ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யம்
த்ருதீயோ(அ)த்⁴யாய:த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (ப்³ருஹதா³ரண்யக)
 
ஸ ஹோவாசோவாச வை ஸோ(அ)க³ச்ச²ந்வை தே தத்³யத்ராஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க³ச்ச²ந்தீதி க்வ ந்வஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க³ச்ச²ந்தீதி த்³வாத்ரிம்ஶதம் வை தே³வரதா²ஹ்ந்யாந்யயம் லோகஸ்தம் ஸமந்தம் ப்ருதி²வீ த்³விஸ்தாவத்பர்யேதி தாம் ஸமந்தம் ப்ருதி²வீம் த்³விஸ்தாவத்ஸமுத்³ர: பர்யேதி தத்³யாவதீ க்ஷுரஸ்ய தா⁴ரா யாவத்³வா பக்ஷிகாயா: பத்ரம் தாவாநந்தரேணாகாஶஸ்தாநிந்த்³ர: ஸுபர்ணோ பூ⁴த்வா வாயவே ப்ராயச்ச²த்தாந்வாயுராத்மநி தி⁴த்வா தத்ராக³மயத்³யத்ராஶ்வமேத⁴யாஜிநோ(அ)ப⁴வந்நித்யேவமிவ வை ஸ வாயுமேவ ப்ரஶஶம்ஸ தஸ்மாத்³வாயுரேவ வ்யஷ்டிர்வாயு: ஸமஷ்டிரப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதி ய ஏவம் வேத³ ததோ ஹ பு⁴ஜ்யுர்லாஹ்யாயநிருபரராம ॥ 2 ॥
ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ; உவாச வை ஸ: — வை - ஶப்³த³: ஸ்மரணார்த²: — உவாச வை ஸ க³ந்த⁴ர்வ: துப்⁴யம் । அக³ச்ச²ந்வை தே பாரிக்ஷிதா:, தத் தத்ர ; க்வ ? யத்ர யஸ்மிந் அஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க³ச்ச²ந்தி — இதி நிர்ணீதே ப்ரஶ்ந ஆஹ — க்வ நு கஸ்மிந் அஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க³ச்ச²ந்தீதி । தேஷாம் க³திவிவக்ஷயா பு⁴வநகோஶாபரிமாணமாஹ — த்³வாத்ரிம்ஶதம் வை, த்³வே அதி⁴கே த்ரிம்ஶத் , த்³வாத்ரிம்ஶதம் வை, தே³வரதா²ஹ்ந்யாநி — தே³வ ஆதி³த்ய: தஸ்ய ரதோ² தே³வரத²: தஸ்ய ரத²ஸ்ய க³த்யா அஹ்நா யாவத்பரிச்சி²த்³யதே தே³ஶபரிமாணம் தத் தே³வரதா²ஹ்ந்யம் , தத்³த்³வாத்ரிம்ஶத்³கு³ணிதம் தே³வரதா²ஹ்ந்யாநி, தாவத்பரிமாணோ(அ)யம் லோக: லோகாலோககி³ரிணா பரிக்ஷிப்த: — யத்ர வைராஜம் ஶரீரம் , யத்ர ச கர்மப²லோபபோ⁴க³: ப்ராணிநாம் , ஸ ஏஷ லோக: ; ஏதாவாந் லோக:, அத: பரம் அலோக:, தம் லோகம் ஸமந்தம் ஸமந்தத:, லோகவிஸ்தாராத் த்³விகு³ணபரிமாணவிஸ்தாரேண