ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யம்
சதுர்தோ²(அ)த்⁴யாய:த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (ப்³ருஹதா³ரண்யக)
 
கதம ஆத்மேதி யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷ: ஸ ஸமாந: ஸந்நுபௌ⁴ லோகாவநுஸஞ்சரதி த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ ஸ ஹி ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வேமம் லோகமதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி ॥ 7 ॥
பா³ஹ்யாநாம் ஜ்யோதிஷாம் ஸர்வகரணாநுக்³ராஹகாணாம் ப்ரத்யஸ்தமயே அந்த:கரணத்³வாரேண ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷ ஆத்மா அநுக்³ராஹக: கரணாநாமித்யுக்தம் । யதா³பி பா³ஹ்யகரணாநுக்³ராஹகாணாம் ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாம் பா⁴வ:, ததா³பி ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாம் பரார்த²த்வாத் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்யாசைதந்யே ஸ்வார்தா²நுபபத்தே: ஸ்வார்த²ஜ்யோதிஷ ஆத்மந: அநுக்³ரஹாபா⁴வே அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ந வ்யவஹாராய கல்பதே ; ஆத்மஜ்யோதிரநுக்³ரஹேணைவ ஹி ஸர்வதா³ ஸர்வ: ஸம்வ்யவஹார:, ‘யதே³தத்³த்⁴ருத³யம் மநஶ்சைதத்ஸம்ஜ்ஞாநம்’ (ஐ. உ. 3 । 1 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருத்யந்தராத் ; ஸாபி⁴மாநோ ஹி ஸர்வப்ராணிஸம்வ்யவஹார: ; அபி⁴மாநஹேதும் ச மரகதமணித்³ருஷ்டா²ந்தேநாவோசாம । யத்³யப்யேவமேதத் , ததா²பி ஜாக்³ரத்³விஷயே ஸர்வகரணாகோ³சரத்வாத் ஆத்மஜ்யோதிஷ: பு³த்³த்⁴யாதி³பா³ஹ்யாப்⁴யந்தரகார்யகரணவ்யவஹாரஸந்நிபாதவ்யாகுலத்வாத் ந ஶக்யதே தஜ்ஜ்யோதி: ஆத்மாக்²யம் முஞ்ஜேஷீகாவத் நிஷ்க்ருஷ்ய த³ர்ஶயிதுமித்யத: ஸ்வப்நே தி³த³ர்ஶயிஷு: ப்ரக்ரமதே — ஸ ஸமாந: ஸந்நுபௌ⁴ லோகாவநுஸஞ்சரதி । ய: புருஷ: ஸ்வயமேவ ஜ்யோதிராத்மா, ஸ ஸமாந: ஸத்³ருஶ: ஸந் — கேந ? ப்ரக்ருதத்வாத் ஸந்நிஹிதத்வாச்ச ஹ்ருத³யேந ; ‘ஹ்ருதி³’ இதி ச ஹ்ருச்ச²ப்³த³வாச்யா பு³த்³தி⁴: ப்ரக்ருதா ஸந்நிஹிதா ச ; தஸ்மாத் தயைவ ஸாமாந்யம் । கிம் புந: ஸாமாந்யம் ? அஶ்வமஹிஷவத் விவேகதோ(அ)நுபலப்³தி⁴: ; அவபா⁴ஸ்யா பு³த்³தி⁴:, அவபா⁴ஸகம் தத் ஆத்மஜ்யோதி:, ஆலோகவத் ; அவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகயோ: விவேகதோ(அ)நுபலப்³தி⁴: ப்ரஸித்³தா⁴ ; விஶுத்³த⁴த்வாத்³தி⁴ ஆலோக: அவபா⁴ஸ்யேந ஸத்³ருஶோ ப⁴வதி ; யதா² ரக்தமவபா⁴ஸயந் ரக்தஸத்³ருஶோ ரக்தாகாரோ ப⁴வதி, யதா² ஹரிதம் நீலம் லோஹிதம் ச அவபா⁴ஸயந் ஆலோக: தத்ஸமாநோ ப⁴வதி, ததா² பு³த்³தி⁴மவபா⁴ஸயந் பு³த்³தி⁴த்³வாரேண க்ருத்ஸ்நம் க்ஷேத்ரமவபா⁴ஸயதி — இத்யுக்தம் மரகதமணிநித³ர்ஶநேந । தேந ஸர்வேண ஸமாந: பு³த்³தி⁴ஸாமாந்யத்³வாரேண ; ‘ஸர்வமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இதி ச அத ஏவ வக்ஷ்யதி । தேந அஸௌ குதஶ்சித்ப்ரவிப⁴ஜ்ய