ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯತ್ರಾಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಮೃತಸ್ಯಾಗ್ನಿಂ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ವಾತಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಂ ಮನಶ್ಚಂದ್ರಂ ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಶರೀರಮಾಕಾಶಮಾತ್ಮೌಷಧೀರ್ಲೋಮಾನಿ ವನಸ್ಪತೀನ್ಕೇಶಾ ಅಪ್ಸು ಲೋಹಿತಂ ಚ ರೇತಶ್ಚ ನಿಧೀಯತೇ ಕ್ವಾಯಂ ತದಾ ಪುರುಷೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹರ ಸೋಮ್ಯ ಹಸ್ತಮಾರ್ತಭಾಗಾವಾಮೇವೈತಸ್ಯ ವೇದಿಷ್ಯಾವೋ ನ ನಾವೇತತ್ಸಜನ ಇತಿ । ತೌ ಹೋತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರಾತೇ ತೌ ಹ ಯದೂಚತುಃ ಕರ್ಮ ಹೈವ ತದೂಚತುರಥ ಯತ್ಪ್ರಶಶಂಸತುಃ ಕರ್ಮ ಹೈವ ತತ್ಪ್ರಶಶಂಸತುಃ ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನೇತಿ ತತೋ ಹ ಜಾರತ್ಕಾರವ ಆರ್ತಭಾಗ ಉಪರರಾಮ ॥ ೧೩ ॥
ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ವಿಶೀರ್ಣೇಷು ಕರಣೇಷು ವಿದೇಹಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಸನಾನಿ ಕಥಮಿತಿ ; ಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಹಿ ನಾಮಮಾತ್ರಾವಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ತೈರುಚ್ಯತೇ ; ‘ಮೃತಃ ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ನ ಮನೋರಥೇನಾಪ್ಯೇತದುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅಥ ಜೀವನ್ನೇವ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಾವಶಿಷ್ಟೋ ಭೋಜ್ಯಾದಪಾವೃತ್ತ ಇತಿ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ತು ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಸಮಸ್ತದ್ವೈತೈಕತ್ವಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿರಾಕೃತಮ್ ; ಕರ್ಮಸಹಿತೇನ ದ್ವೈತೈಕತ್ವಾತ್ಮದರ್ಶನೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಮೃತಃ ಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಃ ಜಗದಾತ್ಮತ್ವಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ವರೂಪಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ , ಅಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಃ ಭೋಜ್ಯಾತ್ ಜೀವನ್ನೇವ ವಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ವಿರಕ್ತಃ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮುಖಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಉಭಯಮ್ ಏಕಪ್ರಯತ್ನನಿಷ್ಪಾದ್ಯೇನ ಸಾಧನೇನ ಲಭ್ಯಮ್ ; ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಚೇತ್ , ನ ತತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಾಧನಮ್ ; ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಮುಖೀಕರಣಸ್ಯ ಭೋಜ್ಯಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಸಾಧನಂ ಚೇತ್ , ನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಮ್ ; ನ ಹಿ ಯತ್ ಗತಿಸಾಧನಮ್ , ತತ್ ಗತಿನಿವೃತ್ತೇರಪಿ । ಅಥ ಮೃತ್ವಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತತಃ ಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಃ ನಾಮಾವಶಿಷ್ಟಃ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ತತಃ ಅಸ್ಮದಾದ್ಯರ್ಥಂ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಃ ಅನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದ್ಯಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅತ್ಯಂತನಿಕೃಷ್ಟಾ ಶಾಸ್ತ್ರಬಾಹ್ಯೈವ ಇಯಂ ಕಲ್ಪನಾ । ಪ್ರಕೃತಂ ತು ವರ್ತಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದನ್ಯೋಽನನ್ಯೋ ವಾ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೀ ಪ್ರಥಮೇಽಪಿ ಮೃತಸ್ಯ ಜೀವತೋ ವಾ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ತ್ವಯೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ತತ್ರಽಽದ್ಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ವಿಶೀರ್ಣೇಷ್ವಿತಿ ।

ಆಕ್ಷೇಪಂ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ತದೀಯಾಮುಕ್ತಿಮನುವದತಿ —

ಸಮವನೀತೇತಿ ।

ನಾಮಮಾತ್ರಾವಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ಮೃತ ಇತಿ ।

ಕಥಮೇತಾವತಾ ಯಥೋಕ್ತಾಕ್ಷೇಪಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನ ಮನೋರಥೇನೇತಿ ।

ಉಪಸಂಹೃತಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಧಿಕಾರಿತ್ವಮೇತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಅಪಾವೃತೋ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಜೀವತೋ ಭೋಜ್ಯಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಂ ವಿನಾ ದುಃಶಕಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ತತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕಾಮೋ ಭವತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಪರವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಯಾ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಪದಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಕಾರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸಮಸ್ತೇತಿ ।

ಅಪರವಿದ್ಯಾಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಕರ್ಮ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಭೋಗಪ್ರಾಪಕಂ ನ ಭೋಗ್ಯಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಸಾಧನಮಿತಿ ತೃತೀಯೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ತತ್ಪೂರ್ವಮೇವೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯಕ್ತೀಕುರ್ವನ್ವಿಭಜತೇ —

ಕರ್ಮಸಹಿತೇನೇತಿ ।

ಅಥೈಕಮೇವ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಕರ್ಮೋಭಯಾರ್ಥಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಉಭಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ಕರ್ಮ ನೋಭಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೀತಿ ಪಕ್ಷಂ ನಿಕ್ಷಿಪತಿ —

ಅಥೇತಿ ।

ದೂಷಯತಿ —

ತತ ಇತಿ ।

ನನು ಮಹಾನುಭಾವಾನಾಮಸ್ಮದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಾ ಮೋಕ್ಷಂ ಫಲಯತಿ ನಾಸ್ಮಾಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।

ನ ಚ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಯದ್ದ್ವಾರಾ ಶ್ರವಣಾದಿ ಕೃತ್ವಾ ವಿದ್ಯೋದಯಸ್ತದ್ದ್ವಾರೈವ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಮುಕ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಕೃತಮಿತರತ್ರ ಶ್ರವಣಾದಿನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ದ್ವಾರಭೇದಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾತೃವಿಭಾಗಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಪ್ರಯೋಜನವದ್ವಿದ್ಯೋದಯಸ್ಯ ಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವೇನ ಯಥಾಪ್ರತೀತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ನಾವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಬಂಧಮುಕ್ತೀ ಚೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।