ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥ ಹೈನಂ ಕಹೋಲಃ ಕೌಷೀತಕೇಯಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ತಂ ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ । ಕತಮೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರೋ ಯೋಽಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಶೋಕಂ ಮೋಹಂ ಜರಾಂ ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತಿ । ಏತಂ ವೈ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಪುತ್ರೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವಿತ್ತೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಲೋಕೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ಯಾ ಹ್ಯೇವ ಪುತ್ರೈಷಣಾ ಸಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾ ಯಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾ ಸಾ ಲೋಕೈಷಣೋಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಏಷಣೇ ಏವ ಭವತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯ ಬಾಲ್ಯೇನ ತಿಷ್ಠಾಸೇತ್ । ಬಾಲ್ಯಂ ಚ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಚ ನಿರ್ವಿದ್ಯಾಥ ಮುನಿರಮೌನಂ ಚ ಮೌನಂ ಚ ನಿರ್ವಿದ್ಯಾಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಕೇನ ಸ್ಯಾದ್ಯೇನ ಸ್ಯಾತ್ತೇನೇದೃಶ ಏವಾತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಂ ತತೋ ಹ ಕಹೋಲಃ ಕೌಷೀತಕೇಯ ಉಪರರಾಮ ॥ ೧ ॥
ನ, ‘ಯಜ್ಞೋಪವೀತಂ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಸರ್ವಂ ತದ್ವರ್ಜಯೇದ್ಯತಿಃ’ (ಕ. ರು. ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಪಿ ಚ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಪರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾ ಉಪನಿಷದಃ — ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಸ್ತುತಮ್ ; ಸ ಚ ಆತ್ಮೈವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವಾಂತರಃ ಅಶನಾಯಾದಿಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತಿ ತಾವತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ಸರ್ವಾ ಹೀಯಮುಪನಿಷತ್ ಏವಂಪರೇತಿ ವಿಧ್ಯಂತರಶೇಷತ್ವಂ ತಾವನ್ನಾಸ್ತಿ, ಅತೋ ನಾರ್ಥವಾದಃ, ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಅಶನಾಯಾದಿಧರ್ಮವಾನ್ನ ಭವತೀತಿ ಸಾಧನಫಲವಿಲಕ್ಷಣೋ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ ; ಅತೋಽವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯಾ — ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ’, (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ನ ಸ ವೇದ, ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’, (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್’, (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ಸಾಧನಂ ಅಶನಾಯಾದಿಸಂಸಾರಧರ್ಮಾತೀತಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮ್ — ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ, ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ನ ಸ ವೇದ’ ‘ಅಥ ಯೇಽನ್ಯಥಾತೋ ವಿದುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶತೇಭ್ಯಃ । ನ ಚ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಏಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಹ ಭವತಃ, ವಿರೋಧಾತ್ — ತಮಃಪ್ರಕಾಶಾವಿವ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮವಿದಃ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋಽಧಿಕಾರೋ ನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದರೂಪಃ, ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಫಲಾನಾಂ ಚ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯಾಣಾಂ ತದ್ವಿಪರೀತಾತ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಹಾತವ್ಯತ್ವೇನೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದಿಸಾಧನಾನಾಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಾಧನಫಲಸ್ವಭಾವಾದಾತ್ಮನಃ ಅನ್ಯವಿಷಯಾ ವಿಲಕ್ಷಣಾ ಏಷಣಾ ; ಉಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಸಾಧನಫಲೇ ಏಷಣೇ ಏವ ಭವತಃ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದೇಸ್ತತ್ಸಾಧ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ‘ಉಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಏಷಣೇ ಏವ’ ಇತಿ ಹೇತುವಚನೇನಾವಧಾರಣಾತ್ । ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದಿಸಾಧನಾತ್ ತತ್ಸಾಧ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಏಷಣಾರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ ಜಿಹಾಸಿತವ್ಯರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮೇವ । ನನೂಪನಿಷದ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಪರತ್ವಾತ್ ವ್ಯುತ್ಥಾನಶ್ರುತಿಃ ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಾ, ನ ವಿಧಿಃ — ನ, ವಿಧಿತ್ಸಿತವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ; ನ ಹಿ ಅಕರ್ತವ್ಯೇನ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ವೇದೇ ಕದಾಚಿದಪಿ ಶ್ರವಣಂ ಸಂಭವತಿ ; ಕರ್ತವ್ಯಾನಾಮೇವ ಹಿ ಅಭಿಷವಹೋಮಭಕ್ಷಾಣಾಂ ಯಥಾ ಶ್ರವಣಮ್ — ಅಭಿಷುತ್ಯ ಹುತ್ವಾ ಭಕ್ಷಯಂತೀತಿ, ತದ್ವತ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೈಷಣಾವ್ಯುತ್ಥಾನಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಾಣಾಂ ಕರ್ತವ್ಯಾನಾಮೇವ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಶ್ರವಣಂ ಭವೇತ್ । ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಏಷಣಾತ್ವಾಚ್ಚ ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧೇರೇವ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದಿಪರಿತ್ಯಾಗಃ, ನ ತು ವಿಧಾತವ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ — ನ ; ಸುತರಾಮಾತ್ಮನಜ್ಞಾನವಿಧಿನೈವ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಶ್ರವಣೇನ ದಾರ್ಢ್ಯೋಪಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಸ್ಯ ಚ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ , ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾದರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಮಿತಿ — ನ, ಔದುಂಬರಯೂಪಾದಿವಿಧಿಸಮಾನತ್ವಾದದೋಷಃ ॥

