ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತಾಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ತದಿದಮಪ್ಯೇತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇಽಸೌನಾಮಾಯಮಿದಂರೂಪ ಇತಿ ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ । ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯೋ ಯಥಾ ಕ್ಷುರಃ ಕ್ಷುರಧಾನೇಽವಹಿತಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿಶ್ವಂಭರೋ ವಾ ವಿಶ್ವಂಭರಕುಲಾಯೇ ತಂ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹಿ ಸ ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ । ವದನ್ವಾಕ್ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಞ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಸ್ತಾನ್ಯಸ್ಯೈತಾನಿ ಕರ್ಮನಾಮಾನ್ಯೇವ । ಸ ಯೋಽತ ಏಕೈಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಸ ವೇದಾಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷೋಽತ ಏಕೈಕೇನ ಭವತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತಾತ್ರ ಹ್ಯೇತೇ ಸರ್ವ ಏಕಂ ಭವಂತಿ । ತದೇತತ್ಪದನೀಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯದಯಮಾತ್ಮಾನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದ । ಯಥಾ ಹ ವೈ ಪದೇನಾನುವಿಂದೇದೇವಂ ಕೀರ್ತಿಂ ಶ್ಲೋಕಂ ವಿಂದತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೭ ॥
ಜಲಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬವತ್ ಆತ್ಮಪ್ರವೇಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವತ್ ವ್ಯಾಕೃತೇ ಕಾರ್ಯೇ ಉಪಲಭ್ಯತ್ವಮ್ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರನುಪಲಬ್ಧ ಆತ್ಮಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಕಾರ್ಯೇ ಚ ಸೃಷ್ಟೇ ವ್ಯಾಕೃತೇ ಬುದ್ಧೇರಂತರುಪಲಭ್ಯಮಾನಃ, ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬವಜ್ಜಲಾದೌ, ಕಾರ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇವ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ’ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೬) ‘ಸ ಏತಮೇವ ಸೀಮಾನಂ ವಿದಾರ್ಯೈತಯಾ ದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨) ‘ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಃ । ನ ತು ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿರವಯವಸ್ಯ ದಿಗ್ದೇಶಕಾಲಾಂತರಾಪಕ್ರಮಣಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರವೇಶಃ ಕದಾಚಿದಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪರಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ, ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ’ ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ — ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರವೇಶಸ್ಥಿತ್ಯಪ್ಯಯವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ ; ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ — ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ‘ತತೋ ಮಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶತೇ ತದನಂತರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೫೫) ‘ತದ್ಧ್ಯಗ್ರ್ಯಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಹ್ಯಮೃತಂ ತತಃ’ (ಮನು. ೧೨ । ೮೫) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ಭೇದದರ್ಶನಾಪವಾದಾಚ್ಚ, ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಾರ್ಥಪರತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಥಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತ್ವಮೇವ ಪ್ರವೇಶ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ॥

ಪರಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶೇ ಪ್ರಾಪ್ತಾಂ ದೋಷಪರಂಪರಾಂ ಪರಾಕೃತ್ಯ ತತ್ಪ್ರವೇಶಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯತಿ —

ಜಲೇತಿ ।

ಯಥಾ ಜಲೇ ಸೂರ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರವೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾಽಽತ್ಮನೋಽಪಿ ಸೃಷ್ಟೇ ಕಾರ್ಯೇ ಕಾಲ್ಪನಿಕಃ ಪ್ರವೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಾದ್ವಯಚಿದ್ಧಾತೋರ್ವಸ್ತ್ವಂತರೇಣ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಸಂಭವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಖ್ಯಪ್ರವೇಶಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಸ್ತ್ವಂತರಕಲ್ಪನಯಾ ಕಲ್ಪಿತಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದ್ಯಾದಾಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಆತ್ಮೇತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಪ್ರವೇಶಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಪರೇಷ್ಟಂ ಪರಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಕುತಶ್ಚಿದ್ದಿಶೋ ದೇಶಾತ್ಕಾಲಾಚ್ಚಾಪಕ್ರಮಣೇನ ದಿಗಂತರೇ ದೇಶಾಂತರೇ ಕಾಲಾಂತರೇ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಯತ್ತು ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಅಥೇದಂ ಪ್ರವೇಶಾದಿ ವಸ್ತುತೋ ವಿದ್ಯಮಾನಮಸ್ತು ಕಿಮಿತ್ಯಾವಿದ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಉಪಲಬ್ಧೀತಿ ।

ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಶಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲವತ್ಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತಃಶಬ್ದೋ ಭಕ್ತಿಯೋಗಪರಾಮರ್ಶೀ । ತದಿತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ ।

ತಸ್ಯಾಗ್ರ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।

ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಭೇದೇತಿ ।

ಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರವೇಶಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।