన్త్రస్య తత్పరత్వకల్పనమయుక్తమితి । ‘త్రయాణామేవ’ ఇత్యేవకారః ప్రధానవ్యావృత్త్యర్థః । చకారః పరమాత్మానుబన్ధతత్ప్రాప్తితదవగత్యుపాయసముచ్చయార్థః । ద్వితీయశ్చకారః ప్రతివచనసన్దర్భవత్ప్రశ్నోఽపి పర్యాలోచ్యమానః శఙ్కితపూర్వపక్షనిరాససమర్థస్వతన్త్రో హేతుః , న తు త్రయాణామేవోపన్యాస ఇతి హేతోః సాధకో హేతురితి జ్ఞాపనాయ హేతుద్వయసముచ్చయార్థః ।౧-౪-౬।
సాఙ్ఖ్యాభిమతమహత్తత్త్వపరప్రత్యభిజ్ఞామాత్రమవలమ్బ్యావ్యక్తం ప్రధ6నమి13 మన్దశఙ్కాయాం ‘జ్ఞేయత్వావచనాత్’ ఇత్యుక్తమ్ । తామేవ చ ప్రత్యభిజ్ఞామాలమ్బ్య ‘మహతః పరం ధ్రువమ్’ ఇత్యత్ర జ్ఞేయత్వవచనమప్యస్తీతి శఙ్కాయాం సవిశేషం ప్రదర్శ్య తన్నాస్తీతి ఉపపాదితమ్ । ఇదానీం యాం ప్రత్యభిజ్ఞామవలమ్బ్యైవ శఙ్కాద్వయం ప్రసక్తం సాఽపి అసిద్ధేత్యాహ –
ఉభయత్రాపి మహచ్ఛబ్దః సాఙ్ఖ్యాభిమతతత్త్వవిశేషపర ఇతి తావదయుక్తమ్ ;
‘‘మహాన్తం విభుమాత్మానమ్’(క.ఉ.౨-౧-౪) ఇత్యాదివైదికప్రసిద్ధివిరోధేన తస్య తత్ర సాఙ్ఖ్యకల్పితాయా రూఢేస్త్యాజ్యత్వాత్ । తద్వదేవావ్యక్తపదస్య ప్రధానే రూఢిరపి త్యాజ్యా ; వైదికేన ప్రకరణాదినా తస్య శరీరపరత్వావధారణాత్ , ‘మహతః పరం ప్రధానం నిచాయ్యమ్’ ఇత్యేతదపి త్యాజ్యమ్ ; ప్రకరణస్యాద్వైతపరత్వావసాయాదితి సూత్రార్థః । చకారేణ ‘అవ్యక్తాత్ పురుషః పరః’ ఇతి శ్రుతపురుషవచ్చేతి సముచ్చీయతే । తస్యాపి హి పురుషశబ్దస్య మోక్షార్థం ప్రధానవివిక్తత్వేన జ్ఞేయ ఇతి సాఙ్ఖ్యాభిమతే పురుషే వృత్తిస్త్యాజ్యా ; తస్య ప్రకరణేన మోక్షార్థం ప్రత్యగభిన్నత్వేన జ్ఞాతవ్యే నిర్విశేషే పరమాత్మని వృత్తేరాశ్రయణీయత్వాత్ । తస్మాదవ్యక్తశబ్దశ్శరీరపరో న ప్రధానపర ఇతి సిద్ధమ్ ।౧-౪-౭।
ఇత్యానుమానికాధికరణమ్ ।౧।
పూర్వపక్షః – న జాయత ఇత్యజేతి మూలప్రకృతౌ యుజ్యతే, న త్వవాన్తరప్రకృతౌ । న చ చ్ఛాగావాచకస్యాజాశబ్దస్యావాన్తరప్రకృతౌ గౌణీ వృత్తిః స్యాదితి వాచ్యమ్ । ముఖ్యయోగవృత్తిసమ్భవే జఘన్యవృత్త్యయోగాత్ । ‘ఎకామ్’ ఇత్యపి మూలప్రకృతౌ యుజ్యతే, న తు తేజోఽబన్నేషు బహుషు । లోహితశుక్లకృష్ణశబ్దైస్తు కుసుమ్భసలిలాన్ధకారగతరఞ్జకత్వప్రసన్నత్వావారకత్వగుణయోగాద్రజస్సత్త్వతమోగుణాత్మికా మూలప్రకృతిర్లక్షయితుం శక్యతే । గుణవాచినాం లోహితాదిశబ్దానాం తేజోఽబన్నేషు ద్రవ్యేష్వపి లక్షణైవ హి గతిః । ‘సృజమానామ్’ ఇత్యుచ్యమానం స్వాతన్త్ర్యేణ సృష్టికర్తృత్వం తు సాఙ్ఖ్యాభిమతాయాం మూలప్రకృతావేవ యుజ్యతే । ఉత్తరార్ద్ధార్థోఽపి తస్యామేవ సఙ్గచ్ఛతే । ‘ఎకోఽనుశేతే, అన్యో జహాతి’ ఇత్యాత్మభేదేన సాఙ్ఖ్యమతప్రత్యభిజ్ఞానాత్ ; ఔపనిషదైరైకాత్మ్యస్యాభ్యుపగతత్వాత్ । న హ్యత్ర పూర్వాధికరణ ఇవాద్వైతప్రకరణతామాపాద్య వా స్వతన్త్రకారణత్వం నోచ్యత ఇతి వా న సాఙ్ఖ్యమతప్రత్యభిజ్ఞేతి వక్తుం శక్యతే । ఎతేన – అస్య మన్త్రస్య మూలప్రకృతిరర్థశ్చేదౌపనిషదాభిమతా పరమేశ్వరాధీనాఽర్థోఽస్తు న తు సాఙ్ఖ్యాభిమతా స్వతన్త్రేత్యపి శఙ్కా – నిరస్తా ; ఆత్మభేదాభిధానేన స్వాతన్త్ర్యాభిధానేన చ సాఙ్ఖ్యమతప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । తస్యామ్ ‘ఎకామ్’ ఇత్యస్యాయోగాచ్చ , బన్ధముక్తివ్యవస్థార్థం ప్రతిజీవమవిద్యాభేదాభ్యుపగమావశ్యమ్భావాత్ , ‘జహాతి’ ఇతి త్యాగోక్త్యయోగాచ్చ ; ముక్తిదశాయాం తస్యా నిరవశేషోచ్ఛేదాభ్యుపగమాత్ , అనువర్తమానత్వ ఎవ త్యాగోక్తిసాఙ్గత్యాత్ । తస్మాత్ సాఙ్ఖ్యాభిమతస్వతన్త్రమూలప్రకృతిరేవాస్య మన్త్రస్యార్థ ఇతి ఎవం ప్రాప్తే –
రాద్ధాన్తః – అస్య మన్త్రస్య స్వరసతస్తావదేతావానర్థః ప్రతీయతే – కాఞ్చిచ్ఛాగాం త్రివర్ణాం సరూపబహుబర్కరామేకశ్ఛాగః ప్రీయమాణోఽనువర్తతే, అన్యస్తాముపభుక్తాం త్యజతి – ఇతి । లోకే సమ్భవన్నప్యయమర్థో వేదే విశిష్య చాధ్యాత్మప్రకరణే న నిబన్ధమర్హతీత్యాధ్యాత్మికే క్వచిదర్థే యోజనం కార్యమ్ । స్వమనీషికయా చ తత్కర్తుం న శక్యతే ; విశేషహేత్వభావాచ్చమసవత్ । యథా హి
‘అర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్నః’(బృ.ఉ.౨-౨-౩) ఇతి మన్త్రే ప్రసిద్ధస్య చమసస్యోర్ధ్వబిలస్య తిర్యగ్బుధ్నస్య గ్రహణాసమ్భవే సతి ‘అనాకాశే కోఽయం గలితహరిణఃశీతకిరణః’ ఇత్యాదివ్యతిరేకానుప్రాణితాతిశయోక్త్యుదాహరణకావ్యవచనే ప్రసిద్ధచన్ద్రగ్రహణాసమ్భవే సతి కవివివక్షయా ముఖే చన్ద్రత్వకల్పనా క్రియత ఇతివదముష్మింశ్చమసత్వకల్పనా క్రియత ఇతి నిశ్చేతుం న శక్యతే ; గిరిగుహాగృహవిశేషాదీనాం బహూనామర్వాగ్బిలత్వోర్ధ్వబుధ్నత్వసమ్భవాత్ । నన్వత్ర సాఙ్ఖ్యాభిమతస్వతన్త్రప్రకృతిగ్రహణే విశేషహేతురుక్తః । కో విశేషహేతుః ? న తావత్స్రష్టృత్వమ్ ; అన్యేన ప్రేర్యమాణస్యాపి స్రష్టృత్వానపాయాత్ । న హ్యాధోరణేన ప్రేర్యమాణో గజో గచ్ఛన్న గచ్ఛతి । నాప్యాత్మభేదః । న హి సోఽత్ర ప్రతిపాద్యతే , కిన్తు ప్రసిద్ధన్తమనూద్య బన్ధమోక్షవ్యవస్థితిః । అనూద్యమానశ్చ లోకప్రసిద్ధో భేదః
‘త్వం స్త్రీ త్వం పుమానసి త్వం కుమార ఉత వా కుమారీ త్వం జీర్ణో దణ్డేన వఞ్చసి త్వఞ్జాతో భవసి విశ్వతోముఖః’(శ్వే.ఉ.౪-౩) ‘ఎకో దేవస్సర్వభూతేషు గూఢః’(శ్వే.ఉ.౬-౧౧) ఇతి పూర్వాపరమన్త్రానురోధేన కాల్పనికోఽఙ్గీకర్తుం యుక్తః । ఎతేనైక్యమపి వ్యాఖ్యాతమ్ । తస్యాప్యనూద్యమానస్య
‘‘యో యోనిమధితిష్ఠత్యేకః’(క.ఉ.౪-౧౧) ఇత్యత్రత్యమన్త్రాన్తరానుసారేణ ఎకజాతీయతారూపత్వసమ్భవాత్ , ‘చైత్రమైత్రావౌషధం సేవమానౌ స్థితౌ తయోశ్చైత్రస్తదద్యాపి సేవతే మైత్రస్తత్ జహాతి’ ఇతి వ్యవహారదర్శనాత్, ఐక్యస్య తేజోఽబన్నసఙ్ఘాతైక్యరూపత్వసమ్భవాచ్చ । సాఙ్ఖ్యాభిమతప్రకృతావపి హి గుణత్రయసఙ్ఘాతాభిప్రాయేణైవైక్యముపపాదనీయమ్ ।(౧-౪-౮)
నన్వేవమిహాన్యథాసిద్ధ్యుపన్యాసేన సాఙ్ఖ్యతన్త్రప్రత్యభిజ్ఞాఽనాదరే కేన తర్హి విశేషావగతిరస్తు ? న ఖలు ‘అర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్న ఇతి ఇదన్తచ్ఛిరః’ ఇతి చమసమన్త్ర ఇవాత్ర వ్యాఖ్యానరూపో వాక్యశేషోఽస్తి । తదభావే చ సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యభిజ్ఞాదర ఎవ యుక్త ఇతి శఙ్కాయామాహ –
జ్యోతిరుపక్రమా తు తథా హ్యధీయత ఎకే ॥౯॥
పరమేశ్వరాధీనా తేజఃప్రముఖా తేజోఽబన్నలక్షణా జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జచతుర్విధభూతగ్రామప్రకృతిరియమజా ప్రతిపత్తవ్యా । న తు గుణత్రయసఙ్ఘాతలక్షణా సాఙ్ఖ్యతన్త్రసిద్ధా స్వతన్త్రా ప్రకృతిః । తథా హి ఎకే శాఖినస్తాణ్డినః తేజోఽబన్నానాం పరమేశ్వరాదుత్పత్తిమామ్నాయ తేషాం రోహితాదిరూపాణ్యామనన్తి ‘యదగ్నే రోహితం రూపం తేజసస్తద్రూపం యచ్ఛుక్రం తదపాం యత్కృష్ణం తదన్నస్య’ ఇతి । తాన్యేవేహ తేజోఽబన్నాని రోహితాదిశబ్దసామాన్యాత్ప్రత్యభిజ్ఞాయన్తే । శ్రుత్యన్తరప్రత్యభిజ్ఞైవ చ గ్రాహ్యా; సర్వశాఖాప్రత్యయం బ్రహ్మేతి స్థితేః, న తు స్మృతిప్రత్యభిజ్ఞా; బహిరఙ్గత్వాత్ । ఎవఞ్చ రోహితాదిశబ్దానామపి సామఞ్జస్యం భవతి; గుణవత్సు గుణవాచకశబ్దానాం లక్షణాయాః లోకే వేదే చ నిరూఢత్వాత్ రఞ్జకత్వాదిభిః సత్త్వాదిషు లక్షణాయా విప్రకృష్టత్వాత్ । (౧.౪.౯)
స్యాదేతత్ – తేజోఽబన్నాత్మికాయాం ప్రకృతావజాశబ్దస్య రూఢినిర్వాహికా నాస్తి ఛాగత్వజాతిః । నాపి యోగనిర్వాహకో జన్మాభావః । న చ తస్యాం ఛాగజాతికల్పనయా గౌణీ వృత్తిస్స్యాదితి వాచ్యమ్; ప్రయోజనాభావేన కల్పనానుపపత్తేః । న హి శరీరాదిషు రథత్వాదికల్పనప్రయోజనవదిహ ప్రకృతౌ ఛాగజాతికల్పనస్య కిఞ్చిత్ప్రయోజనమస్తి । ‘చమసవత్స్యాత్’ ఇతి చేత్ , న । తస్యాపి ‘చము భక్షణే’ ఇతి ధాతోర్నిష్పన్నస్య భక్షణసాధనే శిరసి యోగవృత్త్యుపపత్తేః । కిఞ్చ చరాచరాత్మకసకలప్రపఞ్చకారణభూతాయాః సర్వేషాం చేతనానాం బహువిధపురుషార్థోపయోగిన్యాస్తేజోఽబన్నాత్మికాయాః ప్రకృతేః కతిపయప్రజోత్పాదకకతిపయచేతనాకాఙ్క్షితాత్యల్పప్రయోజనోపయోగిచ్ఛాగత్వకల్పనమప్యయుక్తమ్ । కల్పనాయాం వివక్షితసాధర్మ్యసత్త్వే యథాకథఞ్చిద్వైధర్మ్యం న దోషాయ । అన్యథా శరీరాదీనామపి రథత్వాదికల్పనానుపపత్తేః ఇతి చేత్ ; సత్యమ్ । తథాపి తత్ర రూపకానఙ్గీకారే రూప్యరూపకవాచిపదద్వయశ్రవణం వ్యర్థం స్యాదితి తత్పరిహారాయ యథాకథఞ్చిత్సమ్భావితసాధర్మ్యమవలమ్బ్య రూపకనిర్వాహః క్రియతే । న చేహ తథా రూప్యరూపకవాచిపదద్వయశ్రవణమస్తి, కేవలస్త్వజాశబ్దో యోగేన మూలప్రకృతౌ వర్తయితుం శక్యః । యోగాచ్చ ముఖ్యవృత్తిరూపాద్గౌణీ వృత్తిర్జఘన్యా । క్లృప్తశ్చాత్రైవ మన్త్రే ‘అజో హ్యేకో’ ‘అజోఽన్య’ ఇతి అజాశబ్దయోర్యోగః । తయోరపి గౌణత్వకల్పనాయామత్యన్తమేవ ప్రకృతిసమ్బన్ధవిముక్తస్య పరబ్రహ్మస్వరూపతాం ప్రాప్తస్య పునశ్ఛాగాసంసర్గయోగ్యాత్యన్తావివేకప్రాణిప్రథమోదాహరణచ్ఛాగత్వపరికల్పనమయుక్తమ్ । ‘అజోఽన్య’ ఇత్యస్య ఔపనిషదాభిమతముక్తపరత్వే చ ‘జహాతి’ ఇత్యేతదయుక్తమిత్యాశఙ్కాయామాహ –
కల్పనోపదేశాచ్చ మధ్వాదివదవిరోధః ॥౧౦॥
కల్పనోపదేశోఽయమజామన్త్రః । తత్ర ‘అజామ్’ ఇతి తేజోఽబన్నాత్మికాయాం ప్రకృతౌ ఛాగత్వకల్పనా । ‘ప్రజా’ ఇతి తత్కార్యేషు ఛాగాపత్యకల్పనా । ముక్తౌ విద్యయా తదుచ్ఛేదే ముచ్యమానకర్తృకత్యాగత్వకల్పనా, ముక్తసంసారిణోరజత్వకల్పనా చ । కుతః కల్పనోపదేశ ఇతి అవసీయతే ?
‘ద్వా సుపర్ణా’(శ్వే.౪.౬) ఇత్యగ్రిమమన్త్రే ప్రాగ్దృష్టాన్తతయోపాత్తే చమసమన్త్రే చ కల్పనోపదేశాత్ । ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇతి మన్త్రే హి శరీరే వృక్షత్వకల్పనా తదాశ్రితయోర్జీవాన్తఃకరణయోః పక్షిత్వకల్పనా, కర్మఫలే వృక్షఫలత్వకల్పనా చ దృశ్యతే ।
‘అర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్నస్తస్మిన్ యశో నిహితం విశ్వరూపమ్ । తస్యాసతే ఋషయస్సప్త తీరే వాగష్టమీ బ్రహ్మణా సంవిదానా’(బృ.౨.౨.౩) ఇతి చమసమన్త్రే చ కణ్ఠాదుపరిభాగరూపే శిరసి చమసత్వకల్పనా, తద్గతే ముఖవివరే బిలత్వకల్పనా, తదూర్ధ్వభాగే మూర్ద్ధావయవే ఘటచమసపాదపాదిస్థూలమూలభాగరూపబుధ్నత్వకల్పనా, తస్మిన్విసృమరతయా స్థితేషు ప్రాణాదివాయుషు యశస్త్వకల్పనా, తస్మిన్ పరితస్థితేషు శ్రోత్రాదిష్విన్ద్రియేషు ఋషిత్వకల్పనా చ దృశ్యతే । న చ – చమసాదిశబ్దానాం శిరఃప్రభృతిషు యథాసమ్భవం కథఞ్చిద్యోగో రూఢిశ్చ కల్ప్యతామితి – వాచ్యమ్ । అగ్రే ‘ఇమావేవ గౌతమభరద్వాజౌ’ ఇత్యాదినా శ్రోత్రచక్షుర్ఘ్రాణయుగలరసనానాం సప్తానాం గౌతమభరద్వాజవిశ్వామిత్రజమదగ్నివసిష్ఠకాశ్యపాత్రిరూపత్వేన వర్ణయిష్యమాణతయా ‘తస్యాసతే ఋషయస్సప్త తీరే’ ఇత్యత్ర శ్రోత్రాదిషు ఋషిత్వకల్పనానిశ్చయే సతి తతః ప్రాగపి కల్పనోపదేశ ఇతి నిశ్చయాత్ , బిలబుధ్నశబ్దయోరాకారసామ్యేన ముఖవివరే మూర్ద్ధని చ యశశ్శబ్దస్య వివరణక్రియాసామ్యేన ప్రాణవాయుషు చ గౌణత్వం వినా యోగరూఢ్యోరసమ్భవాచ్చ । తత్ర ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇతి మన్త్రే లోకే సమ్భవన్త్యా రీత్యా ప్రతిపత్తిసౌకర్యం వినా న ప్రయోజనాన్తరమస్తి । తత్ప్రయోజనమిహాపి చ సమానమ్ । చమసమన్త్రే తు లోకవిలక్షణయా రీత్యా విస్మయనీయయా కౌతుకముత్పాద్య ప్రతిపత్తిసౌకర్యం ప్రయోజనమితి విశేషః । ప్రసిద్ధో హి చమస ఊర్ధ్వబిలస్తిర్యగ్బుధ్నశ్చ । తస్మింశ్చ సోమరసో నిధీయతే, న తు యశః । సోమరసపూరితశ్చ తద్బిలస్య జలపూర్ణస్య కూపస్యేవ తీరస్థానీయాత్పరితో వర్తమానాదూర్ధ్వభాగాద్బహిరేవ సప్తహోతృకా బ్రాహ్మణా ఋత్విజా సహ యాం కాఞ్చన సంవిదం కుర్వాణాశ్చాసతే, న తు తీరస్థానీయే చమసావయవే । అనయోశ్చ మన్త్రయోర్విషయవిషయిసామానాధికరణ్యం వినైవ కల్పనాదర్శనాదజామన్త్రేఽపి తథైవ యుక్తమ్ ।
కావ్యేష్వపి విషయవిషయిసామానాధికరణ్యం వినా కల్పనాదర్శనాచ్చ తచ్ఛాయాపన్నత్వాదప్యయం కల్పనోపదేశః । న హి రూపకోదాపరణేష్వివాతిశయోక్త్యుదాహరణేషు తత్సామానాధికరణ్యమస్తి, యథా –‘వాపీ కాపి స్ఫురతి గగనే తత్పరం సూక్ష్మపద్యా సోపానాలీమధిగతవతీ కాఞ్చనీమైన్ద్రనీలీ। తస్యాం శైలౌ సుకృతిసుగమౌ చన్దనచ్ఛన్నదేశౌ తత్రత్యానాం సులభమమృతం సన్నిధానాత్సుధాంశోః॥’ ఇతి । యత్తూక్తం యోగవృత్తిసమ్భవే గౌణీవృత్తిర్న కల్పనీయేతి తద్విపరీతమ్ । ప్రథమప్రతీతరూఢిపూర్వకగౌణీవృత్తిస్వీకారసమ్భవే రూఢిపరిత్యాగేన యోగపరిగ్రహాయోగాత్ । అత ఎవ ‘ప్రైతు హోతుశ్చమసః ప్ర బ్రహ్మణః ప్రోద్గాతౄణాం ప్ర యజమానస్య’ ఇతి ప్రైషే ఉద్గాతృశబ్దస్య బహువచనాన్తస్య బహుషు వృత్తౌ వక్తవ్యాయాం సుబ్రహ్మణ్యసాధారణం యోగం పరిత్యజ్యాన్తరఙ్గప్రత్యాసత్త్యా సదఃప్రవేశవత్సు త్రిషు రూఢిపూర్వికా లక్షణాఽఙ్గీకృతా ।
ముక్తస్య ఛాగత్వకల్పనం బహూపకారిణ్యాః ప్రకృతేశ్ఛాగత్వకల్పనం చ విరుద్ధమ్, ఇతి చేత్; నాస్త్యయం విరోధో మధ్వాదివత్ । ఆదిత్యస్య హి త్రయీమయస్య దేదీప్యమానదివ్యజ్యోతిర్మణ్డలస్య మధుత్వం కల్ప్యతే । తద్వత్ ప్రహీణజాతికల్పనాయాం నాస్తి విరోధః । ఛాగః పునశ్ఛాగయా సంసర్గయోగ్యః ముక్తః ప్రకృత్యా న సంసర్గయోగ్య ఇత్యయమపి న విరోధః । రథః ప్రాపణీయదేశపర్యన్తం నీతస్తత్ప్రాప్త్యుపాయో భవతి శరీరం తు న తథా;
‘అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుతే’(బృ.౪.౪.౭) ఇతి శ్రుతేః, బ్రహ్మలోకాదిస్థానస్థితస్య పరబ్రహ్మణో ముక్తప్రాప్యత్వాఙ్గీకారేఽపి జ్ఞానసాధనతయా ముక్త్యుపాయస్య వశీకృతేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యాశ్రయస్య శరీరస్య తావత్పర్యన్తం నయనాభావాదితి విశేషే సత్యపి యథాకథఞ్చిత్ ప్రాప్త్యుపాయత్వమాత్రేణ శరీరస్య రథత్వకల్పనాదర్శనాత్ ।
సూత్రే ‘కల్పనోపదేశాత్’ ఇతి ప్రథమాన్తం పదం ‘సుపాం సులుక్పూర్వసవర్ణాంచ్ఛేయాడాడ్యాయాజాలః’(పా.సూ.౭.౧.౩౯) ఇతి సూత్రవిహితేన ప్రథమావిభక్తేః ఆదాదేశేన లబ్ధరూపమ్ । కల్పనోపదేశోఽయమజామన్త్ర ఇతి తేన ప్రతిజ్ఞా లభ్యతే । తేనైవ పఞ్చమ్యన్తతయా పునర్వివక్షితేన తత్ర హేతురుచ్యతే । స్వయమేవ స్వస్మిన్ హేతుర్భవితుం నార్హతీతి సామర్థ్యాదన్యస్మిన్ కల్పనోపదేశే హేతూకర్తవ్యే సన్నిహితత్వాత్ ‘ద్వా సుపర్ణా’ ఇత్యగ్రిమకల్పనోపదేశః ప్రాగ్దృష్టాన్తీకృతతయా బుద్ధిస్థత్వాత్ ‘అర్వాగ్బిలః’ ఇతి కల్పనోపదేశశ్చ హేతుర్లభ్యతే । చకారః కావ్యేషు కల్పనాదర్శనరూపహేత్వన్తరసముచ్చయార్థః । ‘మధ్వాది’ ఇత్యాదిశబ్దో రథాదిరూపకపరిగ్రహార్థః । తస్మాదజామన్త్రస్తేజోఽబన్నరూపావాన్తరప్రకృతిపరః, న తు సాఙ్ఖ్యాభిమతస్వతన్త్రప్రధానపర ఇతి సిద్ధమ్ ।
ఇతి చమసాధికరణమ్ ।౨।
న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ ॥౧౧॥
స్యాదేతత్ – కథమత్ర పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యానిష్పత్తిః । యది ‘పఞ్చపఞ్చ’ ఇతి పఞ్చకద్వయముచ్యతే తదాఽవయవద్వారేణ సముదాయలక్షణాశ్రయణేఽపి దశసఙ్ఖ్యైవ నిష్పద్యతే ‘పఞ్చ సప్త చ వర్షాణి న వవర్ష శతక్రతుః’ ఇత్యత్ర యథా ద్వాదశసఙ్ఖ్యా । యది తు వీప్సా, తదాఽపి పఞ్చసఙ్ఖ్యాని పఞ్చకాని గ్రాహ్యాణీత్యత్ర గమకాభావాత్ పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యా న నిష్పద్యత ఎవ । యథా ‘దశ దశైకైకఞ్చమసమనుప్రసర్పన్తి’ ఇత్యత్రానుప్రసర్పణీయానాం చమసానాం దశసఙ్ఖ్యత్వాదనుప్రసర్పకాణాం పురుషాణాం శతసఙ్ఖ్యా నిష్పద్యతే । ఎవం ‘యస్మిన్ పఞ్చ పఞ్చజనా’ ఇత్యత్రాధికరణాని యది పఞ్చ స్యుస్తదా ప్రత్యధికరణమాధేయా జనాః పఞ్చసఙ్ఖ్యావీప్సయా లభ్యన్త ఇతి తేషాం పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యా నిష్పద్యేత, న త్వత్రాధికరణపఞ్చకశ్రవణమస్తి । నను పఞ్చసఙ్ఖ్యతయా ప్రతిపన్నేష్వర్థేషు పునః పఞ్చసఙ్ఖ్యాఽన్తరవిశేషణోపాదానాత్ పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యా లభ్యత ఇతి చేత్; కిం ప్రథమం పఞ్చసఙ్ఖ్యయా విశేషితా ఎవార్థాః పునరపి పఞ్చసఙ్ఖ్యయా విశేష్యన్తే, ఉత తద్విశేషణీభూతా పఞ్చసఙ్ఖ్యా? న తావత్ పఞ్చసఙ్ఖ్యా । విశేష్యం విహాయ విశేషణయోరన్వయాసమ్భవాత్ । నాపి తద్విశేషితాః; ఆకాఙ్క్షాఽభావాత్ । రక్తపటన్యాయేన ఉత్థాపితాకాఙ్క్షా స్యాత్ ఇతి చేత్ ; న । శ్రుతవిశేషణసజాతీయే తద్విరోధిని చాకాఙ్క్షోత్థాపనాసమ్భవాత్ । న హి ‘రక్తో రక్తః పటో భవతి’ ఇత్యత్ర ‘మృణ్మయో హిరణ్మయో ఘటో భవతి’ ఇత్యత్ర వా భవత్యాకాఙ్క్షా । నను ‘పఞ్చ పఞ్చపూల్య’ ఇత్యత్ర పఞ్చవింశతిపూలాః ప్రతీయన్తే । నేతి బ్రూమః । తత్ర సమస్తా పఞ్చసఙ్ఖ్యైవ పూలానాం విశేషణం వ్యస్తా తు తత్సమాహారాణామ్ । న చాత్ర తథా సమాహారార్థః సమాసోఽస్తి ‘పఞ్చజన్య’ ఇతి స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశాభావాదితి చేత్ ;
ఉచ్యతే – అనేకావాన్తరనిర్దేశే సతి మహాసఙ్ఖ్యాలాభో యథా ‘పఞ్చ సప్త చ వర్షాణి’ ఇత్యత్రావయవద్వారేణ సముదాయలక్షణయా, యథా ‘దశ దశైకైకమ్’ ఇత్యత్ర వీప్సయా తథైవ తస్మిన్సత్యేకయా సఙ్ఖ్యయా విశేషితానామర్థానాం, సఙ్ఖ్యాయా ఎవ వా సజాతీయేన విజాతీయేన వా సఙ్ఖ్యాన్తరేణ విశేషణాత్సంవర్ధనేన మహాసఙ్ఖ్యాలాభోఽపి వైదికేషు లౌకికేషు చ ప్రయోగేషు ప్రసిద్ధో నాపహ్నోతుం శక్యతే । దృశ్యన్తే హి ‘వయసో వయసః సప్తదశసప్తదశాని దదాతి’ ‘పఞ్చ పఞ్చాశతస్త్రివృతః సంవత్సరా’ ఇత్యాదయః ప్రయోగాః । ప్రథమాన్వితవిశేషణసజాతీయస్య తద్విరోధినో వా యత్రైతేషూదాహరణేష్వివ వివక్షితమహాసఙ్ఖ్యాలాభార్థత్వేన పౌనరుక్త్యస్య విరోధస్య వా పరిహారో న సమ్భవతి తత్రైవ తదనాకాఙ్క్షా విశేషణయోరన్వయోఽపి సాక్షాదేవ న సమ్భవతి । విశిష్టాన్వయినో విశేషణస్య విశేష్యాన్వయానుపపత్తౌ విశేషణే సఙ్క్రమస్తు ‘దధ్నా జుహోతి’ ఇత్యాదౌ సుప్రసిద్ధ ఎవ । యది చ ఎవమప్యపరితోషః, తదా ‘పఞ్చ పఞ్చపూల్య’ ఇతివదిహాపి సమాహారవివక్షాఽస్తు । తద్వివక్షాయామపి స్త్రీలిఙ్గాభావస్తు ఛాన్దసత్వేనోపపాదనీయః । ‘ఊకాలోఽజ్ఝ్రస్వదీర్ఘప్లుతః’(పా.సూ.౧.౨.౨౭) ఇత్యత్ర ‘స నపుంసకమ్’(పా.సూ.౨.౪.౧౭) ఇతి నపుంసకలిఙ్గాభావవచ్ఛన్దోవద్భావేన । తస్మాదిహ ప్రతిపన్నయా పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యయోపసఙ్గ్రహాత్ ‘పఞ్చ పఞ్చజనాః’ ఇత్యేతత్సాఙ్ఖ్యాభిమతాని తత్త్వాని ప్రతిపాదయతీతి యుక్తమ్ ।
ఎతేన - ‘పఞ్చ పఞ్చజనాః’ ఇత్యేతత్కథం సాఙ్ఖ్యతత్త్వాని ప్రతిపాదయేత్, న హి తేషు పఞ్చశః పఞ్చశః సాధారణో ధర్మోఽస్తి, యేన పఞ్చవింశతేరన్తరాలే పఞ్చ పఞ్చ సఙ్ఖ్యా నివిశేరన్ । ఎకైకధర్మావచ్ఛేదనిబన్ధనో హి మహాసఙ్ఖ్యాయామవాన్తరసఙ్ఖ్యానివేశః యథా ‘త్రయస్త్రింశద్దేవతా’ ఇతి మహాసఙ్ఖ్యాయామష్టౌ వసవ ఇత్యాద్యవాన్తరసఙ్ఖ్యానివేశ ఇతి – నిరస్తమ్ ; ‘పఞ్చ సప్త చ వర్షాణి’ ‘పఞ్చ పఞ్చాశతస్త్రివృతః సంవత్సరా’ ఇత్యాదిషు వినాఽప్యేకైకమవచ్ఛేదకం వివక్షితమహాసఙ్ఖ్యాలాభోపాయతామాత్రేణ యత్కిఞ్చిదవాన్తరసఙ్ఖ్యానివేశదర్శనాత్ । న హి ద్వాదశవార్షిక్యామనావృష్టౌ పఞ్చసు సప్తసు చ వర్షేషు , విశ్వసృజామయనే పఞ్చాశదుత్తరద్విశతసఙ్ఖ్యానాం త్రివృతాం సంవత్సరాణాం మధ్యే పఞ్చాశతి పఞ్చాశతి సంవత్సరేషు చైకైకో ధర్మోఽస్తి । ఇహ తు భూతాని తన్మాత్రాణి జ్ఞానేన్ద్రియాణి కర్మేన్ద్రియాణి అవశిష్టాని ప్రకృతిపురుషమహదహఙ్కారమనాంసి చ పఞ్చ పఞ్చేతి పఞ్చశః పఞ్చశస్సాధారణధర్మోఽపి లభ్యతే ।
నను యది ‘పఞ్చ పఞ్చజనా’ ఇత్యేతావదేవ సాఙ్ఖ్యతన్త్రసిద్ధాని సర్వాణి తత్త్వాని ప్రతిపాదయేత్తర్హ్యాత్మాకాశాభ్యాం సఙ్ఖ్యాఽతిరేకః స్యాత్ । న స్యాత్ । సేశ్వరసాఙ్ఖ్యపక్షేఽధికరణత్వేన నిర్దిష్టస్యాత్మన ఈశ్వరత్వసమ్భవాత్ । పక్షాన్తరేఽపి తస్య ‘స్వే మహిమ్ని ప్రతిష్ఠిత’ ఇతివదాధేయత్వేనాపి నిర్దేశసమ్భవాత్ । ఆకాశశబ్దోక్తస్య భూతాకాశస్య ప్రధానస్య వా స్వేతరసకలవస్త్వాధారతయా విశిష్టత్వాదాదరేణ పునః కీర్తనసమ్భవాత్ । ‘గ్రామీణాః సర్వేఽపి త్వాం ద్రష్టుమాగతాః, సాక్షాద్వసిష్ఠకల్పశ్చైత్రోఽపి సమాగతః’ ఇతి యథా । యద్వా గుణసఙ్ఘాతరూపాయాం ప్రకృతౌ సత్త్వాదిగుణానాం ప్రత్యేకపరిగణనయా వినైవాత్మానం భూతాకాశఞ్చ పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యా సమ్పాదనీయా । నన్వేవం కథఞ్చిల్లబ్ధయాఽపి పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యయా సాఙ్ఖ్యతత్త్వోపసఙ్గ్రహః పక్షద్వయేఽపి క్లిష్ట ఎవ । కస్తతోఽప్యక్లిష్టః ‘పఞ్చ పఞ్చజనా’ ఇత్యస్యార్థో వర్ణనీయః? న హి పఞ్చజనశబ్దస్య మనుష్యరూఢిం పరిగృహ్య పఞ్చ మనుష్యా యస్మిన్ ప్రతిష్ఠితా ఇత్యర్థో వర్ణయితుం శక్యతే ; ఆత్మనస్తావతా కస్యచిదతిశయస్యాలాభేన వాక్యస్య నిస్తాత్పర్యత్వప్రసఙ్గాత్ । అతోఽధ్యాత్మప్రకరణే ఛాగాయా అనన్వయాదజామన్త్రస్యాజాశబ్దరూఢివిషయాదన్యస్మిన్నివాస్యాపి మన్త్రస్య పఞ్చజనశబ్దరూఢివిషయాదన్యస్మిన్నర్థే పర్యవసానే వక్తవ్యే తద్వదిహ శాఖాన్తరాన్వేషణేన పూర్వాపరపర్యాలోచనయా వా లభ్యస్య కస్యచిదర్థస్యాభావాత్ ‘పఞ్చపఞ్చ’ ఇత్యస్య పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాపరతాం జనశబ్దస్య జాయమానాజాయమానేషు ఛత్రిన్యాయేన లక్షణాం చాఙ్గీకృత్య సాఙ్ఖ్యతన్త్రతత్త్వాన్యేవ గ్రాహ్యాణి ।
ఎవం ప్రాప్తే రాద్ధాన్తః – ఉక్తప్రకారేణ నిష్పాదితయా పఞ్చవింశతిసంఖ్యయా తావతాం సంఖ్యేయానాముపసంగ్రహాదపి న సాఙ్ఖ్యతన్త్రసిద్ధానాం తత్త్వానాం శ్రుతిమూలప్రత్యాశా కర్తవ్యా । నానాభావాదతిరేకాచ్చ । నానాభావః పఞ్చశః పఞ్చశః క్రోడీకారకైకధర్మాభావేన సర్వేషాం పృథగ్భావః । అతిరేక ఆత్మాకాశాభ్యాం సంఖ్యాఽతిరేకః । తదుభయమపి పూర్వపక్షిణా యద్యపి క్లేశేన సమాహితమ్ , తథాపి పఞ్చవింశతిసంఖ్యానిర్వాహార్థం నైవం సాఙ్ఖ్యతత్త్వాన్యుపసంగృహ్య క్లేశః సమాశ్రయణీయః ; ‘ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థాః’ ఇతి శాఖాన్తరే పురుషావరత్వేన వర్ణితైరిన్ద్రియాదిభిరపి తన్నిర్వాహసమ్భవాత్ । తత్ర హి జ్ఞానేన్ద్రియాణి కర్మేన్ద్రియాణి భూతాని తన్మాత్రాణి తతోఽవశిష్టాని మనోబుద్ధిభోక్తృస్థూలసూక్ష్మశరీరాణి చ పఞ్చపఞ్చేత్యక్లేశేనైవ పఞ్చశః పఞ్చశో విభాగార్హాః పఞ్చవింశతిరర్థా వర్ణితాః । తేషామిహోపసంగ్రహే చ నాస్త్యతిరేకశఙ్కా । తేభ్యః పరస్య పురుషస్యేహాత్మశబ్దేన నిర్దేశః , తేష్వగృహీతస్యావ్యాకృతస్యాకాశశబ్దేనేత్యుపపత్తేః , తత్రావ్యక్తశబ్దస్యాజహల్లక్షణయా స్థూలసూక్ష్మశరీరద్వయమాత్రపరత్వోపపత్తేశ్చ । ఎవమన్తరఙ్గశాఖాన్తరదృష్టసంఖ్యోపసంగ్రహ ఎవ యుక్తః , న తు బహిరఙ్గాప్రామాణికస్మృతిదృష్టతత్త్వోపసంగ్రహః । ఎవం చ సంఖ్యేయానామాత్మని ప్రతిష్ఠితత్వవర్ణనమపి సఙ్గచ్ఛతే । న హి సాఙ్ఖ్యతత్త్వానామాత్మని ప్రతిష్ఠితత్వమస్తి ; ప్రధానస్య స్వతన్త్రత్వాదన్యేషాం ప్రధానాశ్రితత్వాత్ ।