ನೇಯಮಂಧಪರಂಪರೇತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇದಿತ್ಯಾದಿವಿಧ್ಯುಪಲಂಭೇಽತಿ ಪ್ರೌಢವಾದೇನಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಿಬಲಾದೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಸಾಧಯಿತುಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪರತ್ವಂ ತಾವದುಪನಿಷದಾಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಇತಶ್ಚಾಸ್ತಿ ಸಂನ್ಯಾಸೇ ವಿಧಿರಿತಿ ಯಾವತ್ । ತದ್ದ್ವಿಧಿಬಲಾದೇವ ಸಂನ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕಥಂ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪರೇಷ್ಯತೇ ಕರ್ತೃಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನಾರ್ಥವಾದತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸ್ತು ಯಥೋಕ್ತಂ ವಸ್ತು ವಿಜ್ಞೇಯಂ ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಂ ಜಾತಂ ತದಾಹ —

ಸರ್ವಾ ಹೀತಿ ।

ನನು ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಕರ್ಮತತ್ಸಾಧನತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಆತ್ಮಾ ಚೇತಿ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಸಾಧನಫಲಾಂತರ್ಭೂತತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ಅನ್ಯೋಽಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಾಧ್ಯಸಾಧನತ್ಯಾಗಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಯೋರ್ವಿದ್ಯಾವತಾಂ ತ್ಯಾಜ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —

ಕ್ರಿಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇ ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ —

ಯತ್ರೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಧನಾದಿ ವಿದ್ಯಾವತ ಏವ ಭವಿಷ್ಯತಿ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರಸ್ಮದಾದಿಷು ಸಾಹಿತ್ಯೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ಸಾಹಿತ್ಯಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜಕಜ್ಞಾನವತಾ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭೇದೋ ನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ವಿವಕ್ಷಿತತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ಭವತ್ವವಿದ್ಯಾವಿಷಯಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾವತಸ್ತ್ಯಾಗಸ್ತಥಾಽಪಿ ಕುತೋ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದೀನಾಂ ತ್ಯಾಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದೀತಿ ।

ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽವಿದ್ಯಾವಿಷಯಃ ।

ಏಷಣಾತ್ವಾಚ್ಚ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದೀನಾಂ ತ್ಯಾಜ್ಯತೇತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸಾಧ್ಯಸಾಧನವಿಷಯಾ ತದಾತ್ಮಿಕೈಷಣಾ ತ್ಯಾಜ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ವಿಲಕ್ಷಣೇತಿ ।

ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಾದ್ವಿಪರೀತಾ ಸಾ ಹೇಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಯೋರೇಷಣಾತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ ।

ಉಭೇ ಹೀತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಕಥಮೇಷಣಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರ್ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದೇರಿತಿ ।

ತಯೋರೇಷಣಾತ್ವಂ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಭೇ ಹೀತಿ ।

ತಯೋರೇಷಣಾತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದೀತಿ ।

ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಿರೇವ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಾಯೇತ್ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವಿಧಿತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ವ್ಯುತ್ಥಾಯ ವಿದಿತ್ವೇತಿ ಪಾಠಕ್ರಮಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಭವತ್ಯೇವಾಯಂ ವಿವಿದಿಷೋರ್ವಿಧಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನ ವಿಧಿತ್ಸಿತೇತಿ ।

ಪಾಠಕ್ರಮೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜಕಜ್ಞಾನವತೋ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಭವತ್ಯೇವಾಯಂ ವಿಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವಾನ್ವಯಮುಖೇನೋದಾಹರಣದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಕರ್ತವ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।

ಅಭಿಷುತ್ಯ ಸೋಮಸ್ಯ ಕಂಡನಂ ಕೃತ್ವಾ ರಸಮಾದಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪಾಠಕ್ರಮಮೇವಾಽಽಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಯೋಜಕಜ್ಞಾನವತೋ ವಿರಕ್ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಬ್ಧಸ್ಯ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಾದಿತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಶ್ರವಣಾದತಿಶಯೇನಾಽಽವಶ್ಯಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —

ನ ಸುತರಾಮಿತಿ ।

ವ್ಯುತ್ಥಾನೇ ದರ್ಶಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯೇಽಪ್ಯತಿದಿಶತಿ —

ತಥೇತಿ ।

ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಸ್ಯ ಚಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಿನೈಕವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಥೈವ ದಾರ್ಢ್ಯೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ವ್ಯುತ್ಥಾನಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —

ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಔದುಂಬರೋ ಯೂಪೋ ಭವತೀತ್ಯಾದೌ ಲೇಟ್ಪರಿಗ್ರಹೇಣ ವಿಧಿಸ್ವೀಕಾರವದತ್ರಾಪಿ ಪಂಚಮಲಕಾರೇಣ ವಿಧಿಸಿದ್ಧೇರ್ನಾರ್ಥವಾದತ್ವಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।