முஞ்ஜேஷீகாவத் ஸ்வேந ஜ்யோதீரூபேண த³ர்ஶயிதும் ந ஶக்யத இதி, ஸர்வவ்யாபாரம் தத்ராத்⁴யாரோப்ய நாமரூபக³தம் , ஜ்யோதிர்த⁴ர்மம் ச நாமரூபயோ:, நாமரூபே ச ஆத்மஜ்யோதிஷி, ஸர்வோ லோக: மோமுஹ்யதே — அயமாத்மா நாயமாத்மா, ஏவம்த⁴ர்மா நைவந்த⁴ர்மா, கர்தா அகர்தா, ஶுத்³த⁴: அஶுத்³த⁴:, ப³த்³த⁴: முக்த:, ஸ்தி²த: க³த: ஆக³த:, அஸ்தி நாஸ்தி — இத்யாதி³விகல்பை: । அத: ஸமாந: ஸந் உபௌ⁴ லோகௌ ப்ரதிபந்நப்ரதிபத்தவ்யௌ இஹலோகபரலோகௌ உபாத்ததே³ஹேந்த்³ரியாதி³ஸங்கா⁴தத்யாகா³ந்யோபாதா³நஸந்தாநப்ரப³ந்த⁴ஶதஸந்நிபாதை: அநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி । தீ⁴ஸாத்³ருஶ்யமேவோப⁴யலோகஸஞ்சரணஹேது:, ந ஸ்வத இதி — தத்ர நாமரூபோபாதி⁴ஸாத்³ருஶ்யம் ப்⁴ராந்திநிமித்தம் யத் ததே³வ ஹேது:, ந ஸ்வத: — இத்யேதது³ச்யதே — யஸ்மாத் ஸ: ஸமாந: ஸந் உபௌ⁴ லோகாவநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி — ததே³தத் ப்ரத்யக்ஷம் இத்யேதத் த³ர்ஶயதி — யத: த்⁴யாயதீவ த்⁴யாநவ்யாபாரம் கரோதீவ, சிந்தயதீவ, த்⁴யாநவ்யாபாரவதீம் பு³த்³தி⁴ம் ஸ: தத்ஸ்தே²ந சித்ஸ்வபா⁴வஜ்யோதீரூபேண அவபா⁴ஸயந் தத்ஸத்³ருஶ: தத்ஸமாந: ஸந் த்⁴யாயதி இவ, ஆலோகவதே³வ — அத: ப⁴வதி சிந்தயதீதி ப்⁴ராந்திர்லோகஸ்ய ; ந து பரமார்த²தோ த்⁴யாயதி । ததா² லேலாயதீவ அத்யர்த²ம் சலதீவ, தேஷ்வேவ கரணேஷு பு³த்³த்⁴யாதி³ஷு வாயுஷு ச சலத்ஸு தத³வபா⁴ஸகத்வாத் தத்ஸத்³ருஶம் ததி³தி — லேலாயதி இவ, ந து பரமார்த²த: சலநத⁴ர்மகம் தத் ஆத்மஜ்யோதி: । கத²ம் புந: ஏதத³வக³ம்யதே, தத்ஸமாநத்வப்⁴ராந்திரேவ உப⁴யலோகஸஞ்சரணாதி³ஹேது: ந ஸ்வத: — இத்யஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரத³ர்ஶநாய ஹேதுருபதி³ஶ்யதே — ஸ: ஆத்மா, ஹி யஸ்மாத் ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா — ஸ: யயா தி⁴யா ஸமாந:, ஸா தீ⁴: யத்³யத் ப⁴வதி, தத்தத் அஸாவபி ப⁴வதீவ ; தஸ்மாத் யதா³ அஸௌ ஸ்வப்நோ ப⁴வதி ஸ்வாபவ்ருத்திம் ப்ரதிபத்³யதே தீ⁴:, ததா³ ஸோ(அ)பி ஸ்வப்நவ்ருத்திம் ப்ரதிபத்³யதே ; யதா³ தீ⁴: ஜிஜாக³ரிஷதி, ததா³ அஸாவபி ; அத ஆஹ — ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா ஸ்வப்நவ்ருத்திமவபா⁴ஸயந் தி⁴ய: ஸ்வாபவ்ருத்த்யாகாரோ பூ⁴த்வா இமம் லோகம் ஜாக³ரிதவ்யவஹாரலக்ஷணம் கார்யகரணஸங்கா⁴தாத்மகம் லௌகிகஶாஸ்த்ரீயவ்யவஹாராஸ்பத³ம் , அதிக்ராமதி அதீத்ய க்ராமதி விவிக்தேந ஸ்வேந ஆத்மஜ்யோதிஷா ஸ்வப்நாத்மிகாம் தீ⁴வ்ருத்திமவபா⁴ஸயந்நவதிஷ்ட²தே யஸ்மாத் — தஸ்மாத் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ ஏவாஸௌ, விஶுத்³த⁴: ஸ கர்த்ருக்ரியாகாரகப²லஶூந்ய: பரமார்த²த:, தீ⁴ஸாத்³ருஶ்யமேவ து உப⁴யலோகஸஞ்சாராதி³ஸம்வ்யவஹாரப்⁴ராந்திஹேது: । ம்ருத்யோ ரூபாணி — ம்ருத்யு: கர்மாவித்³யாதி³:, ந தஸ்ய அந்யத்³ரூபம் ஸ்வத:, கார்யகரணாந்யேவ அஸ்ய ரூபாணி, அத: தாநி ம்ருத்யோ ரூபாணி அதிக்ராமதி க்ரியாப²லாஶ்ரயாணி ॥