అపి చ దేవాః పితరో గన్ధర్వా దైత్యా దానవా రాక్షసా భూతాః ప్రేతాః పిశాచాశ్చత్వారో వర్ణాః స్వర్ణ్యమ్బష్ఠోగ్రనిషాదదౌష్యన్తపారశవాష్పడనులోమాః సూతమాగధాయోగవక్షత్తృవైదేహకచణ్డాలాః షట్ ప్రతిలోమాశ్చేతి పఞ్చవింశతిర్జనాః సంఖ్యేయా ఇత్యపి నిర్వాహః సమ్భవతి । ఎవం చ జనశబ్దోఽపి సఙ్గచ్ఛతే । తిర్యక్స్థావరాతిరిక్తేషు వాగిన్ద్రియపాటవవత్సు దేవాదిమనుష్యపర్యన్తేష్వేవ హి జనశబ్దః ప్రయుజ్యతే । అపి చాత్ర ‘పఞ్చ పఞ్చ’ ఇతి పఞ్చవింశతిసంఖ్యేతి కుతో నిర్ధార్యతే యేన తదుపసంగ్రాహ్యాణి సాఙ్ఖ్యతత్త్వానీతి శక్యేతాపి । తస్య పఞ్చకద్వయపరతయా దశసంఖ్యాఽస్తు । తత్సంఖ్యేయాః
‘తే వా ఎతే పంఞ్చాన్యే పఞ్చాన్యే దశ సన్త’(ఛా.ఉ.౪-౩-౮) ఇతి సంవర్గవిద్యాయాముక్తాని వాయౌ లయవన్త్యగ్నిసూర్యచన్ద్రాంభాంసి వాయునా సహ పఞ్చ, లయవన్తి వాక్చక్షుః శ్రోత్రమనాంసి ప్రాణేన సహ పఞ్చేత్యేవం దశ పదార్థాస్సన్తు ।
అథవా తస్య వీప్సాఽర్థతయా ప్రతిపురుషం పఞ్చాత్మనాఽవస్థితాః ప్రాణవృత్తయస్తత్సంఖ్యేయాః సన్తు
‘‘న ప్రాణేన నాపానేన మర్త్యో జీవతి కశ్చన । ఇతరేణ తు జీవన్తి యస్మిన్నేతావుపాశ్రితౌ’(క.ఉ ౨-౫-౫) ఇతి శ్రుత్యన్తరే ప్రాణాపానశబ్దోపలక్షితానాం సర్వపురుషసమ్బన్ధినీనాం సర్వాసాం ప్రాణవృత్తీనాం బ్రహ్మాశ్రితత్వశ్రవణాత్ । యద్వా ఎకస్య పఞ్చశబ్దస్య జనసంఖ్యాపరతయాఽన్యస్యైకైకజనగతపఞ్చాత్మకత్వపరతయా చ శిరఃపక్షాద్యవయవైః ప్రత్యేకం పఞ్చాత్మనో యే పఞ్చసంఖ్యా జనా అన్నమయాదయస్తే సంఖ్యేయాః సన్తు । తేషాం పఞ్చానాం సర్వప్రతిష్ఠారూపపుచ్ఛబ్రహ్మాశ్రితత్వాదేకైకస్మిన్నప్యన్నమయాదౌ పాశవదవయవగతబహుత్వోపచారసమ్భవాత్ । సాఙ్ఖ్యతత్త్వగ్రహణేఽపి అహఙ్కారాదీనామాన్తర్గణికభేదసత్త్వేనాహఙ్కారత్వాదిగతైక్యోపచారకల్పనావశ్యమ్భావాత్ । ఆనన్దమయపుచ్ఛస్య బ్రహ్మాశ్రితత్వాభావేన పఞ్చాత్మకత్వవిశిష్టానాం బ్రహ్మాశ్రితత్వాసమ్భవేఽపి చిత్రగున్యాయేన తదుపలక్షితానాం తత్సమ్భవాత్ । ఎవం చ ‘చమసవదవిశేషాత్’ ఇతి ప్రాగుక్తస్యైవ న్యాయస్య విషయేఽస్మిన్మన్త్రే కః సాఙ్ఖ్యతత్త్వగ్రహణప్రత్యాశావకాశః ? ఎతదభిప్రాయేణైవోక్తం భాష్యే ‘కథం చ సంఖ్యామాత్రశ్రవణే సతి అశ్రుతానాం పఞ్చవింశతేస్తత్త్వానాముపసంగ్రహః ప్రతీయేత ? జనశబ్దస్య తత్త్వేష్వరూఢత్వాదర్థాన్తరోపసంగ్రహేఽపి సంఖ్యోపపత్తేః’ ఇతి । తత్ర కథం తత్త్వానాముపసంగ్రహః ? శాఖాన్తరోక్తానామిన్ద్రియాదీనాం జనిమతాం దేవాదిప్రతిలోమాన్తానాం జనశబ్దవిషయత్వేన ప్రసిద్ధానాం వా సంఖ్యేయత్వేఽపి పఞ్చవింశతిసంఖ్యోపపత్తేః । కథం చ పఞ్చవింశతేరుపసంగ్రహః ? ‘పఞ్చ పఞ్చ’ ఇత్యస్య పఞ్చకద్వయపరతయా వాయ్వాదిప్రాణాదివిషయదశసంఖ్యోపపత్తేః । తస్య వీప్సార్థతయా ప్రతిపురుషం పఞ్చధా విభక్తప్రాణాదివృత్తివిషయపంచసంఖ్యోపపత్తేశ్చేతి తస్యాభిప్రాయో ద్రష్టవ్యః ।
అఙ్గీకృత్య ‘పఞ్చ పఞ్చ’ ఇత్యస్య సంఖ్యాపరత్వం తల్లబ్ధసంఖ్యయా సంఖ్యేయోపసంగ్రహం చేదం సర్వముక్తమ్ । వస్తుతస్తదేవాసిద్ధమ్ । తథా హి – పఞ్చజనశబ్దస్తావదన్తానుదాత్తస్వరేణ భాషికాఖ్యశతపథబ్రాహ్మణస్వరవిధాయకగ్రన్థవిహితేన ‘పఞ్చానాం త్వా పఞ్చజనానాం యంత్రాయ ధర్త్రాయ గృహ్ణామి’ ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రయోగదర్శనేన చ సమస్తోఽవసీయతే । సమాసశ్చ న సమాహారద్విగుః సమ్భవతి । గత్యన్తరే ఛాన్దసరూపకల్పనాఽయోగాత్ , కిన్తు పఞ్చభిర్భూతైర్జన్మవన్త ఇతి వ్యధికరణతత్పురుషో వా పఞ్చ చ తే జనాశ్చేతి సమానాధికరణతత్పురుషో వా వక్తవ్యః । తత్రాద్యపక్షే సమస్తపఞ్చశబ్దస్య జనాన్వయిసంఖ్యాపరత్వశఙ్కైవ నాస్తి । ద్వితీయపక్షేఽపి తథైవ ‘దిక్సంఖ్యే సంజ్ఞాయామ్’(పా.సూ.౨-౧-౫౦) ఇతి సూత్రేణ ప్రత్యస్తమితావయవార్థాయాం సంజ్ఞాయామేవ సప్తర్షిశబ్దవత్తస్య సమాసస్య విధానాత్ । న హి సప్తర్షయ ఇతి సంజ్ఞాసమాసే సప్తశబ్దస్య సంఖ్యాసమర్పణే తాత్పర్యమస్తి, కిన్తు వ్యుత్పత్తావుపలక్షణమాత్రం సంఖ్యా గోశబ్దవ్యుత్పత్తౌ గమనమివ । అత ఎవ యథా ‘గౌస్తిష్ఠతి’ ఇత్యత్ర న వ్యాఘాతః ‘గౌర్గచ్ఛతి’ ఇత్యత్ర న పునరుక్తిః, ఎవమిహాపి ‘సప్త సప్తర్షయః’ ఇత్యత్ర న పునరుక్తిః , వసిష్ఠ ఎకస్మిన్ సప్తర్షిశబ్దప్రయోగే చ న వ్యాఘాతః । ఎవం చ యథా ‘సప్త సప్తర్షయోఽమలాః’ ఇతి విష్ణుపురాణప్రయోగే బహువచనేన బహుత్వేఽవగతేఽపి సమస్తసప్తశబ్దస్య సప్తసంఖ్యాపరత్వాభావాత్ తే కతీత్యాకాఙ్క్షాయాం పునస్సప్తశబ్దప్రయోగః ఎవమిహాపి సమస్తపంచశబ్దస్య పఞ్చసంఖ్యాపరత్వాభావాత్ తే కతీత్యాకాఙ్క్షాయాం పునః పఞ్చశబ్ద ఇత్యసమస్తమేకమేవ పఞ్చపదం సంఖ్యాపరమితి యుక్తమ్ ।
సూత్రస్యాయమర్థః - పఞ్చ పఞ్చేతిశబ్దాభ్యాం సంఖ్యాపరాభ్యాం తావత్సంఖ్యేయోపసంగ్రహాదపి న సాఙ్ఖ్యతత్త్వగ్రహణసిద్ధిః ; సాఙ్ఖ్యతత్త్వానాం పరస్పరం పృథగ్భావాత్ పఞ్చశః పఞ్చశః క్రోడీకారకధర్మరహితత్వాత్, ఆత్మాకాశాభ్యాం సంఖ్యాఽతిరేకాత్ । చకారః స్వతన్త్రహేతుద్వయసముచ్చయార్థః । అపి చాత్మని ప్రతిష్ఠితత్వోక్త్యా ఇహ సంఖ్యేయానామపి స్వతన్త్రేభ్యః సాఙ్ఖ్యతత్త్వేభ్యః పృథగ్భావాదపి న సాఙ్ఖ్యతత్త్వగ్రహణసిద్ధిః । కిఞ్చ ‘పఞ్చ పఞ్చ’ ఇతి పఞ్చకద్వయగ్రహణేన వీప్సాయా వా నానావిధసంఖ్యాన్తరసమ్భవాన్న సాఙ్ఖ్యతత్త్వగ్రహణసిద్ధిరిత్యపి హేతుద్వయం ‘నానాభావాత్’ ఇత్యనేన వివక్షితమ్ । అపిశబ్దేన పఞ్చజనశబ్దస్య సంజ్ఞాసమాసరూపత్వాత్ పఞ్చశబ్దద్వయలబ్ధసంఖ్యాసంఖ్యేయోపసంగ్రహో వస్తుతో నాస్తీత్యపి సూచితమ్ ॥౧-౪-౧౧॥
స్యాదేతత్ – ఉక్తరీత్యా పఞ్చజనశబ్దస్య వ్యధికరణతత్పురుషాఙ్గీకారే పఞ్చభూతప్రభవశరీరయుక్తాః పఞ్చజనశబ్దరూఢివిషయత్వేన ప్రసిద్ధా మనుష్యా ఇహ గ్రాహ్యాః స్యుః । తే చ చాతుర్వర్ణ్యానులోమరూపాన్తరప్రభవభేదేన పఞ్చవిధా ఇతి పఞ్చేత్యపి విశేషణం తేషు యోజయితుం శక్యమ్ । సమానాధికరణసమాసే తు ‘సప్తర్షయ’ ఇతివత్ పఞ్చజనాః నామ కేచన వక్తవ్యాః స్యుః । కిమత్ర తత్త్వమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
ప్రాణాదయో వాక్యశేషాత్ ॥౧౨॥
వాక్యశేషే తావత్ ప్రాణాదయః పఞ్చామ్నాయన్తే । తేషు చ మనుష్యసమ్బన్ధిషు పఞ్చజనశబ్దో లక్షణయా వర్తయితుం శక్యతే । వాక్యశేషానుసారేణ వాఽఽజ్యాదిశబ్దవత్ తస్య శక్త్యన్తరం కల్పయితుం శక్యతే । ఎవం వాక్యశేషే సన్నిహితేషు ప్రాణాదిషు గ్రహీతుం యోగ్యేషు న యుక్తం స్వబుద్ధ్యుపస్థాపనీయానాం మనుష్యాణాం గ్రహణమ్ ॥౧-౪-౧౨॥
నను ప్రాణాదయో నాత్ర గ్రహణయోగ్యాః । కాణ్వపాఠే పఞ్చానామనామ్నానాదిత్యాశఙ్కాయామాహ -
జ్యోతిషైకేషామసత్యన్నే ॥౧౩॥
కాణ్వానామసత్యన్నే పూర్వమన్త్రపఠితేన జ్యోతిషా సంఖ్యాపూరణమస్తు । న హ్యనామ్నాతాన్నానాం పఞ్చసంఖ్యాపూరణార్థం జ్యోతిర్గ్రహణే సతి ఆమ్నాతాన్నానామపి తద్గ్రహణేన భావ్యమితి రాజాజ్ఞా , యేన తేషాం షట్ పఞ్చజనాః స్యుః । ఆకాఙ్క్షాసద్భావాసద్భావాభ్యాం హి గ్రహణాగ్రహణే యుజ్యేతే । విరోధస్తు వికల్పేన సమాధేయః । న చ వస్తుని వికల్పాయోగః । న హ్యత్ర బ్రహ్మాశ్రితాః పఞ్చ పఞ్చజనాః ప్రతిపిపాదయిషితాని వస్తూని, కిన్త్వద్వితీయం నిర్విశేషం ప్రత్యగభిన్నం బ్రహ్మైకమేవాత్ర ప్రతిపిపాదయిషితమ్ । పఞ్చజనాస్తు కల్పితాస్తత్ప్రతిపత్త్యుపాయాః । న హ్యకల్పితార్థప్రతిపత్త్యుపాయేషు కల్పితేష్వైకరూప్యనియమోఽస్తి; నానాప్రకారేణ భిన్నవ్యాకరణనిష్పాద్యైః కల్పితశబ్దైరుపాయైరకల్పితసిద్ధశబ్దప్రతిపత్తిదర్శనాత్ । అత్ర చ మన్త్రే పఞ్చజనాః కేవలప్రతిపత్త్యుపాయాః, న తు జ్ఞేయవస్త్వన్తర్గతా ఇత్యేతత్ సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యధికరణవిషయవాక్యభూతనిష్ప్రపఞ్చప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మప్రకరణమధ్యపాతేన
‘మనసైవానుద్రష్టవ్యం నేహ నానాస్తి కిఞ్చన । మృత్యోస్స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’(బృ.ఉ.౪-౪-౧౯) ఇత్యాదిమన్త్రాన్తరసన్నిధానేన చ స్పష్టమ్ । ఉత్తరార్ద్ధేనాపి స్పష్టమ్ । తత్ర హి ‘తమేవ’ ఇత్యేవకారేణ తత్ర ప్రతిష్ఠితాన్వేద్యకోటేర్బహిర్భావ్య తమేవ నిష్ప్రపంచమాత్మానమమృతం బ్రహ్మ మన్యే న చాహం తమాత్మానం తతోఽన్యః సన్వేద్మి, కిన్తు విద్వాన్ సన్ అహమప్యమృత ఎవ అమృతశబ్దోక్తం బ్రహ్మైవ , అజ్ఞానమాత్రేణ తు ప్రాక్ మర్త్య ఆసమితి మన్త్రద్రష్టురుక్తిః ప్రతిపాద్యతే । ఎవమేవ వివృతం వార్తికేఽపి ‘కార్యకారణయోస్తత్త్వం యస్మాదాత్మైవ నిర్ద్వయమ్ । మన్య ఆత్మానమేవాతః కార్యకారణవజ్జగత్ । ప్రధ్వస్తభేదహేతుత్వాత్కారణాదేరసమ్భవాత్ । అమృతోఽమృతమిత్యాహ విద్వానితి శ్రుతిస్స్వయమ్’ ఇతి । కేచిత్తు నిష్ప్రపఞ్చప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మసాక్షాత్కారోపాయత్వేన ఉపాసనాఽత్ర వివక్షితేత్యాహుః । తదా సుతరాం వికల్పో యుజ్యతే ।
అత్రేదమాలోచనీయమ్ – ‘ప్రాణాదయో వాక్యశేషాత్’ ఇతి సూత్రం తావదయుక్తమ్ । సన్దిగ్ధే హి వాక్యశేషాన్నిర్ణయః । న చాత్ర సన్దేహోఽస్తి ; పఞ్చజనశబ్దరూఢ్యా ప్రథమం మనుష్యాణామేవ తదర్థతయా నిశ్చయాత్ । న చ పఞ్చ మనుష్యా యస్మిన్ ప్రతిష్ఠితా ఇత్యర్థపరిగ్రహే వాక్యస్య నిస్తాత్పర్యత్వప్రసఙ్గాదర్థాన్తరాకాంక్షాయామాకాంక్షితార్థసమర్పకో వాక్యశేషః స్యాదితి వాచ్యమ్ । పఞ్చశబ్దస్య వ్యక్తిసంఖ్యాపరత్వం విహాయ బ్రాహ్మణత్వాద్యన్తరప్రభవత్వాన్తక్రోడీకారకధర్మోపాధికసంఖ్యాపరత్వపరిగ్రహోపపత్తేః । అపి చ నాత్ర వాక్యశేషన్యాయావతరణమ్ । ఎకార్థప్రతిపాదకత్వే హి స న్యాయః । అత ఎవ ‘సన్దిగ్ధే తు [షు] వాక్యశేషాత్’(జై.సూ ౧-౪-౨౪ ) ఇతి పూర్వతన్త్రసూత్రాత్ కథం వాక్యశేషస్య సన్దిగ్ధార్థనిర్ణాయకత్వమిత్యాకాంక్షాయామ్ ‘అర్థాద్వా కల్పనైకదేశత్వాత్’(జై.సూ. ౧-౪-౨౫) ఇత్యుత్తరసూత్రగతమేకదేశత్వాదిత్యంశమస్యాపి సూత్రస్య శేషం కృత్వా ఎకోఽర్థో దిశ్యతే – ప్రతిపాద్యతే యాభ్యాం విధ్యర్థవాదాభ్యాం తత్త్వాదేకార్థప్రతిపాదకత్వాదితి వ్యాఖ్యాతమ్ । వార్తికేఽపి ‘విధిస్తుత్యోస్సదావృత్తిస్సమానవిషయేష్యతే । తస్మాదేకత్ర సన్దిగ్ధమితరేణావధార్యతే’ ఇతి విధ్యర్థవాదయోరేకార్థప్రతిపాదకత్వమనయోః క్వచిత్ సన్దిగ్ధస్యాన్యేన నిర్ణయే హేతుత్వేనోక్తమ్ । న చాత్ర పఞ్చజనమన్త్రస్య ప్రాణమన్త్రస్య చైకార్థప్రతిపాదకత్వమస్తి । ఎకః పఞ్చజనాకాశాధారత్వేన ఉపాయేన బ్రహ్మప్రతిపత్తిపరః, అన్యస్తు ప్రాణాదీనాం ప్రాణనవ్యాపారాదిసామర్థ్యం యదధీనం తం ప్రత్యగాత్మానం యే విదుః తే బ్రహ్మ నిరచైషురితి మహావాక్యార్థనిశ్చయస్య త్వంపదార్థావగత్యధీనత్వప్రతిపాదనపర ఇతి భిన్నప్రస్థానత్వాత్ । ఎవం చ ‘జ్యోతిషైకేషామ్’ ఇతి సూత్రమప్యనుపపన్నమ్ ; పూర్వమన్త్రస్యాపి కాలాపరిచ్ఛిన్నం జ్యోతిషామాదిత్యాదీనాం జ్యోతిరమృతం బ్రహ్మ ఆయుష్యగుణవిశిష్టం దేవా ఉపాసత ఇతి పురాకల్పప్రదర్శనముఖేన ఆయుష్కామస్తద్గుణవిశిష్టం బ్రహ్మోపాసీతేతి నిర్గుణప్రకరణేఽప్యస్మిన్ ప్రాసఙ్గికోపాసనావిధిపరత్వాత్ ।
అపి చ సర్వశాఖాప్రత్యయన్యాయాన్మాధ్యన్దినశాఖాపఠితాన్నోపసంహారేణైవ కాణ్వశాఖాయాం పఞ్చసంఖ్యాపూరణసమ్భవాదప్యనుపపన్నమ్ । పఞ్చసంఖ్యాపూరణార్థం జ్యోతిరపేక్షాయామపి ‘జ్యోతిర్భిః’ ఇతి సూత్రం ప్రణేతవ్యమ్ ; పూర్వమన్త్రే బహువచననిర్దిష్టానామేవ జ్యోతిషామిహ పఞ్చజనమధ్యే గ్రాహ్యత్వాత్ ద్వితీయానిర్దిష్టస్య బ్రహ్మతయా తస్య తదాశ్రితమధ్యే పరిగణనాయోగాత్ । అపి చ సాఙ్ఖ్యతత్త్వేషు పఞ్చశః పఞ్చశః క్రోడీకారకైకధర్మాభావాత్తత్పరిగ్రహో న యుజ్యత ఇతి ‘నానాభావాత్’ ఇతి సూత్రభాగేన దూషితవతా సూత్రకృతా ప్రాణాదిషు జ్యోతిఃపఞ్చమేష్వన్నపఞ్చమేషు చ పృథక్ పృథక్ క్రోడీకారకమేకైకధర్మం దృష్ట్వేదం సూత్రద్వయం ప్రణీతమిత్యుపపాదనీయమ్ । తమపి ధర్మం న పశ్యామః । న హి మహాసంఖ్యాయాం విభజ్యావాన్తరసంఖ్యానివేశన ఎవ క్రోడీకారకధర్మాపేక్షా, న తు సంఖ్యానివేశనమాత్ర ఇతి విశేషే ప్రమాణమస్తి । తస్మాదసమఞ్జసమేవేదం సూత్రద్వయం ప్రతిభాతి ।
అత్ర బ్రూమః – ‘పఞ్చ పఞ్చజనాః’ ఇత్యత్ర మనుష్యపరిగ్రహే పఞ్చజనశబ్దస్వారస్యం లభ్యతే । పఞ్చసంఖ్యా తు పురుషబుద్ధ్యుపస్థాపనీయేన బ్రాహ్మణత్వాద్యుపాధినా నిర్వహణీయా । ప్రాణాదిపరిగ్రహే మన్త్రాన్తరశ్రుతేన ప్రాణత్వాద్యుపాధినా పఞ్చసంఖ్యానిర్వాహాత్పఞ్చశబ్దస్వారస్యం లభ్యతే । పఞ్చజనశబ్దస్తు ప్రాణాదిషు లక్షణయా శక్త్యన్తరకల్పనేన వా నేతవ్యః । కిమత్ర యుక్తమితి వివక్షాయాం ప్రథమశ్రుతపఞ్చశబ్దస్వారస్యమనురుధ్య పఞ్చజనశబ్దస్య ప్రాణాదిషు వృత్త్యన్తరకల్పనం యుక్తమిత్యభిప్రేత్య భగవతా సూత్రితం ‘ప్రాణాదయో వాక్యశేషాత్’ ఇతి । ఎవమేవ హి జైమినినాఽపి సప్తదశశరావే చరౌ ‘చతురో ముష్టీన్నిర్వపతి’ ఇత్యస్య ప్రాప్తౌ సంఖ్యాముష్ట్యన్యతరబాధే చావశ్యంభావిని ప్రథమశ్రుతసంఖ్యాబాధపరిహారాయ ముష్టిబాధోఽఙ్గీకృతః । యద్యది పఞ్చజనవాక్యస్య ప్రాణవాక్యం విధేరర్థవాద ఇవ శేషో న భవతి, తథాపి అపరిమితవాక్యస్య సహస్రవాక్యమివాకాంక్షితమర్థం సన్నిధానమాత్రేణ సమర్పయత్ శేష ఇవ భవతీతి ‘వాక్యశేషాత్’ ఇత్యుక్తమ్ । శ్రుతావపి హి పర్యగ్నికరణాన్తోత్సృష్టస్య పాత్నీవతపశోస్తదనన్తరం క్రియమాణః పత్నీవద్దేవత్య ఆజ్యయాగః సంస్థాప్యమానశ్శేష ఇవ భవతీత్యేతావతోక్తం ‘పర్యగ్నికృతం పత్నీవతముత్సృజత్యాజ్యేన శేషం సంస్థాపయతి’ ఇతి । ఎతేన – జ్యోతిషా సంఖ్యాపూరణానుపపత్తిరపి – పరిహృతా । ‘జ్యోతిషాం జ్యోతిః’ ఇత్యస్య పఞ్చజనవాక్యశేషత్వాభావేఽపి అపరిమితాధికరణన్యాయాత్సన్నిధానమాత్రేణాకాంక్షితార్థసమర్పకత్వసమ్భవాత్ । యత్తు మాధ్యందినశాఖాత ఉపసంహృతేఽన్నే సతి జ్యోతిషా సంఖ్యాపూరణం నాపేక్షితమితి తత్తథైవ । కృత్వాచిన్తయా తు సూత్రం ప్రణీతమ్ । కృత్వాచిన్తేత్యేతదపి ‘అసత్యన్న’ ఇత్యనేనైవ దర్శితమ్ । యది శాఖాన్తరాదుపసంహృతమన్నం న స్యాత్తదానీం జ్యోతిషా సంఖ్యాపూరణం కార్యమిత్యేతదర్థ ఎవ హి ‘అసత్యన్న’ ఇతి సూత్రశేషః , న తు తస్య ప్రయోజనాన్తరమస్తి । యది హి శాఖాన్తరాదన్నోపసంహారం సూత్రకారో నాన్వమంస్యత ‘అసత్యన్న’ ఇతి సూత్రశేషం నావక్ష్యత్; కాణ్వశాఖాయామన్నాభావస్య స్పష్టత్వాత్ । శాఖాన్తరాదన్నోపసంహారాభావప్రతిపాదనార్థత్వే ‘అన్నాభావాత్’ ఇత్యేవావక్ష్యత్ , న తు ‘అసత్యన్న’ ఇతి ‘జ్యోతిషా’ ఇత్యేకవచనం తు ‘జ్యోతిః’ ఇతి మన్త్రే బహువచననిర్దిష్టానాం జ్యోతిషాం జ్యోతిష్ట్వేన ఎకీకృత్య పరిగ్రహణం సూచయితుమ్ । అన్యథా హి పఞ్చజనానాం సంఖ్యాఽతిరేకః స్యాత్ । ప్రాణాదీనామన్నపఞ్చమానాం క్రోడీకారకం బ్రహ్మాధీనస్వవ్యాపారత్వేన ఉత్తరమంత్రామ్నాతత్వమ్ । జ్యోతిఃపఞ్చమానాం బ్రహ్మాధీనస్వవ్యాపారత్వేన సన్నిహితమన్త్రామ్నాతత్వమ్ । సంఖ్యానివేశనార్థమేతదనపేక్షాయామపి ‘ప్రాణాదయ’ ఇతి సూత్రగతేన తద్గుణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహిణా తేషాం వాచ్యత్వస్య, లక్ష్యత్వస్య వా సిద్ధ్యర్థమవశ్యం తేష్వనుగతమేకం రూపమేతదన్యద్వా వక్తవ్యమేవ । కృత్వాచిన్తా కిమర్థేతి చేత్ న్యాయవ్యుత్పాదనార్థమ్ । యథా శర్కరాంజనవాక్యే ద్రవద్రవ్యమాకాంక్షితం వాక్యశేషాద్గృహ్యతే , యథా వా అపరిమితవాక్యే స్వవాక్యశేషాభావేఽపి అన్యార్థప్రవృత్తాత్సన్నిహితాత్సహస్రవాక్యాదాకాంక్షితం బహుత్వప్రతియోగి గృహ్యతే , ఎవమేకస్మాదన్యార్థప్రవృత్తాత్సన్నిహితవాక్యాదాకాంక్షితస్య సర్వస్యాలాభే తథాభూతాదనేకస్మాద్వా కుతశ్చిత్కించిదిత్యనేన ప్రకారేణ తద్గ్రాహ్యమితి న్యాయో హ్యనేన సూత్రేణ వ్యుత్పాదితో భవతి ।౧-౪-౧౩।
ఇతి నసంఖ్యోపసంగ్రహాధికరణమ్ ।౩।
కారణత్వేన చాకాశాదిషు యథావ్యపదిష్టోక్తేః ॥౧౪॥
స్యాదేతత్ – తైత్తిరీయే యజ్జ్ఞానాన్నిరతిశయానన్దావాప్తిః తత్సత్యజ్ఞానాదిలక్షణం బ్రహ్మ ప్రస్తుత్యాన్నమయాదికోశపరమ్పరయా సర్వాన్తరం తత్ప్రత్యగ్రూపం నిర్ధార్య
‘అసన్నేవ’(తై.ఉ.౨-౬.౧) ఇతి మన్త్రేణ తస్య సత్త్వాసత్త్వవేదనయోర్వేదితుః సాధుత్వాసాధుత్వప్రాప్తిరూపగుణదోషాభిధానేనాసద్వాదం నిరాకృత్య
‘సోఽకామయత’(తై.ఉ.౨-౬.౧) ఇత్యాదినా తస్యైవ కామనాపూర్వకం సకలప్రపఞ్చస్రష్టృత్వముక్త్వా
‘తత్సత్యమిత్యాచక్షే’(తై.ఉ.౨-౬.౧) ఇతి చోపసంహృత్య
‘తదప్యేష శ్లోకో భవతి’(తై.ఉ.౨-౬.౧) ఇతి తస్మిన్నేవార్థే శ్లోకోఽయమవతారితః
‘అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’(తై.ఉ.౨-౭.౧) ఇతి । కథమయమసత్కారణపరః స్యాత్ ? కథం చాసతః ‘ఆసీత్’ ఇత్యస్తిత్వముచ్యేత । తస్మాన్నామరూపవ్యాకరణాత్ ప్రాక్ సదపి బ్రహ్మాసదివేత్యుపచారాదసదిత్యుక్తమ్ । ఎషైవ అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్ ఇత్యత్రాపి యోజనా స్యాత్ । అసచ్ఛబ్దస్య బ్రహ్మపరతాయాః క్వచిద్దృష్టత్వాదిహాపి తత్సదాసీత్ ఇత్యగ్రే వచనాచ్చ । శూన్యత్వే హి కిం ‘సదాసీత్’ ఇతి పరామృశ్యేత । ఛాన్దోగ్యేఽపి అసద్వాదోఽనుదితహోమ ఇవ న శ్రుత్యన్తరప్రాప్తో నిరాకృతః యేన తైత్తిరీయబృహదారణ్యకశ్రుత్యోరసత్కారణపరత్వం వాచ్యం స్యాత్ । కిన్తు సర్వశ్రుతిపరిగృహీతసత్కారణపక్షదార్ఢ్యాయ మన్దమతిపరికల్పిత ఎవానూద్య నిరాకృతః । ‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్’ ఇత్యత్రాపి న నిరధ్యక్షస్య జగతో వ్యాకరణం కథ్యతే ; అగ్రే
‘స ఎష ఇహ ప్రవిష్ట ఆనఖాగ్రేభ్యః’(బృ.ఉ. ౧-౪-౭) ఇత్యధ్యక్షస్య వ్యాకృతకార్యానుప్రవేశశ్రవణాత్ ।
కిఞ్చ ‘వ్యాక్రియత’ ఇత్యయం లకారః కర్మణి వా స్యాత్కర్మకర్తరి వా । కర్మణి చేద్గమ్యతే గ్రామ ఇత్యత్రేవాక్షేపతః కర్తృలాభః స్పష్టః । కర్మకర్తరి చేదపి తథైవ । కర్త్రా క్రియమాణమేవ యత్కర్మ స్వగుణైః సుకరం భవతి తత్సౌకర్యమపేక్ష్య కర్తృత్వేన వివక్ష్యమాణం హి కర్మకర్తేత్యుచ్యతే । యథాఽఽహుః ‘క్రియమాణం తు యత్ కర్మ స్వయమేవ ప్రసిద్ధ్యతి । సుకరైః సుగుణైర్యుక్తం కర్మకర్తేతి తద్విదుః’ ఇతి । ఎవం చ యథా కరణస్య , అధికరణస్య వా గుణసౌష్ఠవేన కర్తృత్వవివక్షయా ‘సాధ్వసిశ్చ్ఛనత్తి’ ‘సాధు స్థాలీ పచతి’ ఇతి కర్తృత్వవ్యవహారేఽపి వస్తుతః కర్తృవ్యాపారవిషయత్వం న హీయతే , ఎవమిహాపి । ఇయాంస్తు విశేషః – కర్మణః కర్తృత్వవివక్షాయాం ‘కర్మవత్ కర్మణా తుల్యక్రియః’(పా.సూ. ౩-౧-౮౭) ఇతి సూత్రేణ కర్మవత్ కార్యవిధానాత్ ‘లూయతే కేదారః స్వయమేవ’ ఇత్యాదిప్రయోగేషు యగాత్మనేపదాదయః । కరణాధికరణయోః కర్తృత్వవివక్షాయాం తథా విశేషవిధానాభావాత్ కర్తరి విహితాః శ్నమ్శబాదయః ప్రత్యయాః । తస్మాత్ కారణవాక్యానామవిరోధేన సద్రూపే బ్రహ్మణి కారణే తాత్పర్యస్య నిర్ధారయితుం శక్యత్వాన్న ప్రధానపరత్వం కల్పనీయమ్ । కథం చానన్దమయాధికరణాదృశ్యత్వాధికరణాదిషు బహుభిర్న్యాయైః ప్రధానాద్వ్యవచ్ఛిద్య బ్రహ్మపరత్వేన నిర్ణీతానాం తైత్తిరీయచ్ఛాన్దోగ్యముణ్డకోపనిషదాదిగతకారణవాక్యానాం పునరిహ ప్రధానపరత్వమితి శఙ్కోన్మజ్జనం లభేత ? తస్మాన్నాయం పూర్వపక్షో యుక్త ఇతి చేత్ –
అత్ర బ్రూమః – తైత్తిరీయే యత్ కారణం బ్రహ్మ ప్రతిపాదితం తత్ ప్రాక్ ‘అసద్వా’ ఇతి శ్లోకావతరణాత్ సదసదితి వా న నిర్ధారయితుం శక్యమ్ । ‘అసన్నేవ స భవతి’ ఇతి శ్లోకస్య అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్ స్వభావికాసద్రూపతాపత్తిరూపాం సకలసాంసారికదుఃఖరహితాం ముక్తిం ప్రాప్తో భవతి । బ్రహ్మణః కల్పితసద్రూపత్వవేదనే తు స్వయమపి సద్రూపతానువృత్త్యా సకలసాంసారికదుఃఖస్వభాజనం భవేదిత్యేవమభిప్రాయవర్ణనోపపత్తేః ।
‘సోశ్నుతే సర్వాన్ కామాన్’(తై.ఉ.౨-౧-౧) ఇతి ముక్తౌ సర్వకామావాప్తివచనస్య ముక్తః సమ్ప్రాప్తసకలకామ ఇవ నిర్దుఃఖో భవతీత్యేతదర్థలక్షకత్వోపపత్తేః నిరతిశయబ్రహ్మానన్దప్రాప్తిపరత్వపక్షేఽపి తస్య తత్ర లక్షణాఽవశ్యమ్భావాత్ । ఉపక్రమే వాక్యశేషే చ శ్రుతస్య సత్యశబ్దస్య
‘సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః’(ఛా.ఉ.౮-౧-౫) ‘యచ్చికేత సత్యమిత్తన్న మేఘమ్’ ఇత్యాదిప్రయోగదర్శనాదమోఘమసద్రూపం బ్రహ్మ యస్మాత్ సద్రూపం జగదవశ్యఞ్జాయత ఇత్యేకమపి తాత్పర్యవర్ణనోపపత్తేః । సిద్ధాన్తే చేతనబ్రహ్మణః కాల్పనికాచేతనప్రపఞ్చస్యేవాసద్రూపాద్బ్రహ్మణః కాల్పనికసద్రూపప్రపంచస్య జననోపపత్తేశ్చ కార్యప్రపఞ్చపరశబ్దానాం కాల్పనికపరత్వవత్ కారణబ్రహ్మపరశబ్దానామసత్పరత్వోపపత్తేశ్చ । సిద్ధాన్తేఽపి వైదికశబ్దానాం సదర్థపరత్వనియమాభావాత్ । తస్మాత్ ‘పఞ్చ పఞ్చజనా’ ఇత్యస్యేవ తైత్తిరీయగతకారణవాక్యస్యానేకధాఽర్థవర్ణనసమ్భవాదనిర్ణయప్రసఙ్గే వాక్యశేషాదర్థనిర్ణయో యుక్తః । ఎవమ్ ‘అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ ఇతి వాక్యశేషానుసారేణాస్యాసత్కారపరత్వే సతి ‘అసదేవేదమ్’ ఇతి బృహదారణ్యకవాక్యమప్యసత్కారణపరమేవావతిష్ఠతే । న చోభయత్రాపి ‘ఆసీత్’ ఇతి అస్తిత్వోక్త్యా సత్యేవాసచ్ఛబ్దయోర్లక్షణా స్వీకర్తవ్యేతి శంక్యమ్ । ‘తద్ధైక ఆహురసదేవేదమగ్ర ఆసీత్’ ఇతి ఛాన్దోగ్యే నిరాకరణీయాసత్కారణపక్షానువాదే అత్యన్తాసత్యేవ ‘ఆసీత్’ ఇతి ప్రయోగదర్శనాత్ । ఎవం చ ఉదాహృతం ఛాన్దోగ్యవాక్యమపి శ్రుత్యన్తరప్రతిపాదితాసత్కారణపక్షనిరాకరణపరమేవావతిష్ఠతే ।
యత్తు ‘వ్యాక్రియత’ ఇత్యత్ర ‘స ఎష ఇహ ప్రవిష్ట ఆనఖాగ్రేభ్యః’ ఇత్యగ్రే కర్తృశ్రవణమస్తీత్యుక్తమ్ ; తన్న । తత్ర
‘స యత్ పూర్వోఽస్మాత్ సర్వస్మాత్ సర్వాన్ పాప్మన ఔషత్’(బృ.ఉ,౧-౪-౧) ఇతి ప్రాక్ ప్రకృతస్య జీవస్య వ్యాకృతశరీరానుప్రవేశస్యైవ ప్రతిపాద్యమానతయా జగత్కర్తురప్రతిపాదనాత్ । యదప్యాక్షేపతః కర్తృలాభోఽస్తి ‘లూయతే కేదారః స్వయమేవ’ ఇత్యాదావివేత్యుక్తం తదపి న యుక్తమ్ । ‘భిద్యతే కుసూలేన’ ఇత్యాదిషు వ్యభిచారేణ కర్మకర్తృవివక్షాయాం కర్త్రన్తరాక్షేపనియమాభావాత్ । అత ఎవ మహాభాష్యే కర్మణః కర్తృత్వరూపస్వాతన్త్ర్యవివక్షాస్థలే ‘కిం సతస్స్వాతన్త్ర్యస్య వివక్షా ఉత వివక్షామాత్రమ్’ ఇతి పక్షం పరిగృహ్య తత్ర ‘భిద్యతే కుసూలేన’ ఇత్యుదాహృత్య తత్రాపి కుసూలాతిరేకేణ భేదనే కర్తారో వాతాతపవర్షకాలాః సన్తీత్యాశంక్య ‘యస్య ఖలు నివాతే నిరభివర్షే అచిరకాలకృతః కుసూలః స్వయమేవ భిద్యతే తస్య నాన్యః కర్తాఽస్తి అన్యదతః కుసూలాత్’ ఇతి పరిహృతమ్ । పునశ్చ యత్ర తర్హి ‘లూయతే కేదారః స్వయమేవ’ ఇత్యత్ర కర్త్రన్తరమస్తి తత్ర కేదారే లవనం ప్రతి సతస్స్వాతన్త్ర్యస్య వివక్షా న సమ్భవతీత్యాశంక్య ‘అత్రాపి యాఽసౌ సుకరతా నామ తస్యా నాన్యః కర్తాఽస్తి అన్యదతః కేదారాత్’ ఇతి పరిహృతమ్ । ఎవం కర్మకక్తృప్రయోగేషు కర్త్రన్తరాభావే కృత్స్నస్వాతన్త్ర్యవివక్షా, తత్సద్భావే సౌకర్యాంశమాత్రస్వాతన్త్ర్యవివక్షేతి ద్వైవిధ్యం వర్ణయతా భగవతా పతఞ్జలినా కర్త్రాక్షేపనియమో నాస్తీతి స్పష్టమేవ దర్శితమ్ । ఎవఞ్చ సతి ద్వైవిధ్యే ‘వ్యాక్రియత’ ఇత్యత్ర కృత్స్నస్వాతన్త్ర్యవివక్షైవ న్యాయ్యా, అన్యథా కర్త్రాక్షేపగౌరవప్రసఙ్గాత్ । అత ఎవ కృత్స్నస్వాతన్త్ర్యయుక్తే కర్మకర్తర్యేవాయం లకారః న తు కర్మణి ; తథాత్వేఽపి కర్త్రాక్షేపగౌరవప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్ తత్కారణవాక్యస్వారస్యపర్యాలోచనాయామవశ్యమస్త్యేవ విరోధ ఇతి తత్పరిహారేణ ప్రామాణ్యసంరక్షాణార్థం తేషాం స్మృతిన్యాయసిద్ధే ప్రధానే పర్యవసానం కల్పయితుం యుక్తమ్ ।
