బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తస్య హైతస్య పురుషస్య రూపమ్ । యథా మాహారజనం వాసో యథా పాణ్డ్వావికం యథేన్ద్రగోపో యథాగ్న్యర్చిర్యథా పుణ్డరీకం యథా సకృద్విద్యుత్తం సకృద్విద్యుత్తేవ హ వా అస్య శ్రీర్భవతి య ఎవం వేదాథాత ఆదేశో నేతి నేతి న హ్యేతస్మాదితి నేత్యన్యత్పరమస్త్యథ నామధేయం సత్యస్య సత్యమితి ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్ ॥ ౬ ॥
‘యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౫) ఇతి లిఙ్గాత్మా ప్రస్తుతః అధ్యాత్మే, అధిదైవే చ ‘య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౩) ఇతి, ‘తస్య’ ఇతి ప్రకృతోపాదనాత్ స ఎవోపాదీయతే — యోఽసౌ త్యస్యామూర్తస్య రసః, న తు విజ్ఞానమయః । నను విజ్ఞానమయస్యైవ ఎతాని రూపాణి కస్మాన్న భవన్తి, విజ్ఞానమయస్యాపి ప్రకృతత్వాత్ , ‘తస్య’ ఇతి చ ప్రకృతోపాదానాత్ — నైవమ్ , విజ్ఞానమయస్య అరూపిత్వేన విజిజ్ఞాపయిషితత్వాత్ ; యది హి తస్యైవ విజ్ఞానమయస్య ఎతాని మాహారజనాదీని రూపాణి స్యుః, తస్యైవ ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇత్యనాఖ్యేయరూపతయా ఆదేశో న స్యాత్ । నను అన్యస్యైవ అసావాదేశః, న తు విజ్ఞానమయస్యేతి — న, షష్ఠాన్తే ఉపసంహరాత్ — ‘విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇతి విజ్ఞానమయం ప్రస్తుత్య ‘స ఎష నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) — ఇతి ; ‘విజ్ఞపయిష్యామి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౫) ఇతి చ ప్రతిజ్ఞాయా అర్థవత్త్వాత్ — యది చ విజ్ఞానమయస్యైవ అసంవ్యవహార్యమాత్మస్వరూపం జ్ఞాపయితుమిష్టం స్యాత్ ప్రధ్వస్తసర్వోపాధివిశేషమ్ , తత ఇయం ప్రతిజ్ఞా అర్థవతీ స్యాత్ — యేన అసౌ జ్ఞాపితో జానాత్యాత్మానమేవ అహం బ్రహ్మాస్మీతి, శాస్త్రనిష్ఠాం ప్రాప్నోతి, న బిభేతి కుతశ్చన ; అథ పునః అన్యో విజ్ఞానమయః, అన్యః ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి వ్యపదిశ్యతే — తదా అన్యదదో బ్రహ్మ అన్యోఽహమస్మీతి విపర్యయో గృహీతః స్యాత్ , న ‘ఆత్మానమేవావేదహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి । తస్మాత్ ‘తస్య హైతస్య’ ఇతి లిఙ్గపురుషస్యైవ ఎతాని రూపాణి । సత్యస్య చ సత్యే పరమాత్మస్వరూపే వక్తవ్యే నిరవశేషం సత్యం వక్తవ్యమ్ ; సత్యస్య చ విశేషరూపాణి వాసనాః ; తాసామిమాని రూపాణ్యుచ్యన్తే ॥

తస్య హేత్యత్ర పరకీయప్రక్రియాం ప్రత్యాఖ్యాయ స్వమతే తచ్ఛబ్దార్థమాహ —

యోఽయమితి ।

ప్రకృతత్వాల్లిఙ్గాత్మగ్రహే జీవస్యాపి పాణిపేషవాక్యే తద్భావాత్తస్యైవాత్ర తచ్ఛబ్దేన గ్రహః స్యాదితి శఙ్కతే —

నన్వితి ।

ప్రకృతత్వేఽపి తస్య నిర్విశేషబ్రహ్మత్వేన జ్ఞాపయితుమిష్టత్వాన్న వాసనామయం సంసారరూపం తత్త్వతో యుక్తమితి పరిహరతి —

నైవమితి ।

ఇతశ్చ జీవస్య న వాసనారూపితా కిన్తు చిత్తస్యేత్యాహ —

యది హీతి ।

నిషేధ్యకోటిప్రవేశాదితి భావః ।

నాయం జీవస్యాఽఽదేశః కిన్తు బ్రహ్మణస్తటస్థస్యేతి శఙ్కయిత్వా దూషయతి —

నన్విత్యాదినా ।

షష్ఠావసానే విజ్ఞాతారమరే కేనేత్యాత్మానముపక్రమ్య స ఎష నేతి నేత్యాత్మశబ్దాత్తస్యైవాఽఽదేశోపసంహారాదిహాపి తస్యైవాఽఽదేశో న తటస్థస్యేత్యర్థః ।

ఇతశ్చ ప్రత్యగర్థస్యైవాయమాదేశ ఇత్యాహ —

విజ్ఞాపయిష్యామీతి ।

తదేవ సమర్థయతే —

యదీతి ।

కథమేతావతా ప్రతిజ్ఞార్థవత్త్వం తదాహ —

యేనేతి ।

జ్ఞనఫలం కథయతి —

శాస్త్రేతి ।

అన్వయముఖేనోక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేన సాధయతి —

అథేత్యాదినా ।

విపర్యయే గృహీతే బ్రహ్మకణ్డికావిరోధం దర్శయతి —

నాఽఽత్మానమితి ।

తచ్ఛబ్దేన జీవపరామర్శసంభవే ఫలితమాహ —

తస్మాదితి ।

నను లిఙ్గస్య చేదేతాని రూపాణి కిమిత్యుపన్యస్యన్తే పరమాత్మరూపస్యైవ వక్తవ్యత్వాదత ఆహ —

సత్యస్య చేతి ।

ఇన్ద్రగోపోపమానేన కౌసుమ్భస్య గతత్వాన్మహారజనం హరిద్రేతి వ్యాఖ్యాతమ్ ।