ब्रह्मसूत्रभाष्यम्
द्वितीयोऽध्यायःतृतीयः पादः
न्यायनिर्णयव्याख्या
 
नाणुरतच्छ्रुतेरिति चेन्नेतराधिकारात् ॥ २१ ॥
अथापि स्यात्नाणुरयमात्माकस्मात् ? अतच्छ्रुतेः; अणुत्वविपरीतपरिमाणश्रवणादित्यर्थः वा एष महानज आत्मा, योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु’ (बृ. उ. ४ । ४ । २२) आकाशवत्सर्वगतश्च नित्यः’ (शत. ब्रा. १० । ६ । ३ । २) सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ (तै. उ. २ । १ । १) इत्येवंजातीयका हि श्रुतिरात्मनोऽणुत्वे विप्रतिषिध्येतेति चेत् , नैष दोषःकस्मात् ? इतराधिकारात्परस्य हि आत्मनः प्रक्रियायामेषा परिमाणान्तरश्रुतिः, परस्यैवात्मनः प्राधान्येन वेदान्तेषु वेदितव्यत्वेन प्रकृतत्वात् , ‘विरजः पर आकाशात्इत्येवंविधाच्च परस्यैवात्मनस्तत्र तत्र विशेषाधिकारात्ननु योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु’ (बृ. उ. ४ । ४ । २२) इति शारीर एव महत्त्वसम्बन्धित्वेन प्रतिनिर्दिश्यतेशास्त्रदृष्ट्या तु एष निर्देशो वामदेववद्द्रष्टव्यःतस्मात्प्राज्ञविषयत्वात्परिमाणान्तरश्रवणस्य जीवस्याणुत्वं विरुध्यते ॥ २१ ॥

चोद्यं विवृणोति -

अथापीति ।

उक्तहेतुभिरात्मनोऽणुत्वे दृष्टेपीति यावत् ।

अणुत्वश्रुतेरुक्तत्वादसिद्धो हेतुरित्याशङ्क्याह -

अणुत्वेति ।

परिमाणान्तरश्रवणं विवृणोति -

स वा इति ।

परिहारमवतार्य व्याचष्टे -

नेति ।

महापरिमाणश्रवणं परमात्मविषयं तत्प्रकरणस्थत्वादित्युक्तं साधयति -

परस्येति ।

कथमस्य परविषयतेत्याशङ्क्य - प्राधान्येन तस्य प्रतिपाद्यत्वादुत्सर्गतस्तथेत्याह -

परस्यैवेति ।

न केवलमौत्सर्गिकं परप्रकरणत्वम् , आरभ्याधीतिबलादपि तद्धीरित्याह -

विरज इति ।

परिमाणान्तरश्रुतेः श्रुत्या जीवगामित्वे सिद्धे प्रकरणस्य दौर्बल्यान्न परविषयतेति शङ्कते -

नन्विति ।

यथा वामदेवस्य गर्भस्थस्यैव ‘अहं मनुरभवं सूर्यश्च’ इति शास्त्रदृष्ट्या व्यपदेशो दृष्टस्तथा जीवस्य परमार्थाभेददृष्ट्या महत्त्वनिर्देशः, तथा च स्वतोऽणुत्वमविरुद्धमित्याह -

शास्त्रेति ।

अणोर्जीवस्य ब्रह्मणो भिन्नाभिन्नत्वेनात्यन्तभेदाभावात्तद्भेदस्य चाध्यक्षत्वादभेद एव शास्त्रीयस्तदपेक्षया च जीवमहत्त्वोक्तिरिति भावः ।

परिमाणान्तरश्रुतेरन्य विषयत्वाज्जीवस्याणुत्वं युक्तमित्युपसंहरति -

तस्मादिति ॥ २१ ॥