ఆనన్దమయాధికరణాదిషు తన్నిరాకృతమ్ , ఇతి చేత్ ; సత్యమానన్దమయాధికరణే
‘కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా’(బ్ర.సూ.౧-౧-౧౮) ఇతి నిరాకృతమ్ । ‘సోఽకామయత’ ఇతి శ్రుతః కామః ప్రధాన ఇవ బ్రహ్మణ్యనుపపన్నః । స హి
‘కామస్సఙ్కల్పో విచికిత్సా’(బృ.ఉ.౧-౫-౩) ఇత్యాదిశ్రుతావన్తఃకరణధర్మత్వేన ప్రతిపన్నః । న చ బ్రహ్మణోఽన్తఃకరణమస్తి । ఎతేన – ఈక్షత్యధికరణే వర్ణితమీక్షణమపి – వ్యాఖ్యాతమ్ । తదపి ఖలు
‘హ్రీర్ద్ధీర్భీరిత్యేతత్సర్వం మన ఎవ’(బృ.ఉ.౧-౫-౩) ఇత్యన్తఃకరణధర్మత్వేన శ్రుతమ్ । బ్రహ్మణస్స్వరూపజ్ఞానేన సర్వజ్ఞత్వం సమ్భవతి ఇతి చేత్ ; సత్యం ‘యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్’ ఇతి శ్రుతం సర్వజ్ఞత్వం సమ్భవతి , న తు ‘తదైక్షత’ ఇతి సర్గాద్యకాలోత్పన్నత్వేనేదానీమతీతత్వేన చ శ్రుతమనిత్యమీక్షణమ్ । కిఞ్చేచ్ఛామాత్రే అనిత్యజ్ఞానమాత్రే చ శరీరస్యాపి కారణత్వావగమాత్ సర్గాద్యకాలే భూతసృష్టేః ప్రాగశరీరస్య బ్రహ్మణః కామేక్షణే సుతరాం న సమ్భవతః । గౌణే తు ప్రధానేఽపి సమ్భవతః । ఎతేన – కారణవాక్యగతాత్మబ్రహ్మాదిశబ్దాస్తత్త్వమసీత్యాద్యభేదవ్యపదేశాశ్చ వ్యాఖ్యాతాః ।
కిఞ్చ పఞ్చజనశబ్దస్య ప్రాణాదిష్వివాత్మాదిశబ్దానాం ప్రధానే వృత్తిః కల్ప్యత ఇత్యపి వక్తుం శక్యమ్ ।
‘తస్య తావదేవ చిరమ్’(ఛా.ఉ.౬ – ౧౪ - ౨) ఇతి మోక్షోపదేశస్తు న జీవజగత్కారణాభేదనిష్ఠస్య, కిన్తు కేవలం జగత్కారణనిష్ఠస్యేతి ప్రధానేఽపి సఙ్గచ్ఛతే । మోక్షాయ ప్రధానమపి హి సాఙ్ఖ్యమతే జ్ఞేయమ్ । అత ఎవానుమానికాధికరణే
‘జ్ఞేయత్వావచనాచ్చ’(బ్ర.సూ.౧-౪-౪) ఇతి సూత్రితమ్ । ‘స్వమపీతో భవతి’ ఇత్యత్ర స్వశబ్దః స్వీయపరోఽస్తు । భిన్నేఽప్యప్యయః ప్రసిద్ధో
‘యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి’(శ.బ్రా.౧౦-౩-౩-౬) ఇత్యత్ర । ముణ్డకే జగత్కారణమక్షరం ప్రధానం అక్షరాత్పరః పురుషో జీవ ఇత్యేవం ప్రకారేణ సర్వాణి కారణవాక్యాని యథాకథంచిద్గౌణలక్షణాధ్యాహారానుషఙ్గవాక్యభేదవ్యవధారణకల్పనాదిభిః స్మృతిన్యాయప్రాప్తే ప్రధాన ఎవ నేతవ్యాని । తత్తత్కారణవాక్యస్వారస్యలభ్యార్థపరిగ్రహే తేషాం పరస్పరవిలక్షణకారణసమర్పకత్వాదప్రామాణ్యమేవ ప్రసజ్యతే । వరం చాధ్యయనవిధిపరిగృహీతానాం వైదికశబ్దానామతిక్లేశాశ్రయణేనాపి ‘సృణ్యేవజర్భరి’ ఇత్యాదిమంత్రాణామివ ప్రామాణ్యసంరక్షణమిత్యేవం సర్వాక్షేపేణ పూర్వపక్షే ప్రాప్తే –
రాద్ధాన్తః – శ్వేతాశ్వతరాదిషు ప్రదర్శితాని బహూని కారణవాక్యాని ప్రధానపురుషాతిరిక్తం తయోర్నియామకం సర్వజ్ఞం సర్వేశ్వరం సర్వేషాం ప్రత్యగ్రూపం జగత్కారణం ప్రతిపాదయన్తి । యత్రాప్యానన్దవల్యామసత్కారణవాద ఇవ దృశ్యతే , సాఽపి తథైవ సర్వజ్ఞం సర్వేశ్వరం సర్వాన్తరం సర్వేషాం ప్రత్యగ్రూపం కారణం ప్రతిపాదయత్యేవ । తథైవ హి ఛాన్దోగ్యశ్రుతిరపి చేతనం ప్రత్యగభిన్నం కారణం ప్రతిపాదయతి యత్రాసత్కారణవాదనిరాకరణమతిస్ఫుటం శ్రూయతే । ఎవం చ పరమేశ్వరకారణత్వప్రతిపాదకానాం కారణవాక్యానాం బాహుల్యే సతి బహూనామేకవిషయాణాం పరస్పరవిరోధేనార్థానిర్ణయప్రాప్తౌ ప్రమాణాన్తరానుసారేణ సర్వేషాం శబ్దానాం లాక్షణికత్వాదికల్పనాద్వరం స్వాన్తర్వర్తిబహుశబ్దానుసారేణ కతిపయశబ్దలక్షణాకల్పనం లాఘవాదితి ప్రధానే సర్వేషాం కారణవాక్యానాం క్లేశేన నయనం పరిత్యజ్య క్వాచిత్కస్యాసచ్ఛబ్దస్య బ్రహ్మలక్షణాశ్రయణం కామేక్షణశబ్దయోశ్చ శ్రుతిబలాచ్ఛరీరానపేక్షోత్పత్తికమాయావృత్త్యుపాధిప్రాప్తానిత్యభావస్వరూపజ్ఞానాత్మకసఙ్కల్పవిశేషపరత్వకల్పనమ్ । ఎవం చ జీవజగత్కారణాభేదస్వాప్యయాదిశ్రుతయోఽపి న క్లేశేన నేతవ్యాః ।
ఎవం బృహదారణ్యకేఽప్యసచ్ఛబ్దస్య గతిర్ద్రష్టవ్యా । ప్రాయేణ వ్యాకృతవస్తువిషయః ఖలు సచ్ఛబ్దః ప్రసిద్ధః । బ్రహ్మ తు ప్రాగ్జగదుత్పత్తేర్వ్యాకరణాభావాపేక్షయా సదేవాసదిత్యుపచర్యత ఇతి । ‘వ్యాక్రియత’ ఇతి కర్మణి లకారో న తు కర్మకర్తరి । ‘అవ్యాకృతమాసీత్’ ఇతి కర్మణ్యేవ నిష్ఠాంతస్య ప్రాక్ప్రయోగాత్, ఎకవిషయయోః ‘ప్రాగవ్యాకృతమ్ , పశ్చాద్వ్యాక్రియత’ ఇతి ప్రయోగయోః ‘ప్రాగచ్ఛిన్నం వనమిదానీమచ్ఛిద్యత’ ఇతి ప్రయోగయోరివైకార్థ్యపరత్వావశ్యంభావాత్ । న చావ్యాకృతమిత్యపి కర్మకర్తరి ప్రయోగ ఇతి శఙ్కనీయమ్ । తదానీమనేనావ్యాకృతమితి తృతీయాప్రయోగప్రసఙ్గాదిదమితి ప్రథమాఽనుపపత్తేః । కర్మణః కర్తృత్వవివక్షాయాం హి ధాతోరకర్మకత్వాద్భావే నిష్ఠేతి కర్తురనభిహితత్వాత్ తృతీయయైవ భావ్యమ్ । న చ ‘కర్మవత్కర్మణా తుల్యక్రియః’(పా.సూ.౩-౧-౮౭) ఇతి సూత్రేణ కర్మకర్తుః కర్మవద్భావాతిదేశాన్నిష్ఠయా కర్తురభిహితత్వేన ప్రథమా స్యాత్ యథా ‘లూయతే కేదారస్స్వయమేవ’ ఇత్యత్ర కర్తురభిహితత్వేన కేదార ఇతి ప్రథమేతి వాచ్యమ్ । ‘లిఙ్యాశిష్యఙ్’(పా.సూ.౩-౧-౮౬) ఇతి పూర్వసూత్రే ద్విలకారకో నిర్దేశ ఇత్యేకస్య లకారస్యానువృత్త్యా లాన్తస్య యః కర్మణా తుల్యక్రియః కర్తా తస్యైవ కర్మవద్భావవిధానాత్కృత్యక్తఖలర్థేషు కర్మకర్తుః కర్మవద్భావాభావాత్ । తస్మాత్ కర్మణ్యేవాయం లకార ఇత్యనివార్యః కర్త్రాక్షేపః ।
సూత్రే కారణత్వ ఇతి సప్తమీ నేతి ప్రతిషేధః । పునశ్చ కారణత్వేనేతి తృతీయా । చస్త్వర్థః । తథా చాయమర్థః – ఆకాశాదిషు కార్యేషు క్రమాదివిషయే విగానే సత్యపి న బ్రహ్మణః కారణత్వే అస్తి విగానమ్ । కుతః ? యథావ్యపదిష్టోక్తేః ; యథాభూతో హ్యేకస్మిన్ వేదాన్తే సర్వజ్ఞః సర్వేశ్వరః సర్వాత్మకోఽద్వితీయః కారణత్వేన వ్యపదిష్టః తథాభూతస్యైవ వేదాన్తాన్తరేష్వపి కారణత్వేనోక్తేః । తథా చ బహుశబ్దానుసారేణ క్వాచిత్కస్యాసచ్ఛబ్దస్య వ్యాకృతప్రపఞ్చాత్మనాఽనభివ్యక్తే బ్రహ్మణి లక్షణా న్యాయ్యా । న హి తత్ర కారణమేవ నాస్తీతి ప్రతిక్షిప్యతే , కిన్తు కారణమభ్యుపేత్య తత్రాసచ్ఛబ్దః ప్రయుజ్యతే । తథాపి వ్యాక్రియతేత్యత్ర కారణాన్తరప్రతిక్షేపోఽస్తీతి శఙ్కానివారణార్థశ్చకారః । తన్నిరాకరణప్రకారో దర్శిత ఎవ ॥౧-౪-౧౪॥
ఎవం ప్రకరణాన్తరగతబహుకారణవాక్యానుసారేణ బ్రహ్మకారణవాదవిరోధీ క్వాచిత్కః శబ్దో లక్షణాదినా నేతవ్య ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం పూర్వాపరవాక్యానుసారేణాపి తథా నేతవ్య ఇత్యాహ –
ఆనన్దవల్యాముపక్రమే వాక్యశేషే చ శ్రూయమాణః సత్యశబ్దస్త్రికాలాబాధ్యరూపపరమార్థవాచీ ; తత్రైవ తస్య శబ్దస్య వ్యుత్పన్నత్వాత్ । అమోఘే తత్ప్రయోగస్తు లాక్షణికః । ప్రాయః శుక్తిరజతాదేర్బాధ్యస్య కార్యకరత్వాదర్శనేనామోఘత్వస్యాబాధ్యసమ్బన్ధిత్వావగమాత్ లక్షణయా తత్ర ప్రయోగనిర్వాహే శక్త్యన్తరస్యాకల్పనీయత్వాత్ । ‘అసన్నేవ’ ఇతి మన్త్రోఽప్యుపక్రమోపసంహారానురోధాచ్ఛన్దోగశ్రుతావసద్వాదనిరాకరణస్య క్లృప్తత్వేన తదనురోధాచ్చాసద్వాదనిరాకరణపరః । ఎవఞ్చ సద్రూపం బ్రహ్మ ప్రకృత్య తస్మాత్ ప్రత్యగ్రూపాదాకాశాద్యుత్పత్తిముక్త్వా తస్య సర్వాన్తరత్వముపపాద్య తస్యాసత్యత్వపక్షఞ్చ నిరాకృత్య సకలజగత్స్రష్టృత్వఞ్చోక్త్వా ‘తత్సత్యమిత్యాచక్షతే’ ఇతి చోపసంహృత్య ‘తదప్యేష శ్లోకో భవతి’ ఇతి అనయా తస్మిన్నర్థే శ్లోకోఽయమిత్యవతారికయా తదేవ సద్రూపం కారణం బ్రహ్మానుకృష్య పఠ్యమానోఽయం ‘అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ ఇతి శ్లోకః కథమసత్కారణపరః స్యాత్ । అతః సత్సమాకర్షానురోధాదసచ్ఛబ్దః సత్యేవానభివ్యక్త్యభిప్రాయో లాక్షణికః కల్పనీయః । ‘అసదేవేదమ్’ ఇతి శ్రుతావపి ‘తత్సదాసీత్’ ఇతి సద్భావవిధానే తత్పదేనాసచ్ఛబ్దోక్తస్యైవ సమాకర్షాదత్యన్తాసతశ్చ ‘నాసతో దృష్టత్వాత్’ ఇతి న్యాయేన సద్రూపతాపత్త్యయోగాదసచ్ఛబ్దః పూర్వవల్లాక్షణికః కల్పనీయః । ‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్’ ఇత్యాద్యనన్తరం ‘స ఎష ఇహ ప్రవిష్ట’ ఇతి వాక్యే తచ్ఛబ్దేన వ్యవహితప్రకృతపురుషస్యేవైతచ్ఛబ్దేనావ్యవహితప్రకృతావ్యాకృతస్యాపి సమాకర్షాదవ్యాకృతరూపతయా ప్రవిష్టపురుషాభిధానసామర్థ్యాదవ్యాకృతశబ్దోఽనభివ్యక్తబ్రహ్మపర ఇతి తత్ర న చేతనస్య కర్తుః ప్రతిక్షేపః । తస్మాత్ ‘నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియత’ ఇత్యత్ర స్వేనేత్యేవ కర్తృవాచిపదమధ్యాహార్యమ్ ; ‘తదాత్మానం స్వయమకురుత’ ఇత్యనేనైకార్థ్యాత్ । తస్మాత్ సిద్ధం సర్వేషాం కారణవాక్యానామవిరోధేన బ్రహ్మపరత్వమ్ ॥౧-౪-౧౫॥
ఇతి కారణత్వాధికరణమ్ ।౪।
జీవపక్షే ఎతేషామాదిత్యమణ్డలాద్యధికారిణాం భోగోపకరణభూతానాం పురుషాణాం యః కర్తా ఎతత్కర్తృభావే ద్వారభూతం పుణ్యాపుణ్యలక్షణం చ కర్మ యస్యాస్తి స వేదితవ్య ఇత్యుపపత్తేః యోగాద్రూఢేః ప్రబలత్వాచ్చ । కర్మశబ్దస్య పరిస్పన్ద ఎవ రూఢిః , తత్సాధ్యత్వాత్తు పుణ్యాపుణ్యరూపే కర్మణి లక్షణా ఇతి చేత్ , న । పరిస్పన్దాసాధ్యేష్వపి దర్శనస్పర్శనశ్రవణాదిసాధ్యపుణ్యపాపేషు కర్మశబ్దప్రయోగదర్శనాత్ । తత్రాపి యథాకథఞ్చిత్పరమ్పరయా పరిస్పన్దసాధ్యత్వాశ్రయణేన లక్షణేత్యఙ్గీకారేఽపి యోగాద్రూఢిపూర్వలక్షణాయాః ప్రబలత్వాత్ , జీవస్యాపి తత్ప్రేర్యదేహాశ్రయపరిస్పన్దేనాసాధారణసమ్బన్ధసత్త్వాచ్చ । అగ్రేఽపి జీవలిఙ్గదర్శనాచ్చ । తత్ర హ్యజాతశతృణా వేదితవ్యతయోపన్యస్తస్య పురుషాణాఙ్కర్తుర్వేదనాయోపేతం బాలాకీం ప్రతి బుబోధయిషురజాతశత్రుః సుప్తం పురుషం ప్రాణాదిసంబోధనైరామన్త్ర్య ఆమన్త్రణశబ్దాశ్రవణాత్ప్రాణాదీనామభోక్తృత్వం ప్రతిబోధ్య యష్టిఘాతేనోత్థాపనాత్ప్రాణాదివ్యతిరిక్తం జీవం భోక్తారం ప్రత్యబోధయదితి శ్రూయతే
‘‘తం హ పాణావభిపద్య ప్రవవ్రాజ తౌ హ సుప్తం పురుషమీయతుస్తం హాజాతశత్రురామన్త్రయాఞ్చకే బృహన్పాణ్డరవాసస్సోమరాజన్నితి సహ తూష్ణీమేవ శిశ్యే । తత ఉ హైనం యష్ట్యా వ్యాచిక్షేప । స తత ఎవ సముత్తస్థౌ’(కౌ. బ్రా.౪-౧౯) ఇతి । నన్విదం జీవసఙ్కీర్తనం జీవస్య వేదితవ్యపురుషరూపత్వప్రతిపత్త్యర్థం న భవతి , కిన్తు జీవస్య సుషుప్తిప్రబోధయోరధికరణాపాదానతయా బ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థమ్ । యష్టిఘాతేన జీవే ప్రబోధితే ‘క్వైష ఎతద్బాలాకే పురుషోఽశయిష్ట క్వ వా ఎతదభూత్కుత ఎతదగాత్’ ఇత్యజాతశత్రోః ప్రశ్నస్య బాలాకినా తస్మిన్నవిజ్ఞాతే పృష్టేఽర్థే ‘యదా సుప్తస్స్వప్నం కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇతి అజాతశత్రుణైవ కృతస్య స్వపృష్టార్థవివరణస్య చ దర్శనాదితి చేత్ ; మైవమ్ । న హి సుషుప్తిస్థానతయా బ్రహ్మ తత్ర ప్రతిపాద్యతే , కిన్తు నాడ్య ఎవ ।
‘‘హితా నామ హృదయస్య నాడ్యః’(కౌ. బ్రా.౪-౧౯) ఇతి నాడీః ప్రక్రమ్య ‘తాసు తదా భవతి’ ఇత్యుక్త్వా హి కదేత్యాకాంక్షాయాం ‘యదా సుప్తః స్వప్నం కఞ్చన పశ్యతి’ ఇత్యుక్తమ్ । ‘అథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇత్యనేన తు బ్రహ్మణి జీవ ఎకధా భవతీతి నోచ్యతే , ప్రాణశబ్దోఽపి న బ్రహ్మపరః , కిన్తు నాడీస్థే జీవే కారణగ్రామ ఎకీభవతీత్యుచ్యతే । ‘తదైనం వాక్సర్వైర్నామభిస్సహాప్యేతి, చక్షుస్సర్వై రూపైస్సహాప్యేతి,శ్రోత్రం సర్వైశ్శబ్దైస్సహప్యేతి మనస్సర్వైర్ధ్యానైస్సహాప్యేతి’ ఇత్యగ్రే తద్వివరణదర్శనాత్ । ప్రాణశబ్దోఽపి ప్రాణభృత్త్వనిబన్ధనో జీవపరః ; ‘స యదా ప్రతిబుధ్యతే’ ఇతి ప్రాణశబ్దనిర్దిష్టస్య ప్రబోధోపన్యాసాత్ ; బ్రహ్మణః సుప్తిప్రబోధయోరసమ్భవాత్ ।
నను నాడ్యస్సుప్తిస్థానతయా నోచ్యన్తే , కిన్తు స్వప్నస్థానతయా ‘క్వైష తద్బాలాకే పురుషోఽశయిష్ట’ ఇతి స్వప్నస్థానస్య ‘క్వ వా ఎతదభూత్’ ఇతి సుషుప్తిస్థానస్య చ ప్రాక్పృష్టత్వాత్ । అన్యథా ప్రథమప్రశ్నస్యైవ సుషుప్తిస్థానావిషయత్వే యత్ర ప్రసుప్తస్తత్రైవ యావత్ప్రబోధమభూదిత్యస్యార్థసిద్ధతయా ద్వితీయప్రశ్నవైఫల్యప్రసఙ్గాత్ సాఫల్యసమ్భవే చ తదఙ్గీకారాయోగాత్ తత్ర ‘తాసు తదా భవతి’ ఇతి స్వప్నస్థానప్రశ్నస్య ప్రతివచనం ‘యదా సుప్తః’ ఇత్యాది ‘ఎకధా భవతి’ ఇత్యన్తం సుప్తిస్థానప్రశ్నస్య । యుక్తం హ్యనన్తరశ్రుతప్రతిషేధప్రసక్తస్వప్నవిషయత్వం పూర్వవాక్యస్య । యుక్తం చ ‘న పశ్యతి’ ‘ఎకధా భవతి’ ఇత్యనయోస్సమానకర్తృకత్వమ్ । అన్యథా ‘ఎకధా భవతి’ ఇత్యత్ర కరణగ్రామ ఇత్యధ్యాహారః కార్యః , అథశబ్దశ్చ తదార్థం నేతవ్యః । ‘యదా సుప్తస్స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యతి’ ఇత్యస్య ‘తాసు తదా భవతి’ ఇత్యనేనాన్వయే హి సుషుప్తిప్రాప్త్యనన్తరం కారణగ్రామప్యయ ఇత్యర్థః స్యాత్ । న చ సోఽర్థో యుక్తః ; సుషుప్తేః సర్వేన్ద్రియోపరతిలక్షత్వేనానయోః పౌర్వాపర్యాయోగాత్ । తస్మాత్ప్రాణశబ్దో జీవస్య సుషుప్తిస్థానం వదన్ జీవాతిరిక్తం వేదితవ్యం పురుషం పరామృశతీత్యేవ వక్తవ్యమ్ । ‘స యదా ప్రబుధ్యతే’ ఇతి తచ్చబ్దస్తు య ఎకధా భవతి తం సుషుప్తం జీవం పరామృశతి, న తు యత్రైకధా భవతి తం వేదితవ్యం పురుషమతో న కిఞ్చిదవద్యమితి చేత్ –
ఉచ్యతే – ‘క్వైష ఎతద్బాలాకే పురుషోఽశయిశ్ట’ ఇతి ప్రశ్న ఉత్థాపితస్య సుషుప్తిస్థానవిషయః । ‘క్వ వా ఎతత్’ ఇతి ప్రశ్నస్తదుత్థాపనాత్ పూర్వముపరతవ్యాపారస్య తదనన్తరం వ్యాప్రియమాణతయాఽనుభూయమానస్య తదీయకరణగ్రామస్య సుషుప్తికాలికాధికరణవిషయః । ‘కుత ఎతదాగాత్’ ఇతి ప్రశ్నస్తస్యైవ కరణగ్రామస్యోద్గమనాపాదానవిషయః । ఎవఞ్చ ‘తాసు తదా భవతి యదా సుప్తస్స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యతి’ ప్రథమప్రశ్నస్య ప్రతివచనమ్ । ‘అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవ ఎకధా భవతి’ ఇతి ద్వితీయప్రశ్నస్య । ‘తదైనం వాక్’ ఇత్యాది తద్వివరణమ్ । ‘స యదా ప్రతిబుధ్యతే యథాఽగ్నేర్విస్ఫులిఙ్గా విప్రతిష్ఠేరన్నేవమేవైతస్మాదాత్మనః ప్రాణా యథాయతనం విప్రతిష్ఠన్తే ప్రాణేభ్యో దేవా దేవేభ్యో లోకాః’ ఇతి తృతీయప్రశ్నస్య ప్రతివచనమితి సఙ్గచ్ఛతే । అన్యథా ప్రశ్నత్రయస్యాపి జీవసుషుప్త్యధికరణతద్భవనాధికరణతదుద్గమనాపాదానవిషయత్వే తాన్యేవ ప్రతివచనేషు వక్తవ్యాని స్యుః । న చ ప్రతివచనేషు కుతశ్చిదపాదానాజ్జీవస్యోద్గమనప్రతిపాదకం కిఞ్చిదస్తి, కిన్త్వేతస్మాదాత్మనః ప్రాణా ఇతి జీవాదిన్ద్రియోద్గమనవిషయమేవ ప్రతివచనం దృశ్యతే । న చ - ‘అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇత్యస్య జీవః ప్రాణశబ్దితే బ్రహ్మణ్యేకధా భవతీత్యర్థాఙ్గీకారే ‘ఎతస్మాదాత్మనః’ ఇత్యస్య ప్రకృతబ్రహ్మపరామర్శితయా ప్రాణశబ్దస్య జీవపరతయా చైతదేవ జీవోద్గమనాపాదనప్రశ్నప్రతివచనం స్యాదితి – వాచ్యమ్ । ‘ఎతస్మాత్’ ఇత్యనేన ‘యదా సుప్తస్స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యతి’ ఇతి ప్రాధాన్యేన ప్రకృతస్య సుషుప్తస్య పరామర్శసమ్భవే సప్తమీనిర్దిష్టస్యోపసర్జనస్య పరామర్శాయోగాత్ । ‘కుత ఎతదాగాత్’ ఇతి ప్రశ్నస్య యష్టిఘాతోత్థాపితజీవమాత్రోద్గమనాపాదానవిషయత్వాఙ్గీకారే ఆత్మనః ప్రాణశబ్దితానాం బహూనాముద్గమనప్రతిపాదనస్య తత్ప్రతివచనత్వాయోగాచ్చ , ‘స యదా ప్రబుధ్యతే’ ఇతి తత్ప్రబోధస్య ప్రాణోద్గమనకాలోపలక్షణతయోపాత్తత్వేన ప్రాణానాం తతోఽన్యత్వప్రతీతేశ్చ,
‘‘తద్యథా క్షురః క్షురధానేఽవహితస్స్యాత్ విశ్వమ్భరో వా విశ్వమ్భరకులాయే ఎవమేవైష ప్రాజ్ఞ ఆత్మేదం శరీరమాత్మానమనుప్రవిష్టః ఆ లోమభ్య ఆనఖేభ్యః’(కౌ. బ్రా.౪-౨౦) ఇతి సమనన్తరవాక్యే ‘శరీరమాత్మానమ్’ ఇతి నిర్దేశేన శరీరాత్మాభిమానిత్వేన జ్ఞాపితస్య జీవస్య ప్రకృతప్రాణాద్యుద్గమనాపాదానపరామర్శినా ‘ఎష ప్రాజ్ఞ ఆత్మా’ ఇత్యేతచ్ఛబ్దేన పరామర్శాచ్చ
‘‘తద్యథా శ్రేష్ఠీ స్వైర్భుఙ్క్తే యథా వా స్వాశ్శ్రేష్ఠినం భుఞ్జన్తి ఎవమేవైష ప్రాజ్ఞ ఆత్మా ఎతైరాత్మభిర్భుఙ్క్తే ఎవమేవైత ఆత్మాన ఎతమాత్మానం భుఞ్జన్తి’(కౌ. బ్రా. ౪-౨౦) ఇతి తదనన్తరవాక్యేఽప్యాలోకదానాదినా భోగోపకారకైః ప్రాక్ ‘ఎతేషాం పురుషాణామ్’ ఇతి ప్రకృతైః ఆదిత్యాదిపురుషైర్హేతుభిర్విషయభోక్తృత్వేన లిఙ్గేన జ్ఞాపితస్య జీవస్య పూర్వవత్ ప్రకృతపరామర్శినైతచ్ఛబ్దేన నిర్దేశాచ్చ ।
ఎవం కర్మసమ్బన్ధయష్టిఘాతోత్థానశరీరాత్మాభిమానభోక్తృత్వలిఙ్గైర్జీవ ఎవ వేదితవ్యః పురుషోఽస్మిన్ ప్రకరణే ప్రతిపాద్యత ఇతి నిశ్చయే సతి ‘అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇతి వాక్యే కర్త్రధ్యాహారోఽథశబ్దాస్వారస్యఞ్చ న దోషః । కిఞ్చ న కర్త్తవ్యోఽత్ర కర్త్రధ్యాహరః । ‘క్వ వా ఎతదభూత్’ ఇతి ప్రశ్నవాక్యే ఎతచ్ఛబ్దేన నిర్దిష్టస్య కరణమణ్డలస్య కర్తృస్తత్ప్రతివచనేఽపి క్వ చైత్ర ఇతి ప్రశ్నస్య కాంచ్యామితి ప్రతివచనే చైత్రస్యేవ స్వయమేవాన్వయాత్ । నాప్యథశబ్దస్తదాఽర్థమస్మాభిర్నేతవ్యః ‘తదైనం వాక్’ ఇత్యాదివివరణవాక్యస్థతదాశబ్దానుసారేణ స్వయమేవ తదాఽర్థే పర్యవసానాత్ । బృహదారణ్యకే బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదరూపే సమానప్రకరణ ఎవ
‘తాని యదా గృహ్ణాత్యథ హైతత్ పురుషస్స్వపితి నామ’(బృ.ఉ.౨-౧-౧౭) ఇతి స్వాపకరణగ్రామోపరమయోర్విపరీతపౌర్వాపర్యశ్రవణేన పరస్పరవిరోధపరిహారాయోభయత్రాప్యథశబ్దస్తదార్థపర ఇత్యవశ్యం వక్తవ్యత్వాచ్చ । ‘యదా సుప్త’ ఇత్యాదేః ‘ఎకధా భవతి’ ఇత్యన్తస్య సుషుప్తజీవాధారప్రశ్నప్రతివచనరూపత్వేఽపి యదాశబ్దప్రతినిర్దేశతయాఽథశబ్దస్య తదార్థపర్యవసాయిత్వావశ్యమ్భావాచ్చ । తస్యానన్తర్యార్థత్వేఽపి సుషుప్తేరేకధాభావస్య చ పౌర్వాపర్యాభావేన ‘తాసు తదా భవతి’ ఇత్యేతదనన్తరం తస్య యోజనీయతయా వ్యవహితయోజనాక్లేశసత్త్వాచ్చ ।
నన్వేవమపి ‘తదైనం వాక్’ ఇత్యాదినా ప్రతిపాద్యమానః సుషుప్తౌ విషయైః సహ కరణగ్రామస్య లయో న జీవే సమ్భవతి , ప్రబోధే తైః సహ తదుత్పత్తిశ్చ న జీవాత్ సమ్భవతీతి చేత్ ; న । సుషుప్తౌ వాగాదీనాముపరతవ్యాపారాణాం జీవేఽవస్థానస్య ప్రబోధే జీవాన్నిర్గత్య స్వస్వాయతనప్రాప్తేశ్చ సమ్భవాత్ । తావత్యేవార్థే ‘తదైనం వాక్’ ఇత్యాదేస్తాత్పర్యాత్ । ప్రత్యక్షాదివిరోధేన విషయైః సహేన్ద్రియాణాం సుషుప్తౌ లయస్య ప్రబోధే పునరుత్పత్తేశ్చ తదర్థత్వాఙ్గీకారాయోగాత్ । ప్రత్యక్షవిరుద్ధోఽప్యర్థో యథాశ్రుతి గ్రాహ్య ఇతి చేత్ , తర్హి ప్రకరణస్య జీవవిషయత్వస్వారస్యానురోధేన సుషుప్తౌ జీవే సవిషయాణామిన్ద్రియాణాం లయః ప్రబోధే జీవాత్ తేషాం పునరుత్పత్తిరిత్యేవాఙ్గీక్రియతామ్ । ప్రత్యక్షవిరోధస్యాకిఞ్చిత్కరత్వేనాసమ్భవాభావాత్ ।
యది చ ‘యదా సుషుప్త’ ఇత్యాద్యేకధా భవతీత్యన్తం సుషుప్తజీవాధారప్రశ్నప్రతివచనం ‘తదైనం వాక్’ ఇత్యాది సుషుప్తజీవాధారే విషయేన్ద్రియాణాం లయస్య తతస్తేషాం పునరుత్పత్తేశ్చ ప్రతిపాదకమిత్యేవ వక్తవ్యమ్ । కౌషీతకిబ్రాహ్మణ ఎవ పూర్వస్యామిన్ద్రప్రతర్దనాఖ్యాయికాయాం ప్రాణశబ్దేన బ్రహ్మోపక్రమ్య
‘‘తస్యైషైవ దృష్టిరేతద్విజ్ఞానమ్’(కౌ. బ్రా.౩-౩) ఇతి తజ్జ్ఞప్తిప్రకారం ప్రతిజ్ఞాయ
‘‘యత్రైతత్పురుషః సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’(కౌ. బ్రా.౩-౩) ఇతి సుషుప్తజీవాధారత్వేన ‘తదైనం వాక్ సర్వైర్నామభిస్సహాప్యేతి’ ఇత్యాదినా వాగాదిలయోద్గమాపాదానత్వేన చ ప్రతిపాదనాదస్యాపి తదైకార్థ్యస్య వక్తవ్యత్వాదితి నిర్బన్ధః , తథాఽపి సుషుప్తజీవాధారో వేదితవ్యః పురుషో భవన్ సమష్టిప్రాణాత్మా హిరణ్యగర్భ ఎవ స్యాత్ , న తు తతోఽతిరిక్తం పరం బ్రహ్మ । ప్రాణశబ్దాత్ ప్రాణాత్మనా పరిస్పన్దరూపస్య తదభిమానిజీవాత్మనా పుణ్యాపుణ్యరూపస్య చ కర్మణస్తత్ర సమ్భవాత్ । బృహదారణ్యకశ్రుతౌ
‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్పురుషవిధః’(బృ.ఉ.౧-౪-౧) ఇత్యుపక్రమ్య దేవమనుష్యాదిసకలమిథునస్రష్టృత్వేనోక్తస్య తస్యాదిత్యాదిపురుషకర్తృత్వస్యాపి సమ్భవాత్ । తత్రైవ తదనన్తరం యథా క్షురో నాపితోపకరణభూతస్తత్కోశే భవత్యవహితః, యథా వా పచనాదినా విశ్వం బిభ్రదగ్నిరరణ్యాదౌ తన్నీడ ఇతి దృష్టాన్తోపన్యాససహితస్య నఖపర్యన్తకృత్స్నశరీరానుప్రవేశస్య హిరణ్యగర్భే ప్రతిపాదితస్యాత్రాపి వాక్యశేషే దర్శనాచ్చ ।
స్యాదేతత్ – వేదితవ్యః పురుషో జీవః ప్రాణాత్మా హిరణ్యగర్భో వేతి పక్షద్వయమప్యయుక్తమ్ ; వేదితవ్యపురుషకార్యత్వేన శ్రుతానాం బాలాక్యుపదిష్టపురుషాణాం మధ్యే ‘య ఎవ ఎష శారీరః పురుషస్తమేవాహముపాసే’ ఇతి సామాన్యతో జీవమాత్రస్యాపి పరిగణితత్వేన తత్కారణస్య వేదితవ్యపురుషస్య తదన్యత్వప్రతీతేః । ప్రాణనామభిరామన్త్రణేఽపి సుషుప్తస్యోత్థానాభావేన ప్రాణాన్యత్వప్రతీతేశ్చేతి చేత్ ; ఉచ్యతే – ‘య ఎవైష శారీరః పురుషః’ ఇతి పర్యాయః స్థూలశరీరాభిమానిజాగ్రదవస్థపురుషవిషయః ‘య ఎవైష ప్రాజ్ఞ ఆత్మా యేనైతత్సుషుప్తస్స్వప్న్యయా చరతి తమేవాహముపాసే’ ఇతి తదన్తరపర్యాయస్య స్వప్నావస్థజీవవిషయత్వదర్శనాత్ । ఎవం చ శోకభీత్యాదికలుషితౌ జాగ్రత్స్వప్నదృశౌ ప్రత్యాఖ్యాయ సుషుప్త్యవస్థః పురుషో వేదితవ్య ఉపదిష్టో భవిష్యతి । అత ఎవ ఉపదిష్టవేదితవ్యపురుషప్రదిదర్శయిషయా సుషుప్తపురుషగమనమగ్రే వర్ణ్యతే । ‘యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యతి’ ఇత్యనేన దీర్ఘస్వప్నం జాగ్రత్ప్రపఞ్చమవాన్తరస్వప్నం స్వప్నప్రపఞ్చం వా న కఞ్చన పశ్యతీతి శోకభీత్యాదికారణప్రపఞ్చదర్శనాభావేన సుషుప్తస్య వేదితవ్యత్వముపపాద్యతే ।
యదపి ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాం సుషుప్తస్య నాడీస్థత్వవర్ణనమ్ , తదపి పాప్మాస్పృష్టతయా తన్మూలకశోకభీత్యాదిరాహిత్యప్రదర్శనేన వేదితవ్యత్వోపపాదనార్థమ్ ।
