ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಹೋವಾಚಾಜಾತಶತ್ರುರೇತಾವನ್ನೂ ೩ ಇತ್ಯೇತಾವದ್ಧೀತಿ ನೈತಾವತಾ ವಿದಿತಂ ಭವತೀತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ಗಾರ್ಗ್ಯ ಉಪ ತ್ವಾ ಯಾನೀತಿ ॥ ೧೪ ॥
ತಂ ತಥಾಭೂತಮ್ ಆಲಕ್ಷ್ಯ ಗಾರ್ಗ್ಯಂ ಸ ಹೋವಾಚ ಅಜಾತಶತ್ರುಃ — ಏತಾವನ್ನೂ೩ ಇತಿ — ಕಿಮೇತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದಧಿಕಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ; ಇತರ ಆಹ — ಏತಾವದ್ಧೀತಿ । ನೈತಾವತಾ ವಿದಿತೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದಿತಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ ಅಜಾತಶತ್ರುಃ — ಕಿಮರ್ಥಂ ಗರ್ವಿತೋಽಸಿ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣೀತಿ । ಕಿಮೇತಾವದ್ವಿದಿತಂ ವಿದಿತಮೇವ ನ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ನ, ಫಲವದ್ವಿಜ್ಞಾನಶ್ರವಣಾತ್ ; ನ ಚಾರ್ಥವಾದತ್ವಮೇವ ವಾಕ್ಯಾನಾಮವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ಅಪೂರ್ವವಿಧಾನಪರಾಣಿ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರತ್ಯುಪಾಸನೋಪದೇಶಂ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ — ‘ಅತಿಷ್ಠಾಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ; ತದನುರೂಪಾಣಿ ಚ ಫಲಾನಿ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರೂಯಂತೇ ವಿಭಕ್ತಾನಿ ; ಅರ್ಥವಾದತ್ವೇ ಏತದಸಮಂಜಸಮ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನೈತಾವತಾ ವಿದಿತಂ ಭವತೀತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅಧಿಕೃತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ — ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾರ್ಥಂ ಹಿ ಶುಶ್ರೂಷವೇ ಅಜಾತಶತ್ರವೇ ಅಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಗಾರ್ಗ್ಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ; ಸ ಯುಕ್ತ ಏವ ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿದಾ ಅಜಾತಶತ್ರುಣಾ ಅಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಗಾರ್ಗ್ಯೋ ವಕ್ತುಮ್ — ಯನ್ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ತ್ವಂ ತತ್ ನ ಜಾನೀಷ ಇತಿ ; ಯದ್ಯಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ, ತದಾ ಏತಾವತೇತಿ ನ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ನ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞಾತಂ ತ್ವಯೇತ್ಯೇವಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾದ್ಭವಂತಿ ಏತಾವಂತಿ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಿ ; ಏತಾವದ್ವಿಜ್ಞಾನದ್ವಾರತ್ವಾಚ್ಚ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮೇವ ವಕ್ತುಮ್ — ನೈತಾವತಾ ವಿದಿತಂ ಭವತೀತಿ ; ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚ ಏಷಾಂ ತೃತೀಯೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ‘ನೈತಾವತಾ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ ಅಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ । ತಚ್ಚ ಅನುಪಸನ್ನಾಯ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಾರವಿಧಿಜ್ಞೋ ಗಾರ್ಗ್ಯಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಆಹ — ಉಪ ತ್ವಾ ಯಾನೀತಿ — ಉಪಗಚ್ಛಾನೀತಿ — ತ್ವಾಮ್ , ಯಥಾನ್ಯಃ ಶಿಷ್ಯೋ ಗುರುಮ್ ॥

ವಿಚಾರಾರ್ಥಾ ಪ್ಲುತಿರಿತಿ ಕಥಯತಿ —

ಕಿಮೇತಾವದಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಚೋದ್ಯಸಮಾಧಿಭ್ಯಾಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಆದಿತ್ಯಾದೇರವಿದಿತತ್ವನಿಷೇಧಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಹೇತುಮಾಹ —

ನ ಫಲವದಿತಿ ।

ನೈತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಫಲವದ್ವಿಜ್ಞಾನಪರಾಣ್ಯರ್ಥವಾದತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಫಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಚಾಪೂರ್ವವಿಧಿಪರಾಣ್ಯೇತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನೀತ್ಯಾಹ —

ತದನುರೂಪಾಣೀತಿ ।

ಅರ್ಥವಾದತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಮಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅರ್ಥವಾದತ್ವ ಇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಫಲವದ್ವಿಜ್ಞಾನಪರತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಗತಿಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ತಸ್ಯಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ —

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಅಧಿಕೃತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ವೇದನಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ನೈತಾವತೇತ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ನಿಷಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಯದೀತಿ ।

ಕಿಂಚ ನಿಷ್ಕಾಮೇನ ಚೇದೇತಾನ್ಯುಪಾಸನಾನ್ಯನುಷ್ಠೀಯಂತೇ ತದೈತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷೇಧಮಂತರೇಣ ನ ನಿಷೇಧೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಏತಾವದ್ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಾದಿಕಮೇವ ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಷೇಧಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ತದವಸ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಾದೇರ್ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯೋಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉಪಗಮನವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಚ್ಚೇತಿ ॥೧೪॥