ஸ ஸமாந: ஸந்நித்யாத்³யவதாரயிதும் வ்ருத்தம் கீர்தயதி —

பா³ஹ்யாநாமிதி।

தர்ஹி பா³ஹ்யஜ்யோதி:ஸத்³பா⁴வாவஸ்தா²யாமகிஞ்சிகரமாத்மஜ்யோதிரித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

யதா³(அ)பீதி।

வ்யதிரேகமுகே²நோக்தமர்த²மந்வயமுகே²ந கத²யதி —

ஆத்மஜ்யோதிரிதி ।

ஆத்மஜ்யோதிஷ: ஸர்வாநுக்³ராஹகத்வே ப்ரமாணமாஹ —

யதே³ததி³தி ।

ஸர்வமந்த:கரணாதி³ ப்ரஜ்ஞாநேத்ரமித்யைதரேயகே ஶ்ரவணாத்³யுக்தமாத்மஜ்யோதிஷ: ஸர்வாநுக்³ராஹகத்வமித்யர்த²: ।

கிஞ்சாசேதநாநாம் கார்யகரணாநாம் சேதநத்வப்ரஸித்³த்⁴யநுபபத்த்யா ஸதா³ சிதா³த்மவ்யாப்திரேஷ்டவ்யேத்யாஹ —

ஸாபி⁴மாநோ ஹீதி ।

கத²மஸம்க³ஸ்ய ப்ரதீச: ஸர்வத்ர பு³த்³த்⁴யாதா³வஹம்மாந இத்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

அபி⁴மாநேதி ।

வ்ருத்தமநூத்³யோத்தரவாக்யமவதாரயதி —

யத்³யபீதி ।

யதோ²க்தமபி ப்ரத்யக்³ஜ்யோதிர்ஜாக³ரிதே த³ர்ஶயிதுமஶக்யமிதி ஶ்ருதி: ஸ்வப்நம் ப்ரஸ்தௌதீத்யர்த²: ।

