ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯಯಮದ್ಯೋದ್ಗಾತಾಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾಃ ಸ್ತೋಷ್ಯತೀತಿ ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ ಚ ಯಾಜ್ಯಾ ಚ ಶಸ್ಯೈವ ತೃತೀಯಾ ಕತಮಾಸ್ತಾ ಯಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾಪಾನೋ ಯಾಜ್ಯಾ ವ್ಯಾನಃ ಶಸ್ಯಾ ಕಿಂ ತಾಭಿರ್ಜಯತೀತಿ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಮೇವ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಯಾ ಜಯತ್ಯಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಂ ಯಾಜ್ಯಯಾ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಶಸ್ಯಯಾ ತತೋ ಹ ಹೋತಾಶ್ವಲ ಉಪರರಾಮ ॥ ೧೦ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಕತಿ ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾಃ ಸ್ತೋಷ್ಯತೀತಿ ಅಯಮುದ್ಗಾತಾ । ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾ ನಾಮ ಋಕ್ ಸಾಮಸಮುದಾಯಃ ಕತಿಪಯಾನಾಮೃಚಾಮ್ । ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾ ವಾ ಶಸ್ಯಾ ವಾ ಯಾಃ ಕಾಶ್ಚನ ಋಚಃ, ತಾಃ ಸರ್ವಾಸ್ತಿಸ್ರ ಏವೇತ್ಯಾಹ ; ತಾಶ್ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ — ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ ಚ ಯಾಜ್ಯಾ ಚ ಶಸ್ಯೈವ ತೃತೀಯೇತಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮ್ — ಯತ್ಕಿಂಚೇದಂ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ಸರ್ವಂ ಯಜತೀತಿ ತತ್ ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತಿ ; ಉಚ್ಯತೇ — ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಋಚಃ ಯಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಭವಂತೀತಿ ; ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ, ಪ - ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅಪಾನೋ ಯಾಜ್ಯಾ, ಆನಂತರ್ಯಾತ್ — ಅಪಾನೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ತಂ ಹವಿಃ ದೇವತಾ ಗ್ರಸಂತಿ, ಯಾಗಶ್ಚ ಪ್ರದಾನಮ್ ; ವ್ಯಾನಃ ಶಸ್ಯಾ — ‘ಅಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ನೃಚಮಭಿವ್ಯಾಹರತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಕಿಂ ತಾಭಿರ್ಜಯತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತತ್ರ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಮನುಕ್ತಮಿಹೋಚ್ಯತೇ, ಸರ್ವಮನ್ಯದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಲೋಕಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಮೇವ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಯಾ ಜಯತಿ ; ಅಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಂ ಯಾಜ್ಯಯಾ, ಮಧ್ಯಮತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ದ್ಯುಲೋಕಂ ಶಸ್ಯಯಾ ಊರ್ಧ್ವತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತತೋ ಹ ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯಾತ್ ಅಸೌ ಹೋತಾ ಅಶ್ವಲ ಉಪರರಾಮ — ನಾಯಮ್ ಅಸ್ಮದ್ಗೋಚರ ಇತಿ ॥

ಪೂರ್ವವದಿತ್ಯಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿವಚನಮುಪಾದತ್ತೇ —

ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾ ವೇತಿ ।

ಪ್ರಗೀತಮೃಗ್ಜಾತಂ ಸ್ತೋತ್ರಮಪ್ರಗೀತಂ ಶಸ್ತ್ರಮ್ ।

ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ತಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯೋಪಾದತ್ತೇ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಯಜ್ಞಾಧಿಕಾರಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾದಿನಾ ಲೋಕತ್ರಯಜಯಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ತದಿತಿ ।

ಅಧಿಯಜ್ಞೇ ತ್ರಯಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾಽಧ್ಯಾತ್ಮವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯಾಹ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾದೌ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾದೌ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲೋಕದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ —

ಕತಮಾ ಇತಿ ।

ಅಪಾನೇ ಯಾಜ್ಯಾದೃಷ್ಟೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಅಪಾನೇನ ಹೀತಿ ।

ಹಸ್ತಾದ್ಯಾದಾನವ್ಯಾಪಾರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪ್ರಾಣಾಪಾನವ್ಯಾಪಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಶಸ್ತ್ರಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವ್ಯಾನೇ ಶಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪ್ರಾಣನ್ನಿತಿ ।

ತತ್ರ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾದಿಷು ಚೇತಿ ಯಾವತ್ । ಇಹೇತ್ಯನಂತರವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಸರ್ವಮನ್ಯದಿತಿ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।

ಕಿಂ ತದ್ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಂ ತದಾಹ —

ಲೋಕೇತಿ ।

ಪೃಥಿವೀಲಕ್ಷಣೇನ ಲೋಕೇನ ಸಹ ಪ್ರಥಮತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾಯಾಮಸ್ತಿ ತೇನ ತಯಾ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಶ್ವಲಸ್ಯ ತೂಷ್ಣೀಭಾವಂ ಭಜತೋಽಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ । ನಾಯಮಿತಿ ॥೧೦॥