ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏಷ ನಿತ್ಯೋ ಮಹಿಮಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ನ ವರ್ಧತೇ ಕರ್ಮಣಾ ನೋ ಕನೀಯಾನ್ । ತಸ್ಯೈವ ಸ್ಯಾತ್ಪದವಿತ್ತಂ ವಿದಿತ್ವಾ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಕರ್ಮಣಾ ಪಾಪಕೇನೇತಿ । ತಸ್ಮಾದೇವಂವಿಚ್ಛಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸರ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ ನೈನಂ ಪಾಪ್ಮಾ ತರತಿ ಸರ್ವಂ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ತರತಿ ನೈನಂ ಪಾಪ್ಮಾ ತಪತಿ ಸರ್ವಂ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ತಪತಿ ವಿಪಾಪೋ ವಿರಜೋಽವಿಚಿಕಿತ್ಸೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತ್ಯೇಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಸಮ್ರಾಡೇನಂ ಪ್ರಾಪಿತೋಽಸೀತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಸೋಽಹಂ ಭಗವತೇ ವಿದೇಹಾಂದದಾಮಿ ಮಾಂ ಚಾಪಿ ಸಹ ದಾಸ್ಯಾಯೇತಿ ॥ ೨೩ ॥
ತದೇತದ್ವಸ್ತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೋಕ್ತಮ್ ಋಚಾ ಮಂತ್ರೇಣ ಅಭ್ಯುಕ್ತಮ್ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ । ಏಷಃ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ನಿತ್ಯೋ ಮಹಿಮಾ ; ಅನ್ಯೇ ತು ಮಹಿಮಾನಃ ಕರ್ಮಕೃತಾ ಇತ್ಯನಿತ್ಯಾಃ ; ಅಯಂ ತು ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣೋ ಮಹಿಮಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವೈಷಣಸ್ಯ । ಕುತೋಽಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಹೇತುಮಾಹ — ಕರ್ಮಣಾ ನ ವರ್ಧತೇ ಶುಭಲಕ್ಷಣೇನ ಕೃತೇನ ವೃದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿಕ್ರಿಯಾಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಅಶುಭೇನ ಕರ್ಮಣಾ ನೋ ಕನೀಯಾನ್ ನಾಪ್ಯಪಕ್ಷಯಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಉಪಚಯಾಪಚಯಹೇತುಭೂತಾ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಇತಿ ಏತಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಂತೇ ; ಅತಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯ ಏಷ ಮಹಿಮಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಮಹಿಮ್ನಃ, ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ , ಪದವಿತ್ — ಪದಸ್ಯ ವೇತ್ತಾ, ಪದ್ಯತೇ ಗಮ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಮಹಿಮ್ನಃ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಪದಮ್ , ತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ವೇದಿತಾ । ಕಿಂ ತತ್ಪದವೇದನೇನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಮಹಿಮಾನಮ್ , ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಕರ್ಮಣಾ ಪಾಪಕೇನ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣೇನ, ಉಭಯಮಪಿ ಪಾಪಕಮೇವ ವಿದುಷಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ ಅಕರ್ಮಸಂಬಂಧೀ ಏಷ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಏವಂವಿತ್ ಶಾಂತಃ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರತ ಉಪಶಾಂತಃ, ತಥಾ ದಾಂತಃ ಅಂತಃಕರಣತೃಷ್ಣಾತೋ ನಿವೃತ್ತಃ, ಉಪರತಃ ಸರ್ವೈಷಣಾವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ, ತಿತಿಕ್ಷುಃ ದ್ವಂದ್ವಸಹಿಷ್ಣುಃ, ಸಮಾಹಿತಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣಚಲನರೂಪಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಐಕಾಗ್ರ್ಯರೂಪೇಣ ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ ; ತದೇತದುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ ‘ಬಾಲ್ಯಂ ಚ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಚ ನಿರ್ವಿದ್ಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತಿ ; ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಸ್ವೇ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತಯಿತಾರಂ ಪಶ್ಯತಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮ್ ? ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಪಶ್ಯತಿ, ನಾನ್ಯತ್ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಾಲಾಗ್ರಮಾತ್ರಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ಪಶ್ಯತಿ ; ಮನನಾತ್ ಮುನಿರ್ಭವತಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಾಖ್ಯಂ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಂ ಹಿತ್ವಾ । ಏವಂ ಪಶ್ಯಂತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ನೈನಂ ಪಾಪ್ಮಾ ಪುಣ್ಯಪಾಪಲಕ್ಷಣಃ ತರತಿ, ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಅಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಸರ್ವಂ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ತರತಿ ಆತ್ಮಭಾವೇನೈವ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಅತಿಕ್ರಾಮತಿ । ನೈನಂ ಪಾಪ್ಮಾ ಕೃತಾಕೃತಲಕ್ಷಣಃ ತಪತಿ ಇಷ್ಟಫಲಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪಾದನಾಭ್ಯಾಮ್ ; ಸರ್ವಂ ಪಾಪ್ಮಾನಮ್ ಅಯಂ ತಪತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮದರ್ಶನವಹ್ನಿನಾ ಭಸ್ಮೀಕರೋತಿ । ಸ ಏಷ ಏವಂವಿತ್ ವಿಪಾಪಃ ವಿಗತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಃ, ವಿರಜಃ ವಿಗತರಜಃ, ರಜಃ ಕಾಮಃ, ವಿಗತಕಾಮಃ, ಅವಿಚಿಕಿತ್ಸಃ ಛಿನ್ನಸಂಶಯಃ, ಅಹಮಸ್ಮಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮತಿಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತಿ — ಅಯಂ ತು ಏವಂಭೂತಃ ಏತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಮುಖ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ, ಪ್ರಾಗೇತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾತ್ ಗೌಣಮಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಮ್ । ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ — ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಮುಖ್ಯೋ ನಿರುಪಚರಿತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣಃ, ಹೇ ಸಮ್ರಾಟ್ । ಏನಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪರಿಪ್ರಾಪಿತೋಽಸಿ ಅಭಯಂ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ — ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋ ಜನಕಃ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮಾಪಾದಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ಸೋಽಹಂ ತ್ವಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮಾಪಾದಿತಃ ಸನ್ ಭಗವತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ವಿದೇಹಾನ್ ದೇಶಾನ್ ಮಮ ರಾಜ್ಯಂ ಸಮಸ್ತಂ ದದಾಮಿ, ಮಾಂ ಚ ಸಹ ವಿದೇಹೈಃ ದಾಸ್ಯಾಯ ದಾಸಕರ್ಮಣೇ — ದದಾಮೀತಿ ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಪರಿಸಮಾಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸಹ ಸನ್ನ್ಯಾಸೇನ ಸಾಂಗಾ ಸೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾ ; ಪರಿಸಮಾಪ್ತಃ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಃ ; ಏತಾವತ್ ಪುರುಷೇಣ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಏಷ ನಿಷ್ಠಾ, ಏಷಾ ಪರಾ ಗತಿಃ, ಏತನ್ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮ್ , ಏತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತಿ, ಏತತ್ ಸರ್ವವೇದಾನುಶಾಸನಮಿತಿ ॥