பரிமாணேந, தம் லோகம் பரிக்ஷிப்தா பர்யேதி ப்ருதி²வீ ; தாம் ப்ருதி²வீம் ததை²வ ஸமந்தம் , த்³விஸ்தாவத் — த்³விகு³ணேந பரிமாணேந ஸமுத்³ர: பர்யேதி, யம் க⁴நோத³மாசக்ஷதே பௌராணிகா: । தத்ர அண்ட³கபாலயோர்விவரபரிமாணமுச்யதே, யேந விவரேண மார்கே³ண ப³ஹிர்நிர்க³ச்ச²ந்தோ வ்யாப்நுவந்தி அஶ்வமேத⁴யாஜிந: ; தத்ர யாவதீ யாவத்பரிமாணா க்ஷுரஸ்ய தா⁴ரா அக்³ரம் , யாவத்³வா ஸௌக்ஷ்ம்யேண யுக்தம் மக்ஷிகாயா: பத்ரம் , தாவாந் தாவத்பரிமாண:, அந்தரேண மத்⁴யே(அ)ண்ட³கபாலயோ:, ஆகாஶ: சி²த்³ரம் , தேந ஆகாஶேநேத்யேதத் ; தாந் பாரிக்ஷிதாநஶ்வமேத⁴யாஜிந: ப்ராப்தாந் இந்த்³ர: பரமேஶ்வர: — யோ(அ)ஶ்வமேதே⁴(அ)க்³நிஶ்சித:, ஸுபர்ண: — யத்³விஷயம் த³ர்ஶநமுக்தம் ‘தஸ்ய ப்ராசீ தி³க்ஶிர:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 2 । 4) இத்யாதி³நா — ஸுபர்ண: பக்ஷீ பூ⁴த்வா, பக்ஷபுச்சா²த்மக: ஸுபர்ணோ பூ⁴த்வா, வாயவே ப்ராயச்ச²த் — மூர்தத்வாந்நாஸ்த்யாத்மநோ க³திஸ்தத்ரேதி । தாந் பாரிக்ஷிதாந் வாயு: ஆத்மநி தி⁴த்வா ஸ்தா²பயித்வா ஸ்வாத்மபூ⁴தாந்க்ருத்வா தத்ர தஸ்மிந் அக³மயத் ; க்வ ? யத்ர பூர்வே அதிக்ராந்தா: பாரிக்ஷிதா அஶ்வமேத⁴யாஜிநோ(அ)ப⁴வந்நிதி । ஏவமிவ வை — ஏவமேவ ஸ க³ந்த⁴ர்வ: வாயுமேவ ப்ரஶஶம்ஸ பாரிக்ஷிதாநாம் க³திம் । ஸமாப்தா ஆக்²யாயிகா ; ஆக்²யாயிகாநிர்வ்ருத்தம் து அர்த²ம் ஆக்²யாயிகாதோ(அ)பஸ்ருத்ய ஸ்வேந ஶ்ருதிரூபேணைவ ஆசஷ்டே(அ)ஸ்மப்⁴யம் । யஸ்மாத் வாயு: ஸ்தா²வரஜங்க³மாநாம் பூ⁴தாநாமந்தராத்மா, ப³ஹிஶ்ச ஸ ஏவ, தஸ்மாத் அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வபா⁴வேந விவிதா⁴ யா அஷ்டி: வ்யாப்தி: ஸ வாயுரேவ ; ததா² ஸமஷ்டி: கேவலேந ஸூத்ராத்மநா வாயுரேவ । ஏவம் வாயுமாத்மாநம் ஸமஷ்டிவ்யஷ்டிரூபாத்மகத்வேந உபக³ச்ச²தி ய: — ஏவம் வேத³, தஸ்ய கிம் ப²லமித்யாஹ — அப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதி, ஸக்ருந்ம்ருத்வா புநர்ந ம்ரியதே । தத ஆத்மந: ப்ரஶ்நநிர்ணயாத் பு⁴ஜ்யுர்லாஹ்யாயநிருபரராம ॥

