హృదయశరీరయోరేవమన్యోన్యప్రతిష్ఠా ఉక్తా కార్యకరణయోః ; అతస్త్వాం పృచ్ఛామి — కస్మిన్ను త్వం చ శరీరమ్ ఆత్మా చ తవ హృదయం ప్రతిష్ఠితౌ స్థ ఇతి ; ప్రాణ ఇతి ; దేహాత్మానౌ ప్రాణే ప్రతిష్ఠితౌ స్యాతాం ప్రాణవృత్తౌ । కస్మిన్ను ప్రాణః ప్రతిష్ఠిత ఇతి, అపాన ఇతి — సాపి ప్రాణవృత్తిః ప్రాగేవ ప్రేయాత్ , అపానవృత్త్యా చేన్న నిగృహ్యేత । కస్మిన్న్వపానః ప్రతిష్ఠిత ఇతి, వ్యాన ఇతి — సాప్యపానవృత్తిః అధ ఎవ యాయాత్ ప్రాణవృత్తిశ్చ ప్రాగేవ, మధ్యస్థయా చేత్ వ్యానవృత్త్యా న నిగృహ్యేత । కస్మిన్ను వ్యానః ప్రతిష్ఠిత ఇతి, ఉదాన ఇతి — సర్వాస్తిస్రోఽపి వృత్తయ ఉదానే కీలస్థానీయే చేన్న నిబద్ధాః, విష్వగేవేయుః । కస్మిన్నూదానః ప్రతిష్ఠిత ఇతి, సమాన ఇతి — సమానప్రతిష్ఠా హ్యేతాః సర్వా వృత్తయః । ఎతదుక్తం భవతి — శరీరహృదయవాయవోఽన్యోన్యప్రతిష్ఠాః । సఙ్ఘాతేన నియతా వర్తన్తే విజ్ఞానమయార్థప్రయుక్తా ఇతి । సర్వమేతత్ యేన నియతమ్ యస్మిన్ప్రతిష్ఠితమ్ ఆకాశాన్తమ్ ఓతం చ ప్రోతం చ, తస్య నిరుపాధికస్య సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మణో నిర్దేశః కర్తవ్య ఇత్యయమారమ్భః । స ఎషః — స యో ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి నిర్దిష్టో మధుకాణ్డే ఎష సః, సోఽయమాత్మా అగృహ్యః న గృహ్యః ; కథమ్ ? యస్మాత్సర్వకార్యధర్మాతీతః, తస్మాదగృహ్యః ; కుతః ? యస్మాన్న హి గృహ్యతే ; యద్ధి కరణగోచరం వ్యాకృతం వస్తు, తద్గ్రహణగోచరమ్ ; ఇదం తు తద్విపరీతమాత్మతత్త్వమ్ । తథా అశీర్యః — యద్ధి మూర్తం సంహతం శరీరాది తచ్ఛీర్యతే ; అయం తు తద్విపరీతః ; అతో న హి శీర్యతే । తథా అసఙ్గః — మూర్తో మూర్తాన్తరేణ సమ్బధ్యమానః సజ్యతే ; అయం చ తద్విపరీతః ; అతో న హి సజ్యతే । తథా అసితః అబద్ధః — యద్ధి మూర్తం తత్ బధ్యతే ; అయం తు తద్విపరీతత్వాత్ అసితః ; అబద్ధత్వాన్న వ్యథతే ; అతో న రిష్యతి — గ్రహణవిశరణసఙ్గబన్ధకార్యధర్మరహితత్వాన్న రిష్యతి న హింసామాపద్యతే న వినశ్యతీత్యర్థః । క్రమమతిక్రమ్య ఔపనిషదస్య పురుషస్య ఆఖ్యాయికాతోఽపసృత్య శ్రుత్యా స్వేన రూపేణ త్వరయా నిర్దేశః కృతః ; తతః పునః ఆఖ్యాయికామేవాశ్రిత్యాహ — ఎతాని యాన్యుక్తాని అష్టావాయతనాని ‘పృథివ్యేవ యస్యాయతనమ్’ ఇత్యేవమాదీని, అష్టౌ లోకాః అగ్నిలోకాదయః, అష్టౌ దేవాః ‘అమృతమితి హోవాచ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧౦) ఇత్యేవమాదయః, అష్టౌ పురుషాః ‘శరీరః పురుషః’ ఇత్యాదయః — స యః కశ్చిత్ తాన్పురుషాన్ శారీరప్రభృతీన్ నిరుహ్య నిశ్చయేనోహ్య గమయిత్వా అష్టచతుష్కభేదేన లోకస్థితిముపపాద్య, పునః ప్రాచీదిగాదిద్వారేణ ప్రత్యుహ్య ఉపసంహృత్య స్వాత్మని హృదయే అత్యక్రామత్ అతిక్రాన్తవానుపాధిధర్మం హృదయాద్యాత్మత్వమ్ ; స్వేనైవాత్మనా వ్యవస్థితో య ఔపనిషదః పురుషః అశనాయాదివర్జిత ఉపనిషత్స్వేవ విజ్ఞేయః నాన్యప్రమాణగమ్యః, తం త్వా త్వాం విద్యాభిమానినం పురుషం పృచ్ఛామి । తం చేత్ యది మే న వివక్ష్యసి విస్పష్టం న కథయిష్యసి, మూర్ధా తే విపతిష్యతీత్యాహ యాజ్ఞవల్క్యః । తం త్వౌపనిషదం పురుషం శాకల్యో న మేనే హ న విజ్ఞాతవాన్కిల । తస్య హ మూర్ధా విపపాత విపతితః । సమాప్తా ఆఖ్యాయికా । శ్రుతేర్వచనమ్ , ‘తం హ న మేనే’ ఇత్యాది । కిం చ అపి హ అస్య పరిమోషిణః తస్కరాః అస్థీన్యపి సంస్కారార్థం శిష్యైర్నీయమానాని గృహాన్ప్రత్యపజహ్రుః అపహృతవన్తః — కిం నిమిత్తమ్ — అన్యత్ ధనం నీయమానం మన్యమానాః । పూర్వవృత్తా హ్యాఖ్యాయికేహ సూచితా । అష్టాధ్యాయ్యాం కిల శాకల్యేన యాజ్ఞవల్క్యస్య సమానాన్త ఎవ సంవాదో నిర్వృత్తః ; తత్ర యాజ్ఞవల్క్యేన శాపో దత్తః — ‘పురేఽతిథ్యే మరిష్యసి న తేఽస్థీనిచన గృహాన్ప్రాప్స్యన్తి’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౩ । ౧౧) ఇతి ‘స హ తథైవ మమార ; తస్య హాప్యన్యన్మన్యమానాః పరిమోషిణోఽస్థీన్యపజహ్రుః ; తస్మాన్నోపవాదీ స్యాదుత హ్యేవంవిత్పరో భవతీతి’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౩ । ౧౧) । సైషా ఆఖ్యాయికా ఆచారార్థం సూచితా విద్యాస్తుతయే చ ఇహ ॥