‘తద్యత్రైతత్సుప్తః సమస్తః స్వప్నం న విజానాత్యాసు తదా నాడీషు సృప్తో భవతి తం న కఞ్చన పాప్మా స్పృశతి’(ఛా.ఉ.౮-౬-౩) ఇతి ఛాన్దోగ్యే హి సౌషుప్తికనాడీరుపగతస్య పాప్మాస్పర్శః శ్రూయతే । పునః ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాం కరణగ్రామస్య జీవే వృత్తివిలయప్రతిపాదనమపి సకలసాంసారికానర్థసమ్పాదకస్య కరణగ్రామస్య విలయేన సుషుప్తః శుద్ధ ఇతి తస్య వేదితవ్యత్వోపపాదనార్థమేవ । పునరన్యాభ్యాం ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాం కరణగ్రామస్య పునరుద్గమనప్రతిపాదనం తు జాగ్రతస్స్వప్నదృశశ్చేన్ద్రియవ్యాపారైః కలుషితత్వేనావేదితవ్యత్వస్థిరీకరణార్థమితి సర్వం సఙ్గచ్ఛతే ।
యత్తు ప్రాణనామభిరామన్త్రణేఽప్యనుత్థానేన ప్రాణాన్యత్వప్రదర్శనం, తేన సుప్తపురుషసమ్బన్ధివ్యష్టిప్రాణాన్యత్వమాత్రం సిద్ధ్యతి, న తు సమష్టిప్రాణాభిమానిదేవతారూపహిరణ్యగర్భాన్యత్వమపి । నను ప్రసిద్ధాని ప్రాణాదినామాని విహాయాప్రసిద్ధైః బృహన్నిత్యాదినామభిరామన్త్రణం దేవతాఽన్యత్వసిద్ధ్యర్థం స్యాదితి చేత్ , తర్హి తేన చన్ద్రదేవతాన్యత్వమేవ సిద్ధ్యేత్ । అస్మిన్నేవ ప్రకరణే ‘య ఎవైష చన్ద్రమసి పురుషస్తమేవాహముపాసే’ ఇతి చన్ద్రపర్యాయే
‘‘మామైతస్మిన్ సంవాదయిష్ఠా బృహన్పాణ్డరవాసాస్సోమో రాజా అన్నస్యాత్మేతి వా అహముపాసే’(కౌ. బ్రా.౪-౧౯) ఇతి తేషాం నామ్నాం చన్ద్రవిషయత్వశ్రవణాత్ పాణ్డరైరంశుభిశ్చ్ఛాదితత్వేన తత్ర పాణ్డరవాసస్త్వోపచారస్య సమ్భవాత్ ।
వస్తుతస్తు సుషుప్తపురుషం గత్వా కైశ్చిన్నామభిర్ద్విరామన్త్రణేఽప్యనుత్థానప్రదర్శనం సుషుప్తజీవస్య తన్నామవిషయాన్యత్వజ్ఞాపనేనైవ సప్రయోజనం వాచ్యమ్ । తత్ర చ చన్ద్రతాదాత్మ్యస్యాప్రసక్తత్వాత్తదన్యత్వం న జ్ఞాపనీయమ్ । సుషుప్తిదశాయాముపరతవ్యాపారేభ్యః శరీరేన్ద్రియేభ్యోఽన్యత్వం సుజ్ఞానమితి తస్యామపి దశాయామనుపరతవ్యాపారాత్ ప్రాణాదన్యత్వమేవ జ్ఞాపనీయమ్ । తదా హి తత్ప్రయోజనవత్తరం భవతి । సమ్భవతి చ బృహదాదిశబ్దానాం శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధ్యనురోధేన ప్రాణే వృత్తిః । ప్రాణః ఖలు బృహన్మహాన్ ‘ప్రాణో వావ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ’ ఇతి ప్రాణవిద్యాయాం శ్రైష్ఠ్యశ్రవణాత్ ‘స ఎషోఽసపత్న’ ఇతి సప్తాన్నబ్రాహ్మణే తస్యాసపత్నత్వశ్రవణాచ్చ । పాణ్డరవాసాశ్చ ప్రాణః । పాణ్డరవర్ణాః ఖల్వాపోఽస్యః వాసః । ప్రాణవిద్యాయాం
‘కిం మే వాసః’(బృ.ఉ.౬-౧-౧౪) ఇతి ప్రాణప్రశ్నే ‘ఆపో వాసః’ ఇత్యుత్తరశ్రవణాత్ , సప్తాన్నబ్రాహ్మణే
‘అథైతస్య ప్రాణస్య ఆపశ్శరీరం జ్యోతీరూపమసౌ చన్ద్రః’(బృ.ఉ.౧-౫-౧౩) ఇత్యప్శరీరత్వోక్త్యా తద్వాసస్త్వోపచారసమ్భవాచ్చ । అత ఎవ చన్ద్రరూపత్వాదేవాయం సోమరాజశ్చ । యది చ ‘బృహన్ పాణ్డరవాసాః’ ఇత్యాదిచన్ద్రపర్యాయవాక్యానుసారేణాత్రాపి చన్ద్రనామాన్యేతాని తదాపి సప్తాన్నబ్రాహ్మణోక్తరీత్యా చన్ద్రరూపే ప్రాణ ఎవైతేషాం పర్యవసానం వాచ్యమ్ ; సప్రయోజనత్వాయేతి సర్వధా హిరణ్యగర్భామన్త్రణస్యాత్ర న ప్రసక్తిః । కిం చామన్త్రణేఽప్యనుత్థానేన హిరణ్యగర్భాన్యత్వం సిద్ధ్యదపి యష్టిఘాతోత్థాప్యస్య సుషుప్తజీవస్యైవ సిద్ధ్యేత్ , న తు సుషుప్తౌ తదాధారతయా ప్రతిపాద్యస్య ప్రాణస్య । కిన్తు తన్నామభిరామన్త్రణేఽపి తదనుత్థానేన చేతనస్య జీవస్య తదన్యత్వసిద్ధౌ తదుపపాదకతయా తస్యాచేతనత్వమపి సిద్ధ్యేదిత్యలమతిప్రపఞ్చేన ।
స్యాదేతత్ – జీవో, హిరణ్యగర్భో వా వేదితవ్యపురుష ఇతి పూర్వపక్షే యద్యపి వేదితవ్యపురుషస్య జీవాన్యత్వం హిరణ్యగర్భాన్యత్వం చ న ప్రతిపన్నమితి బాధకం నాస్తి ; తథాఽపి బ్రహ్మోపక్రమః సకలపాపప్రదాహపూర్వకానన్యాధీనత్వరూపస్వారాజ్యాత్మకమోక్షఫలోపసంహారశ్చేతి బాధకద్వయం జాగర్తీతి చేత్ ; ఉచ్యతే । యేన బాలాకినా ‘బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ ఇతి ప్రతిజ్ఞాతం న తేన బ్రహ్మోక్తమ్ , అన్యదన్యదేవోక్తమ్ । యేనాజాతశత్రుణా వేదితవ్యః పురుష ఉపదిష్టః న తేన బ్రహ్మాభిధానం ప్రతిజ్ఞాతమ్ । అతో న బ్రహ్మపరమజాతశత్రువాక్యమ్ । నను బ్రహ్మోపక్రమాద్బాలాకివాక్యాదేవ తదపి వాక్యం బ్రహ్మపరం స్యాదుపకోసలవిద్యాయామగ్నివాక్యాదివాచార్యవాక్యమ్ । న । వైషమ్యాత్ । తత్ర హి వక్తృభేదేఽప్యేకవాక్యతాపాదకమగ్నివాక్యమస్తి ‘ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా’ ఇతి ; న త్వత్ర తథాభూతం వాక్యమస్తి । తర్హి కిం బాలాకివచసి బ్రహ్మాపక్రమేః సర్వథా నిరర్థకః ? నిరర్థక ఎవ ; భ్రాన్తవాక్యత్వాత్ । కిమర్థం శ్రుతౌ భ్రాన్తవాక్యోపన్యాసః ? అసద్వాదవత్ పూర్వపక్షనిరాకరణార్థమ్ । తద్వాదస్య నిరాకరణం న దృశ్యత ఇతి చేత్ , దృశ్యత ఎవ వాక్యచ్ఛాయావిమర్శచతురైః । బ్రహ్మ తే బ్రవాణి ఇతి ప్రతిజ్ఞాతవతా బాలాకినా ఉపదిష్టాన్ పురుషాన్ తత్తత్స్వరూపోపన్యాసేన నిరాకృత్య తతః పరం బ్రహ్మత్వేన వక్తవ్యపురుషాభావాత్ తూష్ణీంభూతే తస్మిన్ పుణ్యపాపకర్మసమ్బన్ధినమేవ పురుషం మోక్షాయ వేదితవ్యముపన్యస్యన్నజాతశత్రుస్తదతిరేకేణ ముముక్షుభిర్జ్ఞాతవ్యం బ్రహ్మ నామ కిఞ్చిన్నాస్తీతి మన్యత ఇత్యేవ హి స్పష్టతరం ప్రతీయతే । యథా ‘రసవాదినం బ్రవాణి’ ఇతి ప్రతిజ్ఞాతవతోదాహృతాన్ పురుషాన్ విప్రలమ్భకత్వాదితత్తత్స్వరూపోపన్యాసేన ప్రత్యాఖ్యాయ తతః పరముదాహరణీయపురుషాభావాత్తూష్ణీంభూతే తస్మిన్ రాజానమేవ ధనార్థిభిరుపసర్పణీయముపన్యస్యన్నుత్తరవాదీ రసవాదీ నామ కోఽపి నాస్తీత్యేవ మన్యత ఇతి ప్రతీయతే ।
ఎతేన – ఇదం నిరస్తమ్ – గార్గ్యస్య భ్రాన్తత్వేఽపి బ్రహ్మోపక్రమో న భ్రాన్తః ; ‘బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ ఇతి ప్రతిజ్ఞామాత్రే ప్రాజ్ఞా గోసహస్రస్య దత్తత్వాత్ । అతో వక్తుం ప్రతిజ్ఞాతం బ్రహ్మ యథావద్వక్తుమజానన్తం గార్గ్యం ప్రతి రాజ్ఞా యథావత్తదుపదిష్టమిత్యేవ గార్గ్యరాజవాక్యయోరేకవాక్యత్వముపపాదయితుం యుక్తమ్ । అన్యథా ‘బ్రహ్మ బ్రవాణి’ ఇతి ప్రతిజ్ఞాయాబ్రహ్మాణి బ్రహ్మత్వేన వదన్తం గార్గ్యం మృషావాదీత్యపోహ్య స్వయం రాజా జీవం ప్రాణం వా వదతి చేత్ స్వయమప్యసమ్బన్ధప్రలాపీ స్యాత్ । జీవం ప్రాణం వా బ్రహ్మత్వేన వదతి చేత్ తద్వదేవ మృషావాదీ స్యాత్ । తతశ్చ యథా కేనచిన్మణితత్త్వజ్ఞానాభిమానినా కాచం ప్రదర్శ్య ‘మణిరేష’ ఇత్యుక్తే ‘కాచోఽయం న మణిః’ ఇతి తం ప్రత్యాఖ్యాయ తతః ఆత్మనో విశేషం జిజ్ఞాపయిషతాఽన్యేన వస్తుతో మణిరేవ ప్రదర్శనీయః ; ఎవం రాజ్ఞాఽపి బ్రహ్మోపదేష్టవ్యమ్ । అతో గార్గ్యవచనగతబ్రహ్మోపక్రమసామర్థ్యాదేవ రాజవాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వమవసీయత – ఇతి । న హి రాజ్ఞా గోసహస్రం దత్తమ్ , కిన్తు ‘సహస్రం దద్మః’ ఇత్యుక్తమ్ । తత్తు అసమ్భావితమేవ బ్రహ్మనామ కిఞ్చిద్వక్తుమయమారభత ఇతి మన్యమానస్య రాజ్ఞః పరిహాసవాక్యమిత్యపి సఙ్గచ్ఛతే ; ‘జనకో జనక ఇతి వై జనా ధావన్తి’ ఇతి పరిహాసవాక్యసమభివ్యాహారాత్ । తథాఽపి ‘దద్మః’ ఇతి ప్రతిశ్రుతం ‘దత్తమేవ స్యాత్’ ఇతి చేత్ ; న । ‘అదత్తన్తు భయక్రోధశోకమోహరుజాఽన్వితైః । తథోత్కోచపరీహాసవ్యత్యాసఫలయోగతః’ ఇతి పరిహాసేన దత్తస్యాపి ప్రత్యాహరణార్హత్వేనాదత్తేషు పరిగణనాత్ । బ్రహ్మాన్యస్యాభిధానేఽపి న రాజ్ఞోఽసమ్బన్ధప్రలాపిత్వమాపతతి । మోక్షార్థం వేదితవ్యం బ్రహ్మ నామ కిఞ్చిన్నాస్తి , కిన్తు ముముక్షూణాముపదిష్టః పురుష ఎవ వేదితవ్య ఇతి సాఙ్గత్యాత్ , రసవాదివచనప్రత్యాఖ్యాతృవచనస్యాపి తదన్యవిషయస్యైవమేవ సాఙ్గత్యదర్శనాత్ । మణిప్రవక్తృదృష్టాన్తస్త్వత్ర న ప్రవర్తతే । న హి ‘కాచో మణిర్న భవతి కిన్త్వయం మణిః’ ఇతి ప్రతివక్తృవచనే మణిశబ్దవదిహ రాజవచనే బ్రహ్మశబ్దోఽస్తి ‘ఆదిత్యాదిపురుషా బ్రహ్మాణి న భవన్తి కిన్త్విదం బ్రహ్మ’ ఇతి ।
యది చ గార్గ్యవచనాగతోపక్రమానుసారేణ రాజవచనమప్యవశ్యం బ్రహపరం వక్తవ్యమ్ , తదప్యుపపద్యత ఎవ । ఆదిత్యాదిపురుషా బ్రహ్మ న భవన్తి , కిన్తు తేషాం కర్తా పుణ్యాపుణ్యవాన్జీవః ప్రాణో వా బ్రహ్మేతి రాజవచనాభిప్రాయవర్ణనోపపత్తేః । అస్తి హి జీవే బ్రహ్మశబ్దస్సిద్ధాన్తినోఽపి సమ్మతః
‘ఇదం బ్రహ్మాయాతి ఇదమాగచ్ఛతి’(బృ.ఉ.౪-౩-౩౭) ఇతి శ్రుతౌ । అస్తి చ ప్రాణాత్మని హిరణ్యగర్భే
‘కతమ ఎకో దేవ ఇతి ప్రాణ ఇతి స బ్రహ్మ త్యదిత్యాచక్షతే’(బృ.ఉ.౩-౯-౯) ఇతి శ్రుతౌ । ఎవఞ్చ సర్వపాపాహతిపూర్వకస్వారాజ్యఫలప్రతిపాదకస్యోపసంహారస్యాపి జీవే, ప్రాణే వా నానుపపత్తిః । తస్మాద్బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదరూపస్యాస్య ప్రకరణస్య జీవః ప్రాణో వా బ్రహ్మ , న తదతిరిక్తం బ్రహ్మాస్తీత్యస్మిన్నర్థే పర్యవసితత్వాత్ సర్వేషాం వేదాన్తానాం వియదాదిసర్వజగత్స్రష్టృత్వోపలక్షితే నిర్విశేషే బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇత్యేతదయుక్తమ్ । బ్రహ్మలక్షణం చాయుక్తమ్ ; తదుపలక్షణీయస్య నిర్విశేషస్య బ్రహ్మణ ఎవాస్మిన్ ప్రకరణే ప్రతిక్షేపప్రతీతేరితి ।
ఎవం ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ – ‘జగద్వాచిత్వాత్’ ఇహ వేదితవ్యః పురుషో జీవసామాన్యాత్ తద్వ్యతిరిక్తాద్ధిరయగర్భాచ్చాతిరిక్తం పరం బ్రహ్మ ; ‘యస్య వైతత్కర్మ’ ఇతి వాక్యే ఎతచ్ఛబ్దస్య కర్మశబ్దస్య చ జగద్వాచిత్వాత్ । ఎతదుక్తం భవతి – అత్రైతచ్ఛబ్దః ప్రత్యక్షాదిసన్నిధాపితసకలజగద్వాచీ ; విశిష్య కస్యచిత్పురుషసమ్బన్ధనిర్దేశాకాంక్షస్య నపుంసకైకవచనాన్తనిర్దేశార్హస్య ప్రకృతస్యాభావేన తస్య సంకుచితవృత్తికల్పకాభావాత్ । తథా కర్మశబ్దోఽపి కార్యత్వాకారేణ సకలజగద్వాచీ ; చలనాదృష్టరూఢ్యోరన్యతరపరిగ్రహే నియామకాభావేన క్రియతే ఇతి కర్మేతి యోగస్య సమాశ్రయణీయత్వాత్ , రూఢిద్వయస్య పరస్పరపరాహతౌ లబ్ధోన్మేషస్య యోగస్య ప్రబలత్వాత్ । న చ చలన ఎవ రూఢిస్తత్సాధ్యత్వాదదృష్టే లక్షణేతి శక్యం వక్తుమ్ ; మానసపుణ్యపాపరూపస్యాదృష్టస్య చలనసాధ్యత్వాభావేనాదృష్టసామాన్యే కర్మశబ్దస్య రూఢ్యన్తరస్వీకారావశ్యమ్భావాత్ । అపి చ కర్మశబ్దస్య చలనాష్టాన్యతరపరత్వే ‘యస్య కర్మ స వేదితవ్య’ ఇత్యేతావదేవ వక్తవ్యం స్యాత్ । ప్రత్యక్షాదిసన్నిధాపితవాచీ ఎతచ్చబ్దోఽవధారణార్థో వాశబ్దశ్చానర్థకః స్యాత్ । తస్య కార్యపరతాయాం ‘ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తా’ ఇతి వాక్యమేవ వ్యర్థం స్యాత్ ఇతి చేత్ , న । బాలాకినా బ్రహ్మత్వేన కీర్తితానాం పురుషాణామబ్రహ్మత్వఖ్యాపనేన తస్య సప్రయోజనత్వాత్ । తథా చ వాక్యద్వయస్యాప్యేవమర్థః సమ్పద్యతే । య ఎతేషాం పురుషాణాం జగదేకదేశభూతానాం కర్త్తా కిమనేన విశేషేణ యస్య వా ప్రత్యక్షాదిసన్నిధాపితం కృత్స్నమేవ జగత్కార్యమితి । ఎవఞ్చ వాశబ్ద ఎకదేశావచ్ఛిన్నకర్తృత్వవ్యావృత్త్యర్థో భవతి । తస్మాదేతత్కర్మపదయోర్జగద్వాచిత్వేన తల్లబ్ధాత్ సప్రాణసజీవసకలజగదీక్షాపూర్వకస్రష్టృత్వరూపాత్ తత్కర్తృత్వలిఙ్గాత్ ప్రాణజీవాతిరిక్తం పరం బ్రహ్మ వేదితవ్యః పురుష ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧-౪-౧౬॥
నను జీవముఖ్యప్రాణాతిరిక్తబ్రహ్మలిఙ్గవజ్జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గమప్యత్ర దృశ్యతే ఇత్యాశఙ్కాముద్భావ్య పరిహరతి –
జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్నేతి చేత్తద్వ్యాఖ్యాతమ్ ।౧౭।
తద్వ్యాఖ్యాతమితి
‘నోపాసాత్రైవిధ్యాదాశ్రితత్వాదిహ తద్యోగాత్’(బ్ర.సూ.౧-౧-౩౧) ఇతి ప్రతర్దనాధికరణే పరిహృతమిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి – యథా ‘తద్యథా శ్రేష్ఠీ’ ఇత్యాదివాక్యే ప్రధానపురుషస్య స్వైర్భృత్యైరివాదిత్యాదిపురుషైరాలోకదానాదినోపకారకైరాత్మనో భోక్తృత్వం ప్రధానపురుషం ప్రతి భృత్యానామివాదిత్యాదిపురుషాణామాత్మానం ప్రతి స్వోచితైరుపకారైః పాలయితృత్వఞ్చ వర్ణ్యమానం జీవలిఙ్గమస్తి , యథా వా ‘తద్యథా క్షుర’ ఇత్యాదివాక్యే బృహదారణ్యకప్రతిపన్నం ముఖ్యప్రాణాత్మహిరణ్యగర్భలిఙ్గమస్తి , ఎవం వేదితవ్యపురుషోపదేశవాక్య ఎవాసంకుచితప్రత్యక్షాదిసిద్ధసకలకార్యకర్తృత్వం తదతిరిక్తబ్రహ్మలిఙ్గమ్ । తద్ధి సజీవసహిరణ్యగర్భసర్వజగత్కర్తృత్వరూపమ్ ;
‘యథా సుదీప్తాత్పావకాద్విస్ఫులిఙ్గాః’(ము.ఉ.౨-౧-౧) ‘ఇదం సర్వమసృజత యదిదం కిఞ్చ’(తై.ఉ. ౨ - ౬.౧) ‘యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్’(ము.ఉ.౧-౧-౯) ‘హిరణ్యగర్భం పశ్యత జాయమానమ్’(శ్వే.ఉ.౪-౧౨) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేఽపి జీవముఖ్యప్రాణయోరపి కార్యత్వప్రసిద్ధిసత్త్వాత్ । ఎవం చ జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గయోరప్యనురోధే బ్రహ్మజీవముఖ్యప్రాణానాం త్రివిధముపాసనం వివక్షితమత్ర వక్తవ్యమితి వాక్యభేదః ప్రసజ్యేత । న చాత్ర వాక్యభేదో న్యాయ్య ఇతి వర్ణితం ప్రతర్దనాధికరణే । నను తత్రోపక్రమోపసంహారాభ్యాం బ్రహ్మవిషయత్వం వాక్యస్యావగతమితి వాక్యభేదః పరిహరణీయః , న త్వత్రేతి చేత్ । అత్రాపి పరిహరణీయ ఎవ ; ‘బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ ఇత్యుపక్రమేణ ‘సర్వాన్పాప్మనోఽపహత్య’ ఇత్యాద్యుపసంహారేణ చ వాక్యస్య బ్రహ్మవిషయత్వావగమాత్ । వేదితవ్యపురుషోపదేశవాక్యస్య గార్గ్యప్రతిజ్ఞాతబ్రహ్మాన్యవిషయత్వావగమే హి రసవాదికథనప్రత్యాఖ్యాతృవచనదృష్టాన్తః క్రమతే । ఇహ జగత్కర్తృత్వలిఙ్గేన తస్య బ్రహ్మవిషయత్వావగమాన్మణితత్త్వవక్తృవచనదృష్టాన్త ఎవ ప్రవర్తతే ।
ఎతేన – బ్రహ్మోపక్రమోఽపి జీవముఖ్యప్రాణాన్యతరవిషయః ; తయోరపి క్వాచిత్కబ్రహ్మశబ్దప్రయోగదర్శనాత్ ; ఉపసంహారోఽపి తద్వేదనఫలప్రతిపాదనపర ఇతి శఙ్కాఽపి - నిరస్తా । శ్రుత్యన్తరేషు జీవముఖ్యప్రాణాతిరిక్తే పరబ్రహ్మణ్యేవ బ్రహ్మశబ్దస్య తద్వేదనాదేవ పరమపురుషార్థలాభస్య చ ప్రసిద్ధతరత్వాచ్చ । ‘సహస్రం దద్మ’ ఇత్యపి పరిహాసవాక్యత్వేన న యోజనీయం , కిన్తు బ్రహ్మవచనప్రవిజ్ఞాపూజనార్థత్వేనైవ యోజనీయమ్ । పరిహాసవాక్యత్వేన యోజనేఽపి బాలాకిరయం బ్రహ్మతత్త్వం వక్తుం న ప్రభవతీత్యేవ పరిహాసాభిప్రాయో వర్ణనీయః , న తు జీవాతిరిక్తం బ్రహ్మనామకం కిఞ్చిన్నాస్తీత్యేవమభిప్రాయః ; స్వయమేవ సకలజీవవ్యావృత్తాసఙ్కుచితసర్వజగత్కర్తృత్వరూపతల్లిఙ్గవర్ణనాత్ । ఎవఞ్చైకస్మిన్వాక్యే బ్రహ్మాబ్రహ్మలిఙ్గేషు సన్నివిష్టేష్వబ్రహ్మలిఙ్గాని బ్రహ్మణి యోజనీయాని , న తు బ్రహ్మలిఙ్గాన్యబ్రహ్మణీతి ప్రతర్దనాధికరణే దర్శితన్యాయేనైవ జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాని అభేదాభిప్రాయేణ బ్రహ్మణి యోజనీయాని ।
నన్వేవం ప్రతర్దనాధికరణేన గతార్థమిదమధికరణమ్ । నేతి బ్రూమః । ‘యస్య వైతత్కర్మ’ ఇత్యస్య బ్రహ్మలిఙ్గపరత్వోపపాదకన్యాయవ్యుత్పత్త్యర్థత్వాదస్యాధికరణస్య తదధీనత్వాచ్చోపక్రమోపసంహారయోర్బ్రహ్మవిషయతాత్మకార్థలాభస్య । నను తథాఽపి పూర్వాధికరణన్యాయేనైవ నిర్ణేతుం శక్యమిదం వాక్యం నైతదధికరణవ్యుత్పాద్యం కర్మశబ్దస్య జగద్వాచిత్వోపపాదకం న్యాయమపేక్షతే । పూర్వాధికరణే హి బ్రహ్మకారణత్వప్రతిపాదకబహువాక్యానురోధేన తద్విరోధినామసత్కారణత్వాదిప్రతిపాదకకతిపయవాక్యానాం నయనం కృతమ్ , తతః కథమిహ సకలజీవాతిరిక్తతత్సృష్టిస్థితిసంహారతన్నియమనాదిస్వతన్త్రానాదిసిద్ధపరబ్రహ్మప్రతిపాదకబహువాక్యానురోధేనాస్యైకస్య వాక్యస్య పూర్వపక్షే వర్ణితం జీవముఖ్యప్రాణాతిరిక్తపరబ్రహ్మనిరాకరణపరత్వం తయోరన్యతరస్య వేదితవ్యపరత్వం చ ప్రత్యాఖ్యాయ పరబ్రహ్మపరతయా నయనం కర్తుమశక్యమ్ ? సత్యమ్ । న్యాయవ్యుత్పాదనార్థం కృత్వాచిన్తయేదమధికరణమ్ । తదేతదనన్తరసూత్రే స్ఫుటీకరిష్యామః ॥౧-౪-౧౭॥
జీవముఖ్యప్రాణాతిరిక్తపరబ్రహ్మపరమిదం బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదరూపం ప్రకరణమిత్యేతత్ హేత్వన్తరేణాపి ద్రఢయతి –
అన్యార్థం తు జైమినిః ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యామపి చైవమేకే ॥౧౮॥
అన్యార్థం జీవముఖ్యప్రాణాభ్యామన్యద్బ్రహ్మ తదర్థమేవేదం ప్రకరణం , న తు తన్నిరాకరణార్థమితి జైమినిరాచార్యో మన్యతే । కుతః , ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యామ్ । ప్రశ్నస్తావదజాతశత్రోర్బ్రహ్మత్వేన బాలాకినోపదిశష్టేష్వాదిత్యాదిపురుషేషు ప్రత్యాఖ్యాతేషు తతఃపరమవిజ్ఞానాత్తూష్ణీం భూతే చ బాలాకౌ బాలాకిం ప్రతి ‘ఎతావన్ను బాలాకే’ ఇతి । ‘ఎతావద్ధి’ ఇతి బాలాకేః ప్రతివచనానన్తరం ‘మృషా వై కిల మా సంవదిష్ఠా బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ ఇత్యజాతశత్రోర్వచనం మృషాత్వవ్యాఖ్యానమ్ । ఎతాభ్యాం ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యాం బ్రహ్మప్రతిపాదనార్థమేవేదం ప్రకరణం , న తు తస్య నిరాకరణార్థమిత్యవసీయతే । యది హి తన్నిరాకరణార్థం స్యాత్తదా బ్రహ్మనామ కిఞ్చిన్నాస్తీత్యభిమన్యమానస్తన్నిరాకరణప్రవృత్తో రాజా బాలాకేర్వక్తవ్యపురుషాంతరసద్భావేఽపి తత్ప్రతిజ్ఞాయా మృషాత్వం ప్రతిజ్ఞాకాలమారభ్య మన్యేతైవేతి ‘ఎతావన్ను’ ఇతి ప్రశ్నపూర్వకం ‘ఎతావదేవ’ ఇత్యుత్తరమపేక్ష్య తన్మృషాత్వం న వ్యాచక్షీత । బ్రహ్మప్రతిపాదనార్థత్వే తు బ్రహ్మాస్తీత్యవగచ్ఛన్రాజా కిమయం గార్గ్యః స్థూలారున్ధతీన్యాయేనాబ్రహ్మాణి బ్రహ్మత్వేనోపాదిక్షత్ , కిం వా భ్రాన్త్యేతి నిశ్చేతుమశక్నువన్నుదాహృతప్రశ్నప్రతివచనేన గార్గ్యస్య భ్రాన్తత్వం నిశ్చిత్య తత్ప్రతిజ్ఞాయా మృషాత్వం వ్యాచష్ట ఇతి యుజ్యతే ।
అపి చ ఎవమేకే శాఖినో వాజసనేయినోఽస్మిన్ బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదేఽస్మిన్నేవ స్థలే ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యాం ప్రకరణమిదం బ్రహ్మప్రతిపాదనార్థం , న తు తన్నిరాకరణార్థమితి స్పష్టయన్తి ।
‘సహోవాచాజాతశత్రురేతావన్ను.... ఇతి ఎతావద్ధీతి । నైతావతా విదితం భవతి’(బృ.ఉ.౨-౧-౧౪) ఇతి । అత్ర హి ఆదిత్యపురుషాదివేదనమాత్రేణ బ్రహ్మ విదితం న భవతీతి వ్యాచక్షాణో రాజా వేదితవ్యమన్యద్బ్రహ్మాస్తీతి మన్యత ఇతి స్పష్టమేవ ప్రతీయతే । ననూదాహృతప్రశ్నవ్యాఖ్యానబలాద్బ్రహ్మప్రతిపాదనార్థం ప్రకరణమిత్యవసయితాం నామ । ప్రతిపిపాదయిషితం బ్రహ్మ జీవముఖ్యప్రాణయోరన్యతరద్భవిష్యతి । తయోరపి బ్రహ్మశబ్దప్రయోగస్యోదాహృతత్వాదితి ద్వితీయపూర్వపక్షేఽప్యేతదేవోత్తరమ్ ‘అన్యార్థం తు జైమినిః ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యామపి చైవమేకే’ ఇతి । ఇహ జీవముఖ్యప్రాణప్రసఞ్జనమన్యార్థం , బ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థం , న తు ప్రాధాన్యేన జీవస్య , ముఖ్యప్రాణస్య వా ప్రతిపాదనార్థమితి జైమినిర్మన్యత ఇతి । కుతః ‘క్వైష ఎతద్బాలాకే’ ఇత్యాదినా ‘ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇత్యన్తేన గ్రన్థేన వర్ణితాభ్యాం ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యామ్ । ‘క్వైష ఎతద్బాలాకే’ ఇతి ప్రశ్నస్తావజ్జీవో వేదితవ్య ఇతి ప్రతిపాదనార్థం న భవతి । తథా సతి తత్స్వరూపస్యైవ ప్రష్టవ్యతయా తదాధారప్రశ్నాయోగాత్ । న చ తస్య నాడ్యాధారత్వవర్ణనేన పాపాస్పృష్టతయా తన్మూలశోకభీత్యాదిరాహిత్యప్రదర్శనేన వేదితవ్యత్వోపపాదనార్థమాధారప్రశ్న ఇతి వాచ్యమ్ । తథా సతి ‘తాసు తదా భవతి’ ఇతి నాడీస్థత్వవత్పాపాస్పర్శస్యాపి బాలాకిం ప్రతి వర్ణనీయత్వాపత్తేః । న చ సౌషుప్తికనాడీః ప్రవిష్టస్య పాపాస్పర్శశ్ఛాన్దోగ్యే శ్రుతః ప్రసిద్ధ ఇతి తదవర్ణనమితి వాచ్యమ్ । ‘క్వైష ఎతత్’ ఇతి ప్రశ్నానన్తరం ‘తదుహ బాలాకిర్న విజజ్ఞౌ’ ఇత్యుక్తత్వేన సుషుప్తౌ నాడీప్రవేశమేవాజానతో బాలాకేస్తత్ప్రవేశకృతపాపాస్పర్శప్రసిద్ధ్యభావాత్ । తస్మాజ్జీవాధారో వేదితవ్యః పురుష ఇతి ప్రతిపాదనార్థ ఎవ స ప్రశ్నః । ‘ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇత్యేతదేవ చ తస్యోత్తరం , న తు ‘తాసు తదా భవతి’ ఇత్యేతత్ ; నాడీనాం వేదితవ్యపురుషత్వాభావాత్ । తత్తు
‘తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేతే’(బృ.ఉ.౨-౧-౧౯) ఇతి శ్రుత్యన్తరానుసారేణ హృదయావచ్ఛిన్నబ్రహ్మప్రాప్తయే మార్గోపదేశపరం నేతవ్యమ్ ।
ఎవఞ్చ ద్వితీయప్రశ్నః కరణగ్రామాధికరణవిషయ ఇతి న యుక్తమ్ ; అగ్రే తదుత్తరాదర్శనాత్ । ‘జీవాధికరణవిషయ ఇత్యపి న యుక్తమ్ ; ప్రథమప్రశ్నేన పునరుక్తిప్రసఙ్గాత్’ ఇతి చేత్ ; న । తయోరేకః కస్మిన్నధికరణే శయితోఽభూదితి జీవాధికరణధర్మివిశేషవిషయః , అపరస్తు జీవః కిమన్యః సన్నన్యస్మిన్ శయితోఽభూదుతానన్యః సన్నాత్మనీత్యధికరణగతాన్యత్వానన్యత్వరూపవిశేషణవైశిష్ట్యవిషయ ఇతి భేదోపపత్తేః । అత ఎవ ప్రశ్నద్వయస్యాపి వ్యాఖ్యానార్థం ‘ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ ఇత్యుక్తమ్ । అత్ర హి ‘ప్రాణే’ ఇత్యధికరణభూతధర్మివిశేషప్రశ్నస్య ప్రతివచనమ్ ‘ఎకధా భవతి’ ఇతి ధర్మవిశేషవైశిష్ట్యప్రశ్నస్య । ఎకధా భవతి ఎకీభవతీత్యర్థః ; ‘స్వమపీతో భవతి’ ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ । ‘తదైనం వాక్’ ఇత్యత్ర ‘ఎతస్మాదాత్మనః ప్రాణః’ ఇత్యత్ర చ ఎతత్పదం ప్రాణపరామర్శి । ప్రాణస్య సప్తమ్యన్తనిర్దిష్టత్వేఽపి ప్రతిపిపాదయిషితత్వేన ప్రాధాన్యాత్ ‘తప్తే పయసి దధ్యానయసి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా’ ఇత్యత్ర సప్తమ్యన్తనిర్దిష్టస్యాపి పయస ఎవ వ్యాప్యకర్మత్వేన ప్రధానస్య సర్వనామ్నా పరామర్శదర్శనాత్ । అత్ర చ వాక్యద్వయే ప్రాణానాం వృత్తిలయోద్గమమాత్రం న ప్రతిపాద్యతే ; విషయైః సహ లయోద్గమప్రతిపాదనాత్ । న హి సుషుప్తౌ విషయాణాం వ్యాపారవిలయః ప్రబోధే తదుద్భవశ్చానుభవానురోధీ । శ్రుతౌ భారనివేశే తు యథాశ్రుతి ఇన్ద్రియాణాం తద్విషయభూతస్య నామరూపాత్మకస్య కృత్స్నప్రపఞ్చస్య లయః స్వీకర్తుం యుక్తః । ఎవం జీవైకీభావాధికరణస్య ప్రాణస్య సుషుప్తౌ సేన్ద్రియసకలప్రపఞ్చలయాధికరణతయా, ప్రబోధే తదుద్గమాపాదానతయా, ప్రతిపాదనం తస్య గార్గ్యోపదిష్టేభ్య ఆదిత్యాదిపురుషేభ్యోఽన్యత్వం దృఢీకర్తుమ్ । తత ఎవ – జీవో , ముఖ్యప్రాణో వా వేదితవ్యః పురుష ఇతి పూర్వపక్షోఽపి నిరస్తో భవతి । న హి యతః కుతశ్చిజ్జీవాద్ధిరణ్యగర్భాద్వా సర్వే లోకాస్సర్వే దేవాశ్చోద్భవన్తీతి యుజ్యతే ।
