బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్తదాత్మానమేవావేత్ । అహం బ్రహ్మాస్మీతి । తస్మాత్తత్సర్వమభవత్తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్తథర్షీణాం తథా మనుష్యాణాం తద్ధైతత్పశ్యనృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవం సూర్యశ్చేతి । తదిదమప్యేతర్హి య ఎవం వేదాహం బ్రహ్మాస్మీతి స ఇదం సర్వం భవతి తస్య హ న దేవాశ్చనాభూత్యా ఈశతే । ఆత్మా హ్యేషాం స భవతి అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్ । యథా హ వై బహవః పశవో మనుష్యం భుఞ్జ్యురేవమేకైకః పురుషో దేవాన్భునక్త్యేకస్మిన్నేవ పశావాదీయమానేఽప్రియం భవతి కిము బహుషు తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః ॥ ౧౦ ॥
తద్బ్రహ్మ ఆత్మానమేవ నిత్యదృగ్రూపమధ్యారోపితానిత్యదృష్ట్యాదివర్జితమేవ అవేత్ విదితవత్ । నను విప్రతిషిద్ధమ్ — ‘న విజ్ఞాతేర్విజ్ఞాతారం విజానీయాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రుతేః — విజ్ఞాతుర్విజ్ఞానమ్ । న, ఎవం విజ్ఞానాన్న విప్రతిషేధః ; ఎవం దృష్టేర్ద్రష్టేతి విజ్ఞాయత ఎవ ; అన్యజ్ఞానానపేక్షత్వాచ్చ — న చ ద్రష్టుర్నిత్యైవ దృష్టిరిత్యేవం విజ్ఞాతే ద్రష్టృవిషయాం దృష్టిమన్యామాకాఙ్క్షతే ; నివర్తతే హి ద్రష్టృవిషయదృష్ట్యాకాఙ్క్షా తదసమ్భవాదేవ ; న హ్యవిద్యమానే విషయే ఆకాఙ్క్షా కస్యచిదుపజాయతే ; న చ దృశ్యా దృష్టిర్ద్రష్టారం విషయీకర్తుముత్సహతే, యతస్తామాకాఙ్క్షేత ; న చ స్వరూపవిషయాకాఙ్క్షా స్వస్యైవ ; తస్మాత్ అజ్ఞానాధ్యారోపణనివృత్తిరేవ ఆత్మానమేవావేదిత్యుక్తమ్ , నాత్మనో విషయీకరణమ్ ॥

నిత్యదృష్టిస్వభావమాత్మపదార్థం పరిశోధ్య శ్రుత్యక్షరాణి యోజయతి —

తద్బ్రహ్మేతి ।

వాక్యశేషవిరోధం చోదయతి —

నన్వితి ।

కిం కర్మత్వేనాఽఽత్మనో జ్ఞానం విరుద్ధ్యతే కిం వా సాక్షిత్వేనేతి వాచ్యం నాఽఽద్యోఽనభ్యుపగామదిత్యాహ —

నేతి ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ —

ఎవమితి ।

తదేవ స్పష్టయతి —

ఎవం దృష్టేరితి ।

తర్హి తద్విషయం జ్ఞానాన్తరమపేక్షితవ్యమితి కుతో విరోధో న ప్రసరతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అన్యజ్ఞానేతి ।

న విప్రతిషేధ ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః సంగృహీతమర్థం వివృణోతి —

నచేతి ।

నిత్యైవ స్వరూపభూతేతి శేషః । విజ్ఞాతత్వం వాక్యీయబుద్ధివృత్తివ్యాప్యత్వమ్ । అన్యాం దృష్టిం స్ఫురణలక్షణామ్ ।

ఆత్మవిషయస్ఫురణాకాఙ్క్షాభావం ప్రతిపాదయతి —

నివర్తతే హీతి ।

ఆత్మని స్ఫురణరూపే స్ఫురణస్యాన్యస్యాసంభవేఽపి కుతస్తదాకాఙ్క్షోపశాన్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న హీతి ।

కిఞ్చ ద్రష్టరి దృశ్యాఽదృశ్యా వా దృష్టిరపేక్ష్యతే నాఽఽద్య ఇత్యాహ —

నచేతి ।

ఆదిత్యప్రకాశ్యస్య రూపాదేస్తత్ప్రకాశకత్వాభావాదితి భావః ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ —

నచేతి ।

ఆత్మనో వృత్తివ్యాప్యత్వేఽపి స్ఫురణవ్యాప్యత్వాఙ్గీకరణాన్న వాక్యశేషవిరోధోఽస్తీత్యుపసంహరతి —

తస్మాదితి ।