బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తద్యథానః సుసమాహితముత్సర్జద్యాయాదేవమేవాయం శారీర ఆత్మా ప్రాజ్ఞేనాత్మనాన్వారూఢ ఉత్సర్జన్యాతి యత్రైతదూర్ధ్వోచ్ఛ్వాసీ భవతి ॥ ౩౫ ॥
ఇత ఆరభ్య అస్య సంసారో వర్ణ్యతే । యథా అయమాత్మా స్వప్నాన్తాత్ బుద్ధాన్తమాగతః ; ఎవమ్ అయమ్ అస్మాద్దేహాత్ దేహాన్తరం ప్రతిపత్స్యత ఇతి ఆహ అత్ర దృష్టాన్తమ్ — తత్ తత్ర యథా లోకే అనః శకటమ్ , సుసమాహితం సుష్ఠు భృశం వా సమాహితమ్ భాణ్డోపస్కరణేన ఉలూఖలముసలశూర్పపిఠరాదినా అన్నాద్యేన చ సమ్పన్నమ్ సమ్భారేణ ఆక్రాన్తమిత్యర్థః ; తథా భారాక్రాన్తం సత్ , ఉత్సర్జత్ శబ్దం కుర్వత్ , యథా యాయాత్ గచ్ఛేత్ శాకటికేనాధిష్ఠితం సత్ ; ఎవమేవ యథా ఉక్తో దృష్టాన్తః, అయం శారీరః శరీరే భవః — కోఽసౌ ? ఆత్మా లిఙ్గోపాధిః, యః స్వప్నబుద్ధాన్తావివ జన్మమరణాభ్యాం పాప్మసంసర్గవియోగలక్షణాభ్యామ్ ఇహలోకపరలోకావనుసఞ్చరతి, యస్యోత్క్రమణమను ప్రాణాద్యుత్క్రమణమ్ — సః ప్రాజ్ఞేన పరేణ ఆత్మనా స్వయఞ్జ్యోతిఃస్వభావేన అన్వారూఢః అధిష్ఠితః అవభాస్యమానః — తథా చోక్తమ్ ‘ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషాస్తే పల్యయతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౬) ఇతి — ఉత్సర్జన్యాతి । తత్ర చైతన్యాత్మజ్యోతిషా భాస్యే లిఙ్గే ప్రాణప్రధానే గచ్ఛతి, తదుపాధిరప్యాత్మా గచ్ఛతీవ ; తథా శ్రుత్యన్తరమ్ — ‘కస్మిన్న్వహమ్’ (ప్ర. ఉ. ౬ । ౩) ఇత్యాది, ‘ధ్యాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి చ ; అత ఎవోక్తమ్ — ప్రాజ్ఞేనాత్మనాన్వారూఢ ఇతి ; అన్యథా ప్రాజ్ఞేన ఎకీభూతః శకటవత్ కథమ్ ఉత్సర్జయన్ యాతి । తేన లిఙ్గోపాధిరాత్మా ఉత్సర్జన్ మర్మసు నికృత్యమానేషు దుఃఖవేదనయా ఆర్తః శబ్దం కుర్వన్ యాతి గచ్ఛతి । తత్ కస్మిన్కాలే ఇత్యుచ్యతే — యత్ర ఎతద్భవతి, ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్ , ఊర్ధ్వోచ్ఛ్వాసీ, యత్ర ఊర్ధ్వోచ్ఛ్వాసిత్వమస్య భవతీత్యర్థః । దృశ్యమానస్యాప్యనువదనం వైరాగ్యహేతోః ; ఈదృశః కష్టః ఖలు అయం సంసారః — యేన ఉత్క్రాన్తికాలే మర్మసు ఉత్కృత్యమానేషు స్మృతిలోపః దుఃఖవేదనార్తస్య పురుషార్థసాధనప్రతిపత్తౌ చ అసామర్థ్యం పరవశీకృతచిత్తస్య ; తస్మాత్ యావత్ ఇయమవస్థా న ఆగమిష్యతి, తావదేవ పురుషార్థసాధనకర్తవ్యతాయామ్ అప్రమత్తో భవేత్ — ఇత్యాహ కారుణ్యాత్ శ్రుతిః ॥

తద్యథేత్యాదేరితి ను కామయమాన ఇత్యన్తస్య సన్దర్భస్య తాత్పర్యం తదిహేత్యత్రోక్తమనువదతి —

ఇత ఆరభ్యేతి ।

తద్యథేత్యస్మాద్వాక్యాదిత్యేతత్ ।

దృష్టాన్తవాక్యముత్థాప్య వ్యాకరోతి —

యథేత్యాదినా ।

ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహేతి యోజనా । భాణ్డోపస్కరణేన భాణ్డప్రముఖేన గృహోపస్కరణేనేతి యావత్ ।

తదేవోపస్కరణం విశినష్టి —

ఉలూఖలేతి ।

పిఠరం పాకార్థం స్థూలం భాణ్డమ్ । అన్వయం దర్శయితుం యథాశబ్దోఽనూద్యతే ।

లిఙ్గవిశిష్టమాత్మానం విశినష్టి —

యః స్వప్నేతి ।

జన్మమరణే విశదయతి —

పాప్మేతి ।

కార్యకరణాని పాప్మశబ్దేనోచ్యన్తే ।

శరీరస్య ప్రాధాన్యం ద్యోతయతి —

యస్యేతి ।

ఉత్సర్జన్యాతి చేత్తదాఽఙ్గీకృతమాత్మనో గమనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తత్రేతి ।

లిఙ్గోపాధేరాత్మనో గమనప్రతీతిరిత్యత్రాఽఽథర్వణశ్రుతిం ప్రమాణయతి —

తథా చేతి ।

ఉత్సర్జన్యాతీతి శ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వార్థమాత్మనో వస్తుతో గమనం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ధ్యాయతీవేతి చేతి ।

ఔపాధికమాత్మనో గమనమిత్యత్ర లిఙ్గాన్తరమాహ —

అత ఎవేతి ।

కథమేతావతా నిరుపాధేరాత్మనో గమనం నేష్యతే తత్రాఽఽహ —

అన్యథేతి ।

ప్రమాణఫలం నిగమయతి —

తేనేతి ।

తత్కస్మిన్నిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేనాఽఽర్తస్య శబ్దవిశేషకరణపూర్వకం గమనం గృహ్యతే ।

ఎతదూర్ధ్వోచ్ఛ్వాసిత్వమస్య యథా స్యాత్తథాఽవస్థా యస్మిన్కాలే భవతి తస్మిన్కాలే తద్భమనమిత్యుపపాదయతి —

ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।

కిమితి ప్రత్యక్షమర్థం శ్రుతిరనువదతి తత్రాఽఽహ —

దృశ్యమానస్యేతి ।

కథం సంసారస్వరూపానువాదమాత్రేణ వైరాగ్యసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —

ఈదృశ ఇతి ।

ఈదృశత్వమేవ విశదయతి —

యేనేత్యాదినా ।

అనువాదశ్రుతేరభిప్రాయముపసంహరతి —

తస్మాదితి ॥ ౩౫ ॥