యది చ దేవశబ్ద ఇన్ద్రియాధిష్ఠాతృదేవపరః , తదాఽపి హిరణ్యగర్భవ్యావృత్తిరస్త్యేవ ; ‘బుద్ధిరధ్యాత్మం బోద్ధవ్యమధిభూతం బ్రహ్మ తత్రాధిదైవతమ్’ ఇతి తస్యాన్తరిన్ద్రియాధిష్టాతృత్వోక్తేః । ‘స యదా ప్రబుధ్యతే యథాఽగ్నేర్విస్ఫులిఙ్గా విప్రతిష్ఠేరన్నేవమేవైతస్మాదాత్మనః ప్రాణా’ ఇత్యాదినైవ ‘కుత ఎతదాగాత్’ ఇతి ప్రశ్నస్య ప్రతివచనమప్యర్థాల్లబ్ధమ్ । తథా హి ‘కుత ఎతదాగాత్’ ఇతి ప్రశ్నో న జీవాగమనాపాదనవిషయః ; యత్ర ధర్మిణి శయితోఽభూత్ తత ఆగాదితి స్వయమేవ జ్ఞాతుం శక్యత్వాత్ , కిన్తు కిమన్యస్మాదాగత ఉతాత్మన్యేవ భేదకోపాధివిలయాదేకీభూయ స్థితః పునః ప్రబోధసమయే భేదకోపాధ్యుద్భవాత్తతో భేదేనాగత ఇత్యపాదానస్యాన్యత్వానన్యత్వధర్మవిశేషవైశిష్ట్యవిషయః । యద్యప్యధికరణాన్యత్వానన్యత్వవిషయస్య ప్రాచీనప్రశ్నస్య ప్రతివచనం యద్ధర్మవిషయం వక్ష్యతే తద్ధర్మవిశిష్టాదయమాగాదిత్యేతదపి నిశ్చేతుం శక్యమ్ , తథాప్యనన్యత్వపక్షస్య ప్రతివచనే వక్తవ్యత్వేన వివక్షితత్వాత్ , తస్య చాలౌకికత్వేనాసమ్భావనీయత్వాత్ తద్దృఢీకరణార్థమధికరణత్వదశాయామివాపాదానత్వదశాయామప్యనన్యత్వం వక్తవ్యమితి తద్విషయః ప్రశ్నో ఘటతే । తత్ప్రతివచనలాభార్థం సుషుప్తౌ యదా ప్రబుధ్యతే , తదానీమాత్మనః సుషుప్తభూతాదేతస్మాత్ ప్రాణశబ్దోక్తాదిన్ద్రియాదయో విప్రతిష్ఠన్త ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ । ఎవఞ్చోదాహృతప్రశ్నపర్యాలోచనయా , తత్ప్రతివచనపర్యాలోచనయా చ ప్రకరణమిదమన్యార్థం , న తు జీవో హిరణ్యగర్భో వా వేదితవ్యః పురుష ఇతి ప్రతిపాదనార్థమితి సిద్ధమ్ ।
నను వాజసనేయిశాఖాయాం ‘నైతావతా విదితం భవతి’ ఇతి రాజవాక్యేన గార్గ్యోపక్రాన్తబ్రహ్మవిషయమేవాగ్రేతనం సుషుప్తపురుషోత్థాపనోపక్రమం కృత్స్నం రాజవాక్యమిత్యవగతమ్ । తచ్చ బ్రహ్మ జీవో న భవతీతి సుషుప్తజీవాధికరణప్రశ్నేనావగతమ్ । తదధికరణం బ్రహ్మ ముఖ్యప్రాణో న భవతీతి ప్రతివచనగతాకాశశబ్దేన సర్వభూతలోకదేవోద్గమాపాదానత్వప్రతిపాదనేన చావగతమ్ । అతస్తదేకార్థం కౌషీతకిబ్రాహ్మణవాక్యమపి జీవముఖ్యప్రాణాతిరిక్తవిషయమితి నిశ్చేతుం శక్యమేవ । కిమర్థమిదమధికరణమితి చేత్ ; ఉక్తమేవోత్తరం కృత్వాచిన్తయేదమధికరణం ప్రవృత్తమితి । తదేవ ఉత్తరమత్రాపి ద్రష్టవ్యమ్ । ‘అపి చైవమేక’ ఇత్యస్యాః కృత్వాచిన్తాయా ఉద్ఘాటనం కృతమ్ । ప్రాచీనసూత్రదర్శితాయాస్తు కృత్వాచిన్తాయా ‘వాక్యాన్వయాత్’ ఇత్యగ్రిమసూత్రమస్మిన్నప్యధికరణే ప్రవిష్టం మత్వా తేన బహూనాం వేదాన్తవాక్యానాం జీవవర్గాత్తద్విశేషాద్ధిరణ్యగర్భాచ్చ భిన్నే బ్రహ్మణి సమన్వితత్వాదపి ప్రకరణమిదమన్యార్థమిత్యేవంపరేణోద్ఘాటనం కృతమిత్యనుసన్ధేయమ్ । యత్తు భాష్యే ప్రాణనిరాకరణస్యాపి సుషుప్తపురుషోత్థాపనేన ప్రాణాదివ్యతిరిక్తోపదేశోఽభ్యుచ్చయ ఇత్యుక్తం , తద్ధిరణ్యగర్భనిరాకరణార్థం న భవతి , కిన్తు ప్రతర్దనాధికరణపూర్వపక్షన్యాయేన మన్దశఙ్కనీయః ప్రాణవాయురేవాత్ర వేదితవ్యః పురుషోఽస్తు తత్ర పరిస్పన్దరూపస్య కర్మణస్సదా సత్త్వాదితి సర్వమనవద్యమ్ ॥౧-౪-౧౮॥
ఇతి జగద్వాచిత్వాధికరణమ్ ॥౫॥
స్యాదేతత్ – ఉపక్రమాదీనాం జీవనిష్ఠత్వే భవేదేవం , తదేవాసిద్ధమ్ । తథాహి – ఉపక్రమే ‘న వా అరే పత్యుః కామాయ’ ఇత్యాదికమ్ ఆత్మైవ ద్రష్టవ్య ఇతి వక్ష్యమాణార్థస్యోపపాదకతయా వర్ణ్యతే । న చ – జీవాత్మనః కామాయ పత్యాదయః ప్రియా భవన్తీతి వచనం ప్రియం పత్యాదికం పరిత్యజ్య తద్వియుక్తం కేవలం జీవాత్మస్వరూపమన్వేష్టవ్యమిత్యత్రోపపాదకం భవతి । ప్రియమేవ హ్యన్వేష్టవ్యం , న ప్రియవియుక్తం స్వరూపం । పరమాత్మనః కామాయేష్టనిర్వృత్తయే పత్యాదయః ప్రియా భవన్తీతి వచనం తు పత్యాదికం పరిత్యజ్య పరమాత్మైవ ద్రష్టవ్య ఇత్యత్ర భవత్యుపపాదకమ్ । పరమాత్మా ఖలు ‘ఎష హ్యేవానన్దయాతి’ ఇతి శ్రుతః పతిజాయాదీనాం కాదాచిత్కం ప్రియత్వమాపాదయతి । తస్మాత్ స ఎవ నిరతిశయానన్దరూపోఽన్వేష్టవ్య ఇతి । ఎవఞ్చ పతిజాయాదివాక్యానామిత్థమర్థో గ్రాహ్యః – న హి పతిజాయాపుత్రవిత్తాదయో మదిష్టనిర్వృత్తయే అహమస్య ప్రియః స్యామితి స్వసఙ్కల్పతః ప్రియా భవన్తీ , కిన్తు పరమాత్మనః తత్తజ్జీవప్రియప్రతిలమ్భనరూపేష్టనిర్వృత్తయే అహమస్య ప్రియః స్యామితి స్వసఙ్కల్పతః ప్రియా భవన్తీతి । పరమాత్మా హి తత్తత్కర్మానుసారేణ జీవాత్మనః ప్రియమనుభావయితుమిచ్ఛన్ ప్రతినియతదేశకాలపరిమాణం తత్తద్వస్తుషు ప్రియత్వమాపాదయతి । ఎవముపక్రమగతోపపాదకసహితస్య ద్రష్టవ్యవాక్యస్య పరమాత్మపరత్వే సతి మధ్యే జీవోత్పత్తివినాశసఙ్కీర్తనం ముణ్డకే
‘తథాఽక్షరాద్వివిధాస్సోమ్య భావాః ప్రజాయన్తే తత్ర చైవాపియన్తి’(ము.ఉ.౨-౧-౧) ఇతి తదుత్పత్తిలయసఙ్కీర్తనమివ ప్రకృతబ్రహ్మభావప్రతిపత్త్యర్థతయా , తత్స్తుత్యర్థతయా వా సమ్భవదన్వయం న ప్రకరణస్య జీవపరతామాపాదయతి । ‘విజ్ఞాతారమ్’ ఇతి శ్రుతం విజ్ఞానకర్తృత్వం తు బ్రహ్మణ్యపి ప్రసిద్ధమేవ ‘తదైక్షత’ ‘స ఈక్షాంచక్రే’ ‘యస్సర్వజ్ఞః’ ఇత్యాదిశ్రుతిష్వితి ; చేత్ –
ఉచ్యతే – పరమాత్మనః పుణ్యాపుణ్యకర్మణ ఇవ పతిజాయాదిషు కదాచిత్ప్రియత్వాపాదనేనానన్దరూపత్వం కదాచిదప్రియత్వాపాదనేన దుఃఖరూపత్వమివ న సిద్ధ్యతి । నతరాం నిరతిశయానన్దత్వమ్ । నతరాం పత్యాదికం పరిత్యజ్య ద్రష్టవ్యత్వమ్ । తస్మాత్పతిజాయాదివాక్యానాం పరమాత్మవిషయత్వవర్ణనం పరమాత్మైవ ద్రష్టవ్య ఇత్యస్యోపపాదకమ్ । తేషాం జీవాత్మవిషయత్వవర్ణనమపి జీవాత్మైవ ద్రష్టవ్య ఇత్యస్యోపపాదకం న భవతీత్యుక్తమ్ , ఇతి చేత్ , సత్యముక్తమ్ । విమృశ్య తు నోక్తమ్ । తేషాం జీవాత్మవిషయత్వవర్ణనే తస్య పతిజాయాద్యపేక్షయాఽతిశయితపురుషార్థత్వాలాభే హి పతిజాయాదికం పరిత్యజ్య తస్యైవాన్వేష్టవ్యత్వే తదుపపాదకం న భవేత్ , తత్తు లభ్యత ఎవ । తథా హి – సర్వేషామపి స్వాత్మా ప్రియః , పతిజాయాదయోఽపి ప్రియా ఇత్యనుభవసాక్షికమేతత్ । తత్ర పతిజాయాదీనాం స్వాత్మవ్యతిరిక్తానాం సర్వేషాం ప్రియత్వం పతిత్వాదిప్రయుక్తం న భవతి , కిన్తు స్వాత్మప్రయుక్తమితి అస్మిన్నర్థే తేషాం స్వేష్టసంపాదకత్వదశాయామివ స్వానిష్టసంపాదకత్వదశాయాం ప్రియత్వాదర్శనేన సర్వసమ్ప్రతిపత్తియోగ్యే వర్ణ్యమానే స్వాత్మనః పతిజాయాదీన్ప్రతి ఇష్టసంపాదకత్వదశాయామనిష్టసంపాదకత్వదశాయాఞ్చావిశేషేణ ప్రియస్య కథం పతిజాయాద్యపేక్షయాఽతిశయితపురుషార్థత్వం న లభ్యతే । తస్మాదాత్మానాత్మనోర్లోకప్రసిద్ధ్యనుసారిముఖ్యగౌణపురుషార్థత్వరూపం తత్త్వమాలోచ్య గౌణం పరిత్యజ్య ముఖ్యమేవ సమాశ్రయేదిత్యయమర్థః పతిజాయాదివాక్యసహితేన ద్రష్టవ్యవాక్యేన వర్ణ్యతే ఇత్యేవ యుక్తమ్ । ఉక్తఞ్చ సురేశ్వరాచార్యైః ‘దృష్ట్వాఽనుభవతస్తత్త్వమాత్మానాత్మపదార్థయోః । ఉపాదిత్సా జిహాసా చ తత్కృతైవానుపాల్యతామ్’ ఇతి । ‘స్వత ఎవాప్రియోఽనాత్మా హ్యాత్మప్రీత్యర్థసాధనాత్ । జాయాదిః స్యాత్ప్రియో భవత్యా బన్ధక్యాః కాముకో యథా । నిర్హేతుకా స్వతః ప్రీతిరాత్మన్యేవ యతస్తతః । భాక్తం ప్రియం పరిత్యజ్య ముఖ్యం ప్రియముపాశ్రయేత్’ ఇతి చ ।
ఎవఞ్చ ‘న వా అరే పత్యుః కామాయ’ ఇత్యాదివాక్యేషు ప్రసిద్ధిద్యోతకో వైశబ్దోఽపి సఙ్గచ్ఛతే । ప్రసిద్ధం హ్యేతల్లోకే యత్పత్యాదయో జాయాదీనాం పత్యాదిప్రయోజనాయ ప్రియా న భవన్తి, కిన్తు జాయాదీనామేవ ప్రయోజనాయేతి । పతిజాయాదివాక్యానాం పరమాత్మవిషయత్వే తు స న సఙ్గచ్ఛేత । న హి పరమాత్మేచ్ఛాధీనం పతిజాయాదీనాం కాదాచిత్కం ప్రియత్వమిత్యేతల్లోకప్రసిద్ధమ్ । ‘శ్రుతిప్రసిద్ధం తత్’ ఇతి చేత్ ; న । అనధీతినీమవిజ్ఞాతశ్రుత్యర్థాం కేవలమమృతత్వార్థినా పత్యా సహ చిరసంవాసేన తచ్చరణపరిచరణబాహుల్యలబ్ధయాఽన్తఃకరణశుద్ధ్యా చ స్వయమప్యమృతత్వార్థినీం మైత్రేయీం ప్రత్యమృతత్వోపాయముపదిదిక్షుణా పత్యా తదధికారివిశేషణవైరాగ్యదృఢీకరణాయ తద్బుధ్యుపారూఢాయా లోకప్రసిద్ధేరేవ తేన ద్యోతనీయత్వాత్ । పతిజాయాదివాక్యేషు పతివాక్యప్రాథమ్యేన మైత్రేయీం ప్రతి తద్బుధ్యుపారూఢమర్థం ప్రథమం ప్రదర్శ్య తద్దృష్టాన్తేన తత్సమ్మతియోగ్యాన్యేవార్థాన్తరాణ్యపి పతిరవర్ణయదితి ప్రతీతేశ్చ । తస్మాదుపక్రమస్య పరమాత్మవిషయత్వవర్ణనం తావదయుక్తమ్ ।
పరమాత్మైవాయమ్ ; వాక్యాన్వయాత్ । వాక్యం హీదం మైత్రేయీబ్రాహ్మణరూపం విమృశ్యమానం పరమాత్మన్యేవాన్వితావయవం లక్ష్యతే । తథా హి – ‘అమృతత్వస్య తు నాశాఽస్తి విత్తేన’ ఇతి యాజ్ఞవల్క్యవచనేన విత్తసాధ్యైః కర్మభిరమృతత్వం న ప్రాప్యత ఇతి నిశ్చిత్య విత్తమనాదృత్యామృతత్వప్రాప్త్యుపాయోపదేశమాశంసమానాయై మైత్రేయ్యై తత్ప్రాప్త్యర్థం విజ్ఞేయమాత్మానముపదిదేశ యాజ్ఞవల్క్యః । తద్విజ్ఞానమేవామృతత్వసాధనమిత్యుపసఞ్జహార చ షష్ఠే మైత్రేయీబ్రాహ్మణాన్తే ‘ఎతావదరే ఖల్వమృతత్వమ్’ ఇతి । జీవాత్మవిజ్ఞానాత్తు నామృతత్వప్రాప్తిః ; ‘నాన్యః పన్థాః’ ఇతి శ్రుతేః । అహంప్రత్యయరూపే జీవాత్మవిజ్ఞానే సర్వదా అనువర్తమానేఽపి అమృతత్వప్రాప్త్యదర్శనాచ్చ జీవస్య యదలోకసిద్ధం తాత్త్వికం రూపమ్ , తద్విజ్ఞానమమృతత్వసాధనమిత్యస్య సిద్ధాన్తేఽప్యఙ్గీక్రియమాణత్వాత్ । తథా మధ్యేఽపి బ్రహ్మలిఙ్గాని వర్ణయామాస । తత్ర ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం తావదేకం లిఙ్గమ్ । న చైతదౌపచారికం నేతుం యుక్తమ్ ; అగ్రే భేదదర్శననిన్దయా సార్వాత్మ్యప్రతిపాదనేన దున్దుభ్యాదిదృష్టాన్తైశ్చ తదుపపాదనాచ్చ । తత్ర
‘బ్రహ్మ తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనో బ్రహ్మ వేద’(బృ.ఉ.౨-౪-౬) ఇత్యాదిభిః
‘సర్వం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనస్సర్వం వేద’(బృ.ఉ.౨-౪-౬) ఇత్యన్తైర్వాక్యైర్బ్రహ్మక్షత్రలోకదేవవేదభూతాదికస్య సర్వస్య బ్రహ్మాన్యత్వదర్శననిన్దా కృతా । బ్రహ్మ బ్రాహ్మణజాతిః ‘బ్రాహ్మణోఽహమ్’ ఇత్యభిమానవిషయభూతా తం పరాకుర్యాత్ పురుషార్థాత్ ప్రచ్యావయేద్యస్తాం బ్రాహ్మణజాతిమాత్మనో భిన్నాం వేదేతి ప్రథమవాక్యార్థః । ఎవం క్షత్రాదివాక్యానామప్యర్థో ద్రష్టవ్యః । సర్వేష్వేతేషు వాక్యేషు సార్వవిభక్తికస్త్రల్ప్రత్యయః ‘సమం సమాధానమన్యత్రాభినివేశాత్’ ‘అన్యత్ర భీష్మాద్గాఙ్గేయాత్’ ఇత్యాదిప్రయోగ ఇవ ప్రథమార్థో ద్రష్టవ్యః ।
‘ఇదం బ్రహ్మ ఇదం క్షత్రమిమే లోకాః ఇమే వేదా ఇమాని భూతానీదం సర్వం యదయమాత్మా’(బృ.ఉ.౨-౪-౬) ఇతి సార్వాత్మ్యం దర్శితమ్ । ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాం తదుపపాదనార్థాం భేదదర్శననిన్దాపూర్వికాం సార్వాత్మ్యప్రతిజ్ఞాఞ్చోపపాదయితుం దున్దుభ్యాదిదృష్టాన్తా దర్శితాః ।
‘స యథా దున్దుభేర్హన్యమానస్య న బాహ్యాఞ్ఛబ్దాన్ శక్నుయాద్గ్రహణాయ దున్దుభేస్తు గ్రహణేన దున్దుభ్యాఘాతస్య వా శబ్దో గృహీతః’(బృ.ఉ.౨-౪-౭) ఇతి దున్దుభిదృష్టాన్తః చిద్రూపాత్మస్ఫురణం వినా స్ఫురణశూన్యం జగచ్చిదాత్మనో న వ్యతిరిచ్యత ఇతి ప్రతిజ్ఞాపేక్షితే ‘యత్ యస్య స్ఫురణం వినా న స్ఫురతి, తత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే’ ఇతి నియమే దృష్టాన్తోఽయమ్ । తత్ర ‘దున్దుభేర్హన్యమానస్య’ ఇత్యనేన హన్యమానదున్దుభిప్రభవశబ్దసామాన్యం లక్ష్యతే । ‘దున్దుభేస్తు’ ఇత్యనేనాపి తదేవ లక్ష్యతే । దున్దుభ్యాఘాతః – సంగ్రామభూమిషు వీరరసాద్యనుకూలః దున్దుభిధ్వనివిశేషః । తతశ్చాయమర్థః – యథా దున్దుభిశబ్దసామాన్యవిశేషభూతాన్ శబ్దాన్ దున్దుభిశబ్దసామాన్యాద్బాహ్యత్వేన తతో నిష్కృష్య న కశ్చిదపి గ్రహీతుం శక్నుయాత్ ; కిన్తు దున్దుభిశబ్దసామాన్యగ్రహణేనైవ తద్విశేషశబ్దో గృహీతో భవతి ; దున్దుభ్యాఘాతసంజ్ఞకస్య శబ్దవిశేషస్య గ్రహణేన వా తదవాన్తరవిశేషశబ్దో గృహీతో భవతి ; దున్దుభిశబ్ద ఇత్యేవ హి తద్విశేషో గృహ్యతే , దున్దుభ్యాఘాతశబ్దసామాన్యాచ్చ తథా తద్విశేషా న భిద్యన్తే , ఎవం చిద్రూపాదాత్మనః ప్రపఞ్చ ఇత్యాశయః । శంఖవీణాదృష్టాన్తావప్యేవమేవ యోజనీయౌ । యద్యపి దృష్టాన్తానామర్థాన్తరం వర్ణయితుం శక్యమ్ ; తథా హి – యథా దున్దుభౌ హన్యమానే తతో బహిర్నిస్సరతశ్శబ్దాన్న కశ్చిదపి నిరోద్ధుం శక్నుయాత్ ; కిన్తు దున్దుభేర్నిరోధేన , తదాహన్తృపురుషనిరోధేన వా దున్దుభిశబ్దో నిరుద్ధో భవతి – ఇత్యాది , తథాఽపి నైతాదృగర్థాన్తరం ప్రకృతోపయోగి । సార్వాత్మ్యం హి ప్రకృతం దృష్టాన్తేనోపపాదనీయమ్ , న త్వన్యత్ । తత్తు నైతాదృశార్థేనోపపాదితం భవతి । ప్రకృతానుపయోగ్యర్థాన్తరం త్వితోఽపి సమఞ్జసమున్నేతుం శక్యమ్ – దున్దుభౌ హన్యమానే బాహ్యాన్దున్దుభిశబ్దవ్యతిరిక్తాన్మానుషాదిశబ్దాన్దున్దుభిశబ్దాభిభూతాన్గ్రహీతుం న శక్నుయాత్ ; దున్దుభేస్తదాహన్తృపురుషస్య వా నిరోధేన మానుషాదిశబ్దో గృహీతో భవతి – ఇతి ।
యద్వా హన్యమానదున్దుభిమనాదృత్య తద్దర్శనమనపేక్ష్య బాహ్యాన్పిహితకర్ణత్వేన కర్ణపుటమప్రవిష్టతయా కర్ణపుటాద్బహిరేవ వర్తమానాన్దున్దుభిశబ్దాన్గ్రహీతుం న శక్నుయాత్ । కర్ణపుటస్య పిహితత్వేన తత్ప్రత్యక్షాసమ్భవాత్ హన్యమానాన్దున్దుభిరూపకారణలిఙ్గాదర్శనేనానుమానానవతారాచ్చ । కిన్తు ప్రాగుక్తహన్యమానత్వవిశేషితస్య దున్దుభేర్వా తదాహననవ్యాపృతస్య పురుషస్య వా కారణలిఙ్గస్య గ్రహణేనానుమానావతారే సతి దున్దుభిశబ్దో గృహీతో భవతీతి । అత్ర హి పక్షద్వయేఽపి ప్రథమపక్ష ఇవ బాహ్యశబ్దః సప్రయోజనః । బహిర్నిస్సరత ఇత్యర్థవర్ణనే తు నిష్ప్రయోజనః ; దున్దుభిశబ్దో తతో బహిర్నిస్సరణస్య స్వాభావికత్వేన వ్యావర్త్యాభావాత్ । శబ్దాన్వయీ గ్రహణశబ్దశ్చ జ్ఞానపరః సన్యుక్తార్థః । నిరోధార్థవర్ణనే త్వయుక్తార్థః । న హి గ్రహణశబ్దస్య జ్ఞానవదుపాదానవచ్చ నిరోధార్థః ప్రసిద్ధః , న వా చోరాదావివ శబ్దే నిరోధోఽన్వేతి । దున్దుభిర్యథా నాహన్యేత తథా తన్నిరోధేన వా పురుషో యథా తం నాహన్యాత్తథా పురుషనిరోధేన వా శబ్దస్యోత్పత్తిప్రతిబన్ధమాత్రం హి భవతి , న తు ద్రవ్యవిషయత్వేన ప్రసిద్ధో నిరోధః । ప్రథమపక్షే ‘దున్దుభేః’ ఇతి శబ్దస్య దున్దుభిప్రభవశబ్దే లక్షణా తు గ్రహణాన్వయానురోధాద్భవన్తీ న దోషాయ । శబ్దస్య హ్యుపాదానం న సమ్భవతీతి జ్ఞానమేవాత్ర గ్రహణం వాచ్యమ్ । దున్దుభిజ్ఞానే చ తదీయశబ్దవిశేషాణాం స్ఫురణం న భవతి, కిన్తు దున్దుభిశబ్దసామాన్యజ్ఞాన ఎవ । ఉక్తఞ్చ వార్తికే ‘దున్దుభిధ్వనిరిత్యేతత్కుతో లబ్ధం విశేషణమ్ । దున్దుభేర్గ్రహణేనేతి లబ్ధమేతద్విశేషణమ్ । దున్దుభేస్తు రవా ఎత ఇత్యేవం గ్రహణే సతి । గృహీతాస్తద్విశేషాస్స్యుస్తేషాం తాదాత్మ్యకారణాత్’ ఇతి । దున్దుభ్యాఘాతశబ్దస్తు యద్యపి కర్మోపపదప్రత్యయాన్తో దున్దుభ్యాహన్తృవాచీ, తథాఽపి ఘఞన్తో దున్దుభిధ్వనిశేషవాచ్యప్యస్తీతి తద్గ్రహణం యుజ్యతే । తదప్యుక్తం వార్తికే ‘భేర్యాఘాతగ్రహాద్వాఽపి తద్విశేషగ్రహో భవేత్ । వీరాదిరససంయుక్తో దున్దుభ్యాఘాత ఉచ్యతే’ ఇతి । తస్మాత్
‘చమసవదవిశేషాత్’(బ్ర.సూ.౧-౪-౮) ఇతి న్యాయేనానేకధా యోజయితుం శక్యం దృష్టాన్తవాక్యస్య ప్రకృతసార్వాత్మ్యోపపాదకదార్ష్టాన్తికానుగుణ ఎవార్థో గ్రాహ్యః ।
నను శఙ్కాగ్రన్థదర్శితోఽప్యర్థః కిఞ్చిద్దార్ష్టాన్తికమధ్యాహృత్య తద్దృష్టాన్తతయా వర్ణయితుం శక్యః, దున్దుభ్యాహననవ్యాపారానువృత్తౌ దున్దుభిశబ్ద ఇవ ఇన్ద్రియవ్యాపారానువృత్తౌ బాహ్యార్థప్రత్యయో నిరోద్ధుం న శక్య ఇతి । తతశ్చాత్మదర్శనార్థినా తద్విరోధిబాహ్యార్థప్రత్యయ ఇన్ద్రియనిరోధేన తద్విజృమ్భణహేతుమనోనిరోధేన వా నిరోద్ధవ్యమ్ ఇతి ప్రకృతోపయోగశ్చ సమ్భవతి ఇతి చేత్ ; మైవమ్ । శ్రుతసార్వాత్మ్యోపపాదనార్థతయైవ యథాకథఞ్చన దృష్టాన్తనయనసమ్భవే దృష్టాన్తస్వారస్యానురోధేన దార్ష్టాన్తికాన్తరాధ్యాహారాయోగాత్ । శ్రుత ఎవ హ్యవకావిధౌ స్తావకత్వేన ‘ఆపో వై శాన్తాః’ ఇత్యర్థవాదః యథాకథఞ్చిన్నీయతే, న తు తత్స్వారస్యానురోధేనాపాం విధిరధ్యాహ్రియతే । యది చ దృష్టాన్తస్వారస్యమనురోద్ధవ్యమ్ , తదాఽప్యనన్తరదర్శితార్థద్వయమధ్య ఎవ కశ్చిదర్థో గ్రాహ్యః , న తు శఙ్కాగ్రన్థదర్శితోఽర్థః, తయోః ప్రాక్ప్రస్తుతమననాదివిధానోపయోగవర్ణనసమ్భవాత్ । తథా హి – ప్రాక్ ‘ఆత్మా ద్రష్టవ్యః’ ఇత్యుపదిశ్య తద్దర్శనసాధనశ్రవణాదీన్యుపదిష్టాని । అత్రేయమాశఙ్కా భవతి – పతిజాయాదిప్రియసంసూచితస్య జీవస్యేదం ద్రష్టవ్యత్వముపదిశ్యతే న చైతదుపపద్యతే ; అహంప్రత్యయేన నిత్యమేవ తస్య దృశ్యమానత్వాత్ ।
అథోచ్యేత – అహంప్రత్యయే ప్రకాశమానాత్కర్తృత్వభోక్తృత్వాదివిశిష్టాద్రూపాదన్యదస్తి నిరతిశయానన్దరూపం బ్రహ్మాత్మకం జీవస్య రూపం తదభిప్రాయేణామృతత్వార్థినా ద్రష్టవ్యత్వముపదిశ్యతే – ఇతి । తదాఽపి ‘మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ ఇతి న వక్తవ్యమ్ ; మనసా నిత్యమహమితి గృహ్యమాణే జీవే తదగృహీతసూక్ష్మరూపసద్భావే తద్వేదాన్తేభ్యః శ్రుతవతా పురుషేణ తేనైవ మనసా పునరవహితేన తస్య గ్రాహ్యత్వోపపత్తేః । చక్షుషా గృహ్యమాణే తారకాదౌ తద్గతే సూక్ష్మే విశేషే కేనచిత్కథితే తద్గ్రహణాయ తదేవ హి చక్షుః పునః సావధానం వ్యాపార్యతే – ఇతి । తత్రేదముత్తరమ్ – యథా దున్దుభిశబ్దే ప్రతిబన్ధే సతి మానుషాదిశబ్దో గ్రహీతుం న శక్యత ఇతి తద్గ్రహణాయ దున్దుభిశబ్దస్య నిరోధకమపేక్ష్యతే , ఎవమిహాప్యసమ్భావనాదిప్రతిబన్ధే సతి జీవస్య బ్రహ్మాత్మకం రూపం గ్రహీతుం న శక్యత ఇతి తన్నివర్తకమననాదికమపేక్ష్యత ఇతి । యద్వా యథా కర్ణస్య పిధానాదిదోషేణ దున్దుభిశబ్దగ్రహణాసామర్థ్యే సతి తద్గ్రహణాయ దున్దుభ్యాహననాదిలిఙ్గమపేక్ష్యతే, ఎవమిహాపి
‘‘పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్స్వయమ్భూః’(క.ఉ.౨-౧-౧) ‘‘యన్మనసా న మనుతే’(కౌ. ౩-౫) ఇత్యాదిశ్రుతేర్మనసః స్వత ఎవ బ్రహ్మదర్శనాసామర్థ్యే సతి తద్దర్శనాయ ఉపాయాన్తరమన్వేషణీయమితి ।
ఉచ్యతే । ‘యథా సర్వాసామాపామ్’ ఇత్యాదిదృష్టాన్తవచనేన సముద్రస్య నద్యాదిసకలసలిలలయాధారత్వముచ్యతే ;
‘యథా నద్యస్స్యన్దమానాస్సముద్రేఽస్తఙ్గచ్ఛన్తి నామరూపే విహాయ’(ము.ఉ.౩-౨-౮) ‘యథేమా నద్యస్స్యన్దమానాస్సముద్రాయణాస్సముద్రం ప్రాప్యాస్తఙ్గచ్ఛన్తి భిద్యేతే చాసాం నామరూపే సముద్ర ఇత్యేవం ప్రోచ్యతే’(ప్ర.ఉ.౬-౫) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు తథైవ సముద్రసలిలదృష్టాన్తవర్ణనదర్శనాత్ । తతశ్చ తదనుసారేణ దార్ష్టాన్తికవచనేన త్వగాదిశబ్దైస్త్వగిన్ద్రియాదిగ్రాహ్యాణి స్పర్శరసగన్ధరూపశబ్దసఙ్కల్పనీయాదిసామాన్యాని లక్షణీయాని । తథా చ యథా నద్యాదిసలిలాని సముద్రే విలీయ సముద్రాత్మతాం ప్రాప్నువన్తి ఎవం మహాప్రలయే మృదుకర్కశాదయస్స్పర్శవిశేషా మధురామ్లాదయో రసవిశేషా గన్ధాదివిశేషాశ్చ స్పర్శాదిసామాన్యేషు విలీనాస్సన్తస్తత్తత్సామాన్యాత్మతాం ప్రాప్నువన్తీత్యర్థః । ఎవఞ్చ క్రమేణ పరమకారణే ‘అస్య మహతో భూతస్య’ ఇత్యాదినా ప్రాగ్వర్ణితే విలీయన్త ఇతి తాత్పర్యమ్ ; మహాప్రలయే భూతలయస్య పరమకారణపర్యన్తతయా శ్రుత్యన్తరేషు పురాణేషు చ ప్రతిపన్నత్వాత్, బ్రహ్మవిద్యానిమిత్తాత్యన్తికప్రలయవర్ణనపరే ‘యథా సైన్ధవఘనః’ ఇత్యాదివాక్యే ‘ఎతేభ్యో భూతేభ్యస్సముత్థాయ తాన్యేవానువినశ్యతి’ ఇతి వర్ణితస్య భూతలయస్య ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్’ ఇతి పరమకారణపర్యన్తత్వేన వివరణాచ్చ । ఎవఞ్చ త్వగాదిశబ్దానాం స్పర్శాదిసామాన్యేషు లక్షణా న దోషాయ ; త్వగిన్ద్రియాదీనాం స్పర్శాదిలయాధారత్వస్య బాధితత్వాచ్చ । తస్మాదుపక్రమోపసంహారపరామర్శైః పరమాత్మైవాత్ర ద్రష్టవ్య ఆత్మా ॥౧-౪-౧౯॥
స్యాదేతత్ – జీవవిషయా అప్యుపక్రమోపసంహారపరామర్శా ఉదాహృతాః । కస్తేషాన్నిర్వాహః ? నను సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యధికరణాదిదర్శితో నిర్వాహః స్యాత్ । తత్ర హ్యుక్తమేకస్మిన్వాక్యే బ్రహ్మాబ్రహ్మలిఙ్గేషు కరమ్బితేషు ప్రసిద్ధజీవానువాదేనాప్రసిద్ధబ్రహ్మాత్మత్వవిధానమఙ్గీకర్తవ్యమితి । సత్యముక్తమ్ । దురుక్తం తు తత్ ; అత్యన్తాభేదే భేదసాపేక్షస్యోద్దేశ్యవిధేయభావస్యాయోగాదిత్యాశఙ్కాయామేకదేశిమతేన తావత్పరిహారమాహ –
ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమాశ్మరథ్యః ॥౨౦॥
‘యథా సుదీప్తాత్పావకాద్విస్ఫులిఙ్గాస్సహస్రశః ప్రభవంతే సరూపాః’(ము.ఉ.౨-౧-౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః పరమాత్మకార్యభూతా జీవాః పరమాత్మనో నాత్యన్తభిన్నాః , కిన్తు వహ్నికార్యభూతా విస్ఫులిఙ్గా వహ్నేరివ తతో భిన్నాభిన్నాస్తే । తథాఽపి పరమాత్మని ద్రష్టవ్యత్వేనోపదేష్టవ్యే యదాదిమధ్యావసానేషు జీవాత్మత్వవర్ణనేన పరమాత్మనస్తదభేదప్రదర్శనమ్ , తత్ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమ్ । సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞా హ్యభేదాంశేనోపపాదనీయా , న తు భేదాంశేనేత్యాశ్మరథ్య ఆచార్యో మన్యతే ॥౧-౪-౨౦॥
అథైకదేశ్యన్తరమతేన పరిహారాన్తరమాహ –
ఉత్క్రమిష్యత ఎవంభావాదిత్యౌడులోమిః ॥౨౧॥
అథాస్మిన్మతద్వయేఽప్యపరితుష్యన్నాచార్యస్స్వాభిమతం మతమాహ –
అవస్థితేరితి కాశకృత్స్నః ॥౨౨॥
రజ్జోరేవ భుజఙ్గరూపేణేవ వ్యాధకులసంప్రవృద్ధస్య రాజపుత్రస్యైవ వ్యాధభావేనేవ చ పరమాత్మన ఎవ జీవభావేనావస్థితేరాదిమధ్యావసానేషు జీవవర్ణనమిదం పరమాత్మప్రదర్శనమేవ భవతి । స్థూలదర్శిలోకప్రతీతిసౌకర్యార్థం జీవరూపేణోపక్రమ్య మధ్యావసానయోరపి జీవరూపప్రదర్శనమితి కాశకృత్స్న ఆచార్యో మన్యతే । న ఖలు జీవస్య తేజఃప్రభృతివదనన్యోపాధికం కార్యత్వముపపద్యతే ; వినాశిత్వప్రసఙ్గాత్ । నన్విష్టాపత్తిః ; అత్రైవ
‘తాన్యేవానువినశ్యతి న ప్రేత్య సంజ్ఞాఽస్తి’(బృ.ఉ.౪-౫-౧౩) ఇత్యుక్తత్వాదితి చేత్ ; మైవమ్ । తదనన్తరమ్
‘అత్రైవ మా భగవన్మోహాన్తమాపీపదత్ న వా అహమిదం విజానామి’(బృ.ఉ.౪-౫-౧౪) ఇతి వాక్యేన కథముపక్రాన్తామృతఫలభాక్త్వేన వివక్షితస్యాత్మనో వినాశిత్వం , కథఞ్చ విజ్ఞానైకస్వభావత్వేనోక్తస్య తస్య సంజ్ఞాఽభావ ఇత్యభిప్రాయవత్యా మైత్రేయ్యా శఙ్కితే యాజ్ఞవల్క్యేన
‘న వా అరే అహం మోహం బ్రవీమి’(బృ.ఉ.౪-౫-౧౪) ఇత్యారభ్య తస్య వినాశసంజ్ఞాఽభావవచనయోరభిప్రాయాన్తరస్య స్వయమేవ వర్ణితత్వాత్ । తత్ర
‘అవినాశీ వా అరేఽయమాత్మా అనుచ్ఛిత్తిధర్మా’(బృ.ఉ.౪-౫-౧౪) ఇతి వినాశవచనస్యాభిప్రాయో వర్ణితః । ‘అవినాశీ’ ఇతి వినాశకారణశూన్యత్వలక్షణం వినాశాయోగ్యత్వముచ్యతే । విపూర్వాన్నశేర్ణిజన్తాత్పచాద్యచి ‘ణేరనిటి’ ఇతి ణిలోపే సతి వినాశశబ్దో వినాశకారణవాచీ । ఎవమవినాశిశబ్దస్య వినాశకారణవద్వ్యతిరిక్తపరత్వం బృహదారణ్యక ఎవ జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదేఽపి దృశ్యతే
‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే అవినాశిత్వాత్’(బృ.ఉ.౪-౩-౨౩) ఇతి । ‘అనుచ్ఛిత్తిధర్మా’ ఇత్యత్ర ధర్మశబ్దః స్వభావవచనః , ‘ధర్మాః పుణ్యయమన్యాయస్వభావాచారసోమపాః’ ఇతి, ‘సహజం నిజమాజానం ధర్మః సర్గో నిసర్గవత్’ ఇతి చ తస్య స్వభావవాచిత్వస్మరణాత్ । ఉచ్ఛిత్తిర్వినాశో ధర్మః స్వభావో యస్య సోయముచ్ఛిత్తిధర్మా, స న భవతీత్యనుచ్ఛిత్తిధర్మా – స్వాభావికవినాశరహిత ఇత్యర్థః । అనేన ఔపాధికవినాశోఽస్య వ్యపదేష్టుం శక్యోఽస్తీతి తదభిప్రాయం ప్రాగ్వినాశవచనమిత్యుక్తం భవతి ।
మాధ్యన్దినపాఠే తు ‘అనుచ్ఛిత్తిధర్మా’ ఇత్యేతదనన్తరముపాధిరపి విశిష్య దర్శితః ‘మాత్రాఽసంసర్గస్త్వస్య భవతి’ ఇతి । మాత్రా – దేహేన్ద్రియాదయః సంసారదశాయాం జీవోపాధిత్వేన స్థితాస్తాసాం బ్రహ్మవిద్యయా సమూలం నాశాన్ముక్తికాలే తాభిరసంసర్గోఽస్య భవతీత్యర్థః । తథా చ దేహేన్ద్రియాదినాశోపాధికోఽస్య నాశవ్యపదేశ ఇతి భావః ।
‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి తదితర ఇతరం జిఘ్రతి’(బృ.ఉ.౪-౫-౧౫) ఇత్యాదినా
‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్ తత్కేన కం జిఘ్రేత్’(బృ.ఉ.౪-౫-౧౫) ఇత్యాదినా చ సంసారదశాయామేవాపారమార్థికభేదప్రతిభాసవత్యాం కర్తృకరణకర్మక్రియాదిభేదసద్భావవద్రూపగన్ధరసాదివిశేషవిజ్ఞానమస్తి , ముక్తిదశాయాం తు సర్వస్య భేదప్రపఞ్చస్య విద్యయా ప్రవిలయేన కర్తృకరణకర్మక్రియాదిభేదాభావాత్ తద్విశేషవిజ్ఞానం నాస్తీత్యుక్త్యా సంజ్ఞాఽభావవచనం విశేషవిజ్ఞానాభావపరమితి తదభిప్రాయో వర్ణితః । ఎతేన – ఆశ్మరథ్యాభిమతం జీవస్య పరమాత్మనో భిన్నాభిన్నత్వమపి – నిరస్తమ్ । ‘యత్ర హి ద్వైతమివ’ ఇతీవకారేణ ద్వైతస్యాపారమార్థికత్వద్యోతకేన సర్వథైవ భేదస్య నిషిద్ధత్వాత్ , ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ ఇత్యాదిభిర్భిన్నవస్తుదర్శనస్య నిషిద్ధత్వాచ్చ ।
యే తు బ్రహ్మనియమ్యత్వరహితస్య స్వతన్త్రస్య ద్వైతస్య , తద్దర్శనస్య చ నిషేధ ఎభిర్వాక్యైః క్రియతే ; బ్రహ్మనియమ్యస్య ద్వైతస్య శ్రుతివిహితత్వేన తస్య తద్దర్శనస్య చ నిషేధాయోగాదితి వదన్తో వ్యాచక్షతే – ‘యస్యామవస్థాయాం ద్వైతం బ్రహ్మాత్మకం స్వతన్త్రమివ భాతి, తదానీం స్వతన్త్ర ఇతరః స్వతన్త్రవస్తుదర్శనసాధనేన చక్షురాదినా స్వతన్త్రవస్త్వన్తరమనుభవతి । యదా తు సర్వం బ్రహ్మాత్మకం ప్రకాశతే , తదా కశ్చేతనః కేన కరణేన కం స్వతన్త్రమర్థమనుభవేత్’ ఇత్యర్థః । ముక్తః సర్వం బ్రహ్మాత్మకత్వేనానుభవతీతి ముక్తిదశాయామబ్రహ్మాత్మకత్వేన భాసమానం వస్తు తద్దర్శనసాధనం తద్ద్రష్టా చ నాస్తీతి తాత్పర్యమ్ – ఇతి । తేషాం వ్యాఖ్యానమేతావదధ్యాహారక్లేశ ఎవ నిరాకుర్యాత్ । అపి చ షష్ఠే జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదే స్వప్నావస్థాయాం జీవస్య స్వయంజ్యోతిష్ట్వే సుషుప్త్యవస్థాయాం తస్య బాహ్యాన్తరవేదనరాహిత్యే చోక్తే కథం జ్యోతిఃస్వరూపస్య వేదనరాహిత్యమితి శఙ్కాయాం విషయాభావాన్న తు ద్రష్టృస్వరూపాయా దృష్టేర్విపరిలోపాదిత్యేతత్ప్రతిపాదనార్థం ప్రవృత్తేషు
‘యదద్వైతం న పశ్యతి పశ్యన్వైతం న పశ్యతి । న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే అవినాశిత్వాన్న తు తద్ద్వితీయమస్తి తతోఽన్యద్విభక్తం యత్పశ్యేత్’(బృ.ఉ.౪-౩-౨౩) ఇత్యాదివాక్యేషు శ్రుతం ద్వైతం తావత్స్వాతన్త్ర్యేణ విశేషయితుం న శక్యతే ; సుషుప్తౌ స్వతన్త్రస్యేవ పరతన్త్రస్యాపి ద్వైతస్య ప్రతీత్యభావాత్ । తతశ్చ తేషు శ్రుతం ద్వితీయమపి తేన విశేషయితుం న శక్యతే ; ద్వైతమాత్రప్రతీత్యభావస్య ద్వైతవిశేషాభావేనోపపాదయితుమశక్యత్వాత్ । ఎవం చ తదనన్తరశ్రుతేః ‘యత్ర వాన్యదివ స్యాత్తత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యేదన్యోఽన్యజ్జిఘ్రేదన్యోఽన్యద్రసయేదన్యోన్యద్వదేదన్యోఽన్యచ్ఛృణుయాదన్యోఽన్యన్మన్వీతాన్యోఽన్యత్స్పృశేదన్యోఽన్యద్విజానీయాత్’ ఇతి వాక్యే అన్యదపి స్వాతన్త్ర్యేణ విశేషయితుం న శక్యతే ; సుషుప్తౌ యస్య విషయస్య వ్యతిరేకాత్ప్రతీత్యభావ ఉక్తస్తస్యైవ స్వప్నజాగారయోరన్వయాత్ప్రతీతేర్వక్తుముపక్రాన్తత్వాత్ ।
నను స్వప్నజాగరయోస్సుషుప్తౌ చ విషయప్రతీతితదభావౌ కరణవ్యాపారసత్త్వాసత్త్వాభ్యాం సూపపాదౌ , కిమర్థం విషయసత్త్వాసత్త్వప్రదర్శనమితి చేత్ , శ్రుతిముపాలభస్వ , యా సుషుప్తౌ కరణవ్యాపారాణామివ దృశ్యావఘ్రేయరసనీయశ్రోతవ్యమన్తవ్యస్ప్రష్టవ్యజ్ఞాతవ్యవిషయాణామప్యభావం మన్యమానా విషయాభావేనాప్యుపపాదయితుం శక్యస్తత్ప్రతీత్యభావ ఇత్యభిప్రేత్య ‘యద్వై తన్న పశ్యతి’ ఇత్యాదిష్వష్టస్వపి వాక్యేషు ద్రష్టురన్యత్వేన విభక్తం యద్ద్రష్టోపలభేత తథాభూతం తస్య ద్వితీయమేవ నాస్తీత్యుద్ఘుష్యతి । తతశ్చ సుషుప్త్యవస్థావిషయేషూదాహృతవాక్యేషు స్వాతన్త్ర్యవిశేషణాభావే వ్యవస్థితే ముక్త్యవస్థావిషయేష్వపి వాక్యేషు తద్విశేషణం వివక్షితుమయుక్తమ్ ; ఉభయేషామపి వాక్యానామేకప్రకారేణ ప్రవృత్తత్వాత్ । కిఞ్చ తద్విశేషణవివక్షాయామపి నార్థసఙ్గతిర్లభ్యతే ; ముక్తిదశాయామపి బ్రహ్మణ ఎవాబ్రహ్మాత్మకస్య తద్దర్శనస్య చ సత్త్వేన తయోర్నిషేధాయోగ్యత్వాత్ । తస్మాత్ ‘యత్ర హి ద్వైతమ్’ ఇత్యాదివాక్యానాం సర్వాత్మనా ద్వైతనిషేధ ఎవ తాత్పర్యమితి యుక్తమ్ ।
నను నైతద్యుక్తమ్ ; శ్రుతివిహితస్య ద్వైతస్య స్వరూపేణ నిషేధాయోగాదితి చేత్ ; న । ద్వైతస్య శ్రుతివిహితత్వాసిద్ధేః , కేవలం ప్రత్యక్షాదినా సిద్ధస్య తత్ర తత్ర ప్రయోజనాన్తరోద్దేశేన శ్రుత్యాఽనూద్యమానత్వాత్ ।
తస్మాత్ ‘యత్ర హి ద్వైతమ్’ ఇత్యాదివాక్యవిరోధాజ్జీవస్య పరమాత్మనా న యుక్తో భేదాభేదః । కిఞ్చాయం భేదాభేదో ముక్తిదశాయామపీష్యతే ; ఉత తదానీం కేవలాభేదః ? ఆద్యే
‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్’(బృ.ఉ.౪-౫-౧౫) ఇత్యవధారణేన
‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’(ము.ఉ.౨-౨-౯) ఇతి సావధారణశ్రుత్యన్తరేణ చ విరోధః । ద్వితీయే స్వవిరోధ్యభేదజ్ఞాననివర్త్యస్య; స్వాశ్రయగతాభేదకాలరూపముక్తికాలానువృత్తాత్యన్తాభావప్రతియోగినశ్చ సంసారదశాయాం ప్రతీతస్య భేదస్య మిథ్యాత్వమేవాపతతీత్యేషా దిక్ ।
ఎవం సంసారదశాయాం జీవపరయోః కేవలం భేదః , ముక్తౌ కేవలమభేద ఇతి పక్షోఽప్యయుక్తః ; పతిజాయాదిప్రియసంసూచితస్య జీవాత్మన ఎవ ద్రష్టవ్యత్వోక్తిపూర్వకం తద్విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానస్య సర్వకారణత్వస్య చ బ్రహ్మలిఙ్గస్య వర్ణనేన సంసారదశాయామప్యభేదప్రతీతేః । భవిష్యన్తమభేదమపేక్ష్య భేదకాలేఽప్యభేదవ్యపదేశ ఇతి తు న యుక్తమ్ ;
‘తత్త్వమసి’(ఛా.ఉ.౬-౧౪-౩) ‘అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తే అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథాపశురేవం స దేవానామ్’(బృ.ఉ.౧-౪-౧౦) ‘త్వం స్త్రీ త్వం పుమానసి’(శ్వే ౪-౩) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరానుసారేణాస్యా అపి శ్రుతేః సంసారదశాసాధారణాభేదవిషయత్వౌచిత్యాత్ । కిఞ్చ ముక్తౌ భేదస్య నివృత్తిః కిం జీవబ్రహ్మాభేదజ్ఞానేనేష్యతే, ఉత జీవజ్ఞానేన , అథవా బ్రహ్మజ్ఞానేన ? ఆద్యే ప్రాగపి సత్త్వమభేదస్యాకామేనాపి స్వీకరణీయమ్ ; భవిష్యదభేదస్యాపరోక్షజ్ఞానవిషయత్వాయోగాత్ । తతశ్చ పూర్వోక్తప్రకారేణ మిథ్యాత్వమప్యఙ్గీకరణీయమ్ । ద్వితీయే కిం కర్తృత్వాదివిశిష్టజీవజ్ఞానాద్భేదనివృత్తిః , ఉత అకర్త్రభోక్తృజీవజ్ఞానాత్ ? ఆద్యే సాంసారికాదహంప్రత్యయాదపి భేదనివృత్తిప్రసఙ్గః । ద్వితీయే కర్తృత్వాదిరాహిత్యస్య ప్రాగపి సత్త్వమఙ్గీకరణీయమితి కర్తృత్వాదేర్భేదకస్య, తత్ప్రయుక్తభేదస్య చ మిథ్యాత్వమేవ పర్యవస్యతి । తృతీయే పతిజాయాదిప్రియసంసూచితస్య జీవస్య ద్రష్టవ్యత్వోక్తివిరోధః । ఎవమన్యదపి సార్వదికభేదాభేదపక్షే కాలభేదవ్యవస్థితభేదాభేదపక్షే చ దూషణం ద్వితీయాధ్యాయే ప్రపఞ్చయిష్యతే । నదీసముద్రయోరపి పూర్వం భిన్నయోః పశ్చాదభేదో నాస్తీతి దర్శయిష్యతే । తస్మాత్ కాశకృత్స్నీయస్సార్వదికాత్యన్తాభేదపక్ష ఎవ సకలశ్రుతిస్మృతిన్యాయానుగుణ్యాత్ సూత్రకారస్యాభిమతః ।
న చాత్యన్తాభేదపక్షే భేదాపేక్ష ఉద్దేశ్యవిధేయభావో న స్యాదితి వాచ్యమ్ । భేదో హి న వాక్యార్థతయాఽపేక్ష్యతే , నాపి వాక్యార్థజ్ఞానకారణతయా, కిన్తు యస్య వాక్యస్యార్థః సంసర్గో భేదనియతస్తత్ర తద్వ్యాపకతయా పరమవతిష్ఠతే । యత్ర తు ప్రమేయత్వే ప్రమేయత్వం , ప్రమేయత్వం ప్రమేయత్వవదితి ప్రమేయత్వస్య స్వేన సహాభేదేఽప్యాధారాధేయభావో విశేషణవిశేష్యభావో వా సంసర్గో వాక్యార్థః , న తత్ర కథఞ్చిదపి భేదాపేక్షా । ఎవఞ్చ తత్త్వమస్యాదివాక్యేషు జీవబ్రహ్మణోరభేద ఎవ వాక్యార్థః , న తు ‘దణ్డీ దేవదత్తః’ ఇత్యాదావివ పదార్థద్వయసంసర్గః, ఎకపదార్థవిశిష్టోఽపరపదార్థో వా వాక్యార్థః , ‘తత్త్వంపదార్థౌ నిర్ణీతౌ వాక్యార్థశ్చిన్త్యతేఽధునా । తాదాత్మ్యమత్ర వాక్యార్థస్తయోరేవ పదార్థయోః । సంసర్గో వా విశిష్టో వా వాక్యార్థో నాత్ర సమ్మతః’ ఇత్యాచార్యవచనాదిత్యత్ర కో భేదాపేక్షాశఙ్కాఽవకాశః । యది తు అపర్యాయశబ్దానామేకప్రాతిపదికార్థనిష్ఠత్వం వేదాన్తానామఖణ్డార్థత్వమితి లక్షణానుసారేణ జీవబ్రహ్మణోర్నోద్దేశ్యవిధేయభావః ; కిన్తు ప్రాతిపదికార్థస్వరూపమాత్రం మహావాక్యానామర్థ ఇతీష్యతే, తదా సుతరాం న భేదాపేక్షాశఙ్కాఽవకాశః ।
కేచిత్తు
‘అవస్థితేరితి కాశకృత్స్నః’(బ్ర.సూ.౧-౪-౨౨) ఇతి సూత్రస్థస్యావస్థితేరితి పదస్య ‘య ఆత్మని తిష్ఠన్’ ఇత్యాదిశ్రుత్యుక్తాయాం జీవాత్మని పరమాత్మనః స్థితౌ స్వారస్యం మన్యమానాః పరిదృశ్యమానే శరీరే జీవాత్మన ఇవ జీవాత్మని పరమాత్మన ఆత్మతయాఽవస్థితేః జీవశబ్దేన పరమాత్మాభిధానముపపన్నమితి సూత్రార్థం వర్ణయన్తి । అత్ర విపరీతమపి వక్తుం శక్యమ్ – అస్మిన్నర్థే ‘అవస్థితేః’ ఇతి పదస్య స్వారస్యం నాస్తీతి । తదా హి ‘స్థితేః’ ఇత్యేవ సూత్రణీయం ‘య ఆత్మని తిష్ఠన్’ ఇతి మూలశ్రుత్యనురోధాల్లాఘవాచ్చ ‘స్థానాదివ్యపదేశాత్’ ఇతి అవోపసర్గాభావాచ్చ । తస్మాదిహావోపసర్గసత్త్వాత్తతోన్య ఎవ కశ్చిదర్థో వివక్షితః పరమాత్మన ఎవ జీవాత్మభావేనావస్థానాదిత్యేవంరూపః ‘సర్వం తం పరాదాత్’ ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్’ ఇతి స్వప్రకరణ ఎవ భేదదర్శననిన్దాద్యుపలమ్భాదితి అయమేవ పారమార్థికోఽస్య సూత్రస్యార్థః ।
యది హ్యస్మిన్ ప్రకరణే శ్రూయమాణాన్యుదాహృతాని వాక్యాన్యద్వైతప్రవణానన్యాంశ్చ శ్రుతిస్మృతిప్రవాదానవిగణయ్య జీవపరయోర్భేద ఎవ పక్షపాతీ సూత్రకారోఽభవిష్యత్తదా అస్మిన్ప్రకరణే జీవశబ్దైర్బ్రహ్మాభిధానం సిద్ధం కృత్వా తదుపపాదనార్థమిత్థం యత్నం నాకరిష్యత్ । శక్యతే హి తయోర్భేదస్యాభిమతత్వే తైర్జీవాభిధానమఙ్గీకృత్య ప్రకరణం సఙ్గమయితుమ్ । తథా హి – యస్మాత్పతిజాయాదయః పతిజాయాదిప్రయోజనాయ ప్రియా న భవన్తి , కిన్తు స్వప్రయోజనాయైవ తస్మాద్యస్య స్వప్రయోజనస్య పతిజాయాదివిషయో రాగః ప్రతికూలస్తస్యామృతస్య సిద్ధ్యర్థం పతిజాయాదిభ్యో విరజ్య పరమాత్మైవ ద్రష్టవ్య ఇత్యుపక్రమస్తావత్సఙ్గమయితుం శక్యః । అస్మిన్పక్షే ద్రష్టవ్యవాక్యగతాత్మశబ్దస్య ప్రకృతాత్మపరత్వం నాస్తీతి తత్స్వరసహానిమాత్రమస్తి । తత్తు జీవబ్రహ్మణోర్భేదే నిశ్చితే పతిజాయాదివాక్యస్య లిఙ్గాజ్జీవపరత్వే ద్రష్టవ్యవాక్యస్య ‘నాన్యః పంథాః’ ఇతి శ్రుతేః పరమాత్మపరత్వే చావశ్యవక్తవ్యే సతి ‘స్యాచ్చైకస్య బ్రహ్మశబ్దవత్’ ఇతి న్యాయేనాపి తత్సోఢవ్యమితి వక్తుం శక్యమ్ । ఎతావదద్వైతశ్రుతిస్మృతిజాలమహాప్రాసాదనిగరణప్రవృత్తస్య కిమేకాత్మశబ్దస్వరసనిగరణమశక్యమ్ ।
ఎవం మధ్యే సైన్ధవఘనదృష్టాన్తమారభ్య జీవోత్పత్తివినాశవచనం తద్వినాశవచనాభిప్రాయవర్ణనఞ్చ పరమాత్మప్రమిత్యర్థతయా సఙ్గమయితుం శక్యమ్ । తత్ర ‘అయమాత్మా’ ఇతి శబ్దస్య ‘ఇదం మహద్భూతమ్’ ఇతి ఇదంశబ్దస్య చ వ్యవహితప్రకృతజీవపరామర్శిత్వం ‘మహద్భూతమ్’ ఇత్యాదేశ్చ ముక్తిభాక్త్వేన జీవస్య పారమార్థికత్వాత్ ‘నిత్యస్సర్వగతస్స్థాణుః’ ఇతి శ్రవణాచ్చ తద్విషయత్వం వక్తుం శక్యమ్ । ఎవం జీవే, పరమాత్మని చ ప్రాక్ ప్రస్తుతేఽఙ్గీకృతే ‘యేనేదం సర్వం విజానాతి తం కేన విజానీయాత్’ ఇత్యుపసంహారవాక్యం ‘యేన’ ఇతి తృతీయాన్తస్య పరామర్శనీయం పరమాత్మానం విజానాతేః కర్తారం జీవఞ్చాసాద్య సమఞ్జసం భవతి । జీవస్య బ్రహ్మాభేదేన ప్రస్తుతత్వాఙ్గీకారే తు ‘యేన’ ఇతి తృతీయా ప్రథమార్థే యోజనీయేతి క్లేశస్స్యాత్ । ‘గ్రాహకాదిజగత్సర్వం యేన కూటస్థసాక్షిణా । లోకస్సర్వో విజానాతి జానీయాత్ కేన తం వద’ ఇతి వార్తికోక్తప్రకారేణ వా బ్రహ్మాభిన్నతయా ప్రస్తుత ఎవ జీవో నిష్కృష్య సాక్షిరూపతయా ‘యేన’ ఇతి పరామృశ్యతే । అన్తఃకరణాదివిశిష్టరూపేణ తు విజానతేః కర్తా భవతీతి క్లేశేన యోజనీయమ్ । ‘విజ్ఞాతారమ్’ ఇత్యేతత్తు పరమాత్మన్యపి యోజయితుం శక్యమ్ ; బహుప్రయోగదర్సనాత్ । ఎవమాదౌ మధ్యే చ జీవరామర్శస్య జీవవిషయత్వమఙ్గీకృత్యైవ భేదపక్షే తదుపపాదనస్య కర్తుం శక్యత్వేఽపి తస్య బ్రహ్మవిషయత్వం సిద్ధం కృత్వా యత్తదుపపాదనాయ యత్నమస్థితవాన్ సూత్రకారః తేన జ్ఞాయతే జీవపరయోరభేద ఎవాస్య సిద్ధాన్తః । ‘యేనేదం సర్వం విజానాతి’ ఇత్యస్య యోజనాక్లేశోఽపి అద్వైతప్రస్తావానురోధార్థత్వాన్న దోషాయేత్యాశయ ఇతి ।
నను మోక్షధర్మే జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదే ‘పశ్యన్తథైవాపశ్యఞ్చ పశ్యత్యన్యస్తథాఽనఘ । షడ్వింశః పఞ్చవింశఞ్చ చతుర్విశఞ్చ పశ్యతి’ ఇతి చతుర్వింశపఞ్చవింశతత్త్వరూపయోర్జడచేతనతయా పరస్పరవిలక్షణయోః ప్రకృతిపురుషయోర్ద్రష్టారం పరమాత్మానముపక్రమ్య ‘యదా తు మన్యతేఽన్యోఽహమన్య ఎష ఇతి ద్విజ । తదా స కేవలీభూతష్షడ్వింశమనుపశ్యతి’ ఇతి ప్రకృతిపురుషవివేకజ్ఞానానన్తరం జీవవిలక్షణపరమాత్మజ్ఞానముక్త్వా ‘అన్యశ్చ రాజన్ స పరస్తథాఽన్యః పఞ్చవింశకః । తత్స్థత్వాదనుపశ్యన్తి ఎక ఎవేతి సాధవః’ ఇతి పరమాత్మనో జీవస్థత్వనిబన్ధన ఐక్యవ్యవహార ఇతి ప్రదర్శ్య ‘తేనైతం నాభిజానన్తి పఞ్చవింశకమచ్యుతమ్’ ఇతి జీవస్థత్వాదేవ హేతోర్జీవస్య పరమాత్మనశ్చాచ్యుతశబ్దవాచ్యస్య స్వరూపైక్యం సాధవో న పశ్యన్తీత్యుపన్యస్య ‘జన్మమృత్యుభయాద్భీతాస్సాఙ్ఖ్యా యోగాశ్చ కాశ్యప । షడ్వింశమనుపశ్యన్తి శుచయస్తత్పరాయణాః । యదా సార్వార్థసిద్ధత్వాన్న పునర్జన్మ విన్దతి’ ఇతి ప్రాజ్ఞానాం పఞ్చవింశవిలక్షణషడ్వింశదర్శనం తద్వతస్తతోఽపవర్గఞ్చోపదిశ్య ‘ఎవమప్రతిబుద్ధశ్చ బుధ్యమానశ్చ తేఽనఘ । అర్థశ్చోక్తో యథాతత్త్వం యథాశ్రుతినిదర్శనాత్’ ఇతి ప్రకృతిపురుషపరమాత్మానః పరస్పరవైలక్షణ్యేన నిరూపితా ఇత్యుపసంహృతమ్ । ఎవం సూత్రకారేణైవ ప్రబన్ధాన్తరే తత్స్థత్వనిబన్ధన ఎకత్వవ్యవహార ఇతి సమర్థితే కథమవస్థితేరితి సూత్రస్య స ఎవార్థో న స్యాత్ । కథఞ్చాస్య సూర్యప్రసాదాదవాప్తయజుర్వేదేన శతపథబ్రాహ్మణప్రవర్తకేనాత్రాపి జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదే ‘యథార్షేణేహ విధినా చరతావమతేన హ । మయాఽఽదిత్యాదవాప్తాని యజూంషి మిథిలాఽధిప । కర్తుం శతపథం వేదమపూర్వం కాఙ్క్షితఞ్చ మే’ ఇత్యాదివచనైస్స్వయమేవ తమర్థం వర్ణితవతా చ యాజ్ఞవల్క్యేన ప్రతిపాద్యమానః ‘తత్స్థత్వాదనుపశ్యన్తి’ ఇత్యయమర్థః శతపథాన్తర్గతస్య యాజ్ఞవల్క్యవక్తృకస్య చ మైత్రేయీబ్రాహ్మణస్య తాత్పర్యగోచరో న స్యాదితి చేత్ -
ఉచ్యతే – జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదోఽయం ప్రకృతివివిక్తజీవయాథాత్మ్యనిరూపణే పర్యవసితః , న తు తదుభయాతిరిక్తపరమాత్మస్వరూపనిరూపణేఽపి తాత్పర్యవాన్ । తథా హి – ఉపక్రమే తావత్ ‘కిమవ్యక్తం పరం బ్రహ్మ తస్మాత్తు పరతస్తు కిమ్’ ఇత్యవ్యక్తశబ్దితాయా ‘మమ యోనిర్మహద్బ్రహ్మ’ ఇతి ప్రసిద్ధాయాశ్చతుర్వింశతత్త్వరూపాయాః ప్రకృతేస్తతః పరస్య పఞ్చవింశతత్త్వరూపస్య చ ప్రశ్నవత్తతః పరమాత్మనః ప్రశ్నో న దృశ్యతే । ఉత్తరవాక్యసన్దర్భే చ ప్రకృతికార్యదేహద్వయతాదాత్మ్యాధ్యాసేన తత్సమ్పిణ్డితరూపస్య పురుషస్యైవ ‘అన్యస్స పురుషోఽవ్యక్తాదధ్రువాద్ధ్రువసంజ్ఞకః । యథా ముఞ్జ ఇషీకాయాస్తథైవైతద్విజాయతే’ ఇతి ముఞ్జేషీకాన్యాయేన తద్వివిక్తతయా గ్రాహ్యత్వముపదిశ్యతే । తదనన్తరం చ ‘అన్యం తు మశకం విద్యాదన్యం చోదుమ్బరం తథా । న చోదుమ్బరసంయోగే మశకస్తత్ర లిప్యతే’ ఇత్యాదినా ఉదుమ్బరజలోఖాసలిలానాం దోషసంయోగేన తేషు స్థితానాం మశకమత్స్యానలకమలానామివ జీవోపాధేర్దేహద్వయస్య దోషసంయోగేన తత్స్థస్య పురుషస్య లేపాభావః ప్రతిపాద్యతే । పునశ్చ ‘అవ్యక్తస్థం పరం బ్రహ్మ యత్తత్పృష్టస్తేఽహం (యత్పృష్టోఽహం) నరాధిప । పరం గుహ్యమిమం ప్రశ్నం శ్రుణుష్వావహితో నృప’ ఇత్యుపక్రమ్య తత్ర చ గన్ధర్వరాజస్య విశ్వావసోర్యాజ్ఞవల్క్యస్య చాస్మిన్ విషయే ప్రాక్ ప్రవృత్తాం ప్రశ్నోత్తరపరమ్పరాముపక్షిప్య తన్మధ్యే ప్రకృతిపురుషయోర్విశ్వావిశ్వజ్ఞాజ్ఞవిద్యాఽవిద్యాదిరూపేణ బహుశో వైలక్షణ్యం ప్రతిపాద్య ‘ద్రష్టవ్యౌ నిత్యమేవైతౌ తత్పరేణాన్తరాత్మనా । అథాస్య జన్మనిధనే న భవేతాం పునః పునః’ ఇతి తయోః పరస్పరవిలక్షణతయా దర్శనం ముక్తిఫలకం విధాయ కథం తద్దర్శనం ముక్తిఫలకం ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ఇత్యాదినా శ్రుతిషు బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య ముక్తిఫలకత్వప్రసిద్ధేరిత్యాకాంక్షాయాం ‘యదా తు పశ్యతేఽన్యం తమహన్యహని కేవలమ్ । తదా స కేవలీభూతం షడ్వింశమనుపశ్యతి’ ఇతి శ్లోకేన ప్రకృతివివిక్తమత ఎవ తద్ధర్మకర్తృత్వాదిరహితతయా కేవలం జీవం దినే దినేఽనుసన్దధానస్తమేవ కేవలీభూతం షడ్వింశం పరం బ్రహ్మ పశ్యతి , న తు తద్వ్యతిరిక్తబ్రహ్మసాక్షాత్కారాపేక్షాఽస్తీత్యుపదిశ్య కథం జీవః కర్తృత్వాదిరహితః కేవలః ; తస్య స్వాభావికకర్తృత్వాదిమత్తయా తాన్త్రికైరపి కైశ్చిదఙ్గీకృతత్వాత్ ఇత్యాశఙ్కానిరాసార్థమ్ ‘అన్యచ్చ శశ్వదవ్యక్తం తథాఽన్యః పఞ్చవింశకః । తత్స్థం సమనుపశ్యన్తి తమేక ఇతి సాధవః’ ఇతి శ్లోకేన వస్తుతః కర్తృత్వాదిమదన్తఃకరణరూపాపన్నాదవ్యక్తాదన్య ఎవ జీవః, స తు తత్స్థత్వోపాధినా జపాకుసుమసన్నిధానోపాధినా స్ఫటికో లోహితాత్మనేవ కర్త్రాత్మనా లోకే భాసత ఇతి తమేవ లోకానుభవం శ్రద్ధధానాః కేచన సాధవో లోకానుభవప్రవణబుద్ధయస్తం జీవం కర్తృత్వాదిమదవ్యక్తాభిన్నం పశ్యన్తీత్యుక్త్వా ‘తేనైతన్నాభిజానన్తి పఞ్చవింశకమచ్యుతమ్ । జన్మమృత్యుభయాద్యోగాస్సాఙ్ఖ్యాశ్చ పరమర్షయః’ ఇతి శ్లోకేన సాఙ్ఖ్యా యోగాశ్చ పరమర్షయస్త్వవ్యక్తపురుషయోః పరస్పరభిన్నత్వహేతునా పఞ్చవింశం పురుషమచ్యుతం వస్తుతః పరమాత్మభూతమేతం నాభిజానన్తి , కర్తృత్వాదిమదవ్యక్తాత్మనా న పశ్యన్తీత్యుపదిశ్యతే । తతశ్చ కథం జీవస్య లోకానుభవసిద్ధకర్తృత్వాదిరాహిత్యం కథఞ్చ తదసిద్ధపరమాత్మరూపత్వమిత్యభిప్రాయవతా విశ్వావసునా ‘పఞ్చవింశే యదేతచ్చ ప్రోక్తం బ్రాహ్మణసత్తమ । తదహం న తథా వేద్మి తద్భవాన్వక్తుమర్హతి’ ఇత్యారభ్య పఞ్చవింశస్యైవ స్వరూపే పృష్టే సతి తత్రోత్తరం యాజ్ఞవల్క్యేన ‘పశ్యం తథైవాపశ్యఞ్చ’ ఇత్యారభ్యోపదిష్టమ్ । తత్కథం పఞ్చవింశవిలక్షణపరమాత్మప్రతిపాదనపరం స్యాత్ ? తస్మాత్ ప్రకృతిం తదుపహితం పురుషఞ్చ నిష్కృష్టసాక్షిరూపతయా తతోఽన్యో వస్తుతస్తత్స్వరూపభూత ఎవ షడ్వింశః పశ్యతీత్యర్థో గ్రాహ్యః ।
పునశ్చ జీవస్య కర్తృత్వాదిమత్త్వభ్రాన్తివారణాయైవ ‘పఞ్చవింశోఽభిమన్యేత నాన్యోఽస్తి పరమో మమ । న చతుర్వింశకో గ్రాహ్యో మనుజైర్జ్ఞానదర్శిభిః’ ఇతి శ్లోకేనాధ్యాసికం కర్తృత్వాదిమచ్చతుర్వింశతాదాత్మ్యం స్వస్య స్వాభావికం మన్యమానస్సన్ మమ పరమః కర్తృత్వాదిసకలసాంసారికధర్మనిర్వాహకతయోత్కృష్టో మదన్యో నాస్తీత్యభిమన్యతే పఞ్చవింశః ; వస్తుతో న తథా ; జ్ఞానదర్శిభిర్మనుజైస్తు స్వాత్మా చతుర్వింశైక్యేన న గ్రాహ్య ఇత్యుక్త్వా ‘స నిమజ్జతి కాలాస్యే యదేకత్వేన బుధ్యతే । ఉన్మజ్జతి చ కాలాస్యాన్మమత్వేనాభిసంవృతః’ ఇతి శ్లోకేన చతుర్వింశే స్వాత్మైకత్వబుద్ధేః సంసారదోషావహత్వం తత్ర స్వవ్యతిరిక్తతయా స్వాత్మీయత్వబుద్ధేర్ముక్తిహేతుత్వఞ్చోపదిశ్య తదనన్తరం పఠితో ‘యదా తు మన్యతేఽన్యోఽహమ్’ ఇతి శ్లోకః ప్రాక్ పఠితేన ‘యదా తు మన్యతేఽన్యోఽహమ్’ ఇతి శ్లోకేన సమానార్థో గ్రాహ్యః । ‘అన్యచ్చ రాజన్ స పరః’ ఇతి శ్లోకస్తు ‘అన్యచ్చ శశ్వదవ్యక్తమ్’ ఇతి శ్లోకేన సమానార్థః । తత్ర పరశబ్దః పరమాత్మపర ఇతి న భ్రమితవ్యం ‘మహతః పరమవ్యక్తమ్’ ఇతి శ్రుత్యన్తరే జీవాత్పరత్వేనావ్యక్తస్య ప్రతిపాదనాత్ , ఇహాపి ‘నాన్యోఽస్తి పరమో మమ’ ఇతి పరమశబ్దస్యావ్యక్తే ప్రయోగాచ్చ । ‘తేనైతం నాభిజానన్తి’ ఇతి శ్లోకోఽపి తేనైవ ప్రాక్ పఠితేన సమానార్థః । ‘ఎవమప్రతిబుద్ధశ్చ’ ఇత్యుపసంహారశ్లోకే బుధ్యమానశ్చతుర్వింశైక్యాభిమానీ సంసారే నిమగ్నః ; బుద్ధః చతుర్వింశాతిరిక్తం పరమాత్మస్వరూపం పఞ్చవింశమవగచ్ఛన్ సంసారాదున్మగ్నః ; ‘నిస్సన్దిగ్ధం ప్రబుద్ధస్త్వం బుద్ధ్యమానశ్చరాచర’ ఇతి పూర్వం యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి విశ్వావసువచనదర్శనాత్ । తస్మాత్ ‘అన్యశ్చ స పరో రాజన్’ ఇతి శ్లోకస్య పూర్వాపరపరామర్శవికలైరుత్ప్రేక్షితోఽర్థోఽగ్రాహ్య ఇత్యవస్థితిసూత్రస్య జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదస్వారస్యాదపి యథోక్త ఎవార్థః । తదేవం మైత్రేయీబ్రాహ్మణస్య జీవపరామర్శినోపి బ్రహ్మపర్యవసన్నత్వాన్నాస్తి ప్రతిజ్ఞాతసమన్వయవిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧-౪-౨౨॥
ఇతి వాక్యాన్వయాధికరణమ్ ॥౬॥
ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ ॥౨౩॥
జన్మాదిసూత్రే జగన్నిమిత్తోపాదానరూపోభయవిధకారణత్వం లక్షణత్వేనోక్త్వా తదుపలక్షితే నిష్ప్రపఞ్చే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం సమన్వయః ప్రసాధితః । ఇదానీం బ్రహ్మణో నిమిత్తత్వమేవ న తు ఉపాదానత్వమ్ । ఉపాదానం తు జగతః సాఙ్ఖ్యాభిమతం ప్రధానమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । తతశ్చ నోక్తరూపం బ్రహ్మణో లక్షణం యుక్తం , న వా తదుపలక్షితే నిష్ప్రపఞ్చే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం సమన్వయో యుక్తః ఇత్యాక్షిప్య సమాధీయతే ।
