ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಹೋವಾಚ ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುಃ ಕಾಮಾಯ ಪತಿಃ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಪತಿಃ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ಜಾಯಾಯೈ ಕಾಮಾಯ ಜಾಯಾ ಪ್ರಿಯಾ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಜಾಯಾ ಪ್ರಿಯಾ ಭವತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ಪುತ್ರಾಣಾಂ ಕಾಮಾಯ ಪುತ್ರಾಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಪುತ್ರಾಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ವಿತ್ತಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ವಿತ್ತಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ವಿತ್ತಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಾಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಕ್ಷತ್ರಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಕ್ಷತ್ರಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ಲೋಕಾನಾಂ ಕಾಮಾಯ ಲೋಕಾಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಲೋಕಾಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ದೇವಾನಾಂ ಕಾಮಾಯ ದೇವಾಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ದೇವಾಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾಮಾಯ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಿಯಾಣಿ ಭವಂತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಿಯಾಣಿ ಭವಂತಿ । ನ ವಾ ಅರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ । ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯೋ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣೇನ ಮತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಮ್ ॥ ೫ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ — ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಂ ವೈರಾಗ್ಯಮುಪದಿದಿಕ್ಷುಃ ಜಾಯಾಪತಿಪುತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ವಿರಾಗಮುತ್ಪಾದಯತಿ ತತ್ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಯ । ನ ವೈ — ವೈ - ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಮರಣಾರ್ಥಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಏತತ್ ಲೋಕೇ ; ಪತ್ಯುಃ ಭರ್ತುಃ ಕಾಮಾಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಜಾಯಾಯಾಃ ಪತಿಃ ಪ್ರಿಯೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಯೈವ ಭಾರ್ಯಾಯಾಃ ಪತಿಃ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ನ ವಾ ಅರೇ ಜಾಯಾಯಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ , ನ ವಾ ಅರೇ ಪುತ್ರಾಣಾಮ್ , ನ ವಾ ಅರೇ ವಿತ್ತಸ್ಯ, ನ ವಾ ಅರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ನ ವಾ ಅರೇ ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯ, ನ ವಾ ಅರೇ ಲೋಕಾನಾಮ್ , ನ ವಾ ಅರೇ ದೇವಾನಾಮ್ , ನ ವಾ ಅರೇ ಭೂತಾನಾಮ್ , ನ ವಾ ಅರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ । ಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಂ ಯಥಾಸನ್ನೇ ಪ್ರೀತಿಸಾಧನೇ ವಚನಮ್ , ತತ್ರ ತತ್ರ ಇಷ್ಟತರತ್ವಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ; ಸರ್ವಗ್ರಹಣಮ್ ಉಕ್ತಾನುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ — ಆತ್ಮೈವ ಪ್ರಿಯಃ, ನಾನ್ಯತ್ । ‘ತದೇತತ್ಪ್ರೇಯಃ ಪುತ್ರಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೮) ಇತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ , ತಸ್ಯೈತತ್ ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯಂ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮಪ್ರೀತಿಸಾಧನತ್ವಾತ್ ಗೌಣೀ ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರೀತಿಃ, ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮಾ ವೈ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ದರ್ಶನಾರ್ಹಃ, ದರ್ಶನವಿಷಯಮಾಪಾದಯಿತವ್ಯಃ ; ಶ್ರೋತವ್ಯಃ ಪೂರ್ವಮ್ ಆಚಾರ್ಯತ ಆಗಮತಶ್ಚ ; ಪಶ್ಚಾನ್ಮಂತವ್ಯಃ ತರ್ಕತಃ ; ತತೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ; ಏವಂ ಹ್ಯಸೌ ದೃಷ್ಟೋ ಭವತಿ ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಾಧನೈರ್ನಿರ್ವರ್ತಿತೈಃ ; ಯದಾ ಏಕತ್ವಮೇತಾನ್ಯುಪಗತಾನಿ, ತದಾ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರಸೀದತಿ, ನ ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ । ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ ಆತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮಕಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಮ್ — ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತದುಪಮರ್ದನಾರ್ಥಮಾಹ — ಆತ್ಮನಿ ಖಲು ಅರೇ ಮೈತ್ರೇಯಿ ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ॥

ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚೇದಾತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಜಾಯೇತಿ ।

ಉವಾಚ ಜಾಯಾದೀನಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಿಯತ್ವಮಾತ್ಮನಶ್ಚಾನೌಪಾಧಿಕಪ್ರಿಯತ್ವೇನ ಪರಮಾನಂದತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ನ ವಾ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ತನ್ನಿಪಾತೇನ ಸ್ಮಾರ್ಯತೇ ತದಾಹ —

ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತೇ ಕ್ರಮೇ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ —

ಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।

ಯದ್ಯದಾಸನ್ನಂ ಪ್ರೀತಿಸಾಧನಂ ತತ್ತದನತಿಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯೇ ಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಂ ವಚನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ನ ವಾ ಅರೇ ಸರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಪತ್ಯಾದೀನಾಮುಕ್ತತ್ವಾದಂಶೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತವದನುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಗ್ರಹಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನ ಚ ಸರ್ವೇ ವಿಶೇಷತೋ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ತೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷು ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನನು ತೃತೀಯೇ ಪ್ರಿಯತ್ವಮಾತ್ಮನ ಆಖ್ಯಾತಂ ತದೇವಾತ್ರಾಪಿ ಕಥ್ಯತೇ ಚೇತ್ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ಅಥೋಪನ್ಯಾಸವಿವರಣಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರೀತಿರಾತ್ಮನ್ಯೇವೇತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಪುತ್ರಾದಾವಪಿ ತದ್ದರ್ಶನಾದತ ಆಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತ್ಯಾಸ್ಪದತ್ವೇನ ಪರಮಾನಂದತ್ವಮಭಿಧಾಯೋತ್ತರವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಂ ಪುನರಿದಂ ದರ್ಶನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ।

ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮನ್ಯತಮೇನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಲಾಭಾತ್ಕಿಮಿತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಧ್ಯಯನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏವಂ ಹೀತಿ ।

ವಿಧ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಮೇವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ಶ್ರುತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ವಿಕಲ್ಪಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಚ ಸರ್ವೈರೇವಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ ಚೇತ್ತೇಷಾಂ ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವಮಾಗ್ನೇಯಾದಿವದಾಪತೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದೇತಿ ।

ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣವಿಚಾರತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಂಗಿತ್ವಂ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಸ್ತು ತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವಾದಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಂಗಾಂಗಿಭಾವೇನ ಯದಾ ಶ್ರವಣಾದೀನ್ಯಸಕೃದನುಷ್ಠಾನೇನ ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಿ ತದಾ ಸಾಮಗ್ರೀಪೌಷ್ಕಲ್ಯಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಫಲಶಿರಸ್ಕಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಮನನಾದ್ಯಭಾವೇ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ನೈವ ತದುತ್ಪದ್ಯತೇ । ಮನನಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಪ್ರಧ್ವಂಸೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಫಲವಜ್ಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಾಮರ್ಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಯದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿ ತದೇವ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾವಸ್ಥಾದಿರೂಪಮಾತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಯಾಽಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ವಿಷಯತಯಾ ಸ್ಥಿತಂ ಕ್ರಿಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ತದುಪಮರ್ದನಾರ್ಥಮಾಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಮಿತ್ಯೇತದೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಜನಿತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ರಜ್ಜ್ವಾಮಿತಿ ॥೫॥