அஜ்ஞாநாதி³நிக்³ரஹம் பரிஹரந்நுத்தரமாஹ —

ஸ ஹோவாசேதி ।

ஸ்மரணார்தோ² க³ந்த⁴ர்வால்லப்³த⁴ஸ்ய ஜ்ஞாநஸ்யேதி ஶேஷ: ।

கிமுவாசேத்யபேக்ஷாயாமாஹ —

அக³ச்ச²ந்நிதி ।

அஹோராத்ரமாதி³த்யரத²க³த்யா யாவாந்பந்தா² மிதஸ்தாவாந்தே³ஶோ த்³வாத்ரிம்ஶத்³கு³ணிதஸ்தத்கிரணவ்யாப்த: ।

ஸ ச சந்த்³ரரஶ்மிவ்யாப்தேந தே³ஶேந ஸாகம் ப்ருதி²வீத்யுச்யதே । ‘ரவிசந்த்³ரமஸோர்யாவந்மயூகை²ரவபா⁴ஸ்யதே । ஸஸமுத்³ரஸரிச்சை²லா தாவதீ ப்ருதி²வீ ஸ்ம்ருதா’(ப்³ரஹ்மபுராணம் 23-3)இதி ஸ்ம்ருதேரித்யாஹ —

த்³வாத்ரிம்ஶதமித்யாதி³நா ।

அயம் லோக இத்யஸ்யார்த²மாஹ —

தாவதி³தி ।

தத்ர லோகபா⁴க³ம் விப⁴ஜதே —

யத்ரேதி ।

உக்தம் லோகமநூத்³யாவஶிஷ்டஸ்யாலோகத்வமாஹ —

ஏதாவாநிதி ।

தமிதி ப்ரதீகமாதா³ய வ்யாசஷ்டே —

லோகமித்யாதி³நா ।

அந்வயம் த³ர்ஶயிதும் தம் லோகமிதி புநருக்தி: ।

தத்ர பௌராணிகஸம்மதிமாஹ —

யம் க⁴நோத³மிதி ।

உக்தம் ஹி -
‘அண்ட³ஸ்யாஸ்ய ஸமந்தாத்து ஸம்நிவிஷ்டோ(அ)ம்ருதோத³தி⁴: ।
ஸமந்தாத்³க⁴நதோயேந தா⁴ர்யமாண: ஸ திஷ்ட²தி ॥’ இதி ।

தத்³யாவதீத்யாதே³ஸ்தாத்பர்யமாஹ —

தத்ரேதி ।

லோகாதி³பரிமாணே யதோ²க்தரீத்யா ஸ்தி²தே ஸதீதி யாவத் ।

கபாலவிவரஸ்யாநுபயுக்தத்வாத்கிம் தத்பரிமாணசிந்தயேத்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

யேநேதி ।

வ்யவஹாரபூ⁴மி: ஸப்தம்யர்த²: ।

பரமாத்மாநம் வ்யாவர்தயதி —

யோ(அ)ஶ்வமேத⁴ இதி ।

ஸுபர்ணஶப்³த³ஸ்ய ஶ்யேநஸாத்³ருஶ்யமாஶ்ரித்ய சித்யே(அ)க்³நௌ ப்ரவ்ருத்திம் த³ர்ஶயதி —

யத்³விஷயமிதி ।

உக்தார்த²ம் பத³மநுவத³தி —

ஸுபர்ண இதி ।

பூ⁴த்வேத்யஸ்யார்த²மாஹ —

பக்ஷேதி ।

நநு சித்யோ(அ)க்³நிரண்டா³த்³ப³ஹிரஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க்³ருஹீத்வா ஸ்வயமேவ க³ச்ச²து கிமிதி தாந்வாயவே ப்ரயச்ச²தி தத்ரா(அ)(அ)ஹ —

மூர்தத்வாதி³தி ।

ஆத்மநஶ்சித்யஸ்யாக்³நேரிதி யாவத் । தத்ரேத்யண்டா³த்³பா³ஹ்யதே³ஶோக்தி: । இதி யுக்தம் வாயவே ப்ரதா³நமிதி ஶேஷ: । ஆக்²யாயிகாஸமாப்தாவிதிஶப்³த³: । பரிதோ து³ரிதம் க்ஷீயதே யேந ஸ பரிக்ஷித³ஶ்வமேத⁴ஸ்தத்³யாஜிந: பாரிக்ஷிதாஸ்தேஷாம் க³திம் வாயுமிதி ஸம்ப³ந்த⁴: ।

முநிவசநே வர்தமாநே கதா²மாக்²யாயிகாஸமாப்திஸ்தத்ரா(அ)(அ)ஹ —

ஸமாப்தேதி ।

வாயுப்ரஶம்ஸாயாம் ஹேதுமாஹ —

யஸ்மாதி³தி ।

கிம்புநர்யதோ²க்தவாயுதத்த்வவிஜ்ஞாநப²லம் ததா³ஹ —

ஏவமிதி ॥2॥