తథా హి – ఈక్షాపూర్వకస్రష్టృత్వశ్రవణాత్ నిమిత్తత్వం తావదభ్యుపగన్తవ్యమ్ । లోకే ఘటపటాదిషు నిమిత్తానాం కులాలకువిన్దాదీనాం తదుపాదానత్వం న దృష్టమ్ , క్వచిదపి చేతనానాం ద్రవ్యోపాదానత్వం న దృష్టమ్ , తద్వదిహాపి భవితుమర్హతి ।
ఉచ్యతే – ఛాన్దోగ్యే తావత్ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞా సహ దృష్టాన్తవచనైర్గౌణీ । బ్రహ్మజ్ఞానేన వియదాదేః సర్వస్య మృత్పిణ్డలోహమణినఖనికృన్తనజ్ఞానైర్ఘటశరావకటకమకుటఖనిత్రకుద్దాలాదీనాం చ తజ్జ్ఞానానన్తరమపి సంశయవిషయత్వేనానుభూయమానానాం ముఖ్యవృత్త్యా జ్ఞాతత్వాసమ్భవాత్ । ప్రతిజ్ఞావాక్యే ‘అశ్రుతమమతమవిజ్ఞాతమ్’ ఇతి బ్రహ్మశ్రవణాదిషు సత్స్వపి అశ్రుతత్వాద్యుపన్యాసేన దృష్టాన్తవాక్యేషు ఘటకటకకుద్దాలాదివత్ మృల్లోహాయఃకార్యవిశేషతయా ఘటాద్యనుపాదానానాం మృత్పిణ్డలోహమణినఖనికృన్తనానాం జ్ఞానేన ఘటాదీనాం జ్ఞాతత్వోపన్యాసేన చ తదముఖ్యత్వస్య శ్రుత్యైవ స్ఫుటీకరణాచ్చ । తస్మాత్ అన్యవిషయజ్ఞానైర్యత్ ఫలం ప్రాప్తవ్యం తత్ సర్వం నిరతిశయానన్దరూపబ్రహ్మజ్ఞానేన ప్రాప్యతే ఇతి ఫలతస్తజ్జ్ఞానేన అజ్ఞాతాన్యపి జ్ఞాతాని భవన్తీతి గౌణం తేషాం జ్ఞాతత్వం ప్రతిజ్ఞాయతే ; యథా ‘అస్య గ్రామస్య ప్రధానభూతే చైత్రే దృష్టే సర్వేఽపి దృష్టా భవన్తి’ ఇతి అదృష్టానామేవ ఫలతో దృష్టత్వం వ్యవహ్రియతే । దృష్టాన్తవచనైశ్చ మృల్లోహాదిజ్ఞానైరజ్ఞాతా అపి ఘటాదయో మృద్రూపత్వాదిసాదృశ్యేన జ్ఞాతప్రాయాః ఇతి గౌణమేవ జ్ఞాతత్వం దృష్టాన్తతయా ఉపన్యస్యతే । యథా ‘ఎతేన గవాదయోఽపి వ్యాఖ్యాతాః’ ఇతి జ్యోతిష్టోమవ్యాఖ్యానేన అవ్యాఖ్యాతానామపి గవాదీనాం తద్వికృతితయా తత్సదృశానాం వ్యాఖ్యాతత్వం వ్యవహ్రియతే । ఎతేన – ముణ్డకబృహదారణ్యకయోరపి సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞా – వ్యాఖ్యాతా । దున్దుభ్యూర్ణనాభిదృష్టాన్తా న సర్వవిజ్ఞానోపపాదకాః ; ఎకేన దున్దుభిశబ్దసామాన్యజ్ఞానాదినా యావత్తద్విశేషాదీనామగృహ్యమాణత్వాత్ । నాపి నిమిత్తోపాదానైక్యోపపాదకాః ; శబ్దసామాన్యస్య శబ్దవిశేషాన్ ప్రత్యనుపాదానత్వాదనిమిత్తత్వాచ్చ । ఊర్ణనాభిదేహః తన్తుషూపాదానం జీవో నిమిత్త ఇతి తత్ర నిమిత్తోపాదానభేదాత్ । కేశలోమస్వపి జడోపాదానకేషు చేతనస్య నిమిత్తమాత్రత్వాత్, పృథివ్యాశ్చౌషధీః ప్రతి నిమిత్తోపాదానభావాభావాత్ । బహుభవనసఙ్కల్పోఽపి న నిమిత్తోపాదానైక్యే ప్రమాణమ్ । తేజఃప్రభృతీనాం నియామకరూపే ‘బహు స్యామ్’ ఇతి సఙ్కల్ప్య నియామకబహుభావస్య నియమ్యబహుభావసాపేక్షత్వేన తదర్థం నియమ్యతేజఃప్రభృతిసృష్టేరుపపత్తేః ।
ఎతేన – ‘తదాత్మానం స్వయమకురుత’ ఇత్యపి వ్యాఖ్యాతమ్ ; ‘తదాత్మానం సృజామ్యహమ్’ ఇత్యాదివదుపపత్తేః । న హ్యత్ర ఆత్మానం వియదాదిరూపేణ అకురుత ఇతి శ్రూయతే । లయాధారత్వమనుపాదానేఽపి సమ్భవతి । ‘భూతలే ఘటో ధ్వస్తః’ ఇత్యాదివ్యవహారాత్ । ‘యథోర్ణనాభిః సృజతే గృహ్ణతే చ’ ఇతి సృష్టినిమిత్తే తన్తులయప్రతిపాదనాచ్చ । ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్ తదనుప్రవిశ్య సచ్చ త్యచ్చాభవత్’ ఇతి జగత్సృష్టితదనుప్రవేశానన్తరభావితయా శ్రూయమాణం సదాదిభవనం బ్రహ్మణో వికారాత్మనా పరిణామ ఇతి వక్తుమయుక్తమ్ ; తస్య జగదుత్పత్తిరూపత్వేన జగత్సృష్ట్యాద్యనన్తరభావిత్వానుపపత్తేః । యోనిశబ్దస్తు నోపాదానే నియతః । ‘యోనిష్ట ఇంద్ర నిషదే అకారి’ ఇతి స్థానేఽపి తత్ప్రయోగదర్శనాత్ । యోనిః స్థానం తే నిషదే తవోపవేశాయ అకారి ఇతి హి మన్త్రస్యార్థః । స్థానవచనశ్చ యోనిశబ్దో బ్రహ్మణ్యుపపన్నః ; తస్య అనుపాదనత్వేఽపి సర్వభూతాధారత్వాత్ । ఎతేన ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ ఇత్యాదిశ్రుతయోఽపి – వ్యాఖ్యాతాః । సార్వాత్మ్యశ్రుతీనాం ‘సర్వం సమాప్నోషి తతోఽసి సర్వః’ ఇతి తద్వ్యాఖ్యానరూపస్మృత్యనుసారేణ సర్వాధారతయా సర్వానుస్యూతే బ్రహ్మణి తాత్పర్యాత్ । అత ఎవ ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ ఇత్యతః ప్రాచీనే సర్వం తం పరాదాత్ యోఽన్యత్రాత్మనస్సర్వం వేద’ ఇతి త్రల్ప్రత్యయస్సప్తమ్యర్థ ఎవ గ్రాహ్యః । దున్దుభ్యాదిదృష్టాన్తాస్తు యథాకామం యోజయితుం శక్యాః ; న పూర్వాధికరణోక్తరీత్యా సార్వాత్మ్యోపపాదకత్వేన యోజనీయాః । యది సార్వాత్మ్యం ప్రాక్ ప్రాస్తోష్యత తదా తే తదుపపాదకత్వేనైవాయోజయిష్యన్త । న తు సార్వాత్మ్యం ప్రకృతం , కిన్తు సర్వాధారత్వమేవ ఇత్యుక్తమ్ । తత్తు ‘ఆత్మన ఆకశస్సమ్భూతః’ ‘తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నఞ్చ జాయతే’ ఇత్యాదిశ్రుతిగతపఞ్చమీబలాత్ బ్రహ్మ జగదుపాదానం సిద్ధ్యేదితి ; తన్న । కారణసామాన్యే పఞ్చమీవిధానాత్ । నను
‘జనికర్తుః ప్రకృతిః’(పా.సూ. ౧-౪-౩౦) ఇత్యుపాదానకారణస్యైవాపాదానసంజ్ఞా స్మర్యతే, న కారణమాత్రస్య । మైవమ్ । ‘పుత్రాత్ ప్రమోదో జాయతే’ ఇత్యపి వ్యవహారదర్శనేన సూత్రే ప్రకృతిగ్రహణస్య కారణసామాన్యపరత్వాత్ ‘ప్రకృతిః కారణం హేతుః’ ఇత్యేవ వృత్తికారాదిభిర్వ్యాఖ్యాతత్వాచ్చ । తస్మాల్లోకే ద్రవ్యేషు కర్తురుపాదానత్వాదృష్టేః తద్భిన్నస్యైవ చ ఉపాదానత్వదృష్టేః శ్రుతిష్వపి
‘మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్’(శ్వే.ఉ.౪-౧౦) ఇత్యాదిశ్రుతిషు ఉపాదానాన్తరప్రతిపాదనాత్ ‘కూటస్థమచలం ధ్రువమ్’ ఇతి బ్రహ్మణో నిర్వికారత్వశ్రవణాచ్చ సాఙ్ఖ్యాభిమతం ప్రధానమ్ ఉపాదానమ్, బ్రహ్మ తు నిమిత్తమాత్రమ్ ఇతి యుక్తమ్ । అతో నిమిత్తోపాదానరూపోభయవిధజగత్కారణత్వం బ్రహ్మణో లక్షణమితి తదుపలక్షితే బ్రహ్మణ్యద్వితీయే వేదాన్తానాం సమన్వయః ఇతి చ న యుక్తమ్ ఇతి పూర్వపక్షః ।
సిద్ధాన్తస్తు – ప్రకృతిశ్చ ఉపాదానకారణఞ్చ బ్రహ్మాభ్యుపగన్తవ్యం , న కేవలం నిమిత్తకారణమేవ । కుతః ? ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ । ఎవం హి సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాయాః మృత్పిణ్డాదిదృష్టాన్తస్య చ అనుపరోధో భవతి । అన్యథా తావుపరుధ్యేయాతామ్ । న చ తౌ గౌణావితి వక్తుం యుక్తమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానేన ప్రపఞ్చస్య జ్ఞాతత్వమనుపపన్నమిత్యాశయవతః శ్వేతకేతోః ‘కథం ను భగవః స ఆదేశః’ ఇతి ప్రశ్నేన తదుపపాదనార్థం ప్రవృత్తేన పితురుత్తరవాక్యేన చ ప్రతిపిపాదయిషితస్య ఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానస్య తదుపపాదయతో దృష్టాన్తస్య చ గౌణత్వాయోగాత్ । న చ బ్రహ్మజ్ఞానేన ప్రపఞ్చస్య మృత్పిణ్డజ్ఞానేన ఘటాదీనాం చ జ్ఞాతత్వస్య అననుభవాదిపరాహతత్వాత్ గౌణత్వమేవావశ్యమభ్యుపగన్తవ్యమితి వాచ్యమ్ । మృత్సువర్ణకాలాయసానాం పిణ్డమణినఖనికృన్తనాద్యాత్మకానేకరూపశాలినాముపాదానానాం తత్తత్కార్యేషు తాదాత్మ్యం యేన మృత్సువర్ణకాలాయసరూపేణ ‘మృత్ ఘటః’ ‘సువర్ణం కుణ్డలం’ ‘కాలాయసం ఖనిత్రమ్’ ఇత్యాదిలౌకికప్రతీతిష్వవభాసతే తేన కార్యానువిద్ధేన రూపేణ తత్తదుపాదానవిషయం జ్ఞానం తేన రూపేణ తత్తత్కార్యవిషయమపి భవతి । న హ్యుపాదానభూతమృదాదివ్యతిరిక్తాని ‘మృత్ ఘటః’ ఇత్యాదిప్రతీతిష్వవభాసమానాని మృదాదీని , యేన తస్య జ్ఞానస్య తాని విషయా న స్యుః ।
ఎవం సచ్చిదానన్దరూపస్య బ్రహ్మణః ప్రపఞ్చే తాదాత్మ్యం సదాత్మనా ‘సన్ ఘటః’ ఇత్యాదిప్రతీతిష్వవభాసతే ఇతి సదాత్మనా బ్రహ్మజ్ఞానం సదాత్మనా ప్రపఞ్చవిషయమపి భవతి । బ్రహ్మజ్ఞానే ప్రతీయమానస్య బ్రహ్మరూపస్యైవ సతః ‘సన్ ఘటః’ ఇత్యాదిప్రతీతిష్వవభాససమ్భవే తదతిరిక్తసత్తాజాత్యాదికల్పనాఽయోగాత్ ఇత్యభిప్రాయవర్ణనేన ఉభయోరపి ముఖ్యత్వోపపాదనసమ్భవాత్ । అత ఎవ శ్వేతుకేతుం ప్రతి జగత్కారణత్వేనోపదిశ్యమానే బ్రహ్మణి సచ్ఛబ్ద ఎవ ప్రయుక్తః , న తు బ్రహ్మాదిశబ్దః , సద్రూపేణ బ్రహ్మజ్ఞానమాశ్రిత్య హి కృతప్రతిజ్ఞానిర్వాహః కార్య ఇతి ।
‘ఆత్మనో వా అరే దర్శనేన’(బృ.ఉ.౨-౪-౫) ఇత్యాదిబృహదారణ్యకశ్రుతౌ తు ఛాన్దోగ్యగతస్య సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞావిషయగోచరస్య జగత్కారణే ప్రయుక్తస్య సచ్ఛబ్దస్య మైత్రేయీబ్రాహ్మణప్రతిపాద్యే ఆత్మని ఉపసంహారో దర్శితః । తత్ర షష్ఠాధ్యాయశ్రుతః ఖలుశబ్దః చతుర్థాధ్యాయశ్రుతో వైశబ్దశ్చ ప్రసిద్ధ్యర్థః । తథా చ యస్య దర్శనాదినా సర్వం విజ్ఞాతం భవతీతి శ్రుత్యన్తరే ప్రసిద్ధం స సచ్ఛబ్దవాచ్యః ఎతత్ప్రతిపాద్య ఆత్మేతి తస్యార్థః । ముణ్డకే యజ్జ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం శ్రుత్యన్తరే ప్రసిద్ధం తత్కిం సచ్ఛబ్దవాచ్యం జగత్కారణం వస్త్వితి ప్రశ్నే
‘యత్తదద్రేశ్యమ్’(ము.ఉ.౧-౧-౬) ఇత్యాదినా విశిష్య తత్స్వరూపం నిరూపితమితి సర్వం సమఞ్జసమ్ ।
స్యాదేతత్ – మృత్పిణ్డాదీనాం ఘటశరావాద్యుపాదానత్వే సర్వమేతదుపపద్యతే – తదేవానుపపన్నమ్ । పిణ్డాదీనామపి ఘటాదివత్ మృదాదికార్యవిశేషత్వాత్ , ఘటాదిషు పిణ్డాద్యాకారానువృత్త్యభావాచ్చ । యది తు యదీయపూర్వాకారోపమర్దేన ఆకారాన్తరముపజాయతే తదుపాదానమిత్యేవ నియమమాశ్రిత్య మృత్పిణ్డాదీనాం ఘటాద్యుపాదానత్వం సమర్థ్యేత తదా బ్రహ్మణః ప్రపఞ్చోపాదనత్వం న స్యాత్ । తదీయేషు సచ్చిదానన్దాకారేషు కస్యాప్యాకారస్య ఉపమర్దాభావాత్ । నను మృత్పిణ్డాదీనాం ఘటాదివత్ మృత్కార్యాన్తరత్వేఽపి మృత్త్వాకారేణ తజ్జ్ఞానం తదాకారేణ ఉపాదానజ్ఞానమివ ఘటాదిసర్వమృద్వికారవిషయం స్యాత్ ఇతి చేత్ ; న । వైషమ్యాత్ । యస్యా మృదో యావన్తో వికారాః తేషు సర్వేషు సైవ మృత్ కేనచిత్ కేనచిదంశేనానువర్తత ఇతి తజ్జ్ఞానేన సర్వే తద్వికారా జ్ఞాతా భవన్తీత్యుపపద్యతాం నామ । కార్యవిశేషేఽనువర్తమానా మృత్తు కార్యవిశేషాన్తరాద్వ్యావృత్తేతి తజ్జ్ఞానాత్ కథమన్యే వికారాః జ్ఞాతాః స్యుః ? తస్మాత్ దృష్టాన్తభాగే మృత్పిణ్డాదిజ్ఞానేన ఘటాదీనాం జ్ఞాతత్వం గౌణం వాచ్యమితి తదనుసారేణ సర్వవిజ్ఞానమపి సహ తదనువాదకశ్రుత్యన్తరైః గౌణమేవ స్యాత్ ఇతి చేత్ –
ఉచ్యతే – కార్యోత్పత్తౌ క్వచిదుపాదానగతస్య కస్యచిదాకారస్య తిరోధానం భవతి క్వచిదుపమర్దో భవతి ఇతి ద్వైవిధ్యం లోకే దృశ్యతే । తద్యథా – ప్రాకారగృహపటలాద్యుపాదానానామిష్టికాతృణవిశేషాదీనాం చతురశ్రత్వతనుదీర్ఘత్వాద్యాకారతిరోధానమాత్రం భవతి , న కస్యాప్యాకారస్యోపమర్దః । ఋషభతరుణీమహాపాదపాద్యుపాదానాం తర్ణకకుమారికాంకురాదీనాం కకుదకుచోన్నతిఫలపుష్పాదిరహితస్వల్పపరిమాణాద్యాకారస్యోపమర్దో భవతి , న తు కస్యాప్యాకారస్య స్థితస్య తిరోధానమ్ । న చేష్టకాదయ ఉపాదానాని ప్రకారాదయస్తదుపాదేయద్రవ్యాణి ఇత్యత్ర వివాదః కార్యః । పూర్వతన్త్రే ‘అగ్నిధర్మః ప్రతీష్టకం సఙ్ఘాతాత్ పౌర్ణమాసీవత్’ ఇతి నావమికాధికరణే ‘హిరణ్యశకలైరగ్నిం ప్రోక్షతి’ ఇతి విహితమగ్నిప్రోక్షణం ప్రతీష్టకం కర్త్తవ్యం ‘చతుర్హోత్రా పౌర్ణమాసీమభిమృశేత్’ ఇతి విహితమభిమర్శనమివ ప్రతిపురోడాశం , సంహతానామిష్టకానామేవాగ్నిశబ్దేన ఉక్తత్వాత్ , ఇష్టకాసఙ్ఘాతవ్యతిరేకేణ అగ్న్యాఖ్యస్య ఎకద్రవ్యస్య అభావాత్ , తత్సత్త్వే పటస్యైకదేశే కృష్యమాణే కృత్స్నపటాకర్షణవత్ ఎకేష్టకాకర్షణే కృత్స్నస్థణ్డిలాకర్షణప్రసఙ్గాత్ , ఇతి పూర్వపక్షం కృత్వా ‘ఎకమిదం స్థణ్డిలమ్’ ఇత్యేకబుద్ధివిషయత్వాదనేకతన్త్వారబ్ధపటవదనేకేష్టకారబ్ధమగ్న్యాఖ్యం స్థణ్డిలమేకం ద్రవ్యమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । తథా సత్యేవ ‘ఇష్టకాభిరగ్నిఞ్చినుతే’ ఇతి శ్రుతిరప్యుపపద్యతే । అన్యథా ‘ఇష్టకాభిశ్చినుతే’ ఇత్యేవం శ్రుతిః స్యాత్ । ఆకర్షణం తు వృక్షాదిష్వనైకాన్తికమ్ । వృక్షే హి యా శాఖా ఆకృష్యతే సైవాయాతి । తస్మాదగ్న్యుద్దేశేన సకృదేవ ప్రోక్షణమితి సిద్ధాన్తితత్వాత్ ।
పాణినీయేఽపి ‘తదర్థం వికృతేః ప్రకృతౌ’(పా.సూ.౫-౧-౧౨) ఇతి సూత్రేణ వికృత్యర్థాయాం ప్రకృతావభిధేయాయాం వికృతివాచినః ప్రాతిపదికాత్ ప్రత్యయవిధానే ‘ప్రాకారీయా ఇష్టకా’ ఇత్యుదాహృతత్వాత్ । తత్రైవాధికారే ‘ఛదిరుపధిబలేర్ఢఞ్’(పా.సూ.౫-౧-౧౩) ఇతి సూత్రేణ ఛదిశ్శబ్దాద్గృహపటలార్థకాత్ తదర్థాయాం ప్రకృతావభిధేయాయాం ఢఞ్ప్రత్యయవిధానే ‘ఛదిషేయాణి తృణాని’ ఇత్యుదాహృతత్వాత్ । తత్రైవాధికారే ‘ఋషభోపానహోర్ఞ్యః’(పా.సూ.౫-౧-౧౪) ఇతి సూత్రేణ ఋషభార్థాయాం ప్రకృతావభిధేయాయాం ఞ్యప్రత్యయవిధానే ‘ఆర్షభ్యో వత్సః’ ఇత్యుదాహృతత్వాచ్చ । ఎవఞ్చ ఘటాద్యుత్పత్తౌ మృదాద్యాత్మనాఽనువృత్తేషు మృత్పిణ్డాదిషు సతాం పిణ్డత్వమణిత్వనఖనికృన్తనత్వాకారాణాముపమర్దేఽపి తేషాం ఘటాద్యుపాదానత్వం వత్సాదీనామృషభాద్యుపాదానత్వవదుపపద్యతే ।
నను ఋషభాద్యవస్థోత్పత్తౌ వత్సాదీనాం నోపమర్దః కిన్త్వవయవోపచయాదిగుణాన్తరమ్ । అతో యత్ర పూర్వాకారోపమర్దోఽస్తి తస్యోపాదానత్వే నేదముదాహరణమ్ । తథాభూతస్య నోపాదానత్వమిష్యతే । అత ఎవ మహాభాష్యే ‘ఛదిరుపధిబలేర్ఢఞ్’ ‘ఋషభోపానహోర్ఞ్యః’ ఇతి సూత్రయోః ‘తదర్థం వికృతేః ప్రకృతౌ’ ఇతి సూత్రాత్ ప్రకృతివికృతిగ్రహణానువృత్తౌ బల్యృషభయోస్తణ్డులవత్సవికారత్వాభావాత్ తయోర్న సిద్ధ్యతీతి శఙ్కాముద్భావ్య ‘కం పునర్భవాన్ వికారం మత్వాఽఽహ బల్యృషభయోర్న సిద్ధ్యతీతి’ ఇతి శఙ్కితురాశయం పృష్ట్వా ‘యది తావత్ య ఎవ ప్రకృత్యుపమర్దేన భవతి స వికారః’ ఇతి తస్యాశయముద్భావ్య ‘వైభీతకో యూపః ఖాదిరఞ్చషాలమ్’ ఇతి న సిద్ధ్యతీతి తత్పక్షే దూషణముక్త్వా ‘అథ మతమేతత్ తదేవ గుణాంతరయుక్తం వికార ఇతి’ ఇతి స్వాభిమతం పక్షం ప్రదర్శ్య ‘బల్యృషభయోరపి సిద్ధం భవతి , గుణాన్తరయుక్తా హి తణ్డులా బాలేయాః గుణాన్తరయుక్తశ్చ వత్స ఆర్షభ్యః’ ఇతి సమాహితం ఇతి చేత్ –
ఉచ్యతే – విభీతకవత్సాదీనామష్టాశ్రితత్వావయవోపచయాదిగుణాంతరప్రాదుర్భావే తద్విరుద్ధస్య వృత్తాకారత్వాల్పపరిమాణాదేర్గుణస్యోపమర్దః ప్రత్యక్షేణానుభూయమానో నాస్తీత్యపలపితుం న శక్యతే । అతస్తత్రోపమర్దాభావాభ్యుపగమః కుణ్డలం వినాశ్య కటకనిర్మాణే ఇవ సర్వాత్మనా పూర్వాకారస్యోపమర్దో నాస్తీత్యభిప్రాయేణ । యత్ర సర్వాత్మనోపమర్దస్తత్రాప్యుపాదానత్వమిష్యత ఎవ ‘కుణ్డలమేవ కటకం కృతమ్’ ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞానసత్త్వాత్ । కిన్తు తదేవోపాదానం న త్వల్పోపమర్దేన గుణాంతరావిర్భావవత్ ఇత్యేతత్ పరం శఙ్కితురభిమతం నేష్యతే । తదేవ చ ‘య ఎవ ప్రకృత్యుపమర్దేన భవతి స వికారః’ ఇత్యనూద్య నిరాక్రియతే । అత ఎవ తత్ర ‘య ఎవ’ ఇత్యేవకారః ఉపమర్దనీయే ప్రకృతిపదప్రయోగశ్చ । తస్మాత్ మృత్పిణ్డాదీనాం ఘటాద్యుపాదానత్వాత్ తజ్జ్ఞానేన ఘటాదీనాం జ్ఞాతత్వం ముఖ్యమితి తద్వద్బ్రహ్మజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానమపి ముఖ్యమేవ ।
ఇయాంస్తు విశేషః – మృత్పిణ్డాదీనాం ఘటాదిభావాపత్తౌ పిణ్డత్వాద్యాకారస్యోపమర్దః ; బ్రహ్మణః ప్రపఞ్చభావాపత్తౌ తు ఆనన్దత్వాద్యాకారస్య తిరోధానమ్ ఇతి ।
ఎవం మృత్పిణ్డాదిజ్ఞానేన ఘటాదీనాం బ్రహ్మజ్ఞానేన ప్రపఞ్చస్య చ జ్ఞాతత్వస్య ముఖ్యతాయామేవ కృత్స్నోఽయం శ్రుతిసన్దర్భః సమఞ్జసో భవతి । ఎవం హ్యుపాఖ్యాయతే – ఉద్దాలకో మహర్షిః స్వపుత్రం శ్వేతకేతుం స్వనియోగాత్ ద్వాదశవర్షాణి గురుకులే స్థిత్వా సర్వాన్ వేదానధీత్య ప్రతినివృత్తం వైదుష్యగర్వేణ స్తబ్ధం సర్వానవధీరయన్తం అవినీతోఽయమప్రాప్తబ్రహ్మవిద్య ఇతి నిశ్చిత్య తం వినతం బ్రహ్మవివిదుషుఞ్చ కర్తుం
‘యన్ను సోమ్యేదం మహామనా అనూచానమానీ స్తబ్ధోఽస్యుత తమాదేశమప్రాక్ష్యో యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవత్యమతం మతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతమ్’(ఛా.ఉ.౬-౧-౨,౩) ఇతి పృష్ట్వా
‘కథన్ను భగవః స ఆదేశః’(ఛా.ఉ.౬-౧-౩) ఇత్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం కథముపపద్యత ఇత్యాశయవతా తేన పునః పృష్టో మృత్పిణ్డాదిదృష్టాన్తైస్తదుపపాదయామాసేతి । యద్యత్ర సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానం ప్రాధాన్యాభిప్రాయం గౌణం స్యాత్ , తదా ప్రధానజ్ఞానేన సర్వమన్యదప్రధానమవిదితమపి ఫలతో విదితప్రాయం భవతీత్యస్యార్థస్య లోకసిద్ధత్వాదేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానస్యానుపపత్తిమపశ్యతః ‘కథన్ను భగవః స ఆదేశః’ ఇతి ప్రశ్నో న స్యాత్ ।
నను ‘తమాదేశమ్’ ఇత్యత్రాదేశశబ్దః ఆదిశ్యతే ప్రశిష్యతే అనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా ప్రశాస్తృపరః । తథా చ ప్రశాస్తృత్వేన ప్రాధాన్యప్రత్యాయకేన తద్విజ్ఞానతః సర్వవిజ్ఞానం భాక్తమితి ఖ్యాప్యతే । అతస్తదనుసారేణ ‘కథం ను భగవస్స ఆదేశః’ ఇతి ప్రశ్నస్తథాభూతవస్తువిశేషనిర్దిధారయిషయా , న తు తద్విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానమనుపపన్నమిత్యాశయేన ఇతి కల్పనీయమితి చేత్ ।
మైవమ్ – ఆదేశశబ్దస్య ఆదిశ్యతే ఉపదిశ్యతే ఇతి కర్మణి వ్యుత్పన్నస్య ఆచార్యోపదేశావగన్తవ్యత్వపరత్వాత్ । తత్ప్రతిపాదనం హి యద్విజ్ఞానాత్ సర్వవిజ్ఞానం పితా ప్రతిజానీతే తమర్థమహమేవాధీతవేదాలోచనేన జ్ఞాస్యామీతి స్వయమన్యనిరపేక్షవిద్వత్త్వాభిమానినః శ్వేతకేతోర్భ్రాన్తిస్సమ్భావితేతి తద్వారణేన ప్రకృతోపయుక్తమ్ । అత ఎవ ‘తమాదేశమప్రాక్ష్యః’ ఇత్యేవ పితా ప్రపచ్ఛ న త్వజ్ఞాసీరితి । అగ్రే చ వక్ష్యతి ‘ఆచార్యవాన్ పురుషో వేద’ ఇతి । ఎవఞ్చ ఆదేశశబ్దస్య కర్తరి కరణత్వోపచారమాశ్రిత్య కరణవ్యుత్పత్త్యా ప్రశాస్తృపరత్వక్లేశాశ్రయణమపి పరిహృతం భవతి । యది చ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞావిషయవస్తునిర్దిధారయిషయా ప్రశ్నః స్యాత్ ; తదా ‘ కో ను భగవః’ ఇత్యేవ ప్రశ్నశరీరం స్యాత్ , న తు ‘కథం ను భగవః’ ఇతి । ప్రశ్నోత్తరే చ తత్స్వరూపనిర్ధారణమేవ కార్యం స్యాత్ న తు సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపపాదనమ్ । తస్మాత్ కథమన్యేన శ్రుతేన మతేన విజ్ఞాతేన చ తతోఽన్యదశ్రుతమమతమవిజ్ఞాతఞ్చ సదేవ శ్రుతం మతం విజ్ఞాతఞ్చ స్యాత్ ఇత్యభిప్రాయేణ ప్రశ్నః , ఉత్తరే ‘ఎవం సోమ్య స ఆదేశో భవతి’ ఇత్యన్తే మృత్పిణ్డాదిదృష్టాన్తైస్తదుపపాదనమ్ ఇత్యేవ యుజ్యతే । అత ఎవ తదనన్తరం
‘న వై నూనం భగవన్తస్తే ఎతదవేదిషుర్యద్యేతదవేదిష్యన్ కథం మే నావక్ష్యన్’(ఛా.ఉ.౬-౧-౭) ఇతి ‘భగవాంస్త్వేవ మే తద్బ్రవీతు’ ఇతి తత్స్వరూపప్రశ్నః,
‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్’(ఛా.ఉ.౬-౨-౧) ఇత్యాద్యుత్తరే తన్నిరూపణఞ్చ దృశ్యతే । తస్మాత్ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానం తావత్ ముఖ్యమ్ ।
ఎవం దృష్టాన్తవచనేషు మృత్పిణ్డాదిభిర్జ్ఞాతైర్ఘటాదీనాం జ్ఞాతత్వవర్ణనమపి ముఖ్యమేవ , ముఖ్యసర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపపాదకత్వాత్ । ‘ఎతే దృష్టాన్తా అప్యనుపపన్నాః ; మృత్పిణ్డాదిభిర్జ్ఞాతైస్తద్వ్యతిరిక్తానాం ఘటాదీనాం జ్ఞాతత్వాసమ్భవాత్’ ఇత్యుపాదానోపదేయభేదదృష్ట్యా శఙ్కాయాం ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యం’ ‘లోహమిత్యేవ సత్యమ్’ ‘కృష్ణాయసమిత్యేవ సత్యమ్’ ఇతి వచనైస్తేషామప్యుపపాదనదర్శనాచ్చ । తత్ర దృష్టాన్తోపపాదకవచనానామయమర్థః – యోఽయం మృదాదివ్యతిరిక్త ఇవ అవభాసమానో ఘటశరావాదిరూపో వికారః స సర్వోఽపి వాచాఽఽరమ్భణమ్ ఆరభ్యత ఇత్యారమ్భణం , వాచాయా ఆరమ్భణమితి షష్ఠీసమాసః । పుంల్లిఙ్గవిశేషణత్వేఽపి లిఙ్గసామాన్యవివక్షయా నపుంసకనిర్దేశః, ‘ద్విగురేకవచనమ్’ ఇతివత్ । వాచా కేవలమారభ్యతే ఇత్యర్థః । నను మృదాదిభిరారమ్భణీయో వికారః కథం వాచారమ్భణ ఇత్యాశఙ్కాయాం వాచారమ్భణమిత్యస్య ఆశయం స్ఫోరయతి ‘నామధేయమ్’ ఇతి । నామధేయమాత్రం వికారః న త్వర్థతోఽస్తీత్యర్థః । లోకేఽపి హ్యర్థాసత్త్వవివక్షాయాం నామమాత్రమేతదిత్యుచ్యతే । యద్యపి శ్రుతౌ మాత్రపదం నాస్తి , తథాఽపి నామధేయవాచ్యస్య వికారస్య నామధేయత్వోక్త్యా తదర్థో లభ్యతే । నను కిం అసన్నేవ వికారో భాసతే ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ ‘మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ ఇత్యాది । మృదాదిరేవ సత్యః తద్వ్యతిరిక్తతయాఽవభాసమానో ఘటశరావాదినామధేయవిశేషగోచరః తత్తదర్థక్రియావిశేషకారీ వికారస్తు అసత్యోఽపి రజ్జుసర్పవదనిర్వచనీయో మాయామయోఽవభాసతే ఇత్యర్థః । మృత్పిణ్డలోహమణినఖనికృన్తనశబ్దైరుపాత్తానాముపాదానానాం మృత్తికాలోహకృష్ణాయసశబ్దైః ప్రత్యవమర్శస్తు తేషు పిణ్డాద్యవస్థాయా అప్యసత్యత్వజ్ఞాపనాయ ।
అత్రాయం భావః – నైయాయికాదిప్రక్రియయా మృదాదివ్యతిరిక్తం తదారభ్యం ఘటశరావాది యది ద్రవ్యాన్తరం సత్యం స్యాత్ తదా కారణగుణప్రక్రమేణ తస్య గురుత్వాన్తరాధికరణతయా గురుత్వద్వైగుణ్యముపలభ్యేత । అపి చ మహతి కనకసూత్రే కాలాయసశ్రృఙ్ఖలే వా లోహకారైః సఙ్గ్రథ్యమానే తత్రాన్తరాన్తరా ఖణ్డసూత్రాణి ఖణ్డశ్రృఙ్ఖలాని చ జాయన్తే ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । అన్యథా కిఞ్చిద్గ్రథనానన్తరముపరిసూత్రశ్రృఙ్ఖలగ్రథనే పరిత్యక్తే సతి గ్రథితభాగే సూత్రశ్రృఙ్ఖలవ్యవహారో న స్యాత్ । మహాసూత్రశ్రృఙ్ఖలగ్రథనానన్తరం ఖండితే తస్మిన్ఖణ్డేషు సూత్రశ్రృఙ్ఖలవ్యవహారశ్చ న స్యాత్ । ఎవఞ్చ యత్రోపర్యుపరిఖణ్డసూత్రశ్రృఙ్ఖలగ్రథనక్రమేణ మహాసూత్రశ్రృఙ్ఖలగ్రథనసమాప్తిః తత్ర యది ఖణ్డసూత్రశ్రృఙ్ఖలవృన్దారబ్ధం మహాసూత్రశ్రృఙ్ఖలమభ్యుపగమ్యేత తదా సూత్రశ్రృఙ్ఖలనిర్మాణార్థం యావత్ సువర్ణకాలాయసం లోహకారహస్తే దత్తం తావత ఉపాదానస్య గురుత్వం తదారబ్ధఖణ్డసూత్రశ్రృఙ్ఖలానాం ప్రత్యేకగురుత్వాని తదారబ్ధమహాసూత్రశ్రృఙ్ఖలగురుత్వఞ్చ ఇత్యతిమహత్తరం గురుత్వముపలభ్యేత । తస్మాత్ మృత్పిణ్డఖణ్డసూత్రశ్రృఙ్ఖలవ్యతిరిక్తం ఘటశరావమహాసూత్రశృఙ్ఖలరూపం ద్రవ్యాన్తరం తత్త్వతో నాస్తీతి, తథైవ మృత్పిణ్డఖణ్డసూత్రశృఙ్ఖలాద్యపి మృల్లోహకృష్ణాయసాదివ్యతిరిక్తం ద్రవ్యాన్తరం నాస్తీత్యుపగన్తవ్యమ్ । ఎవం సతి మృల్లోహకాలాయసాద్యపి తత్తదుపాదానవ్యతిరిక్తం సత్యం న స్యాదితి చేత్ , కః సన్దేహః ?