அஶக்யத்வே ஹேதுத்³வயமாஹ —

ஸர்வேதி ।

ஸ்வப்நே நிஷ்க்ருஷ்டம் ஜ்யோதிரிதி ஶேஷ: । ஸத்³ருஶ: ஸந்நநுஸம்சரதீதி ஸம்வந்த⁴: ।

ஸாத்³ருஶ்யஸ்ய ப்ரதியோகி³ஸாபேக்ஷத்வமபேக்ஷ்ய ப்ருச்ச²தி —

கேநேதி ।

உத்தரம் —

ப்ரக்ருதத்வாதி³தி ।

ப்ராணாநாமபி துல்யம் ததி³தி சேத்தத்ரா(அ)(அ)ஹ —

ஸம்நிஹிதத்வாச்சேதி।

ஹேதுத்³வயம் ஸாத⁴யதி —

ஹ்ருதீ³த்யாதி³நா ।

ப்ரக்ருதத்வாதி³ப²லமாஹ —

தஸ்மாதி³தி ।

ஸாமாந்யம் ப்ரஶ்நபூர்வகம் விஶத³யதி —

கிம் புநரித்யாதி³நா ।

விவேகதோ(அ)நுபலப்³தி⁴ம் வ்யக்தீக்ருதம் பு³த்³தி⁴ஜ்யோதிஷோ: ஸ்வரூபமாஹ —

அவபா⁴ஸ்யேதி ।

அவபா⁴ஸகத்வே த்³ருஷ்டாந்தமாஹ —

ஆலோகவதி³தி ।

ததா²பி கத²ம் விவேகதோ(அ)நுபலப்³தி⁴ஸ்தத்ரா(அ)(அ)ஹ —

அவபா⁴ஸ்யேதி ।

ப்ரஸித்³தி⁴மேவ ப்ரகடயதி —

விஶுத்³த⁴த்வாத்³தீ⁴தி ।

உக்தமர்த²ம் த்³ருஷ்டாந்தேந பு³த்³தா⁴வாரோபயதி —

யதே²த்யாதி³நா ।

த்³ருஷ்டாந்தக³தநமர்த²ம் தா³ர்ஷ்டாந்திகே யோஜயதி —

ததே²தி ।

புநருக்திம் பரிஹரதி —

இத்யுக்தமிதி ।

ஸர்வாவபா⁴ஸகத்வே கத²ம் பு³த்³த்⁴யைவ ஸாம்யமித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

தேநேதி।

ஸர்வாவபா⁴ஸகத்வம் தச்ச²ப்³தா³ர்த²: ।

கிமர்த²ம் தர்ஹி பு³த்³த்⁴யா ஸாமாந்யமுக்தமித்யாஶங்க்ய த்³வாரத்வேநேத்யாஹ —

பு³த்³தீ⁴தி ।

ஆத்மந: ஸர்வேண ஸமாநத்வ வாக்யஶேஷமநுகூலயதி —

ஸர்வமய இதி சேதி ।

வாக்யஶேஷஸித்³தே⁴(அ)ர்தே² லோகப்⁴ராந்தர்க³மகத்வமாஹ —

தேநேதி ।

ஸர்வமயத்வேநேதி யாவத் ।

ஆத்மாநாத்மநோர்விவேகத³ர்ஶநஸ்யாஶக்யத்வே பரஸ்பராத்⁴யாஸஸ்தத்³த⁴ர்மாத்⁴யாஸஶ்ச ஸ்யாத்ததஶ்ச லோகாநாம் மோஹோ ப⁴வேதி³த்யாஹ —