ಉಕ್ತೇ ವಿದ್ಯಾಫಲೇ ಮಂತ್ರಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ಏಷ ನಿತ್ಯೋ ಮಹಿಮೇತ್ಯತ್ರ ನಿತ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಕರ್ಮಕೃತತ್ವಮ್ ।

ಅಕರ್ಮಕೃತೋ ಮಹಿಮಾಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕುತೋಽಸ್ಯೇತಿ ।

ವೃದ್ಧಿರಪಕ್ಷಯಶ್ಚೇತಿ ವಿಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿಕ್ರಿಯಾಂತರಾಣಿ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಪಚಯೇತಿ ।

ಏತಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷೇಧಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಾಹಿತ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂ ತದಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅಧರ್ಮಲಕ್ಷಣೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಿಮಿದಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ —

ಉಭಯಮಪೀತಿ ।

ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏವಂವಿದಾತ್ಮಾ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಸಂಬಂಧಶೂನ್ಯ ಇತ್ಯಾಪಾತತೋ ಜಾನನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಮುತ್ಸರ್ಗತೋ ವಿಹಿತಸ್ಯೋಭಯವಿಧಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಸ್ಯ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮಾಪವಾದಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನ ನಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಗಃ ।

ಉತ್ಸರ್ಗಸ್ಯಾಪವಾದೇನ ಬಾಧಃ ಕಸ್ಯ ನ ಸಂಮತ ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಪರತ ಇತಿ ।

ಜೀವನವಿಚ್ಛೇದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಶೀತಾದಿಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಂ ತಿತಿಕ್ಷುತ್ವಮ್ । ಯತ್ರ ಕರ್ತುಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಶಮಾದಿಪದೈರುಕ್ತಾ । ಯತ್ರ ತು ಸಮ್ಯಗ್ಧೀವಿರೋಧಿನೀ ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಾದೌ ಪುಂಸೋ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸಮಾಧಾನಮ್ । ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಪಶ್ಯತೀತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾತ್ಕಥಂ ವಿಶೇಷಣೇಷು ಸಂಕ್ರಾಮಿತೋ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತೈಃ ಸಾಧನೈರುದಿತಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಸಂಸ್ಪರ್ಶೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಅಯಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಇತಶ್ಚ ವಿದುಷೋ ನ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ನೈನಮಿತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಪಾಪ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಂ ನ ತಪತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತೀತ್ಯಪೂರ್ವವದುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಯಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಮುಖ್ಯತ್ವಮಬಾಧಿತತ್ವಂ ಸಫಲಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಭ್ಯಾಮುಪದಿಶ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ —

ಏಷ ಇತಿ ।

ತತ್ರ ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಂ ಸೂಚಯತಿ —

ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।

ತಥಾವಿಧಸಮಾಸಪರಿಗ್ರಹೇ ಪ್ರಕರಣಮನುಗ್ರಾಹಕಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಿಂ ಮಮ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ತದಾಹ —

ಏನಮಿತಿ ।

ಆತ್ಮೀಯಂ ವಿದ್ಯಾಲಾಭಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ರಾಜ್ಞೋ ವಚನಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಸತಿ ವಕ್ತವ್ಯಶೇಷೇ ಕಥಮಿತ್ಥಂ ರಾಜ್ಞೋ ವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪರಿಸಮಾಪಿತೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪರಿಸಮಾಪ್ತ ಇತಿ।

ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏತಾವದಿತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಯತ್ರ ನಿಷ್ಠಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ ತದ್ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏಷೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಪರಮಾ ನಿಷ್ಠಾಽನ್ಯಾಽಸ್ತೀತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಏಷೇತಿ ।

ನಿಶ್ಚಿತಂ ಶ್ರೇಯೋಽನ್ಯದಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏತದಿತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕೃತಕೃತ್ಯತಯಾ ಮುಖ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಕ್ತವ್ಯಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।

ಕಿಮಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪರಂಪರಾಯಾಂ ನಿಯಾಮಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏತದಿತಿ ।

ನಿರುಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ಗಮಯಿತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ॥ ೨೩ ॥