కథం తర్హి ‘మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ ఇత్యాద్యుక్తమితి చేత్ , ఉచ్యతే । నేమాని వాక్యాని మృదాదిసత్యత్త్వవిధిత్సయా ప్రవృత్తాని ; ‘షడ్వింశతిరిత్యేవ బ్రూయాత్’ ఇతివదేవకారోపహతవిధిశక్తికత్వాత్ । కిన్తు తద్వికారసత్యత్వనిషిషేధయిషయా । తతశ్చ యథా షడ్వింశతిపదగ్రహణే తాత్పర్యాభావాత్ షడ్వింశతిపదస్థానే తూపరగోమృగయోరశ్వస్య చ వఙ్క్రీణాం సమస్యసంఖ్యావాచిపదనివేశనస్య న్యాయప్రాప్తస్య న ప్రతిక్షేపః, ఎవం ‘మృత్తికేత్యేవ సత్యం’ ‘లోహమిత్యేవ సత్యమ్’ ‘కృష్ణాయసమిత్యేవ సత్యమ్’ ఇతి వాక్యానాం వికారసత్యత్వనిషేధే ఎవ తాత్పర్యవతాం మృదాదిసత్యత్వవిధానే తాత్పర్యాభావాత్ ఘటశరావాదిన్యాయప్రాప్తస్య మృదాదీనామసత్యత్వస్య న ప్రతిక్షేపః । ప్రత్యుత మృత్తికాదిశబ్దానామితిశబ్దశిరస్కత్వేన మృదాదీనామసత్యత్వమేవ సూచ్యతే ; ‘మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత’ ఇత్యాదివాక్యేషు మనఃప్రభృతీనాం బ్రహ్మభావస్యేవ । ఎవఞ్చ దృష్టాన్తేషు ఉపాదానాతిరిక్తవికారసత్యత్వాభావప్రతిపాదనస్య దార్ష్టాన్తికేఽపి తథాత్వమితి ప్రత్యాయనార్థత్వాత్ తదనురోధేన ‘యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవత్యమతమతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతమ్’ ఇతి వాక్యేషు అశ్రుతశ్రుతాదిపదానాం ‘యోఽయం స్థాణురయం పుమాన్’ ఇత్యాదివ్యవహారేషు స్థాణుపురుషాదీనామివ బాధాయాం సామానాధికరణ్యం , న తు తత్త్వమస్యాదివాక్యేష్వివ అభేదే । అతో యేన శ్రుతేన మతేన విజ్ఞాతేన చ లోకదృష్ట్యా అతదాత్మకమపి తదాత్మకమేవ భవతీతి దృష్టాన్తైః ‘యేనాశ్రుతమ్’ ఇత్యాదివాక్యాన్యుపపాదితాని భవన్తి । యుక్తశ్చ ఉక్థ్యాగ్నిష్టోమాధికరణన్యాయేన విధేయశ్రుతమతవిజ్ఞాతసద్రూపోపాదానబ్రహ్మాత్మకత్వవిరుద్ధస్య అశ్రుతామతావిజ్ఞాతరూపస్య భూతభౌతికప్రపఞ్చస్యోపమర్దః । తస్మాత్ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తయోర్ముఖ్యతయా తదనుపరోధాత్ బ్రహ్మ ప్రకృతిశ్చేతి యుక్తమ్ । చకారేణ నిమిత్తఞ్చేతి సముచ్చీయతే । తదపి ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాదేవ । ఉపాదానాతిరిక్తకర్తృసద్భావే హి తద్విజ్ఞానేన సకలవిజ్ఞానాసమ్భవాత్ పునరపి ప్రతిజ్ఞోపరోధే చ తదానుగుణ్యేన వర్ణనీయస్య దృష్టాన్తస్యాప్యుపరోధః స్యాత్ । తస్మాత్ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాన్నిమిత్తముపాదానఞ్చ బ్రహ్మ ।
యత్తు దున్దుభ్యాదిదృష్టాన్తజాతం సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపపాదకం న భవతీత్యుక్తం తత్ తథైవ । కిన్తు సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపపాదకతయా ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ ఇతి వర్ణితస్య సార్వాత్మ్యస్య ఉపపాదనద్వారా తదుపపాదకం , న తు సాక్షాత్ । తథైవ పూర్వాధికరణే వ్యాఖ్యాతమ్ । తతశ్చ ‘ఇదం సర్వం యదయమాత్మా’ ఇత్యాదిశ్రుతయః ‘సర్వం సమాప్నోషి’ ఇత్యాదిస్మృత్యనుసారేణ సర్వగతత్వపరా ఇతి శఙ్కాప్యనవకాశా । తాసాం దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికసామఞ్జస్యానురోధేన సార్వాత్మ్యపరత్వావశ్యమ్భావాత్ । తదనుసారేణ ‘సర్వం సమాప్నోషి’ ఇతి సముపసర్గానుసారేణ చ స్మృతేరేవ సార్వాత్మ్యపరత్వాత్ । ఊర్ణనాభేర్జడాంశేన ఉపాదానత్వం చేతనాంశేన నిమిత్తత్వమితి భేదే సత్యపి కార్యకరణసమ్పిణ్డితచేతనవిశేషరూపస్య తస్య ఆధ్యాసికావిశిష్టరూపేణైక్యమాశ్రిత్య స్రష్టృత్వలయాధారత్వాభ్యామేకస్యైవ నిమిత్తోపాదానభావః సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞామనూదితాముపపాదయితుం ‘యథోర్ణనాభిః’ ఇతి మన్త్రే దర్శితః । తత్ర ద్వితీయతృతీయదృష్టాన్తౌ ఉపాదానత్వమాత్రవిషయౌ బ్రహ్మజ్ఞానేన కృత్స్నస్య కార్యవర్గస్య జ్ఞాతత్వోపపాదకౌ । నను దృష్టాన్తవాక్యే మృల్లోహకృష్ణాయసపృథివ్యాదీనాం తత్తద్వికారోపాదానత్వం వర్ణ్యతే, కథం దృష్టాన్తబలాద్బ్రహ్మణస్సర్వోపాదానత్వసిద్ధిః ? ఉచ్యతే । ఘటాదిషు కులాలాదీనాం కర్తృత్వేఽపి బ్రహ్మణోఽపి కర్తృత్వవత్ మృదాదీనాముపాదానత్వేఽపి బ్రహ్మణోఽప్యుపాదానత్వం ప్రమాణబలాదుపపద్యతే । తస్మాద్యథాఽర్హం ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తబలాన్నిమిత్తముపాదానఞ్చ బ్రహ్మ ॥౧-౪-౨౩ ॥
‘తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ’(ఛా.ఉ.౬-౨-౩) ఇతి బహుభవనసఙ్కల్పోపదేశాదప్యేవమ్ । న చ నియన్తృస్వరూపైర్బహుభవనరూపవిషయసఙ్కల్పో , న తు తేజఃప్రభృతిరూపైః ఇతి వాచ్యమ్ । సర్వజ్ఞస్య సర్వగతస్య చ ఎకస్య బ్రహ్మణః స్రష్టృత్వవన్నియన్తృత్వస్యాపి సమ్భవేన నియన్తృత్వసిద్ధ్యర్థం నియన్తృరూపబహుత్వస్యానపేక్షితతయా
‘తత్తేజోఽసృజత’(ఛా.ఉ.౬-౨-౩) ఇత్యాదినా సృజ్యత్వేనానన్తరవక్ష్యమాణతేజఃప్రభృత్యాత్మనా బహుభవనసఙ్కల్పోపదేశాత్ ప్రాక్
‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’(ఛా.ఉ.౬-౨-౧) ఇతి శ్రవణాదపి నిమిత్తముపాదానఞ్చ బ్రహ్మ, నిమిత్తస్యోపాదనస్య వా బ్రహ్మణోఽన్యస్య సద్భావే సృష్టేః ప్రాగేకత్వావధారణాయోగాత్ ఇతి యుక్త్యన్తరసముచ్చయార్థః సూత్రే చకారః ॥౧-౪-౨౪॥
సాక్షాచ్చోభయామ్నానాత్ ॥౨౫॥
న కేవలం ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తబలాదభిధ్యోపదేశాచ్చ అర్థాన్నిమిత్తముపాదానఞ్చ బ్రహ్మ , కిన్తు సాక్షాదేవ తస్య నిమిత్తత్వోపాదానత్వామ్నానాదపి । తథా హి – నిమిత్తత్వం తావదీక్షాపూర్వకస్రష్టృత్వరూపం ‘తదైక్షత’
‘తత్తేజోఽసృజత’(ఛా.ఉ.౬-౨-౩) ఇత్యాదిశ్రుతిషు స్పష్టమామ్నాతమ్ । ఉపాదానత్వమ్
‘ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’(తై.ఉ. ౨-౧) ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’(తై.ఉ. ౩-౧) ఇత్యాదిశ్రుతిషు పఞ్చమీవిభక్త్యాఽఽమ్నాతమ్ ।
‘జనికర్తుః ప్రకృతిః’(పా.సూ.౧-౪-౩౦) ఇతి సూత్రేణ ప్రకృతిశబ్దగోచరతయా ప్రసిద్ధస్యోపాదానస్య అపాదానసంజ్ఞావిధానాత్ । న చ తత్ర కారణమాత్రపరః ప్రకృతిశబ్ద ఇతి యుక్తమ్ । తథాత్వే తస్య వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ ।
‘ధ్రువమపాయేఽపాదానమ్’(పా.సూ.౧-౪-౨౪) ఇతి సూత్రాత్ అవధిపరస్య ధ్రువపదస్య అనువర్తమానతయా తేనైవ జాయమానం ప్రత్యవధిభూతస్య కారణమాత్రస్య లాభాత్ ।
నన్వసతి ప్రకృతిగ్రహణే ప్రత్యాసత్తేరుపాదానకారణస్యైవ గ్రహణం స్యాన్న తు బహిరఙ్గస్య నిమిత్తకారణస్య , అతః కారణమాత్రసంగ్రహార్థం ప్రకృతిగ్రహణమ్ ఇతి న్యాసకృతా ఉక్తమితి చేత్ ; సత్యముక్తమ్ । దురుక్తం తు తత్ । అనువర్తమానం ధ్రువపదం హి జాయమానావధిభూతం కారణసామాన్యం ప్రత్యాయయతి । కారణసామాన్యప్రత్యాయకపదే సతి చ బహిరఙ్గకారణసంగ్రహార్థం సూత్రకృతా యత్నాన్తరం కృతం న దృశ్యతే , యథా
‘హేతౌ’(పా.సూ.౪-౩-౨౩) ఇతి తృతీయావిధాయకే సూత్రే । అథాపి యద్యత్ర తత్సంగ్రహార్థం యత్నాన్తరమకారిష్యత, తదా తత్సాధారణమేవ పదం ప్రాయోక్ష్యత । ఇహ తు తద్వ్యావర్తకం
‘మాయాన్తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినన్తు మహేశ్వరమ్’(శ్వే.ఉ.౪-౧౦) ‘ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్’(బ్ర.సూ.౧-౪-౨౩) ఇత్యాదివేదవైదికవ్యవహారేషు
‘తదర్థం వికృతేః ప్రకృతౌ’(పా.సూ.౫-౧-౧౨) ఇతి పాణినీయే ఉపాదానే ఎవ ప్రసిద్ధం ప్రకృతిపదం ప్రయుక్తమ్ । తతశ్చ కారణసామాన్యప్రత్యాయకం ధ్రువపదమప్యవిగణయ్య అభ్యర్హితత్వాదుపాదానే నిపతన్తీ మతిః కథముపాదానమాత్రాసాధారణేన ప్రకృతిపదేన తతో వ్యావర్త్య కారణసామాన్యే స్థాపనీయా । సా హి మతిస్తేన తథైవ దృఢీకృతా స్యాత్ । యది చ కారణసామాన్యపరం ప్రకృతిపదం , తదా
‘కారకే’(పా.సూ.౧-౪-౨౩) ఇత్యధికారసూత్రమనన్వితం స్యాత్ । తత్ర హి కారకశబ్దః కారణసామాన్యపరః సప్తమీ చ నిర్ధారణార్థా ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । తథా చ ప్రకృతిశబ్దస్య కారణసామాన్యార్థకత్వే కారకాణాం మధ్యే యా ప్రకృతిః తత్రాపాదానసంజ్ఞావిధానస్య కారణానాం మధ్యే యత్ కారణం తత్రాపాదానసంజ్ఞేత్యర్థస్స్యాత్ । న చైతద్యుజ్యతే । నిర్ధారణప్రతియోగితావచ్ఛేదకావచ్ఛిన్నస్యైవ నిర్ధారణవిషయత్వానుపపత్తేః ।
నను కారకం క్రియాం నిర్వర్తయదాశ్రితవ్యాపారం , కారణం తు హేత్వపరపర్యాయం ఫలసాధనత్వయోగ్యమాత్రమ్ ఇతి భేదోఽస్తి, ‘ద్రవ్యాదివిషయో హేతుః కారకం నియతక్రియమ్ । అనాశ్రితే తు వ్యాపారం నిమిత్తం హేతురుచ్యతే’ ఇతి వచనాదితి చేత్ ; ఎతదపి న యుజ్యతే ; వివక్షితక్రియానిర్వర్తనవ్యాపారాణాం మధ్యే అవివక్షితక్రియానిర్వర్తనవ్యాపారస్య తద్విరుద్ధస్య నిర్ధారణాయోగాత్ । సామాన్యధర్మాక్రాన్తానాం మధ్యే కస్యచిద్విశేషస్యైవ నిర్ద్ధారణీయత్వాత్ । న చ ‘జనికర్తుః ప్రకృతిః’ ఇతి సూత్రే కారకాధికారో మా భూదితి వాచ్యమ్ । ‘ప్రాగ్రీశ్వరాన్నిపాతాః’(పా.సూ.౧-౪-౫౬) ఇత్యేతత్పర్యన్తం తదధికారసత్త్వాత్ , అన్యథా ‘అకథితఞ్చ’(పా.సూ.౧-౪-౫౧) ఇతి సూత్రతః ‘మాణవకం పన్థానం పృచ్ఛతి’ ఇత్యత్రేవ ‘మాణవకస్య పితరం పన్థానం పృచ్ఛతి’ ఇత్యత్రాపి మాణవకస్య ప్రశ్నక్రియాయామకారకత్వేఽపి అకథితత్వావిశేషేణ కర్మసంజ్ఞాప్రసఙ్గాత్ । అపి చ యద్యేతత్సూత్రం కారణసామాన్యరూపే హేతౌ పఞ్చమీవిధాయకం స్యాత్ , తదా ‘హేతుమనుష్యభ్యోఽన్యతరస్యాం రూప్యః’(పా.సూ.౪-౩-౮౧) ఇతి సూత్రే అస్మాదేవ జ్ఞాపకాద్ధేతుపఞ్చమీసిద్ధిరితి న్యాసోక్తమసమఞ్జసం స్యాత్ । తథా హి – ‘తత ఆగతః’(పా.సూ. ౪-౩-౭౪) ఇత్యధికారే పఠితస్య తస్య సూత్రస్య హేతువాచిభ్యో మనుష్యవాచిభ్యశ్చ శబ్దేభ్యోఽన్యతరస్యాం రూప్యప్రత్యయో భవతీత్యర్థః । తత్ర సమాదాగతం సమరూప్యమ్ ఇతి వృత్తికృతా ఉదాహరణం లిఖితమ్ । తస్య న్యాసకృతా ‘సమాద్ధేతోరాగతమ్’ ఇత్యర్థముక్త్వా ‘కేన పునరిహ పఞ్చమీ’ ఇతి పఞ్చమ్యసమ్భవశఙ్కాముద్భావ్య ‘అస్మాదేవ జ్ఞాపకాత్’ ఇతి పరిహృతమ్ ।
తత్రాయం శఙ్కాఽర్థః । యది సమశబ్దోక్తస్య చ ఆగతశబ్దోక్తస్య చ హేతుహేతుమద్భావసమ్బన్ధవివక్షా తదానీమస్యేదమ్భావే షష్ఠ్యాం ప్రాప్తాయాం తదపవాదత్వేన ‘హేతౌ’(పా.సూ.౨-౩-౨౩) ఇతి సూత్రే విహితయా తృతీయయైవ భావ్యం , న తు పఞ్చమ్యేతి । పరిహారాభిప్రాయస్త్వయమ్ । ‘తత ఆగతః’ ఇతి ప్రకృతస్య పఞ్చమ్యన్తార్థస్య అస్మిన్ సూత్రే హేతోరితి విశేషణేన హేతుహేతుమద్భావవివక్షాయాం పఞ్చమ్యపి భవతీతి జ్ఞాప్యతే ఇతి । ఎవం న్యాసకృతా హేతౌ పఞ్చమీసద్భావే జ్ఞాపకాన్వేషణం న కర్త్తవ్యం స్యాత్ యది ‘జనికర్తుః ప్రకృతిః’ ఇతి సూత్రమేవ ఆహత్య పఞ్చమీవిధాయకం స్యాత్ । నను వివక్షితక్రియానిర్వర్తనవ్యాపారే నిమిత్తోపాదానసాధారణే కారణమాత్రే ‘జనికర్తుః’ ఇతి సూత్రేణ పఞ్చమీవిధానమ్ , అవివక్షితతద్వ్యాపారే తస్మిన్ పఞ్చమీలాభార్థం జ్ఞాపకాన్వేషణమితి చేత్ ; న । హేతుమనుష్యసూత్రే లిఖితస్య ‘సమాజ్జాతమ్’ ఇత్యర్థే పర్యవసితస్య ‘సమాదాగతమ్’ ఇత్యుదాహరణస్యాపి వివక్షితవ్యాపారహేతువిషయత్వసమ్భవే తస్య అవివక్షితవ్యాపారహేతువిషయత్వమఙ్గీకృత్య తత్ర పఞ్చమీలాభార్థం జ్ఞాపకాన్వేషణస్య వ్యర్థత్వాత్ । న చ హేతుమనుష్యసూత్రగతహేతుశబ్దోఽనాశ్రితవ్యాపారవిషయః; ‘అనాశ్రితే తు వ్యాపారే నిమిత్తం హేతురిష్యతే’ ఇతి వచనాదితి వాచ్యమ్ । తథాఽపి వృత్తికృతా జనికర్తృసూత్రే ప్రకృతిశబ్దస్య హేతుపదేన వ్యాఖ్యాతతయా తత ఎవ అవివక్షితవ్యాపారే హేతౌ పఞ్చమీ సిద్ధేతి తత్ర జ్ఞాపకాన్వేషణవైయర్థ్యస్య తాదవస్థ్యాత్ ।
కిఞ్చ ప్రకృతిపదస్య కారణసామాన్యపరత్వే ధ్రువానువృత్తిమఙ్గీకృత్య తత్ర ‘జనికర్తుః’ ఇత్యస్యాన్వయో నాభ్యుపగన్తవ్యః । జాయమానావధిత్వస్య కారణత్వరూపతయా కారణవాచినా ప్రకృతిపదేన సహ ప్రయోగానుపపత్తేః । కిన్తు తదనువృత్తిం పరిత్యజ్య ప్రకృతిపదేనైవాన్వయోఽభ్యుపగన్తవ్యః । తథైవ చాన్వయో దర్శితో వృత్తికృతా ‘జన్యర్థస్య జన్మనః కర్త్తా జాయమానః , తస్య యా ప్రకృతిః కారణం హేతుః’ ఇతి । తత్ర ‘జనికర్తుః’ ఇతి వ్యర్థమ్ , అర్థాత్ సిద్ధేః । జాయమానస్యైవ హి కారణం భవతి । అత ఎవ ‘హేతౌ’ ఇతి సూత్రే ‘జనికర్తుః’ ఇతి న విశేషితమ్ । నను ప్రకృతిరుపాదానమితి పక్షేఽపి తుల్యోఽయం దోషః । తత్రాపి హి ధ్రువపదం నానువర్తనీయమ్ । తతో వివక్షితవ్యాపారకారణలాభాశ్రయణే కారకాధికారేణ పౌనరుక్త్యాత్ , అవివక్షితవ్యాపారకారణలాభాశ్రయణే కారకాధికారేణ విరోధాత్ । అతస్తత్రాపి పక్షే ప్రకృత్యైవ జనికర్తురన్వయ ఇతి సమానో వైయర్థ్యదోషః , జాయమానస్యైవ హ్యుపాదానం భవతీతి । యథా వైయర్థ్యదోషో న ప్రసరతి తథా ఉపపాదయామః । ప్రకృతిశబ్దః స్వభావవిషయయైవ శక్త్యా ఉపాదానే ప్రయుజ్యతే । క్లృప్తశక్త్యా ప్రయోగనిర్వాహే శక్త్యన్తరకల్పనాఽనుపపత్తేః । నిర్వహతి చ క్లృప్తశక్త్యైవ తత్ర ప్రయోగః । కార్యాభిన్నస్యోపాదానస్య తత్స్వభావరూపత్వాత్ । అత ఎవ ‘మృత్స్వభావో ఘటః మృత్స్వరూపో ఘటః’ ఇతి వ్యవహ్రియతే ।
యద్యప్యుపాదానే స్వభావశక్త్యా ప్రకృతిపదప్రయోగే ‘కార్యస్య ప్రకృతిరూపం కారణమ్’ ఇతి ఎతావత్ ప్రయోక్తవ్యమ్ । తథాఽపి లోకే వేదే చ నిరూఢ్యా ప్రకృతిపదమాత్రస్య తత్ర ప్రయోగః । దృష్టో హి న్యాయశాస్త్రవ్యవహారే కార్యం ప్రతి సమవాయిని కారణే సమవాయిపదమాత్రస్య ప్రయోగః । పాణినినా తు ప్రకృతిరిత్యేతావతి సూత్రే వివక్షితార్థః స్పష్టో న భవతీతి జాయమానస్య స్వభావరూపం యత్ కారకం తస్యాపాదానసంజ్ఞా విధీయతే ఇత్యర్థస్పష్టీకరణాయ ‘జనికర్తుః’ ఇతి విశేషితమ్ । న చ వాచ్యమ్ – ‘తదర్థం వికృతేః ప్రకృతౌ’ ఇతి సూత్రే వినైవ ‘జనికర్తుః’ ఇతి విశేషణముపాదానపరం ప్రకృతిపదం ప్రయుక్తమితి । తత్ర వికృతిపదసన్నిధానేన ప్రకృతిపదస్య ఉపాదానే వ్యవస్థితిలాభాత్ । తదర్థమేవ హి తత్ర వికృతిపదమితి ప్రయోజనముక్తం వృత్త్యాదిగ్రన్థేషు ‘అక్రియమాణే వికృతిగ్రహణే యా కాచిత్ ప్రకృతిర్గృహ్యేత నోపాదానకారణమేవ’ ఇత్యాదినా । తస్మాదభ్యర్హితస్యోపాదానస్యైవ గ్రహణం మా భూదితి కారణసామాన్యగ్రహణాయ ప్రకృతిపదమితి న్యాసోక్తమయుక్తమ్ ।
నను మహాభాష్యే జనికర్తృసూత్రస్య ప్రత్యాఖ్యానముపక్రమ్య ‘గోలోమావిలోమభ్యః దూర్వా జాయన్తే’ ఇతి తత్రోదాహరణం ప్రదర్శ్య ‘అపక్రామన్తి తాస్తేభ్యః’ ఇత్యుక్త్యా ‘ధ్రువమపాయేఽపాదానమ్’(పా.సూ.౧-౪-౨౪) ఇతి సూత్రత ఎవ అత్రాపాదానసంజ్ఞా సిద్ధ్యేదితి తత్ సూత్రం ప్రత్యాఖ్యాయ యతో యదపక్రామతి తత్ పునస్తత్ర న దృశ్యతే, ఇహ తు లోమసు అస్తి దూర్వాదర్శనమితి కథం తతోఽపక్రమణముచ్యత ఇత్యభిప్రాయేణ ‘యద్యపక్రామన్తి కిం నాత్యన్తాయాపక్రామన్తి’ ఇతి శఙ్కిత్వా ‘సన్తతత్వాత్’ ఇతి పరిహృతమ్ । కైయటేన చ ‘యథా బిలాద్దీర్ఘభోగో భోగీ నిష్క్రామన్నప్యవిచ్ఛేదాత్ తత్రోపలభ్యతే ఎవం దూర్వా అపి’ ఇతి పరిహారాభిప్రాయో దర్శితః । ఎవఞ్చ గోలోమాదీనాం దూర్వాదీన్ ప్రత్యవధిత్వమఙ్గీకృత్య సూత్రప్రత్యాఖ్యానాత్ ‘గోలోమావిలోమభ్యో దూర్వా జాయన్తే’ ‘శ్రుఙ్గాచ్ఛరో జాయతే’ ఇత్యాద్యుదాహరణం నిమిత్తవిషయమేవేత్యవసీయతే । ఉపాదానస్య కార్యాత్మతాం ప్రతిపద్యమానస్య కార్యవిశ్లేషావధిత్వాయోగాత్ । సమ్భవతి చ శృఙ్గగోలోమాదీనాం శరదూర్వాద్యుపాదానభూతో య ఎకదేశః తత్సంసృష్టమేకదేశాన్తరం శరదూర్వాదినిమిత్తం , మాషాంకురోపాదానేన తుషాన్తరవస్థితమాషభాగేన సంసృష్టో మాషాంకురనిమిత్తభూతస్తుషభాగ ఇవ । స ఎవాపరిణతశృఙ్గాద్యేకదేశః ‘శృఙ్గాత్’ ఇత్యాదిపఞ్చమ్యన్తేన ఉచ్యతే ఇతి యుక్తం కల్పయితుమితి చేత్ –
ఉచ్యతే – ఇదం లోమాదీనాం దూర్వాద్యవధిత్వమభ్యుపగమ్య సూత్రప్రత్యాఖ్యానం లోకదృష్ట్యైవ, న తు తాన్త్రికమర్యాదయేతి వ్యాచక్షాణేన కైయటేన లోకదృష్టిప్రదర్శనే అస్య సూత్రస్య సర్వకారణావిషయత్వం తాన్త్రికమర్యాదాప్రదర్శనే విశిష్యోపాదానవిషయత్వఞ్చావిష్కృతమ్ – ‘అపక్రామన్తి తా ఇతి ప్రసిధ్యాశ్రయణేనైతదుచ్యతే । లోకే హి యద్యస్మాజ్జాయతే తత్ తస్మాన్నిర్గచ్ఛతీత్యుచ్యతే । తర్కాశ్రయాస్తు ప్రక్రియా భిద్యన్తే । వైశేషికదర్శనే పరమాణ్వాదిసమవేతం కారణేభ్యోఽపృథగ్దేశం కార్యముత్పద్యత ఇతి నాస్తి కార్యస్యాపక్రమః’ ఇతి । అత్ర హి జాయమానం కార్యం యస్మాత్ కారణాత్ నిర్గచ్ఛతీతి లోకదృష్టిరస్తి తదేవాస్య సూత్రస్య విషయః , న తు దణ్డచక్రాదిసాధారణం సర్వం కారణమితి లోకదృష్టిప్రదర్శకవాక్యేనావిష్కృతమ్ । వైశేషికమర్యాదాప్రదర్శకవాక్యేన తు నాస్తి కార్యస్యాపక్రమ ఇత్యత్ర పరమాణ్వాదిసమవేతస్య కార్యస్యోదాహరణేన విశిష్యోపాదానవిషయత్వమావిష్కృతమ్ । తేన శరాంకురాద్యధస్థితాచ్ఛృఙ్గగోలోమబీజాద్యేకదేశాత్ శరాంకురాదికం నిర్గచ్ఛతీతి లోకదృష్టిరస్తి తస్యాప్యుపాదానత్వమేవాభిమతమితి తస్యాశయ ఉన్నీయతే ।
యుక్తఞ్చైతత్ । అస్తి హి యః కార్త్స్న్యేన కార్యాత్మతామాపద్యతే తస్యేవ యస్య ఎకదేశః కార్యాత్మతామాపద్యతే తస్యాప్యుపాదానత్వవ్యవహారః । అత ఎవ ఎకస్య మృత్పిణ్డస్య ఎకదేశానాం ఘటశరావాద్యనేకకాయాత్మతాపత్తౌ తస్యైవ ఘటశరావాదికం ప్రత్యుపాదానత్వం సిద్ధం కృత్వా తద్విజ్ఞానేన ఘటశరావాదిసర్వతత్కార్యవిజ్ఞానముదాపహారశ్రుతిః । సూత్రకారశ్చ
‘కృత్స్నప్రసక్తిర్నిరవయవత్వశబ్దకోపో వా’(బ్ర.సూ.౨-౧-౨౬) ఇతి సూత్రే బ్రహ్మణ ఎకదేశస్య జగద్రూపతాపత్త్యఙ్గీకారే నిరవయవత్వశ్రుతివ్యాకోపమేవ దూషణమువాచ , న తు బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వశ్రుతివ్యాకోపమ్ । భాష్యకారశ్చ
‘యోనిశ్చ హి గీయతే’(బ్ర.సూ. ౧-౪-౨౭) ఇతి సూత్రే యోనిశబ్దస్య ఉపాదానవాచకత్వం సమర్థయమానః ‘స్త్రీయోనేరపి అస్త్యేవావయవద్వారేణ గర్భం ప్రత్యుపాదానత్వమ్’ ఇతి బ్రువన్నేకదేశస్య కార్యాత్మతాపత్తౌ ఎకదేశిన ఉపాదానత్వమనుమేనే । లోకశ్చ దీర్ఘైస్తన్తుభిరారబ్ధే ఖణ్డపటే పటాకారబహిర్భూతస్య తన్తూనామేకదేశస్య సద్భావేఽపి తన్తూన్ పటోపాదానత్వేన వ్యవహరన్తి, న తు తేషాం పటానుప్రవిష్టానేకదేశానేవ తదుపాదానత్వేన మన్యమానాస్తత్ర తన్తూనాముపాదానత్వం ప్రతిక్షిపన్తి । వైదికతాన్త్రికలౌకికవ్యవహారానుసారేణ చ నిమిత్తోపాదానవ్యవస్థాఽఙ్గీకరణీయా । తథా చ శృఙ్గగోలోమాదీనాం శరదూర్వాద్యాత్మతానాపన్నైకదేశసద్భావేఽపి కృత్స్నశ్రృఙ్గగోలోమాద్యవయవ్యేవ ఉపాదానమ్ । అతః ‘శ్రుఙ్గాచ్ఛరో జాయతే’ ఇత్యుదాహరణం జనికర్తృసూత్రఞ్చ ఉపాదానవిషయమేవేతి యుక్తమ్ ।
యత్తు న్యాసకృతోక్తం ‘పుత్రాత్ ప్రమోదో జాయతే’ ఇత్యత్ర పఞ్చమీనిర్వాహాయ తస్య కారణసామాన్యవిషయత్వం వక్తవ్యమితి తదప్యసఙ్గతమ్ । తేన ‘హేతుమనుష్యేభ్య’ ఇతి సూత్రే హేతుపఞ్చమ్యాం జ్ఞాపకస్య ఉపన్యస్తతయా తత ఎవ తన్నిర్వాహాత్ । నను తర్హీహాపి ‘యతో వా ఇమాని భూతాని’ ఇత్యాదౌ జ్ఞాపకలబ్ధా హేతుపఞ్చమ్యస్తు । న చ వాచ్యం – జ్ఞాపకేన విధ్యున్నయనాల్లబ్ధ్వివ ప్రత్యక్షసూత్రవిహితోపాదానపఞ్చమీగ్రహణమ్ – ఇతి । పాణినివ్యాకరణే జ్ఞాపకేన సిద్ధస్య వ్యాకరణాన్తరేషు ప్రత్యక్షవిధివిహితత్వసమ్భవాత్ । పాణినీయస్యైవ వేదార్థనిర్ణయోపజీవ్యత్వాభావాదితి చేత్ । స్యాదేతదేవం యది పాణినీయే హేతుపఞ్చమ్యాం జ్ఞాపకం కిఞ్చిదుపలభ్యేత । తదుపలంభే హి తత్ర ప్రత్యక్షవిధిరపి వ్యాకరణాన్తరే సమ్భావనీయో భవేత్ , న చైతదుపలభ్యతే । ‘హేతుమనుష్యేభ్య’ ఇతి సూత్రే హేతుగ్రహణస్య ‘విభాషా గుణేఽస్త్రియామ్’(పా.సూ.౨-౩-౨౫) ఇతి సూత్రవిహితగుణవిషయపఞ్చమీమాదాయ చరితార్థత్వాత్ ‘జాడ్యాదాగతం జాడ్యరూప్యమ్’ ఇతి తదుదాహరణసమ్భవాత్ । న చైవమపి ‘సమాదాగతం సమరూప్యమ్’ ఇతి వృత్తికారదర్శితస్యోదాహరణస్యానిర్వాహః । తత్ర ఉపాదానపఞ్చమీతి తన్నిర్వాహోపపత్తేః । న చ సూత్రే హేతుగ్రహణాద్ధేతుపఞ్చమ్యైవ భావ్యమితి నియమః । వృత్తికృతైవ ‘హేతుమనుష్యేభ్య’ ఇతి బహువచనం స్వరూపనిరాసార్థమిత్యుక్తత్వాత్ । మనుష్యగ్రహణస్య ‘దేవదత్తాదాగతం దేవదత్తరూప్యమ్’ ఇతి మనుష్యవిశేషవిషయస్య ఉదాహరణస్య దర్శితత్వాచ్చ । హేతుగ్రహణస్యాపి హేతువిశేషోపాదానవిషయముదాహరణం దర్శితమిత్యుపపత్తేః ।
ఎతేన – జనిధాతోర్డప్రత్యయవిధాయకే ‘పఞ్చమ్యామజాతౌ’(పా.సూ.౩-౨-౯౮) ఇతి సూత్రే పఞ్చమ్యన్తస్యోపపదస్యాజాతిత్వవిశేషణం జాతిశబ్దేభ్యో హేతౌ పఞ్చమ్యస్తీత్యత్ర జ్ఞాపకమిత్యపి శఙ్కా – నిరస్తా । ‘జనికర్తుః ప్రకృతిః’ ఇతి సూత్రతస్తేభ్య ఉపాదానపఞ్చమీసద్భావేన జాతిశబ్దపర్యుదాసస్య తద్విషయత్వోపపత్తేః , హేతుపఞ్చమ్యభావే ‘పుత్రాత్ ప్రమోదో జాయతే’ ఇత్యత్ర కథం నిర్వాహః ? నిమిత్తకారణే పుత్రే ఉపాదానత్వారోపాత్ పఞ్చమీ భవిష్యతి ‘రామో జామదగ్న్యః’ ‘వ్యాసః’ పారాశర్యః’ ఇత్యత్ర సమనన్తరాపత్యే గోత్రరూపాధ్యారోపాద్యఞ్ప్రత్యయవత్’ ‘పర్వతో వహ్నిమాన్ ధూమవత్త్వాత్’ ఇత్యాదౌ కథం పఞ్చమీనిర్వాహః ? హేతుపఞ్చమీసద్భావే వా కథం నిర్వాహః ? న హి ధూమవత్త్వం వహ్నేః కారణమ్ । జ్ఞాపకం తదితి చేత్ ; న హి జ్ఞాపకహేతౌ పఞ్చమీవిధానమస్తి । తస్మాత్ ‘తదశిష్యం సంజ్ఞాప్రమాణత్వాత్’(పా.సూ. ౧-౨-౫౩) ‘లుబ్యోగాప్రఖ్యానాత్’(పా.సూ.౧-౨-౫౪) ఇతి సూత్రకారప్రయోగాద్ జ్ఞాపకాదేవ జ్ఞాపకహేతౌ పఞ్చమీ । కారకహేతౌ తు తృతీయైవ న పఞ్చమీ । ఉక్తఞ్చ భామత్యాం ‘పఞ్చమీ న కారణమాత్రే స్మర్యతే , అపి తు ప్రకృతౌ ఇతి ।
అస్తు వా హేతుపఞ్చమీసద్భావః । తథాప్యుపపదవిభక్తితః కారకవిభక్తేర్బలీయస్త్వాత్ ‘యతో వా ఇమాని’ ఇత్యాదౌ ఉపాదానవిషయైవ పఞ్చమీ గ్రాహ్యా । న చ ‘ధ్రువమపాయే’ ఇతి సూత్రాదిహాపాదానసంజ్ఞా భవితుమర్హతి । సర్వగతస్య బ్రహ్మణః విశ్లేషావధిత్వాసమ్భవాత్ । తస్మాదిహ జనికర్తృసూత్రత ఎవాపాదానసంజ్ఞా వక్తవ్యా । తచ్చోపాదానమాత్రవిషయమిత్యుక్తమ్ । యది చ న్యాసోక్తరీత్యా కారణసామాన్యవిషయం స్యాత్ , తదాఽప్యత్రోపాదానవిషయైవ పఞ్చమీ సిద్ధ్యతి । ఉపాదానస్య ప్రత్యాసన్నతయా నిమిత్తోపాదానసాధారణశక్తికస్యాపి శబ్దస్య ఉపాదానే పర్యవసానమౌత్సర్గికమితి న్యాసకృతైవోక్తత్వాత్ । యది చ ఉపాదానప్రత్యాసత్తిన్యాయోఽపి నాద్రియేత , తదా వినిగమనావిరహాత్ ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ ‘ఆకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే’ ‘తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నఞ్చ జాయతే’ ఇత్యాదిశ్రుతిషు ఆనన్త్యసర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాద్యనురోధాచ్చ ఉభయవిధకారణత్వపరా పఞ్చమీ , న తు నిమిత్తమాత్రపరేత్యలం ప్రపఞ్చేన । యత్తు భాష్యే ‘సాక్షాచ్చోభయామ్నానాత్’ ఇతి సూత్రస్య బ్రహ్మైవ కారణముపాదాయ ‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే ఆకాశం ప్రత్యస్తం యన్తి’ ఇతి ప్రభవప్రలయోభయామ్నానాదిత్యర్థం దర్శయిత్వా ‘యద్ధి యస్మాత్ ప్రభవతి యస్మింశ్చ లీయతే తత్తస్య ఉపాదానం ప్రసిద్ధం యథా వ్రీహియవాదీనాం పృథివీ’ ఇతి ఉపాదానత్వమాత్రే హేతుపరతయా వ్యాఖ్యానం తత్పూర్వవ్యాఖ్యానం సిద్ధం కృత్వా పఞ్చమీవిభక్తేరుపాదానవిషయత్వావశ్యమ్భావే హేత్వన్తరప్రదర్శనార్థమిత్యవధేయమ్ । తత్ర బ్రహ్మణోఽనుపాదానత్వేఽప్యుపాదానస్య బ్రహ్మాధీనత్వాద్బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వోపచార ఇత్యపి శఙ్కా మా భూదిత్యేవమర్థం ‘సాక్షాత్’ ఇతి సౌత్రపదేన ‘ఆకాశాదేవ’ ఇత్యవధారణలబ్ధ ఉపాదానాన్తరవ్యవచ్ఛేదో దర్శితః ॥(౧-౪-౨౯)
‘సోఽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయ’(తై.ఉ. ౨-౬) ఇతి బహుభవనసఙ్కల్పవత్త్వేన ప్రకృతస్య బ్రహ్మణః
‘తదాత్మానం స్వయమకురుత’(తై.ఉ. ౨-౭) ఇతి అనన్తరవాక్యే ‘ఆత్మానమ్’ ఇత్యాత్మన ఎవ సృష్టికర్మత్వస్య ‘స్వయమ్’ ఇతి స్వస్యైవ సృష్టికర్తృత్వస్య చ వర్ణనాత్ బ్రహ్మణ ఎవ ప్రపఞ్చాత్మనా పరిణామేన ప్రపఞ్చాత్మనా కర్మత్వం స్వరూపేణ కర్తృత్వమితి ఎకస్య కర్మకర్తృభావే విరోధాభావాదుభయవిధకారణం బ్రహ్మ । యత్తు ‘తదాత్మానం సృజామ్యహమ్’ ఇత్యాదివదేతదుపపద్యత ఇత్యుక్తమ్ ; తన్న । తత్రాపి కర్మకర్తృభావశ్రవణావిశేషాత్ । ఇయాంస్తు విశేషః – తత్రావతారశరీరరూపేణ స్వాత్మనస్స్వేన సృష్టిరుచ్యతే ‘యదా యదా హి ధర్మస్య’ ఇతి ధర్మసంస్థాపనార్థత్వోక్తేః , ఇహ ప్రపఞ్చరూపేణ ప్రపఞ్చసృష్టిః ప్రకరణాత్ – ఇతి । భాష్యే ‘పరిణామాత్’ ఇతి సూత్రభాగో విరోధాభావప్రదర్శనార్థమేతత్సూత్రశేషతయా వ్యాఖ్యాయ పునః పృథక్సూత్రతయా వ్యాఖ్యాతః ‘సచ్చ త్యచ్చాభవత్’ ఇతి శ్రుతౌ మూర్తామూర్తాత్మకప్రపఞ్చరూపేణ పరిణామాదప్యుపాదానం బ్రహ్మేతి ।
‘ప్రపఞ్చసృష్టితత్ప్రవేశోత్తరభావినస్సదాదిభవనస్య సదాద్యాత్మనా పరిణామరూపత్వమనుపపన్నమ్ ; సృష్టస్య పునః సృష్ట్యసమ్భవాత్’ ఇతి చేత్ ; మైవమ్ । ‘బహు స్యామ్’ ఇతి బహుభవనసఙ్కల్పశ్రవణానన్తరం శ్రుతస్య సదాదిభవనస్య బ్రహ్మణస్సదాద్యాత్మనా పరిణామరూపత్వావశ్యమ్భావాత్ । తస్య ప్రవేశోత్తరభావిత్వశ్రవణం తు ప్రవేశస్య నిత్యసిద్ధత్వజ్ఞాపనాయ । అన్యథా ప్రవేశస్య ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి సృష్ట్యుత్తరభావిత్వశ్రవణాత్ స ఆగన్తుక ఇతి శఙ్కా స్యాత్ । న చ తస్యాగన్తుకత్వం యుక్తమ్ । సర్వగతస్య బ్రహ్మణస్సదా ప్రపఞ్చానుస్యూతత్వాత్ తద్వ్యతిరేకేణ ప్రవేశాన్తరాభావాత్ । సృష్ట్యుత్తరత్వేన శ్రుతస్య తస్య పునస్సృష్టిపూర్వభావిత్వశ్రవణే తు సృష్టేః ప్రాగపి సూక్ష్మేణ కారణాత్మనా స్థితే ప్రపఞ్చేఽనుస్యూతస్యైవ బ్రహ్మణస్సృష్టస్థూలరూపావచ్ఛేదమాత్రం ‘తత్సృష్ట్వా’ ఇత్యాదినోచ్యతే, న తు ప్రాక్ తత్రాసతస్తస్య స్వరూపేణ శరీరావచ్ఛిన్నేన రూపేణ వా తత్ర ప్రవేశ ఉచ్యత ఇతి జ్ఞాపితం భవతి । కిఞ్చ ‘ఇదం సర్వమసృజత’ ఇత్యాదినా ఘటాదివత్ స్రష్టుః పృథగ్భూతం జగత్సృష్టముక్తమితి ప్రతీయతే । న చ తథోక్తిర్యుక్తా , బహుభవనసఙ్కల్పవిరోధాత్ । అతస్తటస్థజగత్సృష్టిరుక్తేతి శఙ్కానివర్తనాయ ‘సచ్చ త్యచ్చాభవత్’ ఇత్యనేన ప్రాగుక్తా సృష్టిస్సదాద్యాత్మనా పరిణామరూపతయా వివృతేతి సర్వం సమఞ్జసమ్ ॥౧-౪-౨౬॥
‘కర్తారమీశం పురుషం బ్రహ్మయోనిమ్’(ము.ఉ.౩-౧-౩) ఇత్యాదిశ్రుతిషు ‘యోనిః’ ఇత్యపి బ్రహ్మ గీయతే । యోనిశబ్దశ్చ ఉపాదానవిషయః ప్రసిద్ధో లోకే । యద్యపి స్థానవచనోఽప్యయమస్తి ; తథాఽపి పూర్వాపరప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తాద్యనురోధాదిహోపాదానవచన ఎవ గ్రాహ్యః । చకారాన్నిమిత్తఞ్చేతి సముచ్చీయతే । తత్ర హేతుః ‘కర్తారమీశం’ ‘యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్’ ఇత్యాదివిశేషణమిత్యనుక్తసిద్ధమ్ । నను బ్రహ్మణ ఉపాదానతయా సదాదిపరిణామాఙ్గీకారే మాయారూపోపాదానాన్తరశ్రుతేర్బ్రహ్మణో నిర్వికారత్వశ్రుతేశ్చ విరోధః స్యాదిత్యాశఙ్కాయామప్యేతదేవోత్తరం యోనిశ్చ హి గీయతే’ ఇతి । ‘ప్రకృతిశ్చ’ ఇతి సూత్రాత్ ప్రకృతిపదం మణ్డూకప్లుత్యాఽనువర్తతే । తతశ్చాయమర్థః – న కేవలం బ్రహ్మైవ జగదుపాదానం , కిన్తు
‘యో యోనిం యోనిమధితిష్ఠత్యేకః’(శ్వే ఉ ౪-౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిషు యోనిశబ్దేనోక్తా మాయాఽప్యుపాదానమిత్యామ్నాయతే ‘మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్’ ఇత్యాదిశ్రుతిషు । ‘సన్ ఘటః’ ఇత్యాదిప్రతీతిషు ప్రపఞ్చే బ్రహ్మసత్తాయా ఇవ ‘జడో ఘటః’ ఇత్యాదిప్రతీతిషు మాయాజాడ్యస్యాప్యనుగతిదర్శనాదుభయోరప్యుపాదానత్వం యుక్తమ్ ।
యత్తు
‘కాలస్స్వభావో నియతిర్యదృచ్ఛా భూతాని యోనిః పురుష ఇతి చిన్త్యమ్’(శ్వే.ఉ.౧-౨) ఇతి శ్వేతాశ్వతరమన్త్రే కాలస్వభావనియతియదృచ్ఛాభూతపురుషయోనీనాం జగత్కారణత్వనిరాసశ్రవణం తత్కాలాదీనామన్యతమాదేవ జగదుత్పత్తిసమ్భవే బ్రహ్మ కారణమిత్యేతన్మా భూదితి శఙ్కాఽపనోదనాయ తన్మాత్రకరణత్వనిరాసపరం , న తు యోనిశబ్దోక్తాయా మాయాయాస్సర్వధా కారణత్వనిరాసపరమ్ । ‘మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్’ ఇతి శ్వేతాశ్వతర ఎవ తస్యా ఉపాదానత్వాభ్యుపగమాత్ యోనిశబ్దప్రయోగేణ చ తస్యా ఉపాదానత్వప్రతీతేః । అత ఎవ నాస్తి నిర్వికారత్వశ్రుతివిరోధోఽపి । మాయికవికారాణాం తాత్త్వికనిర్వికారత్వాప్రతిక్షేపకత్వస్య గాధివృత్తాన్తలవణోపాఖ్యానాదిషు లోకే చ ప్రసిద్ధతరత్వాత్ । తస్మాత్ సిద్ధం బ్రహ్మ జగతో నిమిత్తముపాదానం చేతి యుక్తం బ్రహ్మణో లక్షణమ్ ॥౧-౪-౨౭॥
ఇతి ప్రకృత్యధికరణమ్ ।౭।
ఎతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతాః ॥౨౮॥
స్పష్టోఽర్థః ।౧-౪-౨౮।
ఇతి శ్రీమద్భారద్వాజకులజలధికౌస్తుభశ్రీమదద్వైతవిద్యాచార్యశ్రీవిశ్వజిద్యాజిశ్రీరఙ్గరాజాధ్వరీన్ద్రవరసూనోః చతురధికశతప్రబన్ధనిర్మాణచణస్య శ్రీమదప్పయ్యదీక్షితస్య కృతౌ శారీరకన్యాయరక్షామణౌ ప్రథమస్యాధ్యాయస్య చతుర్థః పాదః ।
అధ్యాయశ్చ సమాప్తః
ఓమ్ తత్సత్