ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಏಷ ಉ ಏವ ಸಾಮ ವಾಗ್ವೈ ಸಾಮೈಷ ಸಾ ಚಾಮಶ್ಚೇತಿ ತತ್ಸಾಮ್ನಃ ಸಾಮತ್ವಮ್ । ಯದ್ವೇವ ಸಮಃ ಪ್ಲುಷಿಣಾ ಸಮೋ ಮಶಕೇನ ಸಮೋ ನಾಗೇನ ಸಮ ಏಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಲೋಕೈಃ ಸಮೋಽನೇನ ಸರ್ವೇಣ ತಸ್ಮಾದ್ವೇವ ಸಾಮಾಶ್ನುತೇ ಸಾಮ್ನಃ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಯ ಏವಮೇತತ್ಸಾಮ ವೇದ ॥ ೨೨ ॥
ಯತ್ ಉ ಏವ ಸಮಃ ತುಲ್ಯಃ ಸರ್ವೇಣ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಸಾಮೇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ವಾ - ಶಬ್ದಃ ಸಾಮಶಬ್ದಲಾಭನಿಮಿತ್ತಪ್ರಕಾರಾಂತರನಿರ್ದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಭ್ಯಃ । ಕೇನ ಪುನಃ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸಮಃ ಪ್ಲುಷಿಣಾ ಪುತ್ತಿಕಾಶರೀರೇಣ, ಸಮೋ ಮಶಕೇನ ಮಶಕಶರೀರೇಣ, ಸಮೋ ನಾಗೇನ ಹಸ್ತಿಶರೀರೇಣ, ಸಮ ಏಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಲೋಕೈಃ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರೇಣ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೇನ, ಸಮೋಽನೇನ ಜಗದ್ರೂಪೇಣ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭೇಣ । ಪುತ್ತಿಕಾದಿಶರೀರೇಷು ಗೋತ್ವಾದಿವತ್ಕಾರ್‌ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಪರಿಸಮಾಪ್ತ ಇತಿ ಸಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ, ನ ಪುನಃ ಶರೀರಮಾತ್ರಪರಿಮಾಣೇನೈವ ; ಅಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ಸರ್ವಗತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಘಟಪ್ರಾಸಾದಾದಿಪ್ರದೀಪವತ್ಸಂಕೋಚವಿಕಾಸಿತಯಾ ಶರೀರೇಷು ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಸಮತ್ವಮ್ । ‘ತ ಏತೇ ಸರ್ವ ಏವ ಸಮಾಃ ಸರ್ವೇಽನಂತಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತು ಶರೀರೇಷು ಶರೀರಪರಿಮಾಣವೃತ್ತಿಲಾಭೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸಮತ್ವಾತ್ಸಾಮಾಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ವೇದ ಯಃ ಶ್ರುತಿಪ್ರಕಾಶಿತಮಹತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮ್ — ಅಶ್ನುತೇ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ಸಾಮ್ನಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ, ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಯುಗ್ಭಾವಂ ಸಮಾನದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಭಿಮಾನತ್ವಮ್ , ಸಾಲೋಕ್ಯಂ ಸಮಾನಲೋಕತಾಂ ವಾ, ಭಾವನಾವಿಶೇಷತಃ, ಯ ಏವಮೇತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಾಮ ಪ್ರಾಣಂ ವೇದ — ಆ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇರುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಾಮತ್ವಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —

ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರದ್ಯೋತೀ ವಾಶಬ್ದೋಽತ್ರ ನ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ವಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಕೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನನು ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತತ್ತಚ್ಛರೀರಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಾನಂತ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಕಥಮಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧೇಷು ಶರೀರೇಷು ಸಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪುತ್ತಿಕಾದೀತಿ ।

ಸಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಪುನರಿತಿ ।

ಆಧಿದೈವಿಕೇನ ರೂಪೇಣಾಮೂರ್ತತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ನನು ಪ್ರದೀಪೋ ಘಟೇ ಸಂಕುಚತಿ ಪ್ರಾಸಾದೇ ಚ ವಿಕಸತಿ ತಥಾ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಮಶಕಾದಿಶರೀರೇಷು ಸಂಕೋಚಮಿಭಾದಿದೇಹೇಷು ವಿಕಾಸಂ ಚಾಽಽಪದ್ಯತಾಮಿತಿ ಸಮತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ಸಮತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಗತಸ್ಯೇತಿ ।

ಖಂಡಾದಿಷು ಗೋತ್ವವಚ್ಛರೀರೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತತ್ತಚ್ಛರೀರಪರಿಮಾಣಾಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ಲಾಭಃ । ಸಂಭವತಿ ಸರ್ವಗತಸ್ಯೈವ ನಭಸಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಕೂಪಕುಂಭಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲಶ್ರುತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಫಲವಿಕಲ್ಪೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಭಾವನೇತಿ ।

ವೇದನಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಆ ಪ್ರಾಣೇತಿ ।

ಇದಂಚ ಫಲಂ ಮಧ್ಯಪ್ರದೀಪನ್ಯಾಯೇನೋಭಯತಃ ಸಂಬಂಧಮವಧೇಯಮ್ ॥೨೨॥