இதி ஸர்வேதி ।

த⁴ர்மிவிஷயம் மோஹமபி⁴நயதி —

அயமிதி ।

த⁴ர்மவிஷயம் மோஹம் த³ர்ஶயதி —

ஏவந்த⁴ர்மேதி ।

ததே³வ ஸ்பு²டயதி —

கர்தேத்யாதி³நா।

விகல்பை: ஸர்வோ லோகோ மோமுஹ்யத இதி ஸம்ப³ந்த⁴: ।

ஸ ஸமாந: ஸந்நித்யஸ்யார்த²முக்த்வா(அ)வஶிஷ்டம் பா⁴க³ம் வ்யாகரோதி —

அத இத்யாதி³நா ।

ஆத்மந: ஸ்வாபா⁴விகமுப⁴யலோகஸம்சரணமித்யாஶங்க்யாநந்தரவாக்யமாத³த்தே —

தத்ரேதி ।

ஆத்மா ஸப்தம்யர்த²: । யத:ஶப்³தோ³ வக்ஷ்யமாணாத:ஶப்³தே³ந ஸம்ப³த்⁴யதே ।

அக்ஷரோத்த²மர்த²முக்த்வா வாக்யார்த²மாஹ —

த்⁴யாநேதி ।

த்⁴யாநவதீம் பு³த்³தி⁴ம் வ்யாப்தஶ்சிதா³த்மா த்⁴யாயதீவேத்யத்ர த்³ருஷ்டாந்தமாஹ —

ஆலோகவதி³தி ।

யதா² கா²ல்வாலோகோ நீலம் பீதம் வா விஷயம் வ்யஶ்நுவாநஸ்ததா³காரோ த்³ருஶ்யதே ததா²(அ)யமபி த்⁴யாநவதீம் பு³த்³தி⁴ம் பா⁴ஸயந்த்⁴யாநவாநிவ ப⁴வதீத்யர்த²: ।

யதோ²க்தபு³த்³த்⁴யவபா⁴ஸகத்வமுக்தம் ஹேதுமநூத்³ய ப²லிதமாஹ —

அத இதி ।

இவ ஶப்³தா³ர்த²ம் கத²யதி —

ந த்விதி ।

பு³த்³தி⁴த⁴ர்மாணாமாத்மந்யௌபாதி⁴கத்வேந மித்²யாத்வமுக்த்வா ப்ராணத⁴ர்மாணாமபி தத்ர ததா²த்வம் கத²யதி —

ததே²தி ।

ஆத்மநி சலநஸ்யௌபாதி⁴கத்வம் ஸாத⁴யதி —

தேஷ்விதி ।

இவஶப்³த³ஸாமர்த்²யஸித்³த⁴மர்த²மாஹ —

ந த்விதி ।

ஸ ஹீத்யாத்³யநந்தரவாக்யமாகாங்க்ஷாத்³வாரோத்தா²பயதி —

கத²மித்யாதி³நா ।

தச்ச²ப்³தோ³ பு³த்³தி⁴விஷய: । ஸம்சரணாதீ³த்யாதி³ஶப்³தோ³ த்⁴யநாதி³வ்யாபாரஸம்க்³ரஹார்த²: । ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா லோகமதிக்ராமதீதி ஸம்ப³ந்த⁴: ।

கத²மாத்மா ஸ்வப்நோ ப⁴வதி தத்ரா(அ)(அ)ஹ —

ஸ யயேதி ।

உக்தே(அ)ர்தே² வாக்யமவதார்ய வ்யாகரோதி —

அத ஆஹேதி ।

உக்தம் ஹேதுமநூத்³ய ப²லிதமாஹ —

யஸ்மாதி³த்யாதி³நா ।

கார்யகரணாதீதத்வாத்ப்ரத்யகா³த்மநோ ந ஸ்வத: ஸம்சாரித்வமித்யாஹ —

ம்ருத்யோரிதி ।

ரூபாண்யதிக்ராமதீதி பூர்வேண ஸம்ப³ந்த⁴: । க்ரியாஸ்தத்ப²லாநி சா(அ)(அ)ஶ்ரயோ யேஷாம் யாநி வா க்ரியாணாம் தத்ப²லாநாம் சா(அ)(அ)ஶ்ரயஸ்தாநீதி யாவத் ।